Tüberküloz İlaç Yan Etkileri ve Klinik Yaklaşım

21. Yüzyılda Tüberküloz Sempozyumu ve II. Tüberküloz Laboratuvar Tanı Yöntemleri Kursu, Samsun
Tüberküloz İlaç Yan Etkileri ve Klinik Yaklaşım
Prof.Dr. R. Oktay Gözü
Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı, Bursa
hastalarda karaciğer fonksiyonları daha
erken bozulabilir.
Tüberküloz tedavisinin başlangıcında temel
Bütün hastalarda (Erişkin ve genç)
ölçüm olarak:
1- Tam kan sayımı (özellikle Trombosit)
yan
etkilerin
ve
2- Hepatik enzimler,
kemoterapi süresince araştırılması yan etki
3- Bilirubinemi,
oluşması muhtemel olguların sıkı takibi
4- Serum Kreatinin düzeyi,
gereklidir.
Sağlık
5- Kan üre nitrojeni ölçülmelidir.
Bunların dışında kullanılan her ilacın
klinik
ocağı
değişikliklerin
ve
verem
dispanserlerinde görevli sağlık personelinin
özel yan etkilerinin araştırılması için ayrı
hastaların
semptomlarını
testler yapılmalıdır:
laboratuvar sonuçlarını iyi takip etmeleri
içinde
rutin
Pyrazinamid kullanan hastalarda:
önemlidir.Rutin
Serum ürik asit düzeyi;
olarak
Ethambutol kullananlarda;
durumlarda ileri laboratuvar incelemeleri de
ilaç
testler
ve
toksisitesini
subklinik
düşündüren
yapılmalıdır.
1- Kırmızı –Yeşil renk ayırma testi
Minor
2- Periferik görme testi (Perimetre)
yan
etkilerden
olan
gastroentestinal intolerans görüldüğünde
semptomatik
Streptomycin kullananlarda;
1- (50
yaşın
üzerindeki
hastalarda)
Pirazinamid
anlama
yapılmalıdır.Tüm
kullanılırken
testleri
kemoterapötikler
hepatik
testler
yapılmalı
ve
tbc
tedavisine devam edilmelidir
odiyometrik işitme testi
2- Konuşmayı
tedavi
görülen
kullanan
artraljilere
karşı
hastalarda
salisilat
kullanılması iyi sonuç verir.
Kısa süreli tbc tedavilerinde ilaca
ve
bilirubinemi düzeyleri araştırılmalı ve
bağlı
olarak
aylık kontroller ile takip edilerek ilaç
görülmektedir.
hepatit
yan
etkisi
sık
erkenden
Hipersensitivite reaksiyonlarında ve
saptanmalıdır.Eski karaciğer hastalığı
raş görüldüğünde izoniazid ve rifampisinin
olanlar
ile
yan etkisi düşünülmelidir.Bu ilaçlar düşük
tüberküloz
dozlarda verilmeye başlanır ve desensitize
toksisiteleri
gençlerde
ve
alkol
görülen
kullananlar
ağır
(Miliyer ve meningeal tbc) formlarında
R. Oktay Gözü
edilerek
asıl
doza
yavaş
yavaş
a)
Fenitoin
ve
Karbamazepin
gibi
antiepileptik ilaçların karaciğerdeki
yükseltilmelidir.
metabolizmasını,
Kontrendikasyona neden olan ilaç
seviyelerinin
ve bulgular şöyledir;
etkileyerek
yüksek
değerde
kalmasına neden olur. Antiepileptik
*Rifampisin:Trombositopeni,şok ve böbrek
dozunu azaltmak gerekir.
yetmezliği
b)
*Ethambutol:Görme bozukluğu
ve
hidroksit
isoniazid’in
emilimini engeller,
*Streptomisin:İşitme ve denge bozukluğu
*Thiacetazone:Agranülositoz
Aluminyum
c)
İNH
Rifampisin
ile
birlikte
hepatotoksisite riskini arttırır.
eksfolyativ dermatit
Entolerans veya toksisite saptanan
ilaç kesilmeli ve yeni bir ilaç rejimine
4-Doz aşımı: ½ ile 3 saat arasında belirti
verir.
geçilmelidir. İlaca ara verildiği durumlarda
a)Bulantı, kusma ve karın ağrısı,
tedavi süresi uzatılabilir veya en iyisi hasta
b)Başdönmesi,
özel bir merkeze gönderilir.
nistagmus, midriosis,
Gebelik ve emzirme durumlarında
SM hariç tedaviye devam edilir. Mümkünse
kısa süreli (6 Aylık) tedavi uygulanmalıdır.
bulanık
görme,
c)Konuşma bozukluğu,
d)Solunum yetmezliği, stupor, koma ve
ölüm,
e)Taşikardi, hipoksemi, lökositoz ve
İLAÇLAR VE YAN ETKİLERİ :
A- İSONİAZİD : Yan etki görülme oranı %
metabolik asidoz görülebilir,
f)Tedavi: B6 vitamini verilir. Gastrik
5,4’tür.
lavaj yapılır ve mideye 1 gr/kgr. Aktif kömür
1- Kontrendikasyonları :
verilir. İV Diazem yapılır. Sonuç alınamaz
a) Bilinen
hipersensitivite
ise hemodiyaliz uygulanabilir.
(Hiperemi+Raş)
B- RİFAMPİSİN :
b) Aktif hepatik hastalık
2- Terapötik Dozda Tedbir:
1- Kontrendikasyonları:
Özellikle alkolik, diyabetik, malnütrisyon
ve HIV (+) lerde
a) Tedaviden
hipersensitivite
(Hiperemi+Raş)
önce
ve
tedavi
süresince hepatik testler yapılmalı,
b) Periferik nöropati, optik nörit ve
b) Hepatik disfonksiyon
2- Terapötik Dozda Tedbir:
a) Isoniazid ile birlikte kullanıldığında
toksik psikoz saptandığında B6 vit.
hepatotoksisite
riski
verilmeli,
Tedavi
ve
c) Eplipsi’si
olanlarda
dozu yükseltilmelidir
3- İlaç Etkileşimi:
2
a) Bilinen
epilepsi ilaç
öncesi
yükselir.
devamında
hepatik testler yapılmalıdır. Alkol,
diyabet
ve
malnütrisyon
hepatotoksisiteyi arttırır.
Tüberküloz İlaç Yan Etkileri ve Klinik Yaklaşım
b) İmmunolojik
reaksiyonlara
ve
4- Doz Aşımı:
antikor oluşmasına bağlı olarak
a) Santral sinir sistemi depressiyonu;
böbrek yetmezliği ve oligüri olabilir.
b) Kırmızı adam sendromu,
c) Hemoliz, trombositopenik purpura
c) Pulmoner ödem ve kalp durması
ve şok görülebilir. İlaç kesilince
görülebilir.
düzelir.
Tedavi için gastrik lavaj, oral aktif
Aylık
kan
tablosu
kömür
incelenmelidir.
d) İdrar,
ter,
tükürük,
balgam
1gr/kgr.
verilmesi
ve
semptomatik tedavi ile karaciğer
ve
enzimlerinin düşürülmesi gereklidir.
gözyaşı ve lensler kırmızı renkli
olabilir. Önemli değildir.
e)
Gastrointestinal
intolarens
C- PİRAZİNAMİD ve MORFAZİNAMİD:
(Psödomembranöz kolit) ve bulantı
1- Kontrendikasyonları:
olabilir.
f)
Ateş, gribal enfeksiyona benzer
a) Hipersensitivite (Hiperemi+raş),
bulgular görülür.
b) Ağır hepatik yetmezlik,
g) Gebeliğin
ilk
3
ayında
c) Porfiri.
kullanılmamalıdır. Teratojenik etkisi
olabilir. Ayrıca yeni doğan çocukta
kanama riskini arttırır. K vitamini
2- Terapötik Dozda Tedbir:
a)
Karaciğerde hidralize ve hidroksile
olduğu için serum
kullanılmalıdır.
transaminaz
seviyeleri devamlı takip edilmelidir.
3- İlaç Etkileşimi:
a) Rifampisin
Izoniazid
ile
birlikte
b)
Renal
glomerul
filtrasyonuna
kullanıldığında hepatotoksisite riski
geçerek ürat atılımını engeller ve
artar.
Gut
b) Folik
asit
ve
B12
ile
atılan
radyoopak
maddelerin ve sulfobromftalein’in
atılımını
engelleyerek
seviyelerinin
yüksek
kan
kalmasına
d) Östrojen,
kortikosteroid,
sülfonilüre,
kinidin,
antikoagülan,
teofilin
kontraseptiflerin
fenitoin,
digital,
ve
oral
karaciğerdeki
metabolizmalarını hızlandırarak kan
seviyelerini düşürür ve etkilerini
azaltır.
c)
Kan şekeri seviyesini yükseltebilir.
d)
Ürtiker
ve
raş
görülebilir.
Antistominik verilir.
3- İlaç Etkileşimi:
a) Ürik asit atılımını arttıran ve Gut’ta
kullanılan
neden olur.
olabilir.
bağlı ateş görülür.
mikrobiyolojik sentezini engeller. B
c) Safra
neden
Bulantı, kusma, artralji ve ilaca
vitaminin
vitaminleri verilmelidir.
Hastalığına
Ürikozürik
ilaçlara
(Allopürinal) karşı antagonist etki
görülebilir.
b) Diğer tüberküloz ilaçlarının toksik
etkisini arttırır.
4- Doz Aşımı:
a) Hepatotoksisite: 50 mgr./Kgr./Gün
kullanıldığı
zaman
karaciğer
3
R. Oktay Gözü
enzimleri yükselir, akut karaciğer
E- STREPTOMİSİN:
hasarı olur.
b) Renal
yetmezlik
ve
tubulointerstisyel nefrit gelişebilir.
1- Kontrendikasyonları
Gut hastalığı provoke olur.
a- Hipersensitivite bulguları
Destek tedavisi ve oral aktif kömür
b- Nöromüsküler
ileti
bozuklukları
(1gr./Kgr.) verilmelidir.
c- 8.
sinir
(vestibüler
D-ETAMBUTOL:
bozuklukları
yetmezlik
ve
ototoksik durumlarda )
d- Nefrotoksisitesi olanlarda
1- Kontrendikasyonları:
a) Hipersensitivite (Hiperemi-Raş)
e- Gebelerde.
2- Terapötik dozda tedbir
b) Optik nevriti olanlar,
a) Renal
c) Görme bozukluğu olanlar,
bozukluklarda
d) Kreatinin klirensi 50 ml/dak. olanlar,
birikimine
bağlı
e) 5 yaşından küçük çocuklar.
çınlama,
kusma,
olarak
baş
dönmesi gibi vestibüler ve
2- Terapötik Dozda Tedbir:
a) Görme keskinliğinde ve periferik
görmede azalma, yeşil renk görme
duyma
bozukluğu
gibi
ototoksisite belirtileri olur.
b) Miyasteni gibi nöromüsküler
kaybı olur.
b) Periferik nörit ve trombositopeni
ileti
bozukluklarında
ve
kürar kullanımında dikkatli
görülebilir.
c) Renal eleminasyonu azaldığında
serumda ürik asit seviyesi yükselir
kullanılmalıdır.
c) Nefrotoksisite
böbrek
ve gut artriti oluşabilir.
yönünden
testleri
devamlı
izlenmelidir.
3- İlaç Etkileşimi saptanmamıştır.
2- İlaç Etkileşimi
4- Doz Aşımı:
a) Karın ağrısı, bulantı ve kusma.
a) Nöromüsküler
iletiyi
b) Mental konfüzyon ve nöropati,
etkileyen küror ve benzeri
c) Görme hallüsinasyonları,
ilaçlar
d) Böbrek bozukluklukları ve kanda
b) Ototoksit alabilecek
diğer
ürat yüksekliği olabilir. Bu durumda
amiroglikozidler
diyaliz gerekebilir.
furosomid gibi diüretikler
Doz aşımında gastrik lavaj ve oral
aktif
karbon
Uygulanmalıdır.
1gr./kgr.
c) Nefrotoksik
ve
ilaçlar
(
aminoglikozidler,
amfoterisin-B,
sefalosporinler,
etakrinik
4
ilaç
asit)
sisplatin,
ile
birlikte
Tüberküloz İlaç Yan Etkileri ve Klinik Yaklaşım
kullanıldığında toksik etkisi
a- Psikotik
durumlar,
konvülziyonlar ve nörolojik
artar.
durumlar
3- Dozaşımı:
Böbreklerden atıldığı için böbrek
b- Gebelik ve emzirme durumu,
yetmezliği olanlarda, yaşlı ve
c- Renal yetmezlik
çocuklarda serumdaki değerleri
d- Hepatik yetmezlik
yükselebilir ve toksisiteye sebep
e- Hipersensivite
olur.
f-
Gebelerde
kullanılmamalıdır.
Fetasta
8.
Alkoliklerde
2-Terapötik dozda tedbir:
a- Psikojenik yan etki sıklığı %
sinir lezyonları meydana gelir.
15 civarındadır
b- M.SS.yan etkileri ( vertigo,
F-TİASETAZON
tremor,
1- Kontrentikasyonlar
a-Hipersensitivite
(
Stevens-
konfüzyon,
depresyon
)
olduğunda
Jahnson Sendromu )
ilacın dozu azaltılmalı veya
b-Hepatotoksisite
ilaç kesilmelidir.
c- Deride döküntü ve allerjik
2- Terapötik dozda tedbir
a-Hepatik enzim ve odiyometrik
dermatit
kontrolleri gereklidir.
azaltılmalı
b-Hepatotoksisite
%
20
kadardır.
Toksik
epidermal
nörolisis
ve
mukozalarda
olduğunda
doz
veya
ilaç
renal
testler
kesilmelidir.
d- Hepatik
ve
düzenli kontrol edilmelidir.
soyulma olabilir. Antistaminikler
kullanılır
3- İlaç Etkileşimi:
3- İlaç etkileşimi:
Diğer Tüberküloz ilaçları toksik
İNH ve Etionamid ile birlikte
etkilerini arttırır.
periferik nöropati yapabilir.
4- Doz Aşımı:
4-Dozaşımı:
a-Bulantı, kusma ve hepatik
a) Baş ağrısı, sersemlik,
vertigo, tremor.
yetmezlik
b-Nadiren
ototoksisite,
agranülositoz, trombositopeni olur
Gastrik lavaj ve aktif karbon
1 gr/kgr verilir
b) Konvülziyon, psikoz,
c) Nadiren koma ve ölüm,
d) Böbrek
ve
karaciğer
yetmezliği,
e) Kalp yetersizliği.
G-SİKLOSERİN
1- Kontrendikasyonları:
Tedavisinde
B6
vitamini ve Benzodiazepin
verilir. Gastrik Lavaj ve oral
5
R. Oktay Gözü
aktif
karbon
1
gr/kgr
a) Gastrik lavaj ve oral aktif
karbon
uygulanır.
1
gr/kgr.
uygulanmalı.
b) Piridoxin
H- ETİONAMİD ve PROTİONAMİD:
ve
Vitamini)
verilmeli,
1- Kontrendikasyonları:
a) Gebelik
(B6
emzirme
c) Semptomatik
tedavi
uygulanır.
durumu,
b) Hepototoksisite,
c) Bilinen
hipersensitivite
İ- PARAAMİNOSALİSİLİK ASİT (PAS):
1- Kontrendikasyonları:
(Döküntü ve raş)
a) Peptik ülser,
2- Terapötik Dozda Tedbir:
bulgular
b) Hipersensitivite,
olursa ilaç yemekten sonra
c) Renal yetmezlik,
a) Gastrointestinal
2- Terapötik dozda tedbir:
verilir veya kesilir.
b) Psişik ve nörolojik bulgular
a) Gastrointestinal
(bulantı, kusma, ishal ve
takip edilmeli,
karın ağrısı) olunca ilaç
c) Tiroid hormonu sentez ve
azaltılır veya kesilir.
salınımını engeller kesilince
b) Kristalüri
hipotiroidi düzelir.
d) Karaciğer
belirtiler
testleri
testler
takip
olunca
yapılır
renal
ve
pH
yüksektilerek önlenir.
edilmelidir.
e) Deride döküntü ve seboreik
erüpsiyon
c) Guvatr miksödem ve löfler
sendromu gelişebilir. İlaç
olursa
kesilmelidir.
antihistamin verilir.
d) Deri döküntüleri, enfeksiyoz
mononükleoz
3- İlaç Etkileşimi:
lökopeni olursa ilaç kesilir.
a) INH ile birlikte verildiğinde
psişik bozukluk oranı artar.
e) İlaca intalerans varsa dozu
yavaş
b) Diğer tüberküloz ilaçları ile
birlikte
hepatik
hormonu
kullanıldığında
doz
Rifampisin
ile
birlikte
kullanılırsa rifampisin emilimini
azaltır.
arttırılmalı,
ile
birlikte
nadiren ensefalopati yapar.
4- Doz Aşımı:
Nadiren olur. Gastrik lavaj ve
oral
aktif
uyglulanır.
6
arttırılır.
3- İlaç Etkileşimleri:
c) Troid
4- Doz Aşımı:
yavaş
Yemekten sonra verilir.
toksisite
oranı artar.
d) Sikloserin
benzeri
karbon
1
gr/kgr.
Tüberküloz İlaç Yan Etkileri ve Klinik Yaklaşım
a- Epilepsi
K- KAPREOMİSİN:
ve
konvülziyon
hikayesi olanlar
1- Kontrendikasyonları:
a) Renal yetersizlik,
b- Gebelik ve emzirme durumu
b) 8.sinir harabiyeti,
c- Hipersensitivite (Hiperemi+
Raş )
c) Hipersensitivite
d- 18 yaş altındakilerde
(hiperemi+raş)
2- Terapötik dozda tedbir:
d) Gebelik ve emzirme
a- Gastrointestinal semptomlar
2- Terapötik Dozda Tedbir:
a)Böbrek
ve
karaciğer
yetmezliğinde devamlı enzim
görülebilir.
b- Gelişmekte
olan
kıkırdak
kontrol tetkikleri yapılır.
dokusu tarafından tutulur.
b)İşitme ve denge kusurlarında
Eklem
KBB incelemesi ve gerekirse
bozukluğu
yapar.
18
ilaç kesilmesi uygundur.
yaşından
küçüklerde
bu
c)Ürtiker döküntü ve kan sayımı
nedenle kullanılmaz.
ağrısı
ve
eklem
değişiklikleri olabilir. Devamlı
c- Uyuşma, baş dönmesi gibi
kan kontrolü ve antihistaminik
sinirsel etkiler olabilir. İlaç
uygulaması yapılır.
kesilir.
d)Enjeksiyon bölgesinde ağrı
d- Hipersensitivite
ve endürasyon olabilir. Alkol
güneş
parsumanı ve antifoljistik verilir.
durmalıdır.
antitüberküloz
ilaçlarla
beraber
uzak
b) Sisplatin
ve
aminoglikozidlerle
ve
birlikte
nefrotoksisite
ile
tendon
alanlarda
hasarı
ve
b- Antiasitler emilimini azaltır
c- Teofilin , konvülziyon riskini
arttırır.
5- Doz aşımı:
görülme oranı artar.
c) Streptomisin
a- Kortikosteroid
enflamasyonu görülebilir.
nefratoksisitesi artar,
oto
ışığından
3-İlaç Etkileşimi:
3- İlaç Etkileşimi:
a) Diğer
görülürse
çapraz
İlaç kesilir. Oral Aktif karbon
verilir ve gastrik lavaj yapılır.
rezistans görülür
4- Dozaşmı
Nöromüskuler blok görülebilir.
Çizgili kaslarda kürar benzeri
M- MAKROLİD’LER ( KLARİTROMİSİN )
1- Kontrendikasyon.
etki yapar. Tedavi kesilmelidir
a-Gebelik ve emzirme,
L-FLUOROKİNOLONLAR
(
b- Nefrotoksisite
SİPROFLOKSASİN VE OFLAKSASİN )
d- Hipersensitivite
1-Kontrendikasyonları:
2- Terapötik dozda tedbir:
7
R. Oktay Gözü
a- Gastrointestinal
semptomları
kusma
bozukluk
(
bulantı,
karın
ağrısı,
dispepsi ) diş ve dilde renk
ve tat bozuklukları olabilir.
Semptomatik tedavi yapılır
b- Artralji ve miyalji yapabilir.
Antifoljistik verilir.
ilaç kesilir.
döküntüsü
3- İlaç Etkileşimi:
National
Programmes,
WHO,
Geneva, 1993.
2- StorkCM, Hoffman R.S: Toxicology of
( İn : ROM W.N, Goray S ), Little,
and
Comp-Boston,
New
York,
Toronto, London, 1996.P:829
3- Türkiye İlaç Klavuzu, 2001 Formülleri,
İlaç Endüstrisi Eşverenler Sendikası,
a) Antihistaminikler ile birlikte
aritmilere sebep olur.
b) Antiasitler
barsaktan
emilimini azaltır.
c) Antikoagülanların
Turgut
Yayıncılık
ve
Ticaret
A.Ş-
Istanbul, 2001
4- Tüberküloz
İlaçları
Toksisitesi
ve
Direnç, Akciğer ve Akciğer Dışı Organ
etkisini
kanama riskini
arttırır.
Tüberkülozları ( Ed: Nihat Özyardımcı ),
Uludağ Üniversitesi Basımevi- Bursa
1999, s:176
4- Doz Aşımı:
Nefrotoksisite
for
Brown
deri
gelişebilir. İlaç kesilir.
arttırarak
1- Treatment of Tuberculosıs, Guidelines
Antituberculosis Drugs, Tuberculosis
c- Psikoz ve konfüzyon olursa
d- Allerjik
KAYNAKLAR
5- Rossman MD, Eyuboğlu FO.: Clinical
ve
aritmilere
neden olur. İlaç kesilmelidir.
Presentation
and
Treatment
of
Tuberculosis, ( İn: Fishman’s Pulmoner
Diseases and Disorders ) III. Ed., Mc
Graw- Hill-New York, 1998. p: 2483
8