Atlarda Yaş tayini

Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı KONYA
1
Hayvanlarda yaşı doğru hesaplamanın en iyi yolu doğum tarihini bilmektir. Bu
bilgi olmadığı zaman hayvanların değişik özellikleri yaş hesaplamasında kullanılır. Fizyolojik
muayenede en pratik olanı dişler yardımıyla yaş tayinidir.
Hayvanlarda yaş tayininde; süt dişlerin oluşumu, dökülüp yerine kalıcı dişlerin çıkması ve
kalıcı dişlerin facies occlusalis’inde (çiğneme yüzlerinde) görülen aşınmalardan faydalanılır.
Hayvanlarda yaş tayininde kullanılan inciciv dişlerden mandibular olanları yaklaşım açısından
tercih edilir.
Evcil memeli hayvanlarda dişler brachiodont (basit) ve hypsodont (komplex) olmak üzere
iki tip yapı gösterir. Brachiodont dişlerin corona dentis’leri kısadır ve diş çıkışını
tamamladıktan sonra gelişimleri durur. Ruminantların inciciv dişleri bu tip dişlere örnek
gösterilebilir. Hypsodont dişlerin corona dentis’leri geniştir ve hayat boyu uzama yeteneğine
sahiptirler. Ruminantların premolar ve molar dişleri ile equidelerin birinci premolar dişleri
hariç tüm dişleri hypsodont özelliktedir.
Memeli hayvanlarda dişler süt dişleri, dentes decidui ve kalıcı dişler, dentes permenantes
olmak üzere iki dentisyon gösterirler.
Bir diş longitudunal olarak ikiye bölündüğünde içten dışa doğru dentinum,
enamelum, ve cementum olmak üzere 3 tabaka görülür. Bu sıra ruminantların incisiv dişleri
ve carnivorların tüm dişleri için geçerlidir. Ruminantların premolar ve molar dişleri ile
equidelerin tüm dişlerinde cementum ve enamelum tabakalar, central ve periferal olmak
üzere iki sıra halinde bulunur.
2
Dentinum (Subs.eburnea); Sarı beyaz parlak renktedir dişin temelini teşkil eder. Genelde bu tabaka dişin corona
dentis’inde enamelum, radix dentis’inde ise cementum ile örtülmüştür (Rum. ivcisiv dişleri). Dentinum ruminanatların molar ve
premolar dişleri ile equidelerde tüm dişlerinde cementum ve enamelum tarafından örtülmüştür. Ruminant ve equide molar ve
premolar dişlerin facies masticatoriası ve equidelerin incisiv dişlerinin facies incisivasında diğer tabakalarla tarafından örtülmemiştir.
Bu tabakanın orta kısmında bulunan cavum dentis içerisinde pulpa bulunur.
Enamelum (Subs. adamantina); Mina tabakası beyaz renkli ve dişin en sert tabakasını oluşturur. Equidelerin tüm
dişlerinde ve ruminantların molar ve premolar dişlerinde enamelum dentinum’u tamamen kapatmıştır. Ruminantların incisiv dişlerinde
sadece corona dentis’i kapatmıştır. Ruminant ve equidelerin premolar ve molar dişlerinde bu tabaka dentinum içerisine doğru oluklu
girintiler yapmıştır, bu girintiler dişin aşınma yüzeyinde kristalar şeklinde görülür
Cementum (Subs. ossea) ; Koyu sarı renktedir, spongioz kemiğe benzer. Ruminantların incisiv dişleri hariç herbivorların
tüm dişleri bu tabaka tarafından örtülmüştür. Cementum ayrıca enamelum kıvrımları arasındaki boşlukları doldurmuştur. Bu tabaka
3
brachyodont dişlerin sadece radix dentis’inde bulunur.
Sığırlarda Yaş Tayini
Sığırlarda yaş tayininde incisiv dişlerdeki yaşa bağlı değişikler
temel alınır. Ruminant incisiv dişleri brachiodont yapıya sahiptir. Bu
dişlerin taslakları embryonik dönemde görülür fakat doğumdan önce
kaybolurlar. Ruminantların incisiv dişleri mandibulaya tam olarak
implante olmadıklarından dolayı özellikle yaşlılarda sınırlı derecede
de olsa hareketlidirler. Dişin facies occlusalis’i aşınma öncesi
enamalum tarafından kapatılmıştır. Aşınma başladığı zaman bu
yüzdeki tabaka kaybolur alttan dentinum tabakası görülür bu
manzaraya wear ismi verilir. İleri yaşlarda diş yıldızı görülür, diş
yüzeyindeki bu duruma level denir.
Buzağılarda incisiv dişlerin hepsi doğumda diş etinden
belirginleşmiş ve üzeri ince, pembe bir membranla kaplıdır.
Sığırlarda 5 yaşına kadar süt dişlerinin oluşumu, dökülmesi ve yerine
kalıcı dişlerin çıkması dikkate alınarak yaş tayini yapılır.
1 yaş
1.5 yaş
1 yaş
3-4 haftalık buzağıda incicv süt
dişleri mevcuttur.
18 ay-2 yaşında DİI düşmüş ve
I1 çıkmıştır.
2 yaş
2 hafta
2 yaş
4
2-2,5 yaşında İ2 çıkmıştır,
3 yaşında İ1 ve İ2 tam olarak çıkmış, İ3’ün büyük bir kısmı
çıkmıştır.
5
4.5 yaş
4 - 4,5 yaşında bütün incisiv dişler çıkışını
tamamlamıştır.
5 yaşında tüm inciciv dişler mevcuttur (wear),
6 yaşında İ1 level boyun diş etinden çıkmıştır,
7 yaşında İ2’nin lingual yüzü yarıya kadar
aşınmıştır (level). İ2’nin boynu diş etinden
ayrılmıştır,
8 yaşında İ3’ün lingual yüzü yarıya kadar
aşınmış (level) ve boyun kısmı diş etinden
ayrılmıştır ve İ4 level olabilir,
9 yaşında bütün incisiv dişlerin lingual yüzü
iyice aşınmış (level) İ1 ve İ2 de diş yıldızı
gürülebilir.
10 yaşında İ1, İ2 ve İ3 de diş yıldızı görülür.
9 6yaş
11.-13. yaşlarda incisiv dişler arasında boşluklar
oluşmuştur.
15 yaşında bütün incisiv dişlerdeki diş eti çekilmiş
ve diş boynu ortaya çıkmış ve bazı dişler de dökülmüş
olabilir.
Sığırlarda inciciv dişlere ilaveten premolar ve
molar dişlerde yaş tayininde önem arz eder.
Doğumda veya sonraki 14-21. günde premolar süt
dişlerinin çıktığı görülür.
Premolar süt dişlerinin çıkışı DP4’den DP2ye
doğrudur. Sığırlarda premolar dişler sırasyla; 24-28 ,
24-30 ve 28-34. aylarda dökülerek yerine kalıcıları
oluşur. Molar dişlerde sırasıyla 5.-6.ay,15.-18.ve 28.34. aylarda çıkar.
18 yaş
7
KOYUNLARDA YAŞ TAYİNİ
Süt dişleri
Çıkış Dönemi
Kalıcı
Dişler
Süt ve Kalıcı Dişlerde
yer değişim dönemi
Dİ1
Doğumdan 8 gün önce
İ1
12 –18 aylar
Dİ2
Doğumdan önce
İ2
21 –24 aylar
Dİ3
Doğumdan önce
İ3
27 –36 aylar
Dİ4
Doğum- 8. gün
İ4
36 –48 aylar
DP2
Doğum öncesi - 4. Hafta
P2
21 –24 aylar
DP3
Doğum öncesi - 4. Hafta
P3
21 –24 aylar
DP4
Doğum öncesi - 4. Hafta
P4
21 –24 aylar
M1
3. ayda
M2
9. ayda
M3
18. ayda
8
KEÇİLERDE YAŞ TAYİNİ
Süt dişleri
Çıkış Dönemi
Kalıcı
Dişler
Süt ve Kalıcı Dişlerde
yer değişim dönemi
Dİ1
Doğumda
İ1
15. Ayda
Dİ2
Doğumda
İ2
21. Ayda
Dİ3
Doğumda
İ3
27. Ayda
Dİ4
1-3. Hafta
İ4
36. Ayda
DP2
3. Ayda
P2
17 –20. Aylar
DP3
3. Ayda
P3
17 –20. Aylar
DP4
3. Ayda
P4
17 –20. Aylar
M1
5.-6. Ayda
M2
8.-9. Aylar
M3
18.-24. Aylar
9
ATLARDA (EQUIDE’LERDE)
YAŞ TAYİNİ
Equidelerin tüm dişleri hypsodont tiptedir. Yani bu dişlerin radix dentis’inde bulunan
foramen apicis dentis geniştir ve yaşam boyu açık kalır, dolayısıyla bu dişler yaşam boyu
Ayrıca yaş tayininde şu üç kriterede dikkat edilmelidir;
uzama
yeteneğine sahiptir (yılda 2 mm).
1- Dişlere profilden bakıldığı zaman üst ve alt insisivler arasındaki açı yaş ilerledikçe küçülür.
2- Dişlere önden bakıldığı zaman genç hayvanlarda dişlerin median hattan uzaklaştığı, yaşlı hayvanlarda ise median hatta
yaklaştığı görülür.
3- Genç hayvanlarda arcus dentalis yarım daire şeklinde, yaşlılarda ise düz bir hat şeklini almıştır.
10
1 haftalık
Di1 mevcut
1 aylık
Di2 mevcut
8 aylık
Di3 mevcut
9-10. aylarda tüm incisiv dişler
çıkmıştır.
1 yaşında Di1 de arpacık çukurluğu
silinir.
1,5 yaşında Dİ2 de arpacık
çukurluğu silinir
1 yaş
6 aylık
1.5 yaş
11
2 yaşında Dİ3 de arpacık
çukuru kaybolur. Bu dönemde
hayvanın genel görünümü de
dikkate alınmalıdır. Çünkü iyi
bir gelişme dönemi geçirmiş
taylarda süt dişleri kalıcı dişler
gibi görülebilir.
2,5 yaşında kalıcı İ1,
3,5 yaşında kalıcı İ2,
2.5 yaş
3.5 yaş
12
4,5 yaşında kalıcı İ3 çıkar,
4 yaşında dişler wear olduğu zaman yani ilk aşındığında infundibular enamel dış enamel ile
devam eder.dişlerin aşınma işlemi mesial kenardan başlar. Diş tam wear olduğunda facies
occlusalis’de sarı dentin tabakası tarafından iç ve dış enamel tabaka ayrılır. Buna level adı verilir.
5 yaşında bütün incisiv dişler çıkışını tamamlamıştır.
4-5 yaşlarda aygırlarda canin diş görülür.
13
6 yaşında İ1 de cup (siyah tabaka) kaybolur.
9 yaş
7 yaşında tüm alt incisivler level’dir. İ2 de cup kaybolur, İ3 de
arpacık çukurluğu çengel şeklini almıştır cementum yavaş yavaş
kaybolduğu için dişin rengi beyazdan sarıya dönüşür.
Atlarda diş yıldızı infindubulum’un rostral’inde facies
occlusalis’de görülür. Başlangıçta diş yıldızı küçüktür. Yaşın
ilerlemesine bağlı olarak infindubulum küçülür ve caudal’e
kayar. Diş yıldızı İ1 de 8 yaşında görülür.
8 yaşında İ1 de diş yıldızı ince bir çizgi şeklinde görülür, İ3 de
cup kaybolur, enamel spot belirgindir,
9 yaşında İ1 yuvarlaktır , üst İ3de ilk kırlangıç kuyruğu
belirmiştir.
10 yaşında İ2 yuvarlak ve diş yıldızı kalınlaşmıştır. Galvayne
oluğu üst İ3’ün facies vestibularis’inin dişeti sınırında görünür.
Bu oluk 15 yaşında dişin alt yarımında, 20 yaşında ise dişin tün
uzunluğuna erişir. Oluğun içinde cementum siyah bir çizgi
halindedir. 30 yaşında galvayne oluğu kaybolmuştur.
11 yaşında İ2’nin aşınma yüzü yuvarlaklaşmış ve İ3 deki
kırlangıç kuyruğu kaybolmuştur.
14
12 yaş
18 yaş
13 yaşında alt dişlerde enamel spot küçük ve yuvarlaktır. Diş yıldızı çiğneme yüzünün ortasına
doğru kaymıştır.
15 yaşında diş yıldızı yuvarlak, siyah ve sınırları belirgindir. Galvayne oluğu dişin yarısına kadar
uzanmıştır.
16 yaşında İ1’in facies occlusalis’i üçgen şeklindedir.
17 yaşında İ2’nin facies occlusalis’i üçgen şeklinde ve enamal spot alt inciciv’lerde kaybolmuştur.
İncisiv dişlerdeki değişimlere ilaveten kalıcı premolar ve molar dişlerde dikkate alınmalıdır. taylarda
promolar süt dişleri doğumda veya doğumdan sonraki birkaç hafta içersinde çıkar.
P1- 5-6 aylıkken, P2- 2,5 yaşında, P3- 3 yaşında, P4- 4 yaşında, M1- 1 yaş, M2- 2 yaş, M3- 3,5-4
yaşında çıkar.
20.yaşta İ3 deki Galvayne oluğu dişin tamamında uzanmış görünür. İncisiv dişlerin facies
incisiva’sı ikizkenar üçgen şeklini almaya başlamıştır.
25. Yaşda Galvayne oluğu dişin labial yüzünün yarısında görülür.
30. Galvayne oluğu kaybolmuştur.
Atlarda yaş tayininde dişin mediolateral ve rostrocaudal çapı önem taşır. Şöyle ki, 5 yaşındaki
hayvanda mediolateral çap rostrocaudal çapın iki katıdır. 15 yaşında occulusual yüz yuvarlaklaşır ve
çaplar eşit olur. 20 yaşında rostrocaudal çap mediolateral çapın 1.5 katı olur ve diş üçgen şeklini
alır.30 yaşında ise iki katıdır.
İ1 9 yaşında yuvarlak 16 yaşında üçgen
İ2 10 yaşında yuvarlak, 17 yaşında üçgen şeklindedir.
15
Sonuç
Ruminant ve equidelerde yaş tayininde kullanılan kriterler genetik
yapı, beslenme şekli, coğrafi şartlar, toksikasyonlar, enfeksiyonlar ve stres
gibi faktörler tarafından etkilenmektedir. Hayvanın yaşamını doğrudan
etkileyen bu faktörlerin dişin gelişimine ve dolayısıyla aşınma hızını
etkilemekle birlikte pedigrisi tutulmayan hayvanlarda dişler yaş tayininde
kullanılabilecek, uygulaması kolay bir metottur. Ancak dişlerle yapılan yaş
tayini bize hayvanın yaşı hakkında yaklaşık bir bilgi verir.
16