s ayrıbasım / offprınt - Doç. Dr. Nurcan YAZICI
advertisement
XIII. ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ 14-16 Ekim 2009 S PROCEEDINGS OF THE XIIIth SYMPOSIUM OF MEDIEVAL AND TURKISH PERIOD EXCAVATIONS AND ART HISTORICAL RESEARCHES 14-16 October 2009 AYRIBASIM / OFFPRINT yayına hazırlayanlar Kadir Pektaş Saim Cİrtİl Selda Özgün Cİrtİl Gökçen Kurtuluş Öztaşkin Hicran Özdemİr Erbil Aktuğ Ramazan Uykur PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ XIII. ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ 14-16 Ekim 2009 S PROCEEDINGS OF THE XIIIth SYMPOSIUM OF MEDIEVAL AND TURKISH PERIOD EXCAVATIONS AND ART HISTORICAL RESEARCHES 14-16 October 2009 Yayına Hazırlayanlar / Editors Prof. Dr. Kadir Pektaş Yrd. Doç. Dr. Saim Cirtil Dr. Selda Özgün Cirtil Öğr. Gör. Gökçen Kurtuluş Öztaşkin Araş. Gör. Hicran Özdemİr Araş. Gör. Erbil Aktuğ Uzm. Ramazan Uykur Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur. © Copyright 2010, Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü ISBN 978-605-5607-42-5 Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınları No: 1 Baskı / Printed by BİLTUR Basım Yayın ve Hizmet A.Ş. Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No. 16 Ümraniye - İstanbul/ Türkiye Tel: +90 (216) 444 44 03 Fax: +90 (216) 327 15 44 www.bilnet.net.tr Sertifika no: 15690 Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No: 17, Taksim, 34433 İstanbul Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 E.posta: info@zerobooksonline.com www.zerobooksonline.com www.egeyayinlari.com İÇİNDEKİLER Prof. Dr. Kadir Pektaş’ın Konuşması ............................................................................................................................................................................................................................................. ix Prof. Dr. Celal Şimşek’in Konuşması ............................................................................................................................................................................................................................................. xi Prof. Dr. Halil Kumsar’ın Konuşması ....................................................................................................................................................................................................................................... xiii Göynük Meryem Kadın Çeşmesi ve Bekâr (Girçık=Çıkçık=Gusülhane) Hamamı Hakkı Acun ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 1 Morava Okulu/Ekolü (14.-15. yy Sırbistan) Su Sultan Akülker ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 11 Eskişehir, Başara Köyü Kazılarında Bulunan Bizans Dönemi Kiliseleri A. Oğuz Alp ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 21 Kapadokya Bölgesi Soğanlıdere Vadisi’ndeki Karabaş, Canavar ve Geyikli Kilise Duvar Resimleri ve Skepides Ailesi Feride İmrana Altun ................................................................................................................................................................................................................................................................................ 31 Eski Ahlat Şehri Kazısı 2006-2007 Yıllarına Ait Sırsız Seramik Tipolojisi Göknil Arda .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 41 Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları Gökben Ayhan ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 49 İstanbul’dan Musluklu Taş Tekneler H. Örcün Barışta ........................................................................................................................................................................................................................................................................................... 59 Öresun (Tepesi Delik) Hanı’nda Temizlik ve Restorasyon Çalışmaları Ali Baş .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 69 Bitlis Kalesi Kazısı Sırlı Seramikleri Üzerine Bir Değerlendirme Gülsen Baş .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 83 Denizli / Honaz’daki Tarihi Kalıntılar Üzerine Birkaç Söz Ahmet Ali Bayhan ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 93 İstanbul - Heybeliada’daki Mekteb-i Bahriye-i Şâhane Kışlası’nın İnşaat Aşamaları Üzerine Bazı Gözlemler Z. Kenan Bilici .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 105 Ahlat Underground Settlements Research Project 2007-2008-2009 Roberto Bixio – Andrea De Pascale with the collaboration of Andrea Bixio – Elisa Leger – Alessandro Maifredi – Mauro Traverso – İrem Yalçın ..................................................................................................................................................................... 123 Edirne’de Bulgar - Ortodoks Kiliseleri Yılmaz Büktel ................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 131 Ayasuluk’ta Yeni Bulunan Kale Köşkü ve Hamamı Mustafa Büyükkolancı ...................................................................................................................................................................................................................................................................... 143 iv Türk Türbe Mimarisinde Ender Bir Örnek: “Milas Ortaköy’de İkiz Türbe” Ersel Çağlıtütüncigil ............................................................................................................................................................................................................................................................................. 155 14. Yüzyıldan Üç Ahşap Minber / Birkaç Soru, Birkaç Cevap Nusret Çam ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 165 Gereme Panagia Kilisesi (2005 Yılı Kazı Sonuçları) Nilay Çorağan Karakaya .............................................................................................................................................................................................................................................................. 175 2008 Dönemi Ani Kazılarında Ortaya Çıkarılan İnsan ve Hayvan Figürlü Keramik Kaplar Üzerine Değerlendirmeler Yaşar Çoruhlu ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 185 Alaşehir Kurşunlu Han Kazı ve Temizlik Çalışmaları Ertan Daş ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 197 Balat İlyas Bey Külliyesi 2008 Yılı Kazı ve Temizlik Çalışmaları Yekta Demiralp - Şakir Çakmak ........................................................................................................................................................................................................................................ 213 Teke Yöresi Sarnıçları A. Şevki Duymaz ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 225 Yeşilbağcılar (Gibye) Evleri Mustafa Ekmekçi - Sertan Atasoy ..................................................................................................................................................................................................................................... 235 2008 Alara Kazısı Osman Eravşar ............................................................................................................................................................................................................................................................................................ 245 Urfa Türk İslam Mimarisinde Ejder Figürünün Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme Süreyya Eroğlu .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 253 Bilecik-Osmaneli’de Bir Osmanlı Dönemi Rum Kilisesi: Hagios Georgios Seçkin Evcim .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 259 Seyitgazi - Doğançayır Beldesinde Bulunan Melekgazi Zaviyesi Ali Gerengi ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 269 Tamarra de Lempicka ve Hale Asaf / Art-Deco’nun Işığı ve Özü Kıymet Giray ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 281 Balat İlyas Bey Külliyesi Kazısında Ortaya Çıkarılan Seramiklerin Değerlendirilmesi (2007-2008) Sevinç Gök Gürhan ................................................................................................................................................................................................................................................................................ 291 Hierapolis Martyriumu / Arkeolojik ve Mimari Analiz Güven Gümgüm ......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 307 Kemah Çevresinden Birkaç Urartu Kalıntısı Hamza Gündoğdu ................................................................................................................................................................................................................................................................................... 317 Kitabelere Taşınan İmgeler: Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Beyliği Örnekleri Sema Gündüz ................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 325 Yumuktepe Pişmiş Toprak Kandilleri Eda Güngör - Gülgün Köroğlu - Ergün Laflı ...................................................................................................................................................................................................... 333 Bulgaristan’da Az Bilinen Bir Osmanlı Eseri: Hasköy Hamamı Bahriye Güray ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 343 Bandırma Eski İskele / Belediye Eski Binasının Mimari ve Fonksiyonel Özellikleri Şennur Kaya – Akın Tuncer ..................................................................................................................................................................................................................................................... 351 v Ankara Saraç Sinan Camisi 2008 Yılı Restorasyonu Ali Kılcı ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 359 Orta Asya Türk Zaman/Mekan Algısının Zara Halılarına Uzanan Yansımaları Sibel Kılıç ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 371 The Külliye of Gazi Turhan Bey in the Village of Kırkkavak, District of Uzunköprü Research and Resurrection of a Disappeared Early-Ottoman Building Complex Machiel Kiel ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 381 Amorium’da Bulunan Yeni Veriler Işığında Bizans Dünyası’nda Şarap Üretimi Oğuz Koçyiğit .................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 393 Bitlis Kalesi Yapıtaşlarının Jeolojik Özellikleri ve Mühendislik Problemleri Tamer Koralay – Mehmet Özkul – Halil Kumsar – Kadir Pektaş ................................................................................................................................... 403 Yumuktepe Höyüğü Kazılarından Ortaçağ Takıları Gülgün Köroğlu ........................................................................................................................................................................................................................................................................................... 417 Hadrianoupolis ve Çevresinden Geç Ortaçağ Sırlı Seramik Örnekleri Ergün Laflı – Gülseren Kan Şahin ................................................................................................................................................................................................................................... 427 Kuşadası - Kadıkalesi / Anaia Kazısı 2009 Yılı Çalışmaları Zeynep Mercangöz – Filiz İnanan .................................................................................................................................................................................................................................... 433 Panaztepe Bizans Dönemi Sırsız Seramikleri Sinan Mimaroğlu ..................................................................................................................................................................................................................................................................................... 443 Amasya-Harşena Kalesi ve Kızlar Sarayı Kazısı 2009 Yılı İlk Sonuçları E. Emine Naza-Dönmez .................................................................................................................................................................................................................................................................. 453 Kastamonu-Kasaba Köyü Mahmud Bey Camii Kalem İşi Bezemeleri ve Osmanlı Bezeme Sanatına Etkileri Candan Nemlioğlu ................................................................................................................................................................................................................................................................................. 463 Tatlarin Yeraltı Şehri Demet Okuyucu .......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 473 Akdenizle Kucaklaşan Osmanlı Seramikleri ve Günümüze Ulaşan Yansımaları Gönül Öney ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 479 Eyüp’te Bir Grup Çarduvar (Açık) Türbe Hakkında Notlar Hakkı Önkal ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 481 Denizli Arkeoloji Müzesi’nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup Hicran Özdemir – Gökçen K. Öztaşkın ..................................................................................................................................................................................................................... 489 Marmaray-Metro İnşaatı Sirkeci Kurtarma Kazılarında Bulunan Osmanlı Camları Üzlifat Özgümüş ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 501 Yüzyılın Tanığı Afyonkarahisar Lisesi Selda Özgün Cirtil ................................................................................................................................................................................................................................................................................... 507 Niğde-Çamardı İlçesi’ndeki Türk Mimarî Eserleri Mehmet Özkarcı ......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 517 Eskişehir Karacahisar Kalesi Ortaçağ Seramiklerinden Bir Grup: Yeşil ve Erguvan Lekeli Seramikler Muradiye Öztaşkın ................................................................................................................................................................................................................................................................................ 525 Denizli Beyliği ve Sikkeleri Hakkında Bir Araştırma Gündegül Parlar ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 537 vi Denizli - İlbadı Mezarlığı’ndaki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mezar Taşları Üzerine Kadir Pektaş ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 545 Denizli ve İlçelerinin (Buldan, Bekilli, Çal, Tavas Yatağan, Serinhisar, Acıpayam) Kapı Tokmak ve Kapı Halkaları Betül Savcı .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 553 Bakü - Şirvanşahlar Sarayı’ndaki ‘Divanhane’ Yapısı Hakkında Yüksel Sayan .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 561 Anadolu’da Selçuklu Döneminde Niğde ve Kayseri Çevresinde Bulunan Taçkapılar Üzerine Bazı Düşünceler-I Mustafa Kemal Şahin ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 569 Sepet Tipi Küpelere Bizans Anadolusu’ndan Yeni Bir Yorum: Amorium Sepet Tipi Küpeleri Murat Şen ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 583 Laodikeia Kuzey Bazilikası (Kilisesi) Celal Şimşek – Bahadır Duman ......................................................................................................................................................................................................................................... 593 Türk İslam Sanatında Şadırvan Mimarisinin Ortaya Çıkışı Üzerine Şerife Tali ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 603 Sivas Kangalağası Konağı’nın 19. Yüzyıl Türk Resim Sanatı Tarihi İçindeki Yeri ve Önemi Gülsen Tezcan ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 613 Hoşap Kalesi Kazısı - 2008 Mehmet Top ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 621 Heyet-i Edebiyye’de İki Ressam: Nazmi Ziya ve Çallı İbrahim Elvan Topallı .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 631 Osmaniye Ortaçağ Seramikleri Ön Değerlendirmesi Füsun Tülek ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 639 Artuklu Meliki İmâdeddîn Ebu Bekr’in Sikkesinde Ejder/Evren İle Mücadele İkonografisi Ramazan Uykur ......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 647 Gelibolu Yarımadası’nda Bir Osmanlı Yerleşimi: Yenişehir (Burhan) Ali Osman Uysal ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 653 16.-18. Yüzyıllarda Osmanlı Saray Terzileri Teşkilatı Bahattin Yaman ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 663 Bozcaada Köprülü Mehmet Paşa ve Alaybey Camileri Alptekin Yavaş .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 671 1855 Depreminden Sonra Bursa’da Osman ve Orhan Gazi Türbelerinin Yeniden İnşası Doğan Yavaş .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 681 Hermann Jansen’in Bazı Anadolu Kentleri İçin Yaptığı Konut Tasarımları ve Denizli Örneği Mehmet Yavuz .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 693 Tebrîk-Nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri II: Tekkeler Nurcan Yazıcı ................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 707 Edirne Dilaverbey Mahallesi Kurtarma Kazılarında Bulunan Erken Osmanlı Seramikleri Gülgün Yılmaz ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 721 TEBRÎK-NÂME-İ MİLLÎ’YE GÖRE II. ABDÜLHAMİD’İN İSTANBUL’DAKİ İMAR FAALİYETLERİ II: TEKKELER Nurcan YAZICI* Özet Tebrîk-nâme-i Millî, Sultan II. Abdülhamid’in (Saltanatı: 1876-1909) 25. cülûs yıldönümü vesilesiyle hazırlanmış, 110 sayfalık bir yayındır. Eserde, 1900 yılına kadar II. Abdülhamid Döneminde yapılan çalışmaların yanında, Sultanın inşa ve tamir ettirdiği mimari eserlerin büyük bir kısmına yer verilmiştir. Bu makalede Tebrîk-nâme-i Millî’de geçen, Sultanın İstanbul’daki “hayır eserleri” arasından tekkeler ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: İstanbul, mimari, II. Abdülhamid, tekke, cülûs Abstract Construction Activities of Abdülhamid II in Istanbul according to Tebrîk-nâme-i Millî II: The Tekkes Tebrîk-nâme-i Millî is a publication of 110 pages, printed for the 25th anniversary of Sultan Abdülhamid II’s (1876-1909) accession to the throne. Focusing to the Sultan’s reign until 1900, this book deals with the large part of the construction activities as well as the architectural restorations made under his patronage. This article tries to introduce the tekkes of Istanbul mentioned in Tebrîk-nâme-i Millî which were “hayır eserleri” charity works of the Sultan. Keywords: İstanbul, architecture, Abdülhamid II, tekke, throne Tebrîk-nâme-i Millî, Sultan II. Abdülhamid’in 25. cülûs yıldönümü vesilesiyle hazırlanmış 110 sayfalık bir eserdir. Eserde hazırlanış amacı belirtilerek Sultanın cülûs tarihleri verilmiş, ancak basım yılı verilmemiştir. Tebrîk-nâme-i Millî’de, II. Abdülhamid’in saltanatının, 1900 yılına kadar olan sürecinde, Osmanlı Devleti’nde her alanda yapılan çalışmalar ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Sultanın saltanatının ilk 24 yılında, Osmanlı Devleti’nin her köşesinde yapılan mimari eserlerin yanında, padişahın kendi tahsisatından tamir ve inşa ettirdiği mimari eserlerin büyük bir kısmına da yer verilmiştir.1 II. Abdülhamid kasabalara, köylere, mahalle içlerine varıncaya kadar birçok küçük ölçekli “hayır eseri” yaptırmış veya tamir ettirmiştir. Bu çalışmada, Tebrîk-nâme-i Millî’de yer alan, II. Abdülhamid’in saltanatının ilk 24 yılında İstanbul’da tamir ve inşa ettirdiği tekkeler ele * Yrd. Doç. Dr., Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü. E.posta: nurcihanyaz@hotmail.com 1 Yazıcı, N., “Tebrîk-nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri I: Camiler”, XII. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, 15-17 Ekim 2008, İzmir 2010, s. 266-278. 708 Nurcan Yazıcı alınmıştır. Çalışma kapsamında, eserdeki tekkelerin mevcut olup olmadıkları, bu döneme ait inşa ve tamir süreçlerinin kaynaklarda geçip geçmediği ve bugünkü durumları belirlenmeye çalışılmış; bazı yapıların bu dönemdeki inşa ve tamirleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan belgelerle teyit edilmeye çalışılmıştır. Fetihle birlikte, İstanbul ve yakın çevresinde çok sayıda tarikat yapısı inşa edilmiştir. Tarikatların kapatıldığı 1925 yılına kadar faaliyetlerini sürdüren bu kuruluşların yapıları da İstanbul içine dağılmıştır. Hemen her tarikatın temsil edildiği Osmanlı Dönemi İstanbul’unda, XIX. yy’ın sonunda tarikatların sayısı 250’yi geçmektedir.2 İstanbul ve çevresinde inşa edilen tarikat yapıları “tekke, dergâh, hankah, zaviye, asitane” gibi çeşitli isimlerle anılmıştır. Tebrîk-nâme’de, bu terimlerden “dergâh” terimi tercih edilmiştir. Tebrîk-nâme’de geçen, Sultan II. Abdülhamid’in tamir ve inşa ettirdiği tekkeler şunlardır. Fatih Mimar Acem Tekkesi “Mevlevihâne Kapısı’nda Mi’mâr Acem Dergâh-ı Şerîfi’nin tefrîşi.”; “Mevlevîhâne Kapısı kurbunda Mi’mâr Acem Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”3 Fatih Mevlanakapı’da, Melek Hatun Mahallesi, Mevlanakapı Caddesi üzerinde bulunan yapının ilk inşası 930/152324 yılındadır (Res. 1). Banisi, Sinan’ın selefi olan Mimar Acem Ali’dir ve yapının haziresinde gömülüdür.4 Mevcut vakfiyelerine göre5 cami, mektep ve tekkeden oluşan yapılar; cami ile tekkenin, tasarım ve fonksiyon olarak tek yapıda birleştirildiği bir örnektir. Birçok onarım ve yenilemelerle günümüze gelen yapının onarım ve yeniden inşa aşamalarını tespit etmek zordur. XVIII. yy’ın başında Emine Sultan tarafından tamir ettirildiği, XIX. yy’da iki kez yangın geçirerek ortadan kalktığı, 1840’ta yerinin arsa durumunda bulunduğu, bu yüzyılın ortalarında yeniden ihya edilerek faaliyetlerini sürdürdüğü, ancak aynı yüzyılın sonlarına doğru tekrar yanarak ortadan kalktığı ve son olarak, kapı üstündeki kitabesine göre 1329/1911’de V. Mehmed tarafından yenilendiği anlaşılmaktadır. Tekke kuruluşundan, tekkelerin kapatıldığı 1925 yılına kadar Halvetîliğe bağlı kalmıştır.6 Son olarak 1981’de onarım gören yapı bugün Mimar Acem Camii olarak ibadete açıktır. Tebrîk-nâme’de yapının 1900’den önce, II. Abdülhamid tarafından “ta’mîr ve tefrîş” edildiği ifade edilmektedir. 14950 kuruş harcama yapılmış olması7 tamirin boyutları konusunda fikir vermektedir. Fatih Sofular/Ekmel Tekkesi “Fatih’te Sofular Dergâh-ı Şerîfi dâiresinin müceddeden ta’mîri”; “Fatih’te Sofular Dergâhı’nın ta’mîri.”8 Fatih İskenderpaşa Mahallesi, Sofular Caddesi’nin Sofular Tekkesi Sokağı’na dönülen köşesinde yer alan tekke, İstanbul’un en eski Halvetî tekkelerindendir ve XVI. yy’ın başlarında kurulmuştur.9 İnşa ve onarım aşamaları tam olarak bilinmeyen tekke yapılarının günümüze ulaşan birimi, türbe mekanını da barındıran tevhidhane binasıdır. Yapı bugün, yüksek duvarlarla çevrelenmiş bir avlu içine alınmıştır ve Fatih Müftülüğü’ne bağlı “Sofular Kız Kuran Kursu” olarak hizmet vermektedir. 2 Tanman, M.B., “Tekkeler”, Geçmişten Günümüze Boğaziçi, İstanbul 2008, s. 183. 3 Tebrîk-nâme-i Millî, İstanbul, s. 37, 39. Yapının İncelenme Tarihi: 15 Haziran 2009. 4 Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Alî Sâtı’ Efendi, Süleymân Besîm Efendi, (Haz. A.N. Galitekin), Hadîkatü’l-Cevâmi’, İstanbul Camileri ve Diğer Dini-Sivil Mimari Yapılar, İstanbul 2001, s. 372-373. 5 Kunter, H.B., “Mimar Ali Bey’in Bilinmeyen İki Vakfiyesi”, V. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1960, s. 438-442. 6 Öz, T., İstanbul Camileri I-II, Ankara 1997, s. 105; Tanman, M.B., “Mimar Acem Camii ve Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi/ DBİA., C.V, İstanbul 1994, s. 465. 7 Talay, A., Eserleri ve Hizmetleriyle Sultan Abdülhamid, İstanbul 1991, s. 381. 8 Tebrîk-nâme-i Millî, İstanbul, s. 16, 31. Yapının İncelenme Tarihi: 8 Haziran 2009. 9 Tanman, M.B., “Sofular Tekkesi”, DBİA., C. VII, İstanbul 1994, s. 24-25; Öz, T., a.g.e., s. 141. Tebrîk-Nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri II: Tekkeler 709 Tebrîk-nâme’ye göre yapı 1900’den önce II. Abdülhamid tarafından tamir ettirilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 1891 tarihli bir belge bu tamir hakkında detaylı bilgiler içermektedir.10 Belgeye göre, “Sofularda kâin Şeyh Süleyman Ekmeleddin Efendi dergâhının harem dairesi” Hazine-i Hassa-ı Şahane’ce 40 bin kuruşa tamir olunmuş; ancak dergâh harap durumda kalmıştır. Keşfe göre, dergâhın tamiratının 6664 kuruşa yapılabileceği anlaşılmıştır. Fatih İsmail Hakkı Efendi/Şeyh Türlü Tekkesi “Edirne Kapısı civârında Sarmaşık Mahallesi’nde kâin Nakşî Dergâh-ı Şerîfi’nin semâ’hâne ve türbe ve ta’âmhanesinin ta’mîr ve inşâsı.”; “Edirne Kapısı’nda Sarmaşık Mahallesi’nde İsmail Hakkı Efendi Dergâh-ı Şerîfi’nin tefrîşi.”11 Tekke Fatih’te, Osmanlı Dönemi kaynaklarında Sarmaşık Mahallesi olarak geçen bölgede, Neslişah Mahallesi’ndeki Niyazi Mısri Sokağı’ndadır (Res. 2). Şeyh Türlü Tekkesi olarak da bilinen yapı, kitabesine göre 1294/1877’de yaptırılmıştır. Yaklaşık yirmi yıl sonra, 1314/1896’da yangın geçiren bina aynı yıl yeniden inşa edilerek 1314/1897’de açılmıştır.12 Tekke yapıları harem, selamlık ile tevhidhane-türbe olmak üzere üç ayrı binadan meydana gelmektedir. Tebrîk-nâme’ye göre tekkenin bazı birimlerinin, II. Abdülhamid tarafından ta’mîri, inşâsı ve tefrîşi yapılmıştır. Bu faaliyetler için 32507 kuruş harcama yapılmıştır.13 Tekke binaları 1982-83’te Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir ve bugün özel bir vakfın (ERAM) kullanımındadır. Fatih Sarmaşık Tekkesi “Edirne Kapısı’nda Sarmaşık Mahallesi’nde kâin Halvetî Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”14 Tebrîk-nâme-i Millî’de, “Sarmaşık Mahallesi’ndeki Halvetî Dergâhı” olarak geçen yapı Sarmaşık Tekkesi olmalıdır. Tekke Fatih’te, Osmanlı Dönemi kaynaklarında Sarmaşık Mahallesi olarak geçen bölgede, Neslişah Mahallesi’nde, Niyazi Mısri Sokağı’nda, İsmail Hakkı Efendi Tekkesi’nin yakınındadır. 1082/1671-72’de inşa ettirilen yapı XIX. yy’ın ortalarına doğru ortadan kalkmış; 1276/1859-60’ta (cümle kapısı üzerinde bulunan tarih) yeniden inşa edilmiştir.15 1894 depreminde mescid-tevhidhane birimi tamamen yıkılmış; günümüze iki katlı ahşap konut görünümündeki harem binası ile sokak üzerindeki çevre duvarı ve mescit-tevhidhane biriminin minare kaidesi ulaşabilmiştir. Bugün tekkenin harem binası ve arsası bir vakfın (Geleceğin Çocukları Vakfı) kullanımındadır. Tekke, Tebrîk-nâme’ye göre II. Abdülhamid tarafından ta’mîr ettirilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 1879 tarihli bir belgede dergâhın tamiri detaylı bir biçimde ele alınmaktadır.16 Fatih Nureddin Cerrahi Tekkesi “Fatih’te ta’mîrâtı icrâ kılınan Nûreddin Cerrâhî kuddise-sırruhu’l-âlî hazretleri dergâh-ı şerîfinin resm-i küşâdları masârifi.”17 10 Başbakanlık Osmanlı Arşivi/BOA., İ.ŞD., 111/6635, 13 S 1309 (18 Eylül 1891). 11 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 28, 40. Yapının İncelenme Tarihi: 14 Haziran 2008. 12 Demirel İşli, E., “Şeyh Türlü Tekkesi”, DBİA., C. VII, İstanbul 1994, s. 172. 13 Talay, A., a.g.e., s. 380. 14 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 38. Yapının İncelenme Tarihi: 14 Haziran 2008. 15 Tanman, M.B., DBİA., C. VI, s. 468; Yeşilzâde Mehmed Sâlih tarafından hazırlanan 1335 tarihli Rehber-i Tekâyâ’ya göre 22 Celvetî tekkesi arasında sayılan yapı “ma’mûr” durumdadır. Bakz: Galitekin, A. N. (Hazl.), Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul, İstanbul 2003, s. 253. 16 BOA., İ.ŞD., 48/2670, 28 Za 1296 (13 Kasım 1879). 17 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 41. Yapının İncelenme Tarihi: 19, 22 Haziran 2008. 710 Nurcan Yazıcı Fatih Karagümrük’te, Derviş Ali Mahallesi, Nurettin Tekkesi Sokağı’ndadır (Res. 3). Halvetîliğin Cerrahî kolunun asitanesi olan tekke 1115/1703’te III. Ahmed tarafından yaptırılmıştır. İstanbul’un önemli tarikat merkezlerinden biri olan tekke 1766-67’de eski düzeni korunarak yeniden inşa edilmiş; 1782 Balat yangınında ortadan kalkan yapı hemen sonrasında, 1785-86’da tamamlanmıştır. II. Mahmud, tekkeyi yeniden inşa ettirmiştir. Abdülmecid Dönemi’nde de iki defa tamir geçiren tekke, kaynaklara göre II. Abdülhamid Dönemi’nde, 1893’te de onarım geçirmiş, harem dairesi yıktırılarak bugünkü şekliyle yaptırılmıştır.18 XX. yy’ın başındaki birtakım onarımların dışında tekke yapıları, son olarak 1945’te kapsamlı bir onarım geçirmiştir. Günümüzde, doğu kesimi tevhidhaneye, batısı ise 32 ahşap sandukanın bulunduğu türbeye ayrılmış olan tekke önemli ziyaret yerlerindendir. Harem binası ise bir vakfın kullanımındadır. İlgili yayınlarda da ifade edildiği gibi Tebrîk-nâme’de tekkenin II. Abdülhamid tarafından tamir ettirilerek resmi açılışının yapıldığı belirtilmektedir. Fatih, Silivrikapı Karagöz Tekkesi “Silivri Kapısı hâricinde (?) Karagöz Dergâh-ı Şerîfi’nin inşâsı.”19 Fatih Silivrikapı’da, Veledi Karabaş Mahallesi’nde, aynı isimli sokak üzerindedir (Res. 4). Tekke, yakınındaki 1083/1672-73 tarihli Karagöz Mehmet Paşa Çeşmesi’nden dolayı bu isimle anılmıştır. Yapının bu tarihten sonra inşa edildiği anlaşılmaktadır. Halvetî-Cerrahî şeyhlerinden Zerdecizade Reisülkurra Şeyh Hüseyin Efendi tarafından bu mescide meşihat koyması sonucu kurulmuştur.20 Banisinden dolayı, Sadullah Çavuş ve Zerdecizade Hüseyin Efendi Tekkesi olarak da bilinen yapı tekkelerin kapatılmasından sonra harap olmuş, 1961’de yeniden inşa edilmiş ve “Karagöz Mehmet Paşa Camii (Karagöz Tekkesi)” olarak ibadete açılmıştır. Yapının inşa ve onarım aşamalarını tespit etmek zordur. Ancak Encümen Arşivi’nde bulunan 1944 tarihli fotoğrafta kâgir harim ve ahşap son cemaat yerinden oluşan yapının kırma çatıyla örtülü olduğu anlaşılmaktadır.21 Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 1886 tarihli belge, “Silivrikapı civarındaki Karagöz Dergâhı’nın mefruşat ve birtakım noksanlarının tamamlanması” hakkındaki yazışmaları göstermektedir.22 Tebrîk-nâme’de geçen inşa ibaresi bu tarihlere ait olmalıdır. Silivrikapı Seyyid Nizameddin Tekkesi “Silivri Kapısı hâricinde Seyyid Nizâmeddîn hazretlerinin türbe-i şerîfesiyle dergâh-ı münîfinin ta’mîri.”; “Silivri Kapısı civârında Seyyid Nizameddin hazretlerinin inşâ ve ta’mîr olunan türbe ve dergâh-ı şerîfleri tefrîşâtı.”23 Zeytinburnu’na bağlı Kazlıçeşme Mahallesi’nde, Seyit Nizam Caddesi üzerinde bulunan tekkenin ilk kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte XVI. yy’ın ilk yarısında kurulduğu kabul edilmektedir (Res. 5). Kurulduğu dönemde Nakşîbendiliğe bağlı olabileceği düşünülen tekkenin XIX. yy’ın ikinci yarısında Halvetîliğin bir koluna bağlandığı bilinmektedir.24 Tekke yapılarının geçirdiği aşamalar bilinmemektedir. Yapının doğu cephesinde yer alan kitabesine göre 1289/1872’de yeniden inşa edilmiştir; aynı cephede 1307/1890 tarihli kitabe Adile Sultan tarafından tekkeye su getirildiğini göstermektedir. Cami-tevhidhane-türbe birimlerinin tek yapı içinde ele alındığı görülmektedir. Bugün cami olarak hizmet veren ve önemli ziyaret merkezlerinden olan tekkenin kuzeybatı 18 Tanman, M.B., “Nureddin Cerrahî Tekkesi”, DBİA., C. VI, İstanbul 1994, s. 97. 19 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 41. Yapının İncelenme Tarihi: 19 Haziran 2009. 20 Ayvansarayi Hüseyin Efendi vd., a.g.e., s. 219; Tanman, M.B., “Zerdecizade Hüseyin Efendi Tekkesi” DBİA., C. VII, İstanbul 1994, s. 547-548. 21 Tanman, M.B., a.g.m., C. VII, s. 548. 22 BOA., Y.PRK.EV., 1/52, 23 S 1304 (21 Kasım 1886). 23 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 13, 17. Yapının İncelenme Tarihi: 15 Haziran 2009. 24 Tanman, M.B., “Seyyid Nizam Tekkesi”, DBİA., C. VI, İstanbul 1994, s. 544-545; Rehber-i Tekâyâ’ya göre Şabâniyye tekkeleri arasında sayılan yapı “ma’mûr” durumdadır. Bakz: A.N. Galitekin (Haz.), a.g.e., s. 252. Tebrîk-Nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri II: Tekkeler 711 köşesinde inşaatı devam eden yeni bir Seyyid Nizam Camii yapılmaktadır. Tebrîk-nâme’de, “Seyyid Nizâmeddîn türbe ve dergâhının tamir ve tefrişi” kaydedilmiştir. Bu bilgi, 1900’den önce II. Abdülhamid tarafından yapının onartıldığını belgelemektedir. Fatih, Unkapanı Şazelî Tekkesi “Kapan-ı Dakîk’de Yeşil Tulumba’da Şazelî Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”; “Kapan-ı Dakîk civârında Yeşil Tulumba’da kâin Şâzelî Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”25 Fatih Unkapanı’nda Haraççı Karamehmet Mahallesi’nde, Yeşil Tulumba Sokağı ile Cemalettin Efendi Sokağı’nın köşe paftasındadır (Res. 6). İlk inşa tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte XVIII. yy’ın sonu veya XVIII. yy’ın başlarında inşa edilmiş olmalıdır ve Şazeliliğin İstanbul’da en eski iki merkezinden biridir.26 Güneyindeki avlu kapısı üzerinde, bir yangın sonrası harap olan yapının, 1304/1886-87’de, II. Abdülhamid tarafından yeniden inşa edildiğini gösteren tuğralı kitabesi vardır. 1925 yılına kadar faaliyetini sürdüren yapının mescid-tevhidhane birimi bu tarihten sonra bakımsız kalmış; 1989 yılında onarılarak hizmete sokulmuştur. Bugün “Şâzelî Tekkesi Mescidi” olarak ibadete açıktır. Tebrîk-nâme’de, kitabesindeki bilgiyi destekler mahiyette yapının tamir edildiği belirtilmektedir. “Unkapanı Yeşil Tulumba Şazelî Dergâhı” şeklinde tanıtılan yapının tamir masrafı 168681 kuruş olarak verilmiştir.27 Bu miktar tamirin boyutlarını göstermektedir. Sultanahmet Kaygusuz İbrahim Tekkesi “Sultanahmet’te Firuz Ağa Mahallesi’nde Kaygusız İbrahim Efendi Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîriyesi.”28 Sultanahmet’te, Alemdar Mahallesi, İncili Çavuş Sokağı’ndadır (Res. 7). XIX. yy’ın tarikat yapılarından inşa edildiği dönemin özelliklerini nispeten koruyarak günümüze gelebilmiş olan yapı, Kadirî tarikatına bağlı Bolulu Akkavukzade Kaygusuz İbrahim Baba tarafından, 1280/1863-64’te kurulmuştur ve banisinden dolayı bu isimle tanınmıştır.29 Tekkelerin kapatıldığı 1925 yılına kadar faaliyetlerini sürdüren tekke, daha sonra bakımsızlıktan harap duruma gelmiştir. Tebrîk-nâme’ye göre yapının II. Abdülhamid tarafından, 1900 yılından önce tamir ettirildiği anlaşılmaktadır. Küçük Ayasofya Özbekler/Buhara Tekkesi “Küçük Ayasofya civârındaki Özbekler Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”; “Özbekler Dergâh-ı Şerîfi su yollarının ta’mîri.”30 Özbekler Tekkesi olarak tanınmasının yanında Buhara Tekkesi olarak da bilinen yapı Sultanahmet’te, Küçükayasofya Mahallesi’nde, Şehid Mehmet Paşa Yokuşu’ndadır (Res. 8). Nakşîbendiliğe bağlı olan tekke 1692’de inşa ettirilmiştir. Cümle kapısı üzerindeki 1305/1887-88 tarihli, II. Abdülhamid’in yenileme kitabesinin yanında, mescid-tevhidhane biriminin kapısı üstünde yer alan 1318/1900 tarihli ve banisi Astankul Bey’in adını veren kitabesi bulunmaktadır. Kitabeler yapının II. Abdülhamid Dönemi’nde tamir gördüğünü ve mescid-tevhidhane biriminin de 1900’de inşa edildiğini göstermektedir. 1925’ten sonra farklı amaçlarla kullanılan tekke yapılarından harem kısmı 1960’larda geçirdiği yangın sonrası ortadan kalkmış; mescid-tevhidhane bölümü harap olmuş; küçük 25 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 29, 39. Yapının İncelenme Tarihi: 8 Haziran 2009. 26 Tanman, M.B., “Şazeli Tekkesi”, DBİA., C. VII, İstanbul 1994, s. 138-139. 27 Talay, A., a.g.e., s. 380. 28 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 24. Yapının İncelenme Tarihi: 5 Eylül 2008. 29 Tanman, M.B., “Kaygusuz Tekkesi”, DBİA., C. IV, İstanbul 1994, s. 500; Rehber-i Tekâyâ’ya göre yapı “ma’mûr” durumdadır. Bakz: A.N. Galitekin (Haz.), a.g.e., s. 246. 30 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 24. Yapının İncelenme Tarihi: 22 Haziran 2008. 712 Nurcan Yazıcı haziresi de zarar görmüştür.31 2006-2008 yılları arasında İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından onarılan yapı bugün “İBB Başkanlığı Fen İşleri Daire Başkanlığı, Yapı İşleri Müdürlüğü” tarafından kullanılmaktadır. Tebrîk-nâme’de, yapının ve su yollarının II. Abdülhamid tarafından tamir ettirildiği belirtilmektedir. Yapı üzerindeki 1887-88 tarihli kitabe de bu bilgiyi desteklemektedir. Tekkenin tamiri için 49800, su yollarının tamiri için 2500 kuruş harcanmıştır.32 Kasımpaşa Hüsâmeddîn Uşşâkî Tekkesi “Kasımpaşa’da Hacı Ahmed Mahallesi’nde kâin Pîr Hüsâmeddîn Uşşâkî hazretlerinin Dergâh-ı Şerîfi’nin masârif-i tefrîşiyesi.”33 Beyoğlu ilçesine bağlı Kasımpaşa semtinde, Hacı Ahmet Efendi Mahallesi’nde Pir Hüsamettin Sokağı üzerindedir (Res. 9). Halvetîliğin kollarından biri olan Uşşakîliğin merkezi olan tekke XVI. yy’ın sonunda, Şeyh Hasan Hüsameddin Uşşakî tarafından kurulmuştur. XVIII. yy ortalarında harap durumda bulunan yapı yeniden inşa edilmiş; XIX. yy’ın ortalarında ise yeni baştan ihya edilmiştir.34 Cümle kapısı üzerindeki 1310/1892-93 tarihli, II. Abdülhamid tuğrasının gösterdiği gibi bu tarihte yenilenmiştir. Tekke yapılarından kalabilen iki türbe, hazire ve cümle kapısı, 1982’de onarılarak türbelerin arasına, birbiriyle bağlantılı mescit ve bazı birimler eklenmiştir. Tebrîk-nâme’ye göre, 1900’den önce onarım gören tekke yapılarının tefrîşi, II. Abdülhamid tarafından yapılmıştır. Cümle kapısı üzerindeki 1310 tarihli, II. Abdülhamid tuğrası da bu bilgiyi desteklemektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 1893 tarihli belgede, yeni baştan inşa edilen dergâhın masraflarının karşılanmasından bahsedilmektedir.35 Bu bilgi de kitabeyle örtüşmektedir. Beşiktaş Yahya Efendi Tekkesi “Beşiktaş’ta Yahya Efendi Dergâh-ı Şerifi’nin ta’mîri.”;“Yahya Efendi Dergâh-ı Şerîfi muhâfaza duvarlarının masârif-i inşâiyesi.”;“Beşiktaş’ta Yahya Efendi Dergâh-ı Şerîfi’nin kapısı pişgâhında tarîk cihetinde münhedim duvarlarıyla hava gazı edavatının masârîf-i ta’mîriyesi.”36 Beşiktaş, Yıldız Mahallesi’nde bulunan ve eklemelerle bir külliye hüviyetine sahip olan yapı kompleksi, 1538’lerde Beşiktaşlı Şeyh Yahya Efendi tarafından kurulmuştur. Çeşitli onarım ve ilavelerle günümüze ulaşan yapı, baninin türbesi, cami-tevhidhane birimi, 1621’de vefat eden Güzelce Ali Paşa’nın türbesi yanında geniş bir hazireden oluşmaktadır. Tekkenin II. Abdülhamid Dönemi’nde de çeşitli onarımlar geçirdiği bilinmekteder. 37 Tekkelerin kapatıldığı 1925’ten sonra cami olarak fonksiyonunu sürdüren yapı halen ibadete açıktır. Tekkede, II. Abdülhamid tarafından birtakım onarımların yaptırıldığı, Tebrîk-nâme’de geçen “ta’mîr” ibaresinden anlaşılmaktadır. Üsküdar Hüdâyî Mahmud Efendi Tekkesi “Üsküdar’da Hüdâyî Mahmud Efendi Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”38 Üsküdar’da Ahmet Çelebi Mahallesi’nde, Aziz Mahmud Efendi Sokağı üzerinde bulunan tekke, Celvetî tarikatının piri Aziz Mahmud Hüdâyî tarafından 998/1589’da kurulmuştur. Baninin türbesinin eklendiği bu ilk 31 Çetintaş, B., “İstanbul’da Özbek Tekkeleri Buhara Özbekler Tekkesi ve Haziresi”, Toplumsal Tarih, S. 159, Mart 2007, s. 76-77. 32 Talay, A., a.g.e., s. 379. 33 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 40. Yapının İncelenme Tarihi: 21 Haziran 2008. 34 Ayvansarayi Hüseyin Efendi vd., a.g.e., s. 418; Tanman, M.B., “Hüsameddin Uşşakî Tekkesi”, DBİA., C. IV, İstanbul 1994, s. 105-106. 35 BOA., İ.EV., 2/1310 B-07, 20 B 1310 (7 Şubat 1893). 36 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 17, 21, 37. Yapının İncelenme Tarihi: 21 Haziran 2008. 37 Tanman, M.B., a.g.m., 2008, s. 193-196. 38 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 21. Yapının İncelenme Tarihi: 1 Haziran, 13 Temmuz 2008. Tebrîk-Nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri II: Tekkeler 713 külliye XIX yy’ın ortalarına kadar ilave ve onarımlarla genişletilmiştir. Kaynaklarda değişik isimlerle yer alan ve Celvetîliğin merkezi olan tekkenin, 1267/1850’deki yangında türbe dışındaki bütün yapılar yanarak tarihe karışmış; cümle kapısı üzerinde bulunan kitabeye göre 1272/1855-56’da Sultan Abdülmecid tarafından, ilk yerleşimi esas alınarak, hünkar mahfili ve sıbyan mektebi ilavesiyle yeniden inşa ettirilmiştir. 1317/1900’de kütüphane ile türbe ilavesi yapılan külliyede, 1894 depreminde hasar gören yapılar tamir görmüş; 1901’de harem bölümünü II. Abdülhamid inşa ettirmiştir.39 Tebrîk-nâme’de, II. Abdülhamid tarafından, “dergâh-ı şerîfin ta’mîr” ettirildiği belirtilmektedir. Üsküdar Çamlıcalı Mehmed Efendi Tekkesi “Üsküdar’da Çamlıcalı Mehmed Efendi Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”40 Tekke, Üsküdar’da Valide-i Atik Mahallesi, Çavuşdere Caddesi üzerindedir (Res. 10). Çınarlı Tekke olarak da bilinen yapının inşa tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 1643’te kurulduğu kabul edilmektedir. Tekkeye adını veren Mehmed Efendi ise 1693’te vefat etmiştir.41 Geçirdiği aşamaları tespit edilemeyen tekkenin günümüze ulaşan kısmı ahşap harem-selamlık biriminin kuzey kanadıdır. Tekke, Üsküdar Belediyesi tarafından restore edilmektedir. Tebrîk-nâme’deki bilgiden tekkenin XIX. yy’ın son çeyreğinde II. Abdülhamid tarafından tamir ettirildiği anlaşılmaktadır. Bugün Mevcut Olmayan Tekkeler Şehremini Remlî Tekkesi “Şehremini kurbunda Şeyh Remlî Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”; “Topkapı civârında Şehir Emini Mahallesi’nde kâin Remlî Dergâh-ı Şerîfi’nin tefrîşi.”42 Fatih Şehremini’de, Ereğli Mahallesi Saray Meydanı Caddesi’nde, Yunus Emre Sokak’la Ereğli Camii Sokak köşesinde bulunan Remlî Mehmet Efendi Tekkesi bugün mevcut değildir. Rehber-i Tekâyâ’ya göre Şehremini civarındaki Kâdirî Tarikatı’na bağlı Remlî Tekkesi, “ma’mûr” durumdadır.43 Kâdirîliğin 18.yy’da suriçinde kurduğu ilk merkez olan tekkenin kurucusu ve ilk postnişini olan Şeyh Mehmed Sırrî er Remli el-Kadiri’nin mezar taşı yakın zamana kadar yerindeyken yok edilmiştir.44 Bugün, özel mülkiyette bulunan arsa alanı apartman bahçesi durumundadır. Yapıdan hiçbir iz kalmamıştır. Tebrîk-nâme’ye göre, XIX. yy’ın sonunda mevcut olan tekkenin, II. Abdülhamid tarafından tamir ve tefrişi yapılmıştır. Edirnekapı Çakır Ağa Tekkesi “Edirne Kapısı civârında Çakır Ağa Mahallesi’ndeki dergâh-ı şerîf.”45 Osmanlı Dönemi kaynaklarında Edirnekapı’da Çakır Ağa Mahallesi olarak geçen mahallede bulunan tekke bugün mevcut değildir. Yerinde, yakınında yeni baştan inşa edilen Çakır Ağa Camii bulunmaktadır. Tekke, Tebrîknâme’ye göre II. Abdülhamid tarafından inşa ettirilmiştir. 39 Tanman, M.B., “Aziz Mahmud Hüdai Külliyesi”, DBİA., C. I, İstanbul 1993, s. 507-510; Haskan, M.N., Yüzyıllar Boyunca Üsküdar I, İstanbul 2001, s. 89-114. 40 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 21. Yapının İncelenme Tarihi: 1 Haziran, 13 Temmuz 2008. 41 Haskan, M.N., a.g.e., I, s. 421-422. 42 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 37, 38. Yapının İncelenme Tarihi: 30 Haziran 2009. 43 Galitekin, A.N., (Haz.), a.g.e., s. 245. 44 Fatih Camileri ve Diğer Tarihi Eserler, İstanbul ty., s. 290; Özdamar, M., Dersaâdet Dergâhları, İstanbul 1994, s. 120. 45 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 13. 714 Nurcan Yazıcı Fatih Muabbir Hasan Efendi Tekkesi “Fatih civârında Eski Ali Paşa Mahallesi’nde Muabbir Hasan Efendi Dergâh-ı Şerîfi’yle türbesinin ta’mîri.”46 Fatih’te, Osmanlı Dönemi kaynaklarında Eski Ali Paşa Mahallesi olarak geçen yerde bulunan yapı bugün mevcut değildir. Tebrîk-nâme’de tekke ve türbenin II. Abdülhamid tarafından tamir ettirildiği belirtilmektedir Tophane Gülşen Hânkâhı “Firuz Ağa Mahallesi’nde Gülşen Hânkâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”47 Tophane’de, Firuz Ağa Mahallesi’nde bulunan Gülşenîhane Dergâhı olarak geçen yapı bugün mevcut değildir. Yapı, eskiden Saka Paşa Sokak olarak bilinen Kılıç Ali Paşa Mahallesi’nde, Akarsu Yokuşu Sokak, Coşkun Sokak, Anahtar Sokak ile Tüfekçi Salih Sokak arasında kalan yapı adasında, Nail Apartmanı’nın yerinde bulunmaktaydı.48 Tebrîk-nâme’ye göre 1900’den önce II. Abdülhamid tarafından tamir ettirilen yapının XIX. yy’ın sonunda mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Eyüp Taşlıburun Tekkesi “Bahariye civârında Taşlı Burun Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”;“Taşlı Burun Dergâhı’nın ta’mîri.”49 Eyüp Bahariye’de, Silahtarağa Caddesi üzerinde bulunan yapı bugün mevcut değildir. XVII. yy sonlarında kurulan ve II. Mahmud döneminde yeniden inşa edilen tekkenin en önemli tamiri 1906 yılındadır ve 17655 kuruş bedelle ihale edilmiş; tevhidhane üç katlı olarak yeniden inşa edilmiştir.50 Şeyh Dairesi 1960’ta yıktırılmıştır. Tebrîknâme’de yapının 1900’den önce II. Abdülhamid tarafından tamir ettirildiği belirtilmektedir. Bu tamir için 33000 kuruş harcanmış olması,51 1906 yılındaki tamirden çok daha kapsamlı bir tamirin yapıldığını göstermektedir. Kasımpaşa Mevlevîhanesi “Kasım Paşa Mevlevîhanesi’nin tefrîşi.”52 Beyoğlu Kasımpaşa’da, Sururi Mehmet Efendi Mahallesi’nde bulunan yapı bugün mevcut değildir. II. Mahmud’un 1834’teki onarımıyla son şeklini alan yapı Cumhuriyet Dönemi’nde farklı amaçlarla kullanılmış; 1979’da çıkan bir yangınla tarihe karışmıştır.53 Bugün bir kabir ile mezartaşlarının ve birtakım duvar kalıntılarının bulunduğu arsası park olarak boş bırakılmıştır. Arsanın kuzeybatısındaki cümle kapısı ayaktadır. Tebrîk-nâme’de, II. Abdülhamid tarafından Kasımpaşa Mevlevîhanesi’nin tefrîşinin yapıldığı belirtilmektedir. Masraf olarak 32349 kuruş harcama yapılmış olması54 büyük boyutlu bir çalışma yapıldığını düşündürmektedir. Alibeyköy Şazelî Tekkesi “Kağıthane’de Ali Bey karyesindeki Şazelî Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”55 46 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 40. 47 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 37. 48 Prof. Dr. M.B. Tanman’la yapılan görüşme, 26.08.2008. 49 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 17, 31. 50 Işın, E., DBİA, C.VII, s. 223-224. 51 Talay, A., a.g.e., s. 379. 52 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 40; Yapının İncelenme Tarihi: 21 Haziran 08. 53 Tanman, M.B., DBİA., C. IV, s. 483. 54 Talay, A., a.g.e., s. 380. 55 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 17. Tebrîk-Nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri II: Tekkeler 715 Günümüze ulaşmayan tekke, 1200/1785-86’da Silahtar Abdullah Ağa tarafından kurulmuştur. Yapı, 1829 tarihli bir belgede, Eyüp Alibeyköy’de “esbak Silahtar Abdullah Ağa’nın müceddeden bina eylediği Şazelî Dergâhı” olarak tanımlanmaktadır.56 1880 tarihli, “Alibeyköy’deki Şazelî Dergâhı’nın inşası ile ilgili masraf pusulasının takdimi” hakkındaki belge, tekkenin II. Abdülhamid Dönemi onarımını, inşa ve ilavelerini göstermektedir.57 Bu belge Tebrîk-nâme’deki bilgilerle örtüşmektedir. Beylerbeyi Bedevî Tekkesi “Beylerbeyi’ndeki Bedevî Dergâh-ı Şerîfi duvarlarının inşâsı.”; “Beylerbeyi’nde Bedevî Dergâh-ı Şerîfi’ne bir harem dâiresinin inşâsıyla tefrîş ve semâhane ve sâ’ir mahallerinin ta’mîr ve ıslâhı ve duvar inşâsı masârifi.”58 Tebrîk-nâme-i Millî’de, “Beylerbeyi’ndeki Bedevî Dergâhı” olarak tanımlanan yapının hangisi olduğunu tespit etmek zordur. Bugün mevcut olan Abdullah Ağa Mahallesi’ndeki Bedevi Tekkesi yanında kaynaklardan Beylerbeyi’nde bir bedevi tekkesinin daha olduğu anlaşılmaktadır.59 Yapının hangi Bedevî tekkesi olduğu, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan bir belgeyle açıklığa kavuşmaktadır.60 1890 tarihli belgede, “Beylerbeyi Çamlıca Caddesi’nde yer alan Bedevî Tekkesi” olarak tanımlanan tekke, Beylerbeyi’ni Çamlıca’ya bağlayan Küplüce semtinde bulunan, kaynaklarda “Settariye, Reşadiye, Tımariye” gibi isimlerle geçen Şeyh Hamil Efendi Tekkesi olmalıdır. 1880’de faaliyete geçen ve 1883’te vakfiyesi düzenlenen tekke Bedevî tarikatına bağlanmıştır. Belgeye göre, tekke tamire muhtaç bir haldedir ve bu tamiratın 8 bin kuruşa yapılabileceği belirtilmektedir. Sıvaları dökülmüş, çatısı harap durumda olan tekke içinde ayin yapılamayacak durumdadır ve tamir Hazine-i Hassa-i Şahane’ce yapılacaktır. Ayrıca tekkenin dervişana mahsus odası yoktur. Gerekli tamirat ve inşaat ile iki dervişan odası inşası padişah tarafından yapılacaktır. Tebrîk-nâme’de geçen bilgiler, bu belgedeki ifadeleri tanımlar mahiyettedir. XIX. yy’ın son çeyreğinde harap durumda olan tekkenin tamir ve inşası II. Abdülhamid tarafından yaptırılmıştır. Yapı bugün mevcut değildir. Üsküdar Nalçacı Halil Efendi Tekkesi “Üsküdar’da Nalçacı Halil Efendi Dergâh-ı Şerîfi masârif-i ta’mîriyesi.”61 Üsküdar’da Tabaklar Mahallesi, Nalçacı Hasan Sokağı’nda bulunan yapı bugün mevcut değildir. Çok harap durumda olan tekke 1940’larda yıkılmıştır.62 Bugün tekke yapılarının temel izlerinin belirlendiği arsa boş durumdadır; arsanın güney kesiminde yer alan haziresi mevcuttur. Tebrîk-nâme’ye göre yapının II. Abdülhamid tarafından, XIX. yy’ın son çeyreğinde tamir ettirildiği anlaşılmaktadır. Üsküdar Yusuf Nizameddin Tekkesi “Üsküdar’da İnâdiye Mahallesi’nde kâin Yusuf Nizâmeddin Dergâh-ı Şerîfi şeyh dâiresinin ta’mîri.”63 Üsküdar’ın İnadiye semtinde, Tavasi Hasan Ağa Mahallesi’nde, Gündoğumu Caddesi ile İnadiye Mezarlık Sokağı’nın birleştiği yerde bulunan yapı bugün mevcut değildir. Tekke son defa 1313/1895’te Evkaf İdaresi 56 BOA., C.EV., 387/19612, 29 C 1245 (26 Aralık 1829). 57 BOA., Y.PRK.EV., 1/18, 8 C 1297 (18 Mayıs 1880). 58 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 26, 37. 59 Tanman, M.B., a.g.m., 2008, s. 208. 60 BOA., Y.MTV., 42/31, 24 C 1307 (15 Şubat 1890). 61 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 21; Yapının İncelenme Tarihi: 13 Temmuz 2008. 62 Haskan, M.N., a.g.e., I, s. 285-286. 63 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 40; Yapının İncelenme Tarihi: 13 Temmuz 2008. 716 Nurcan Yazıcı tarafından tamir ettirilmiştir.64 1940’lı yıllarda ortadan kalkan tekkenin arsasının bir kısmına site inşa edilmiştir. Tekkenin ikinci postnişini ve Haşimilik kolunun kurucusu olan Haşim Baba’nın (öl. 1782) mezarı sitenin bahçesinde durmaktadır. Tebrîk-nâme’ye göre tekkenin şeyh dairesi, 1900’den önce II. Abdülhamid tarafından tamir ettirilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 1899 tarihli, tekkenin tamiriyle ilgili hazırlanmış keşif defteri, bu tarihte yapılması planlanan tamirat hakkında bilgi vermektedir.65 Üsküdar Hasib Efendi Tekkesi “Hazreti Halid radiyallâhü anh civârında Şeyh Hasib Efendi Dergâh-ı Şerîfi’nin ta’mîri.”66 Üsküdar Tabaklar Mahallesi, Balcılar Yokuşu üzerinde bulunan tekke bugün mevcut değildir. Tekke Tebrîknâme’ye göre XIX. yy’ın sonunda, II. Abdülhamid tarafından tamir ettirilmiştir. İstinye Tekkesi “İstinye’de kâin dergâh-ı şerîfin masârif-i ta’mîriyesi.”67 Tebrîk-nâme-i Millî’de “İstinye’de kâin dergâh-ı şerîf” olarak geçen yapının, bu semtin adıyla da anılan Şeyh Ahmed Efendi Tekkesi olması muhtemeldir. Halvetîliğe bağlı olan tekke tamamen ortadan kalkmıştır.68 Tebrîknâme’deki ifadeden tekkenin XIX. yy’ın sonunda mevcut olduğu ve II.Abdülhamid tarafından tamir ettirildiği anlaşılmaktadır. Yakacık Tekkesi “Yakacık Dergâh-ı Şerîfi’nin inşâsı.”69 Tebrîk-nâme-i Millî’de geçen bu tekkenin hangisi olduğunu tespit etmek zordur. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1895 tarihli bir belgede, depremden hasar gören “Yakacık karyesindeki Kadirî Dergâhı”nın tamirinden bahsedilmektedir.70 Bu listeye, Tebrîk-nâme-i Millî’de cami olarak geçen üç yapıyı da eklemek gerekir. Bunlar, İstanbul’daki üç Şazelî tekkesinden biri ve Sultanın mensubu olduğu Şazelî tarikatının İstanbul’daki merkezi olan, II.Abdülhamid’in bu tarikat için 1887’de yaptırdığı Beşiktaş Ertuğrul Camii-Tekkesi; kaynaklarda Cemaleddin Uşşakî Tekkesi olarak geçen Eğrikapı Savaklar Mescidi; XVII. yy’da Celvetî tekkesi olarak yaptırılan Üsküdar Şeyh Camii’dir.71 Sonuç olarak, II. Abdülhamid’in İstanbul’da, 1900’e kadar, yani saltanatının ilk 24 yılında inşa, tamir ve tefriş ettirdiği tekkeleri de içeren Tebrîk-nâme-i Millî önemli bir kaynaktır. Bazı tekkelerin tamir ve inşası ilk kez bu eserle belgelenmektedir. Tebrîk-nâme’de, Abdülhamid’in yardımlarıyla, İstanbul’da, inşa ve tamir ettirilen 19 caminin adı verilmişken; eserde 30 kadar tekkenin adı geçmektedir. Bu durumu, II. Abdülhamid’in hilafet politikasından bağımsız düşünmek mümkün değildir. 64 Haskan, M.N., a.g.e., I, s. 124. 65 BOA., Y.MTV., 190/116, 19 M 1317 (20 Mayıs 1899). 66 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 17. 67 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 21. 68 Tanman, M.B., a.g.m., 2008, s. 201. 69 Tebrîk-nâme-i Millî, s. 13. 70 BOA., İ.EV., 10/1313 S-05, 11 S 1313 (3 Ağustos 1895). 71 Yazıcı, N., a.g.m., s. 268, 272, 274. Tebrîk-Nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri II: Tekkeler 717 Res. 1 Fatih Mimar Acem Tekkesi (N. Yazıcı, 2008). Res. 2 Fatih İsmail Hakkı Efendi/Şeyh Türlü Tekkesi (N. Yazıcı, 2009). Res. 3 Fatih Nureddin Cerrahi Tekkesi (N. Yazıcı, 2009). Res. 4 Silivrikapı Karagöz Tekkesi (N. Yazıcı, 2009). Res. 5 Silivrikapı Seyyid Nizameddin Tekkesi (N. Yazıcı, 2008). 718 Nurcan Yazıcı Res. 6 Unkapanı Şazeli Tekkesi (N. Yazıcı, 2008). Res. 7 Sultanahmet Kaygusuz İbrahim Tekkesi (N. Yazıcı, 2008). Res. 8 Sultanahmet Özbekler/Buhara Tekkesi (N. Yazıcı, 2008). Tebrîk-Nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri II: Tekkeler 719 Res. 9 Kasımpaşa Hüsameddin Uşşaki Tekkesi (N. Yazıcı, 2009). Res. 10 Üsküdar Çamlıcalı Mehmed Efendi Tekkesi (N. Yazıcı, 2008).
