afet kültürü - hayef - İstanbul Üniversitesi

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
İKTİSAT FAKÜLTESİ UZAKTAN EĞİTİM LİSANS PROGRAMI
AFET KÜLTÜRÜ
YRD.DOÇ.DR. YILDIRIM GÜNGÖR
DERS 6
Dünyanın Meşaleleri:
VOLKANLAR
Magmanın (mantoda bulunan, yüksek basınç ve yüksek
sıcaklık altında bulunan erimiş kayalar), yeryuvarının
derinliklerinden yüzeye doğru püsküren yer şekilleridir.
Güneş sisteminde bulunan kaya ile kaplı gezegen ve
uydularda (bazıları çok aktif) birçok yanardağ
bulunmaktadır.
Dünya üzerindeki volkanlar, genellikle levha sınırlarında
görülürler.
2
3
4
5
6
• Volkanlar dünyada milyonlarca insanı olumlu veya
olumsuz etkilemektedir.
• Türkiye’de de aktif volkan olduğu için bu konu bizler için
de önemlidir. Çünkü ülkemizde 14 volkan bulunmaktadır.
• Doğudan batıya doğru;
Ağrı ve Küçük Ağrı Dağları, Tendürek Dağı, Süphan
Dağı, Nemrut Dağı, Karacadağ, Erciyes, Hasan Dağı,
Karapınar Volkanları, Afyon ve Kula Volkanları en çok
bilinen aktif volkanlarımızdandır.
7
Hasan Dağı
Nemrut Kalderası
Küçük ve Büyük Ağrı Dağları
8
Karapınar Meke Maarı
Volkanlar dünyada yaşamın gelişmesi için gerekli olan atmosferik
koşulların oluşmasında da önemli bir rol oynamıştır. Atosferin ilk
oluşum aşamalarında Volkanlardan çıkan CO2, H2O ve N gibi gazlar
ilkel atmosferi oluşturmuş ve bu atmosfe sayesinde yeryuvarına ilk
yağmurların süşmesi gerçekleştir. Yağan yağmurlar da kabuğu hızla
soğutmuştur.
9
Bir volkanın ana yapıları
10
Lav akıntıları.
Volkan bombası.
Lav çeşmeleri.
11
Volkanların yol açtığı çevresel afetler.
12
• Tüm bu yanardağ
•
•
etkinlikleri insanlara
zarar verebilir.
Yanardağ etkinlikleri
genellikle depremler,
sıcak su kaynakları,
çamur kaynamaları
ve gayzerler gibi
etkinliklerle birlikte
görülürler.
Püskürmelerden
önce genellikle
düşük şiddette
depremler görülür.
Yellowstone gayzeri (ABD).
13
PÜSKÜRMELERİ TAHMİN ETMEK
• Bilim, henüz yanardağ
püskürmelerinin tam
olarak ne zaman
meydana geleceğini
tahmin edememekle
birlikte, isabetli
tahminlerde
bulunabilmektedir.
18 Mayıs 1980'de püsküren St. Helens Yanardağı
14
Volkan bilimciler, püskürmeleri tahmin etmek için
aşağıdaki belirtileri kullanırlar:
Sismisite;
Yanardağlar
uyanırlarken
ve
püskürmeye
hazırlanırlarken her zaman sismik hareket (küçük
depremler ve sarsıntılar) gösterirler.
Bazı yanardağlar sürekli düşük düzeyde sismik
faaliyet gösterirler ama bu faaliyetteki bir artış,
patlamaya işaret edebilir. Ortaya çıkan depremlerin
türleri, nerede başlayıp bittikleri de önemli
sinyallerdir.
15
Volkanik sismisite üç ana biçimde görülür:
• Kısa dönemli depremler,
• uzun dönemli depremler ve
• dalgalı sarsıntılar.
Kısa dönemli depremler fay depremleri gibidirler.
Magma yukarı doğru çıkarken gevrek kayanın
kırılmasından ortaya çıkarlar. Magmanın yüzeye yakın bir
yerde büyüdüğünü işaret ederler.
Uzun dönemli depremlerde aktivite periyodu uzundur.
Kısa dönemlilere göre daha seyrektirler.
16
17
• Dalgalı sarsıntı, yüzey altında sürekli bir magma hareketi
olduğu zaman ortaya çıkar.
• Dalgalı sarsıntılar (sismik örüntüler), karmaşık ve
yorumlanması zor olgulardır. Ancak, artan faaliyet,
özellikle de uzun dönemler baskın olmaya başlayınca ve
dalgalı sarsıntılar ortaya çıkınca korku yaratırlar.
18
Aralık 2000'de, Meksika'daki Ulusal Felaket Önleme
Merkezi'ndeki bilim insanları, Meksika Kenti dışındaki
Popocatépetl Yanardağı'nın püskürmesini iki gün
öncesinden tahmin ettiler.
Tahmin, İsviçreli bir volkan bilimci olan M. Chouet tarafından
uzun dönemli salınımların artışı üzerine sürdürülen
araştırmalar sonucunda yapıldı.
Hükümet onbinlerce kişiyi şehirden uzaklaştırdı. 48 saat
sonra, yanardağ püskürdü.
Bu püskürme, Popocatépetl Yanardağı'nın bin yıl boyunca
karşılaşılan en büyük püskürmesiydi.
19
Yer Şeklinin Bozulması
• Yanardağlar aktivite öncesi
•
•
birtakım belirtiler gösterirler.
Yanardağın şişmesi, yüzeye
yakın bir yerde magma
biriktiğini gösterir. Etkin bir
yanardağı gözlemleyen bilim
adamları genellikle dağın
eteklerindeki eğimi ölçer ve
şişmedeki değişim oranını
gözlerler.
Artan bir şişme oranı, özellikle
de kükürt dioksit çıkışlarında
ve dalgalı sarsıntılarda bir
artış varsa, kısa süre içinde
gerçekleşebilecek
bir
püskürme ya da patlamayı
işaret eder.
Nevada del Huila Volkanı, Kolombiya
20
• Gaz Çıkışı;
• Magma yüzeye yaklaştıkça ve
basıncı düştükçe gaz çıkışı
olur. Bu süreç, bir gazlı içecek
şişesinin
kapağının
açılmasıyla
karbondioksit
gazının
çıkışını
andırır.
Volkanik
gazların
temel
bileşenlerinden biri kükürt
dioksittir ve bu bileşiğin artan
miktarları
daha
çok
magmanın
yüzeye
yaklaştığını belirtir.
• Yanardağların gaz çıkışları,
asit yağmuru olgusuna doğal
bir katkıdır.
21
• Örneğin,
3
Mayıs
1991'de,
Filipinlerdeki
Pinatubo
Yanardağı'ndan 500 ton kükürt dioksit çıkışı oldu. İki
hafta sonra, 28 Mayıs'ta, kükürt dioksit çıkışları
yaklaşık on kat artarak 5.000 tona erişti. Pinatubo
Yanardağı, 12 Haziran 1991'de püskürdü.
• Püskürmeden önce birkaç kez, kükürt dioksit
çıkışlarında düşüş olduğu gözlendi.
• Çoğu bilim insanı, gaz düzeylerindeki düşüşün
nedeni olarak sertleşen magmanın gaz geçişlerini
tıkamasını görür. Bu olay, yanardağın iç yapısında
basınç artışına neden olur ve bu da patlamalı bir
püskürmeye yol açabilir.
• Yanardağların gaz çıkışları, asit yağmuru olgusuna
doğal bir katkıdır.
22
Volkanlar Civarında Kentleşmenin
Avantaj ve Dezavantajları
Avantajları
•
•
•
•
Maden
Jeotermal Enerji
Tarıma elverişli toprak
Turizm
Dezavantajları
• Lav akıntısı
• Piroklastik akıntı
• Sıcak çamur akıntısı
•
•
(Lahar)
Deprem
Tsunami
23
Maden
Turizm
Jeotermal
Tarım
24
Maden;
Magma yükselimi ve gaz çıkışına bağlı olarak kalay,
gümüş, altın, bakır, kurşun, çinko v.b. içeren minerallere ve
kayaçlara volkanik arazilerde rastlamak mümkündür.
Jeotermal;
İzlanda, Yeni Zelanda ve Japonya gibi volkanik aktivitenin
bol olduğu yerlerde buhar çıkışına bağlı olarak elektrik
üretilir. Ayrıca evlerde kullanılmak üzere sıcak sulardan da
yararlanılır.
Tarım;
Binlerce yıl ayrışmaya maruz kalmış mineralce zengin
volkanik kayaçlar tarıma elverişli toprak haline gelir.
Turizm;
Kaplıca, çamur havuzları ve sıcak su kaynakları her yıl
25
milyonlarca turisti volkanik arazilere çekmektedir.
Piroklastik Akıntı
Lahar
Tsunami
Deprem
26
Volkan civarında kentleşme tehlikeli olmasına
rağmen bazı önemli şehirler bu bölgelere
kurulmuştur
•Tokyo, Asama Volkanı, Japonya
•Kalapana, Kilauea Volkanı, Hawaii
•Chaiten Volkanı, Şili
•Plymouth, Montserrat Adası, Soufrière Hills Volkanı, Karayipler
•Arequipa, El Misti Volkanı, Peru
•Quetzaltenango, Santa Maria Volkanı, Guatemala
•Messina – Catania, Etna Volkanı, Sicilya, İtalya
•Napoli, Vezüv Volkanı, İtalya
27
Asama Volkanı, Tokyo'nun
yaklaşık 145 km.
kuzeybatısındadır.
Şubat 2009’da Asama dağının patlaması
sonucu kül ve dumanlar 1.6 km. yüksekliğe
ulaştı. Patlama sonucu büyük toprak ve
kaya yığınları 1 km. uzaklıktaki bölgelere
28
kadar ulaştı.
Hawai adalarından
birinde yer alan
Kilauea volkanı
dünyanın en aktif
volkanıdır.
En son Haziran 2007’de
küçük çaptaki yüzlerce
depremden sonra
harekete geçmiştir.
29
Piroklastik akıntı
Soufrière Hills Volkanı,
Plymouth,
Montserrat Adası,
Karayip Denizi
30
El Misti Volkanı,
Arequipa, Peru
Volkanik faaliyeti,
dumanlı gaz ve buhar
salınımı ile renkli
kükürt kayaçla
sınırlıdır.
Son patlama 1784'de
olmuştur.
31
Santa Maria Volkanı,
Guatemala
1902’deki patlamada 6000
kişi hayatını kaybetti.
32
Etna Volkanı,
Sicilya’nın doğu
kıyısındadır.
Avrupa kıtasındaki en
yüksek yanardağdır.
33
EN TRAJİK İKİ VOLKANİK PATLAMA
• Santorini Patlaması
• Vezüv Patlaması
M.Ö 1500 yılında
yani günümüzden
yaklaşık 3500 yıl
önce meydana
gelen patlama
sonrasında oluşan
dev tsunami
dalgaları tüm Ege
Adalarını ve
kıyılarını vurdu.
Patlama sonrasında
Ege adalarında
yerleşmiş olan
Minos Uygarlığı yok
oldu.
35
36
Vezüv Volkanı ve etrafındaki kentleşm
Vezüv'ün MS 79
yılındaki
aktivitesiyle
Pompei,
Herculaneum ve
Stabia kentleri
haritadan silinmiştir.
37
İtalya’da Vezüv’ün MS 79
püskürmesi eteğindeki
Pompei
kentini yok ederken 16.000
kişinin
ölümüne yol açmıştır.
1631 yılındaki püskürmede
de 25.000 kişi yaşamını
38
yitirmiştir.
KORUNMA
İÇERDEYSENİZ
• Mutlaka aile bireylerinin sayısı kadar gaz maskesi
•
•
•
bulundurun
Pencere kapı ve şömine girişlerini sıkınca kapatın
Tüm havalandırma sistemini kapatın.ç İçeri gaz girebilir
Eğer sığınağınız varsa sığınağa girin. Evdeki evcil
hayvanları da sığınağa almayı ihmal etmeyin
39
DIŞARIDAYSANIZ
• Çıkmadan tüm şalterleri, vanaları kapatın
• Bir dere kenarında iseniz ani volkanik akıntılar yüzünden
•
•
•
derenin taşacağın ihtimali olduğu için yükseklere çıkın
Denizde de aynı şeyi yapın
Volkanik malzemelerle temas sonunda yanıklarınız
varsa en yakın sağlık kuruluşuna gidin veya yardım
isteyin
Gözleriniz, burnunuz ve boğazınız volkanik gazlardan
tahriş olduysa hemen yardım isteyin ve en yakın doktora
gidin.
40
• Bir lahar, piroklastik akıntı veya lav akıntıları size doğru
•
•
•
geliyorsa hemen bölgeyi tek edin.
Eğer yakında bir patlama olduğunda dair uyarı alırsanız
veya bu konuda gözlemleriniz varsa yetkililerle temas
kurun ve dediklerini harfiyen uygulayın
Bulabildiğiniz herhangi bir araçla bölgeyi tek edin. Araçta
iken kapı ve pencereler gaz girişine karşı kapalı olsun
Yol boyunca karşılaşacağınız olayları izlemek için zaman
kaybetmeyin
•
41
UNUTMAYIN
Volkanların da diğer doğa olayları
gibi zararından ç.ok yararı vardır.
Yeter ki onları anlamayı
öğrenelim..!!
http://auzef.istanbul.edu.tr/
auzef@istanbul.edu.tr
Aygıt Gölü Maarı Bitlis – arka plan Süphan Volkanı
42
Fotoğraf: Yıldırım Güngör
auzef.istanbul.edu.tr
43