cümlenin ögeleri yüklem

CÜMLENİN ÖGELERİ
YÜKLEM
CÜMLENİN ÖGELERİ
• Bugünkü konu için önerilen literatür:
1. Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi,
Akçağ Yayınları, 2008, 13-18.
2. Mustafa Özkan, Türkçe Cümle Bilgisi - II,
Anadolu Üniversitesi, 2013, 7-20.
CÜMLENİN ÖGELERİ
 Standart Türkçe’de, cümlelerin yapısı
ÖNY’dir, ancak bazı dil bilimciler serbest
öge dizilişini de ciddi olarak ele almışlardır.
• Tartışma: Yazı dili mi konuşma dili mi daha
eskidir?
CÜMLENİN ÖGELERİ
• Vecihe Hatiboğlu’na göre, cümlenin
ögeleri üçe ayrılır:
– Yüklem;
– Özne;
– Tümleç:
- Belirli ve belirsiz nesne;
- Dolaylı ve dolaysız tümleç.
 Fiil dışında tüm diğer kelime çeşidini (sıfat,
zarf, bağlaç, edat ve ünlem) “yardımcı
unsurlar” olarak adlandırır.
CÜMLENİN ÖGELERİ
• Buna benzer bir şekilde, Hikmet
Dizdaroğlu da cümlenin ögelerini şöyle
sınıflandırır:
– Temel (yüklem ve özne);
– Yardımcı (nesne, dolaysız tümleç, zarf tümleci,
edat tümleci).
CÜMLENİN ÖGELERİ
• Muharrem Ergin ise cümlenin ögelerini
temel ve yardımcı olarak ayırmaz.
• Ona göre cümlenin ögeleri şunlardır:
– Fiil;
– Fail;
– Nesne;
– Yer tamlayıcısı;
– Zarf.
CÜMLENİN ÖGELERİ
• Leylâ Karahan da Muharrem Ergin’e
yakın görüşü savunur ve cümlenin
ögelerini temel ve yardımcı olarak
sınıflandırmaz:
– Yüklem;
– Özne;
– Nesne;
– Yer tamlayıcısı;
– Zarf tümleci.
CÜMLENİN ÖGELERİ
• Demek ki, Türkçede cümlenin ögeleri
şunlardır:
1. yüklem;
2. özne;
3. nesne;
4. yer tamlayıcısı;
5. zarf tamlayıcısı;
6. cümle dışı ögeler.
YÜKLEM
• Yüklem, cümlenin temel unsuru ve
taşıyıcısıdır.
• Cümlenin yargısını taşıyan kelime veya
kelime grubuna yüklem denir.
• İş, hareket, oluş veya kılış yüklem
tarafından karşılanır.
• Yüklemsiz cümle olamaz.
• Yüklem dışında cümlede diğer ögeler
ancak bu yargıyı çeşitli bakımdan
tamamlamak üzere kullanılırlar.
YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ
1. Yüklem, yargı taşıyan bir fiil veya isimdir.
2. Bu fiil veya isimler, ekli veya eksiz
olabilir:
Arkadaşını ele verdi.
Çocuğa çikolata al.
Bazı insanlar çok tembeldir.
Hava çok kara.
YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ
3. Türkçede yüklem cümlenin sonunda
bulunur:
Bu adada kamplumbağalar çok uzun
yaşar.
4. Ancak, konuşma dilinde, şiirde ve
atasözlerinde yüklem cümlenin başında
veya ortasında da kullanılabilir:
Sakla samanı, gelir zamanı.
Ne kadar süslüsünüz bugün?
Sabreyle işine, hayır gelsin başına.
YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ
Mustafa Kemal’in kağnısı derdi, kağnısına,
Mermi taşırdı öteye, dağ taş aşardı.
Çabuk giderdi, çok götürürdü Elifçik,
Nam salmıştı asker içinde
Bu kez herkesten evvel almıştı yükünü,
Doğrulmuştu yola, önceden önceden.
(Fazıl Hüsnü Dağlarca)
YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ
5. Cümle içinde yüklem tektir. Birden fazla
yüklem, birden fazla cümleyi gösterir.
Oysa, cümlenin diğer unsurları birden
fazla olabilir:
Halasının yanındaki kadınlar da
sarıldılar, öptüler, söyleştiler, gülüştüler.
6. Yüklemin türü, cümlenin diğer unsurlarını
da belirler. Yüklemi geçişsiz fiil olan
cümlelerde, nesne bulunmaz:
Rahlenin üzerinden bağırıyor.
YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ
7. Bazen cümlede yüklem kelime veya
kelime grubu olarak yoktur, ancak anlamı
bağlamdan çıkarılabilir. Bunlara kesik
cümleler denir. Özellikle şiir dilinde ve
duygusal ifadelerde sıkça rastlanır:
Her pencerede kırmızı toprak saksılar ve
kararmış gaz sandıkları...
(Halide Edip Adıvar, “Sinekli Bakkal”)
Her tarafta yükseklik, her tarafta ıssızlık
Yalnız arabacının dudağında bir ıslık!
(Faruk Nafiz Çaml›bel)
YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ
Konuşma dilinde:
- Nerede yaşıyorsun?
- Üsküp’te (yaşıyorum).
- Beni anladın mı?
- Evet (seni anladım).
YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ
8. Bazen art arda dizilmiş unsurların ortak
yüklemi olabilir:
Bana, babama, kardeşime, dayıma,
Turan’a selam vermeden geçti.
9. Yüklem birden fazla kelimeden, daha
doğrusu kelime grubundan da oluşabilir:
Bu çok güzel bir akşam yemeğidir.
Şu adam, dayısının oğlu(dur).
Diriliş, şaşırtıcı ve düşündürücüydü.
YÜKLEM TÜRLERİ
• Türkçede, yüklem türleri iki çeşit olabilir:
1. fiil soylu yüklem;
2. isim soylu yüklem.
• Fiil soylu yüklem, bir çekimli fiildir:
Ondan sonra artık gelmemişler.
Sen de evi sat.
• İsim soylu yüklem, bir isim unsurunun ekfiille yüklemleşmiş halidir:
Şimdi artık kızı öğretmendir.
Bardağın kenarı rujlu.
Gözleri dolu.
Aşağıdaki cümleleri sentaktik
açıdan çözünüz:
1. Yabani köpek sürüsü gibi birbirlerine
saldırdılar.
2. Becker bakışlarını o açıklığa sabitledi ve
bacaklarındaki yanma hissine boş verdi.
3. Afrika’nın bu kızları birbirinden güzel.
4. Öğleden sonra kahreden görüntü, gazete
manşetlerine kadar ulaştı.
5. Suat Bey, yüz beş gün kadar eline kalem
almadı.
BUGÜNLÜK
BU KADAR.