klonlama ve biyoetik - UNESCO Türkiye Milli Komisyonu

advertisement
UNESCO TÜRKİYE MİLLİ KOMİSYONU
KLONLAMA VE BİYOETİK
BİYOETİK İHTİSAS KOMİTESİ
KLONLAMA ÇALIŞMA ALT GRUBU RAPORU
İÇERİK
I. Giriş
UNESCO TÜRKİYE MİLLİ KOMİSYONU
II. Tanımlar
III. Etik sorunlar
BİYOETİK İHTİSAS KOMİTESİ
KLONLAMA ÇALIŞMA ALT GRUBU
IV. Klonlama ile ilgili uluslararası belgeler
V. Avrupa Birliği’ne üye devletlerdeki düzenlemeler
VI. Türkiye’deki düzenlemeler
RAPORU
VII. Grup görüşü ve öneriler
I. GİRİŞ
Yapay yolla
genetik kopya oluşturma olarak
tanımlanabilen klonlama günümüzde insan klonlanması
Ankara, 2005
kavramı ile birlikte hem yaşam bilimleri alanında teknolojik
1
tartışmaların
hem de etik
içinde yerini
İnsanlarda üreme amaçlı klonlama, etik açıdan ciddi
almıştır. Üreme amaçlı klonlama teknolojisi hayvancılık
endişeleri de ortaya çıkartmaktadır. En temel kaygı bu
alanında tükenmekte olan soyların korunması veya ekonomik
işlemin
açıdan
kullanılmaya
kaynaklanmakta olup, bugün insan klonlama amacı taşıyan
başlanmış olan işlemler dizisidir ve ilk olarak 1997 yılında
işlemlere çeşitli uluslararası bildirge ve andlaşmalar ile yasak
’’Dolly’’ olarak hepimizin tanıdığı
klonlanmış koyun ile
getirilmiştir. Diğer yandan biyomedikal araştırma amacı ile
başarılı bir sonuç elde edilmiştir. Yaşamın temeli olan üreme
SHÇT tekniğinin kullanılması rejeneratif tıp (doku ve
ile
yumurta ve sperm hücrelerinin birleşmesi sonucu yeni
organların yenilenmesine yönelik ) kavramını geliştirmiş ve
bir embriyo meydana getirilir. Yeni oluşturulan canlıda
Alzheimer, Parkinson gibi hücrelerin dejenerasyonuna bağlı
gen bilgilerinin yarısı anneden yarısı babadan aktarılmıştır
olarak gelişen hastalıklar için yeni bir tedavi yaklaşımı ortaya
ve temel
çeşitliliğin korunmasıdır. Üreme amaçlı
çıkmıştır. SHÇT ile elde edilen 5-7 günlük embriyoların
klonlama teknolojisinde ise amaç çeşitlilik değil tek bir
blastosist evresinde fetal dokuyu oluşturacak olan iç hücre
ebeveyne genetik olarak özdeş bir canlı yaratmaktır. Bu
kütlesi (inner cell mass) izole edilerek laboratuvar şartlarında
amaçla geliştirilmiş olan teknik ‘somatik hücre çekirdek
uygun büyüme faktörleri eşliğinde çoğaltılarak pluripotent
transferi
Çekirdeği
embriyonik kök hücre hatları elde edilmektedir. Bu hücreler
çıkartılmış olan bir yumurta hücresine klonlanmak istenen
şu anda hala araştırma evresinde olan belli faktörler aracılığı
kişinin vücut hücrelerinden elde edilen çekirdek yerleştirilir
ile çeşitli dokulara farklılaşma kapasitesine sahiptirler ve
ve embriyonun gelişmesi taşıyıcı bir dişinin rahmine
hastalara transplante edilebilme potansiyaline sahip hücre
implante edilerek sağlanır. Bu embriyo sadece tek bir kişinin
kaynaklarını oluştururlar.
genetik bilgilerini taşıdığı için o kişi ile genetik açıdan özdeş
tanımlanan bu işlemlerin hedefi embriyonik kök hücre
(genetik kopya) sayılmaktadır.
eldesidir. Ancak
değerli türlerin
amaç
(SHÇT)’
tartışmalarının
elde edilmesi için
olarak
tanımlanmaktadır.
insan
onuruna
aykırı
olduğu
inancından
Tedavi amaçlı klonlama olarak
etik açıdan kaygılar embriyo oluşturma
üzerine yoğunlaşmaktadır
ve embriyo hakları tartışmaya
açılmaktadır. SHÇT dışında embriyonik kök hücre eldesi için
2
3
ikinci bir kaynak ise yardımcı üreme teknikleri (YÜT) ile
düzenlemelerine dikkat çekerek uluslararası belgelere işaret
elde edilmiş ve yedek olarak dondurularak saklanmakta olan
etmek ve klonlama konusunda uzman görüşü niteliğindeki bu
embriyolardır. Bu durumda da embriyoların farklı bir amaç
raporu
için kullanılması etik bir sorun haline gelmektedir.
geliştirilmesinde çeşitli kamu kuruluşlarının temel alabileceği
Bu etik
kaygılardan yola çıkarak embriyodan farklı kök hücre
hazırlayarak
ulusal
çerçeve
kuralların
bir kılavuz yaratmaktır.
kaynakları günümüzde araştırılmaktadır. Erişkin dokularda
da kök hücre ve öncül hücrelerin bulunması ile bu yönde de
araştırmalar sürmekte olup bu çalışmalar kapsamında
II. TANIMLAR
hücresel tedavi yöntemleri de geliştirilmektedir.
1. Klonlama: Bir organizma veya hücrenin
Bu bilgiler bağlamında çeşitli
ülkeler klonlama
genetik
olarak özdeşlerinin oluşturulması işlemi. Bu işlem
iç hukuklarını
üreme ve tedavi amaçlı olarak iki farklı amaç için
düzenlemekte ve uluslararası belgeler de bu bakımdan
kullanılabilir. Bu iki farklı kavram çekirdek transferi
yönlendirici veya yol gösterici bir rol oynamaktadır.
ile üreme amaçlı klonlama ve çekirdek transferi ile
konusunda
yasalar ve yönetmelikler ile
tedavi amaçlı klonlama başlıkları altında aşağıda
Üreme amaçlı klonlama konusunda hassas davranan
tanımlanmıştır.
ve biyoetik alanında öncü çalışmalar yapmakta olan
UNESCO 1997 yılında yayımlamış olduğu İnsan Genomu
2. Somatik
hücre
çekirdek
transferi
(SHÇT):
ve İnsan Hakları Uluslararası Bildirgesi ile insan onuruna
Çekirdeği çıkartılmış bir yumurta hücresine somatik
aykırı olduğu ilkesinden yola çıkarak insan klonlanmasına
bir hücrenin çekirdeğinin aktarılması işlemi.
yasak getirmektedir. UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Biyoetik
Komitesi’nin
Grubu’nun amacı
oluşturmuş
olduğu
Çalışma
klonlama konusunda çeşitli ülkelerin
4
3. Çekirdek transferi ile üreme amaçlı klonlama:
Döllenme
olmadan
çekirdeği
5
çıkartılmış
bir
yumurtaya klonlanması istenen embriyo, fetüs veya
erişkin hücrenin
çekirdeğini aktararak rahme
Fetusun tüm hücre tiplerini,
7. Totipotent hücre:
plasentayı ve fötusun etrafını saran zarları oluşturma
implantasyon sonrası embriyo oluşturmak suretiyle
kapasitesine
özdeş bir organizma yaratmak.
günündeki özelleşmemiş embriyo hücreleri.
4. Çekirdek transferi ile tedavi amaçlı klonlama:
Üreme
amaçlı
teknolojisi
ile
fertilizasyonun
2-3
üncü
8. Pluripotent kök hücre: Mezodermal, endodermal
aynı
ve ektodermal germ tabakalarının her üçünden de
basamaklarla başlayan, ancak embriyo gelişiminin
köken alan hücrelere farklılaşma kapasitesine sahip
blastosist evresinde durdurularak embriyonik kök
olan
hücrelerinin rahme implante edilmeden laboratuvar
hücreler.
şartlarında
klonlama
sahip
ancak
embriyoyu oluşturamayan öncül
hastaya transplant amacı ile istenilen
dokuya farklılaştırılması işlemi.
9. Multipotent kök hücre: Özelleşmiş bir organ veya
dokunun
5. Somatik hücre: Gamet hücreleri olarak tanımlanan
tüm
farklı
hücre
tiplerini
oluşturma
kapasitesine sahip öncül hücreler.
sperm ve yumurta hücrelerinin dışındaki tüm vücut
hücreleri.
10. Fetal kök Hücre:
Fetusun somatik hücrelerini
oluşturacak olan fetal dokuya özgü öncül hücreler.
6. Somatik kök hücre: Bir doku veya organın
özelleşmiş
hücreleri
arasında
bulunan,
kendini
11. Erişkin kök Hücre: Erişkin bir organizmanın doku
yenileyebilen ve köken aldığı doku veya organın
veya organlarında bulunan farklılaşmamış öncül
hücrelerine farklılaşma kapasitesi taşıyan
hücreler.
öncül
hücre tipi.
6
7
12. Embriyonik kök hücre hatları: Embriyo kök
hücrelerinin laboratuvar ortamında kültür şartlarında
farklılaştırılmadan çoğaltılması sonucu elde edilen
hücreler.
III. ETİK SORUNLAR
13. Blastosist: Sıvı dolu bir boşluk ve içinde yer alan iç
Tedavi amaçlı klonlama teknolojisi, doku ve organların
hücre kütlesini (inner cell mass) çevreleyen dış zar
yenilenmesine yönelik
tabakasından oluşan , embriyo gelişiminin yaklaşık 5.
vaad etmekle birlikte günümüzde felsefi ve etik tartışmalara
gününde 50-100 hücrenin oluşturduğu küremsi yapı.
da yol açmaktadır. Bu yöntemle hastalara transplante
rejeneratif tıp için büyük ümitler
edilmesi öngörülen dokular embriyo kök hücresinden
14. Farklılaşma: Özelleşmemiş bir hücrenin, kas, kalp,
karaciğer gibi dokulardaki
özelleşmiş işlev gören
farklılaştırarak
elde edilmektedir. Bu amaçla kullanılan
dokular :
hücrelerin özelliklerini kazanma süreci.
a. Yardımcı üreme teknikleri kapsamında oluşturulup
15. Embriyo: İnsanda fertilizasyondan sonra hamileliğin
sekizinci haftasına kadar olan gelişim sürecindeki
kullanılmayan ve dondurularak saklanan yedek
embriyolardan
organizma.
b. Yumurta bağışı yolu ile araştırma amaçlı oluşturulan
16. Fetüs: İnsanda hamileliğin sekizinci haftasından
embriyolardan elde edilir.
doğuma kadar olan gelişim sürecindeki organizma.
Her iki seçeneğin kulanıldığı yöntemlerde de
temel
biyoetik ilkeler göz önünde bulundurulmalıdır. Bunun ilk ve
vazgeçilmez aşaması aydınlatılmış onam kavramıdır.
8
9
gösterilmesi gereklidir. Ayrıca tedavi sırasında adalet
Onam (rıza, consent) –
Embriyo oluşturulması için
(justice) ve yararlılık (beneficience) gibi temel etik ilkeler
yumurta bağışında bulunan kişiden onam alınması gereklidir.
doğrultusunda davranılması zorunludur. Tedavi amaçlı
Bu onam ayrıca yedek embriyolar kök hücre eldesi için
klonlama Türk Ceza Kanunu’nun (Kanun Numarası 5237,
kullanılacağı zaman her iki ebeveyden de alınmalıdır.
Resmi Gazete 12/10/2004 sayı 25611) insan üzerinde
Aydınlatılmış onam şu öğeleri içerir: Bilginin kişiye
deneylerle ilgili düzenlemeler kapsamına da girmektedir.
açıklanması, bilginin kişi tarafından anlaşılması, onamın
(bakınız Bölüm VI ).
gönüllü olarak verilmesi, kişinin onam vermeye yeterliliğinin
ve yetkinliğinin olması.
Rejeneratif tıp uygulamaları için en yüksek potansiyale
sahip hücreler embriyonik kök hücreler olmakla birlikte yeni
Ancak tüm kurallara uygun bir onamın alınmış olması bu
bir canlı yaratma konusundaki etik sorunlar nedeni ile
işlemin yapılması için yeterli olmamalıdır. Embriyo üzerinde
araştırıcılar farklı kök hücre kaynakları aramaya devam
araştırma yapma, insan dokularının ticari bir meta haline
etmektedirler.
getirilmemesine ilişkin araştırma etiği kapsamı içinde ayrıca
özetlenmektedir:
ele alınmalıdır.
Aşağıda
farklı
kök
hücre
kaynakları
Biyoetik kök hücre araştırmaları, embriyo
araştırmaları gibi konularda yol gösterici ilkeleri ortaya
Embriyo dışında kök hücre kaynakları
koyarak ve ülkelerin hukuki düzenlemelerinde uyumlaştırma
(harmonization) yapabilme kapasitelerini sağlamaktadır.
Erişkin kök hücreler:
Laboratuvar aşaması işlemlerinden sonra hastalara tedavi
Erişkinlerde sınırlı yaşam süreleri olan cilt, bağırsak,
amaçlı olarak farklılaştırılmış hücre ve dokuların verilmesi
kan gibi dokularda öncül nitelikli ve multipotent kapasiteli
işleminde ise bireylerin özerklik (otonomi), mahremiyet
hücreler bulunmaktadır. Kemik iliği, hem hematopoetik kök
(privacy), gizlilik (confidentiality) gibi haklarına saygı
hücreler hem de stromal hücreler kapsamında başta kas, yağ,
10
11
kemik gibi
farklı hücrelere farklılaşma özelliğine sahip
mezenkimal kök hücreler içermektedir.Ayrıca dolaşımda da
konuda etik ile ilgili kurallar oluşturulurken dikkat edilmesi
gereken öngörüler belirginleşmiştir.
sayıları çok kısıtlı olmakla birlikte hematopoetik kök
hücreler
bulunmaktadır.
Günümüze
kadar
yenilenme
kapasiteleri olduğu bilinmeyen sinir hücrelerinin de beyinde
bulunan
öncül
hücrelerin
farklılaşması
ile
a. gebeliği sonlandıracak kadına teşvik ya da ikna yöntemleri
kullanılmayacaktır.
tekrar
oluşturulduğu gösterilmektedir. Bu hücrelerin tanımlanması,
b. düşük materyalini kullanacak olan ekibin gebeliğin
farklılaşma
sonlandırılması ile ilgili kararla ilgisi olmayacaktır.
kapasitelerinin
incelenmesi,
farklılaşmamış
durumda gen ifadelerinin ortaya çıkarılması gibi araştırma
konuları günümüzde öncelik kazanmaktadır.
c. kadının gebeliğin sonlandırılması kararını daha önce
vermiş olmasına özen gösterilecektir.
Fetal doku ve organlar
2- Doğumda elde edilen kordon kanında hematopoetik kök
1-Hamileliğin sonlandırılması ile elde edilen fetustan izole
hücreler bulunmaktadır. Bu hücreler allojenik (genel amaçlı
edilen pluripotent kök hücreler. Ülkelerin rahim tahliyesine
kullanım) veya otolog (vericinin kendisine kullanım) amaçlı
ve doku nakline ilişkin düzenlemeleri ile etik ve hukuksal
olarak
düzenlemeler göz önünde bulundurularak bu hücreler
durumunda
kullanılmalıdır.
yaygınlaştırmak üzere düzenlemeler yapmaktadırlar. Diğer
yandan
Bu
hücrelerin
kullanılmasının
kullanılabilir.
Kordon
bankaları
doku
uyumu
allojenik transplantasyonlar için kullanımı
çeşitli
ülkelerde
ticari
amaçlı
otolog
kuralarının
transplantasyonlar için işlev gören bankalar da mevcuttur.
belirlenmesinde etik tartışmalar devam etmektedir. Bu
Ancak bunun kullanım oranı allojenik transplantasyona
tartışmaların
kıyasla
kararının
en
önemlisi
hamileliğin
sonlandırılması
ticari bir amaca yol açacağı düşüncesidir. Bu
12
çok
daha
düşüktür.
Kordon
kanında
farklılaşma kapasitesi taşıyan kök hücrelerin
13
ayrıca
bulunduğu
düşünülmektedir ancak otolog transplantasyon için bu kök
Üreme amaçlı klonlamanın yasaklandığı
hücrelerin yararı tam olarak ortaya konmuş değildir (bakınız
uluslararası belgeler aşağıda belirtilmektedir:
belli başlı
bölüm VI).
UNESCO İnsan Genomu ve İnsan Hakları Evrensel
IV.
ÜREME
AMAÇLI
KLONLAMAYA
İLİŞKİN
ULUSLARARASI BELGELER
Bildirgesi, 1998
Bu Bildirge’nin 11. maddesi üreme amaçlı klonlama gibi
insan onuruna aykırı işlemlere izin verilmemekte, bu
Yasa ve diğer düzenlemeler ile genelde insan
klonlamasına izin veren ülke yoktur.
yönde uluslararası kuruluş ve devletlerin
gerekli
tedbirleri almalarını öngörmekte ve bildirgede yer alan
biyoetik ilkelerine uygun davranılmasnı vurgulamaktadır.
Üreme amaçlı klonlamaya ilşkin olarak ulusal
hukuklar aşağıdaki gibi karşımıza çıkmaktadır:
UNESCO
bildirgeleri
bağlayıcı
değildir
ancak
UNESCO’ ya üye tüm devletler tarafından imzalanarak
kabul edildikleri için devletlerin bildirge içeriklerine
a-
SHÇT
yöntemi
ile
embriyo
oluşturulmasını
sahip çıkma sorumlulukları vardır.
yasaklayanlar,
Avrupa Konseyi İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi
b-
Klon
embriyonun
uterusa
implantasyonunu
yasaklayanlar,
(Oviedo Sözleşmesi, 1995) ile bu Sözleşmeye İlişkin
İnsanlarda Klonlamanın Yasaklanması Hakkında
Protokol , 1998.
c- Yöntemden bağımsız olarak genetik olarak özdeş bir
insanın yapay metodlarla oluşturulmasını yasaklayanlar.
14
15
Ek
Gerek Oviedo Sözleşmesi gerekse Ek protokol,insanlarda
canlı veya ölünün
•
özdeş kopyasının yaratılmasını
Belirli koşullar çerçevesinde
yedek embriyoların
kullanımına izin veren ülkeler (Belçika, Danimarka,
yasaklamıştır (Ek Protokol Madde 1).
Finlandiya, Fransa, Yunanistan, Hollanda, İspanya,
İsveç ve Birleşik Krallık).
Oviedo Sözleşmesi Avrupa Konseyi’ne üye Devletler ve
Türkiye Cumhuriyeti
tarafından imzalanmış, yeterli
•
Yedek embriyo kullanımı yasak olmakla birlikte
sayıda onay sağlandığından yürürlüğe girmiştir. Üye
insan embriyonik kök hücre hatlarının ithaline bazı
Devletlerin bundan böyle insan klonlaması konusunda iç
durumlarda izin veren ülkeler (Almanya, Avusturya
hukuk düzenlerini bu çerçevede gerçekleştirmeleri
ve İtalya).
beklenmektedir.
•
embriyoların
V. AVRUPA BİRLİĞİ’NE ÜYE DEVLETLERDEKİ
için
yedek
kullanımına izin vermeyen ülkeler
(Avusturya, İrlanda, Litvanya, Polonya, Slovak
DÜZENLEMELER
Cum.).
AB üye devletlerin büyük çoğunluğunda embriyonik kök
hücre araştırmalarına ilişkin düzenlemeler üye devletlerin iç
•
embriyonik kök hücre araştırmaları bakımından aşağıdaki
yaklaşımlar gözlemlenebilir:
insan embriyolarının araştırma
İngiltere).
ise halen bu konuda özel bir yönetmelik
bulunmamaktadır. Genel olarak AB’ye üye devletlerde
Yasa kapsamında
amaçlı oluşturulmasına izin veren ülkeler (Belçika,
hukuklarında yasa ya da yönetmeliklerle yapılmaktadır. .Bazı
ülkelerde
İnsan embriyonik kök hücre eldesi
•
Araştırma amaçlı embriyo oluşturulmasını iç hukuk
ile
yasaklayan veya
Sözleşmesi’ni
(Oviedo
İnsan Hakları ve Biyotıp
Sözleşmesi)
benimseme
yoluyla klonlamayı yasaklayan ülkeler (Avusturya,
16
17
Danimarka,
Finlandiya,
Almanya,
Yunanistan,
Irlanda, Portekiz, Hollanda, İspanya, Türkiye).
organ nakli hizmetleri yönetmeliği ile bağlantılı olup
amaçları dışında kalan uygulamalar bakımından
organ
nakli
yönetmeliğine
başvurulması
doku ve
gerekliliğini
belirtmektedirler.
VI. TÜRKİYE’DEKİ DÜZENLEMELER
Bu nedenle kök hücre çalışmaları ile ilgili bazı önemli
T.C Sağlık Bakanlığı ilgili düzenlemeleri ve bu düzenlemeler
noktaların bu Yönetmelik kapsamında ele alınması sorunların
ile bağlantılı önerilerimiz :
çözümüne yardımcı olacaktır. Bu öneriler şöyle sıralanabilir:
Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği
a. Hücrelerin doku ve organların birimi olduğu bilinmekle
(Resmi Gazete Tarih 01.06.2000 Sayı 24066, değişikllik
beraber 1. maddeye hücre teriminin de eklenmesi kök
7.3.2005 Resmi Gazete Sayısı 25748)
hücreleri ve geliştirilmiş hücre hatlarını da kapsaması
açısından bütünleyici olacaktır.
Yönetmelik,
tedavisi doku veya organ nakli ile
mümkün olan hastaların hayatiyetini sürdürmek için nakilleri
b. 5. ve 8. maddelerde oluşturulması öngörülmüş olan
gerçekleştirecek organ ve doku nakli merkezlerinin, organ ve
Bilimsel Danışma Kurul üyelikleri için özellikle kök hücre
doku kaynağı merkezlerinin ve doku tipleme ünitelerinin
ile ilgili ayrı bir çalışma grubunun kurulması, her geçen gün
çalışma
araştırmalar ile yenilenen bilgilerin
esaslarını
hazırlandığı
farklılaştırılarak
belirlemektedir.
zaman
elde
embriyonik
edilen
doku
Bu
yönetmelik
kök
hücreden
nakli
ve uygulamadaki
gelişmelerin izlenmesi bakımından yarar sağlayacaktır.
kavramı
bilinmiyordu. Gelişmeler bağlamında Bakanlık kemik iliği
c.
merkezleri ve kordon kanı bankacılığı ile ilgili yönetmelikler
dokulardan elde edilen öncül ve kök hücreler ile stromal
hazırlamıştır. Ancak söz konusu
hücrelerin özellikle kemik iliği mezenkimal hücrelerinin
18
yönetmelikler
doku ve
Bu
yönetmeliğin
8.
maddesi
19
kapsamına
“erişkin
vitro
şartlarda
farklılaştırılarak
oluşturdukları
ve
transplantasyon amaçlı kullanılacak hücrelerin” cümlesinin
yönetmeliğin
kapsamında yer alması ülkemizin de bu
gelişen teknolojiyi yakalaması açısından yararlı olacaktır.
de eklenmesi uygun olacaktır.
Kemik İliği Nakil Merkezleri ve Kemik İliği Doku Bilgi
d. Hastaya nakil amaçlı kök hücre ithali ile ilgili olarak
İşlem Merkezleri Yönergesi
biyogüvenlik konusunu da içine alacak şekilde yeni maddeye
(Resmi Gazete 26.02.2001 sayı 1832)
gereksinim vardır.
Kemik iliği ve kemik iliği hematopoetik kök hücre
Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Yönetmeliği
nakilleri
şu
anda
ülkemizde
çeşitli
kliniklerde
(Resmi Gazete tarih 8.7.2005 Resmi gazete Sayı 25869)
uygulanmaktadır. Ancak yeni bilgiler doğrultusunda kemik
iliği destek hücreleri (stromal hücreler) arasında bulunan
Bu yönetmelik ile üremeye yardımcı amaçlı olarak
öncül
ve
kök
hücre
niteliğindeki
hücreler
örneğin
dondurulmuş olan yedek embriyoların başka maksatla
mezenkimal hücreler
kullanılması yasaklanmıştır ve bu embriyoların 5 yıl süre
araştırmalar devam etmektedir. Bu işlemler in vitro deneyleri
sonunda imha edilmesi öngörülmektedir. Embriyonik kök
kapsadığı ve doku mühendisliği gibi alanları da içerdiği için
hücre araştırmaları çok hızlı gelişim gösteren ve rejeneratif
bu tip hücrelerin kullanımının sadece kemik iliği nakil
tıpta büyük ümit vaad eden bir yapı arz etmektedir. Bu yön
merkezleri sorumluluğu ile sınırlı kalması sakıncalı olabilir.
göz
hücre
Bu hücrelerin kullanımı Organ Ve Doku Nakli Yönetmeliği
araştırmalarına kaynak oluşturmak için yedek embriyoların 5
ve TCK madde 90 ile Oviedo Sözleşmesi ‘İnsan Üzerinde
yıl sonra imha edilmeyerek eşlerden onam alınmak suretiyle
Deney’ kapsamında ele alınmalıdır.
önünde
bulundurularak
embriyonik
kök
hastalarda kullanılamaya yönelik
araştırmalarda kullanılması konusu tartışmaya açılmalıdır.
Geniş bir kesimin görüşü alınarak konunun
20
ilgili
21
Bu açıdan kök hücre çalışmaları deney safhasından
Kordon Kanı Bankacılığı Yönetmeliği ( Resmi Gazete
insan
5.7.2005 Sayı 25866)
üzerinde
uygulamaya
geçildiği
zaman
bu
düzenlemelerin dikkate alınması gereklidir.
Kordon kanından elde edilen kök hücrelerin nakli
kemik iliği nakli kapsamında olabilir. Ancak kordon
VII. GÖRÜŞ VE ÖNERİLER
kanından elde edilebilen ve doku mühendisliği yöntemleri
(UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
ile farklı hücrelere dönüştürülebilen öncül hücrelerin
Biyoetik İhtisas Komitesi Klonlama Alt Çalışma Grubu
kullanımı şu anda deneysel aşamadadır. Tedavi amaçlı olarak
Klonlama Teknikleri ve Araştırmalar Hakkında Görüş)
bu hücrelerin kullanımı aşamasına gelinirse bu uygulama
Türk Ceza Kanunu (TCK) insan üzerinde deney ve Oviedo
1-İnsan onurunun korunması ve insan varlığına saygı
Sözleşmesi kapsamında yürütülmelidir.
ilkelerine aykırı olması nedeni ile üreme amaçlı klonlamanın
yasaklanması,
Türk Ceza Kanunu
(Kanun Numarası 5237, Resmi
2-Dejeneratif hastalıklarda tedavi potansiyeli göz önünde
Gazete 12/10/2004 sayı 25611)
tutularak belirli bilimsel ve etik kurallar çerçevesinde kök
Bu kanunun
90. maddesi insan üzerinde yapılan
hücre araştırmalarına destek olunması.
onama bağlı bilimsel deney koşullarını; deneyin öncelikle
insan dışı deney ortamında yeterli sayıda hayvan üzerinde
Bu araştırmalara destek verilirken;
yapılmasını, hayvanlar üzerinde yapılan deneyler sonucunda
ulaşılan
bilimsel
verilerin
amaçlanan
ulaşma
a. Embriyonik kök hücrelerin taşıdığı etik sorunlar nedeni ile
bakımından insanlar üzerinde de yapılmasını gerekli kılması
bunların dışındaki erişkin kök hücre, kordon kanı kök
ve deneyin insan sağlığı bakımından önceden bilinen kalıcı
hücreleri gibi alternatif hücrelerinin araştırılmasına öncelik
ve zararlı etkisinin olmaması koşullarını öngörmektedir.
verilmesi,
22
hedefe
23
4-Dünyada hızla ilerlemekte olan özellikle tedavi amaçlı
b. Deneysel amaçlı
embriyonik kök hücre hatları
klonlama teknolojisinin takip edilmesi, ortaya çıkacak olan
oluşturulacağı zaman , YÜT ile elde edilmiş ve yedek olarak
olası
saklanan
(Bakınız Bölüm VI.
araştırmalarda danışmanlık rolü oynamak gibi misyonları
Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Yönetmeliği için
olan çok disiplinli (hukuk, etik, tıp,biyoloji, biyoteknoloji,
öneriler), ancak deneysel amaçlı embriyo oluşturulmasına
teoloji vb) bir Danışma Kurulu’nun kurulması ve bu Kurulda
izin verilmemesi,
ilgili tüm Bakanlıklar, Üniversiteler,
embriyoların kullanılması
etik
Araştırma
c.Embriyo veya fetal hücrelerin kök hücre hattı elde etmek
ve
hukuksal
Merkezleri,
sorunların
Ulusal
tartışılması,
bu
TÜBİTAK, TÜBA,
Etik
Komiteleri,
hasta
dernekleri gibi kuruluşların temsilcilerinin bulunması.
için kullanıldığında ticari bir amaç ve maddi kazanç kaynağı
olmamaları için gerekli özenin gösterilmesi ve önlemlerin
alınması,
Klonlama
ve
kök
hücre
teknolojilerinin
hızla
ilerlemesi ve değişime uğraması nedeni ile bu rapor final bir
rapor
niteliği
d.Sağlık Bakanlığı nezdinde klonlama ve kök hücre grubu
gelişmelere
kurulması veya ilgili yönetmeliklere ekler aracılığı ile bu
öngörülmektedir.
taşımamaktadır.
bağlı
olarak
raporun
noktaların gerektiği şekilde ele alınması (bakınız madde VI
öneriler ),
3-Embriyonik kök hücre, fetal kök hücre gibi hücrelerin
hastalara tedavi amaçlı olarak verilmesinde TCK insan
üzerinde deney kurallarına tam uygunluğun sağlanması,
24
Bu
25
konudaki
bilimsel
güncelleştirilmesi
İlgili internet adresleri:
UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
http://www.un.org/law/cloning/
Biyoetik İhtisas Komitesi
http://www.unesco.org/bioethics
Prof. Dr. Meral ÖZGÜÇ
Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi
Tıbbi Biyoloji Anabilim Dalı
UNESCO Uluslararası Biyoetik Komitesi üyesi
UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Biyoetik İhtisas
Komitesi Başkanı
http://www.who.int/ethics/topics/cloning/en/
http://europa.eu.int/comm/european_group_ethics/index_en.
htm
http://conventions.coe.int/
http://www.europa.eu.int/comm/secretariat_general/sgc/ethic
s/en/index.htm
http://www.europarl.eu.int
http://www.nih.gov/sigs/bioethics/
http://www.nuffield.org/bioethics/index.html
http://www.unhchr.ch/french/html/intlinst.htm
Doç. Dr. Kumru ARAPKİRLİOĞLU
Bilkent Üniversitesi
Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi
Kentsel Tasarım ve Peyzaj Mimarisi Bölümü
Prof. Dr. Oğuz GÜÇ
Hacettepe Üniversitesi
Tıp Fakültesi Farmakoloji Anabilim Dalı
Doç. Dr. Uygar TAZEBAY
Bilkent Üniversitesi
Fen Fakültesi
Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü
UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Biyoetik
Komitesi Raportörü
26
27
İhtisas
UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Biyoetik İhtisas Komitesi Klonlama Çalışma Alt Grubu
Prof. Dr.(Emeritus). Ergun ÖZSUNAY
İstanbul Üniversitesi
Hukuk Fakültesi
UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Biyoetik İhtisas
Komitesi Danışmanı
Doç. Dr. Nurten AKARSU
Hacettepe Üniversitesi
Tıp Fakültesi Pediatri ve Tıbbi Genetik Anabilim Dalı
Tıbbi Genetik Derneği
Doç. Dr. Nüket Örnek BÜKEN
Hacettepe Üniversitesi
Tıp Fakültesi Deontoloji-Tıp Etiği ve Tarihi Anabilim Dalı
Türkiye Biyoetik Derneği İkinci Başkanı
Doç. Dr. Aykut ÇOBAN
Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi
Prof. Dr. Emin KANSU
Hacettepe Üniversitesi
Tıp Fakültesi
Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) / Hematoloji Derneği
Dr. Gülay ÖZTÜRK
Sağlık Bakanlığı
Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı
28
29
Download