çorak toprakların ıslahı ve yönetimi

• BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM
ÇORAK TOPRAKLARIN ISLAHI
VE YÖNETİMİ
BÜLENT SÖNMEZ
Dr., Ziraat Yüksek Mühendisi, Toprak Gübre ve
Su Kaynakları Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürü
GİRİŞ
D
ünyada toplam arazi yüzeyinin yaklaşık % 10’unu
kaplayan çorak topraklar tarımı etkileyen temel
sorunlardan birisi olduğu gibi, çevresel yönden
de bir dünya sorunu olarak kabul edilmektedir.
Bütün iklim kuşaklarında oluşabilen tuzluluk, kurak koşullarda daha fazla ve çabuk bir şekilde ortaya çıkar. Bu nedenle kurak ve yarı kurak iklim koşullarının egemen olduğu bölgelerde yaygın olarak bulunurlar. Tuzların kimyasal
yapılarının farklı olmasına bağlı olarak, değişik çevresel
koşullarda değişik tuzlu topraklar oluşur.
Kurak ve yarı kurak bölgeler dünyadaki toplam alanın
yaklaşık %46’sını kaplar. Bu iklim bölgelerinde sulanan
alanların yaklaşık % 50’sinde ise değişik düzeylerde tuzluluk sorunu vardır. FAO/UNESCO tarafından hazırlanan
raporlarda, Dünya Toprak Haritası verilerine dayanarak,
dünya genelinde 954 milyon hektar tuzdan etkilenmiş ve
üretkenliği kısıtlanmış toprak bulunduğu bildirilmektedir.
Bu tip sorunlu topraklar, Afrika’da 80.5 milyon, Avrupa’da
50.8 milyon, Avustralya’da 357.3 milyon, Amerika’da
Bülent Sönmez, Çorak Toprakların Islahı ve
Yönetimi, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, S.
134, Nisan 2011, ss. 52-56.
• 52
146.9 milyon ve Asya kıtasında 319.3 milyon hektar alan
kaplamaktadır. Birleşmiş Milletler’in çalışmaları çerçeve-
NİSAN 2011 - SAYI 134•
sinde elde edilen verilerden açık bir şekilde anla-
yaklaşık, sadece % 10 artabileceği, buna karşın
şıldığına göre, çoraklık ve beraberindeki sorunlar,
dünya nüfusunun iki katına çıkacağı ve bu artışın
Kuzey, Orta ve Güney Amerika’ da Doğu ve Gü-
büyük bir kısmının, tuzluluğun çok yaygın olduğu
neydoğu Asya’da özellikle Hindistan, Pakistan
dünyanın yarı kurak ve kurak bölgelerinde olması
ve Çin’de; Afrika’da Sudan, Mısır, Libya, Tunus,
konunun önemini göstermektedir. Çölleşme olu-
Cezayir ve Fas’ta ve Avustralya’da bir çok yerde
şumunda kısmen sulamanın etkisi, kısmen de bi-
ortaya çıkmakta ve giderek büyümektedir. Tuzlu-
yolojik çeşitliliğin azalması ile topraklarda sık sık
luğun önemli ölçüde arttığı ve ekosistemin olum-
ikincil tuz birikimi meydana gelmektedir. Bahsedi-
suz etkilendiği ifade edilmektedir (SZABOLCS, I.,
len olumsuz şartların birlikte etkisiyle çoraklık ve
1991). Kuzey Afrika’dan Güney-Batı Asya’ya olan
çölleşme oluşmaktadır. Türkiye’nin de dâhil olduğu
bölgede 3 milyon hektar sulanan alan potansiyel
dünyanın değişik bölgelerinde sulu tarımın başla-
tuzluluk tehlikesi altında, Doğu ve Güney-Doğu
masından sonra tuzluluk sorunu artmıştır. Bu so-
Asya’da çölleşme ve çoraklaşmanın birlikte oluşu-
runa bağlı olarak çölleşme de hızlanmıştır. Birçok
munun önüne geçilemez ise 7 milyon hektar alanın
ülkede “modern” sulama sistemleri, özellikle ye-
çölleşmesinin kaçınılmaz olacağı bildirilmektedir.
tersiz drenaj nedeniyle tarımsal alanların yaklaşık
Uygun olmayan sulama yöntemlerinin kullanıl-
%30’unu çoraklaştırmıştır.
ması ve drenaj yetersizliği, tuzlu toprakların olu-
TÜRKİYE’DE ÇORAK TOPRAKLARIN
şumunda insan faktörünün önemini gösterir. Daha
OLUŞUMUNA ETKİ EDEN FAKTÖRLER
fazla yiyecek talep eden ve sürekli artan bir nüfus
ile, dünyada verimli arazilerin bozulmasının aynı
zamanda ortaya çıkması, çorak toprakların oluşumunda insan faktörünün önemini gösteren diğer bir kanıt olarak sayılabilir. Yapılan bir tahmine
göre önümüzdeki 75 yıl içinde tarım arazilerinin
Türkiye, Doğu Karadeniz Bölgesinin haricinde
kurak ve yarı kurak iklim koşullarına sahiptir. Yağışlı bölgelerde topraktaki çözünebilir tuzlar, yağışlarla toprak içerisinde aşağıya doğru hareket ederek
yeraltı sularına ve daha sonra akarsularla denizlere
53 •
DOSYA: TOPRAK
Resim 1. Çölleşmenin derecesi belirli bir tuzluluk seviyesi ile ilişkili olup çölleşmenin derecesi çoraklığın derecesine bağlı olarak artmaktadır (İç Anadolu Bölgesi).
• BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM
Resim 2. Türkiye’deki tüm mevcut veriler çoraklığın oluşmasında iklim, drenaj, tarımsal işlemler ve toprak
karakteristiklerinin etkili olduğunu, bu faktörlerin etkilerini birbirinden ayrı olarak değerlendirmenin çok zor
olduğunu ortaya koymaktadır .
taşınırlar. Bu nedenle tuzlulaşma olayına genellikle
Tuzlu ve sodyumlu toprakların orijinleri ile ilgi-
yağışlı bölgelerde rastlanmaz ise de, bu bölgelerde
li Toprak Genesisi konusuna ait doğal nedenler
tuzlanmaya deniz kıyısındaki ırmak deltalarında ve
dışında, sulama, tuzluluğu ve sodyumluluğu ar-
denize yakın alçak arazilerde yer alan topraklarda
tırmaktadır. Artışın derecesi ise, sulama suyunun
rastlanır. Kurak bölgelerde tuzların yıkanması lokal
kimyasal bileşimi ile, miktarı ve toprak profilinden
bir özelliktedir. Çünkü böyle yörelerde yıllık yağış,
uzaklaştırılan drenaj suyu arasındaki dengeye
gerek toplam miktar, gerekse yıl içerisinde dağılımı
bağlıdır. Bunlar içerisinde kireç, jips ve diğer ya-
nedeniyle toprak içerisindeki tuzların yıkanmasına
vaş ayrışabilen toprak mineralleri vardır. Bunlardan
ve topraklardan uzaklaştırılmasına yeterli değildir.
ayrışan tuzlar, sularla arazilere taşınarak bitki kök
Böyle koşullar altında tuzlu taban suyunun yuka-
bölgesinde birikirler.
rıya doğru hareketi veya yüzey suyunun buharlaşması tuzlu toprakların oluşmasına neden olur. Kıyı
ve allüviyal ovalar, Orta Anadolu Platosu toprakları
çözünebilir tuz bakımından zengindir. Kıyı ovaları
hidromorfik allüviyal topraklar olup Orta Anadolu
Platosunda eski Lecustrine depozitlerle kaplı geniş
alanlar mevcuttur.
• 54
ÇORAKLIĞIN KONTROLU VE ISLAHI
Beyaz tuz kabukları tuzlu toprakların en belirgin özelliklerinden biridir. Üst toprak tuzlu olduğu
zaman tuz konsantrasyonuna bağlı olarak bu tip
topraklarda, halofitik bitki örtüsü görülmekte, arazi
NİSAN 2011 - SAYI 134•
çıplak ya da bitki örtüsü içinde yer yer çıplaklıklar
olur. Topraklarda tuzlulaşma, iyi bir drenaj sağlan-
bulunmaktadır.
madan önce toprağın sulanması ya da denetimsiz
Tuzlu toprakları iyileştirmenin esası, bitki kök
bölgesinde fazla çözünebilir tuzların yıkanarak bitkiler için zararlı olmayan düzeylere düşürülmesidir. Tarım arazilerinin çoraklaşmasını önlemek için
alınacak önlemler ve bunlara bağlı olarak sulama
suyu ve yıkama suyu uygulamaları, fiziksel, kimya-
sulama ile veya akarsulardan ve kanallardan oluşan sızmalardan da kaynaklanabilir. Ülkemizdeki
birçok sulama şebekesinde, su kayıpları sanılandan çok daha fazladır. Bu şekilde gelen tuzlar toprak profilinde birikerek tarımı olumsuz etkileyecek
niceliğe erişirler.
sal ve biyolojik işlemler ile son derece önemli bir
Bir toprak ya da bitki koşulu için sulamaya uy-
faktör olan insan faktörü tuzlu toprakların yöneti-
gun olmayan bir su kaynağı, başka bir toprak ve
minin esasını oluşturmaktadır. Toprakta tuz birik-
bitki koşulu için uygun hâle gelebildiği gibi, değişik
mesini önlemek için iyi bir arazi tesviyesi ve uygun
sulama yöntemi ile niteliğine göre daha az uygun
sulama yöntemleri kullanılmalıdır.
bir hâle gelebilir. Her sulama yönteminin belirli ya-
Toprak tuzluluğunun oluşmaması için bir diğer
etkili önlem, sulama ile birlikte uygun bir drenaj sisteminin kurulmasıdır. Sulanan arazilerde uygun bir
drenaj sistemi yoksa, sulama suyu ile toprağa eklenen tuzlar topraktan uzaklaştırılmaz. Bu sürecin
devam etmesi hâlinde tuzluluk sorunu kaçınılmaz
rarlarının yansıra zararları da vardır. Farklı koşullar çerçevesinde tava ve karık gibi yüzey sulama
yöntemleri ile yağmurlama ve damla sulaması gibi
yöntemler toprakta değişik şekillerde tuz birikimine
neden olurlar. Tuzluluğun kontrolunda sulama suyu
tuzluluğu da önemlidir.
DOSYA: TOPRAK
Resim 3. Lazer yönlendiricili ekipmanla iyi bir arazi tesviyesi toprakta tuz birikimini önler.
55 •
• BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM
Resim 4. Sulama yöntemi hem su kullanım etkinliğini hem de tuz birikimini etkiler.
KAYNAKLAR
SONUÇ
BEYCE, Ö., 1974. Experiences in the reclamation of
Dünyanın kurak bölgelerindeki kısıtlı su, toprak
saline and alkali soils and irrigation water qu-
ve bitki kaynakları arasındaki kırılgan ve hassas
alities in Turkey. FAO. Irrigation and Drainage
denge, sürdürülebilir tarım için çok iyi bir şekilde
Paper.
dikkate alınan stratejilerin geliştirilmesini gerekli
OAKES, H., 1954. The soils of Turkey. Republic of Tur-
kılmaktadır. Türkiye, kurak ve yarı kurak iklim ko-
key. Ministry of Agriculture. Soil Conservation
şullarına bağlı doğal etmenler ile tuzluluk, erozyon
and Farm Irrigation Div. Public. No:1
ve çölleşme sorunlarıyla çok fazla ve yaygın ola-
MASHALI, A.M. 1991. Management practices under
rak karşılaşmaktadır. Yanlış toprak ve su yönetimi
saline conditions. I.A.V. Hassan II-ISESCO.
toprak bozulmasına ve kaybına sebep olmaktadır.
Uygun olmayan sulama sistemleri aşırı su kullanımını artırmakta dolayısıyla tuzluluk, drenaj ve çevre sorunları ortaya çıkmaktadır. Yer altı ve yer üstü
su kaynakları hızla kirlenmektedir. Türkiye, küresel
ısınmanın potansiyel etkileri açısından risk grubu
ülkeler arasında olup küresel ısınmanın özellikle su
Plant Salinity Research. 213-230.
SÖNMEZ, B.; AĞAR, A.; BAHÇECİ, İ., MAVİ, A., 1996.
Türkiye Çorak Islahı Rehberi Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, APK Dairesi Başkanlığı,Toprak
ve Su Araştırma Şube Müdürlüğü Yayınları Yayın
No: 93 Ankara
SÖNMEZ, B. 2003. Türkiye Çoraklık Kontrol Rehberi. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Toprak ve
kaynaklarının zayıflaması, orman yangınları, kurak-
Gübre Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Teknik
lık, çoraklık ve çölleşme ile bunlara bağlı çevreyle
Yayın No: 33. Ankara.
ilgili bozulmalardan etkilenebilecektir. İklim deği-
SZABOLCS, I., 1991. Desertification and salinisation.
şikliği ve kuraklık nedeniyle son yıllarda Türkiye
I.A.V. Hassan II-ISESCO. Plant Salinity Rese-
gibi birçok ülke deneyim yaşamıştır. Küresel ısınma
arch. 3-18.
ve iklim değişiklerinin etkisinin giderek arttığı gü-
TOPRAKSU, 1980. Toprak Kaynakları İl Envanter Ra-
nümüzde, yeni teknolojilerin uygulanmasında bilgi
porları. TOPRAKSU Genel Müdürlüğü Yayınları
eksikliğine bağlı işletme zafiyeti oluşmamalıdır.
ANKARA
• 56