A.Ç A.Ç Bitki olsun,hayvan olsun bütün canlılar,döllenmiş yumurta hücresinin bölünerek çoğalmasından oluşmuştur. Bu hücre gelişmesinin sonunda,kendi türünün özelliklerini taşıyan yeni bir canlı oluşmuştur.Bu canlı,ana,baba veya büyükana,büyük babalarına,hatta daha eski atalarına benzer. A.Ç Bir canlının ana,baba veya daha büyük ana babalarından birine benzemesine; yani ana baba karakterlerinin yavrularına aktarılmasına KALITIM ( Genetik ) denir. A.Ç İnsanda kalıtım,bir takım fiziksel ve ruhsal görünüşlerle ortaya çıkar. * Saç rengi,göz rengi,dil yuvarlaması, altı parmaklık,vücudun genel yapısı. * Kalıtım hastalıkları vb. NOT : Kalıtımla ilgili kuralları MENDEL ortaya koymuştur. A.Ç KALITIM ( GENETİK ) Ana ve babadaki karakterlerin yavruya aktarılmasına KALITIM denir. Karakterler yavruya üreme ile aktarılır.Eşeysiz ürem ile ata canlının karakteri aynen aktarıldığından gen yapısı aynı canlılar elde edilir. A.Ç KALITIMLA İLGİLİ TANIMLAR * GENOTİP : Bir canlının genlerinin toplamıdır.Genlerin sembolle gösterilmesidir. Örnek: SS = Sarı , ss = Yeşil ,UU = Yuvarlak, uu = Buruşuk A.Ç KALITIMLA İLGİLİ TANIMLAR * FENOTİP : Bir ferdin,belli bir karakter bakımından görünüşüne ( dış görünüşüne ) o ferdin Fenotopisi denir.Fenotopi canlının özelliğini belirtir. Örnek : Sarı-Yeşil , Uzun- Kısa , Yuvarlak-Buruşuk A.Ç * GEN : Karakterin aktarılmasını sağlayan,kromozomlar üzerinde bulunan birimlerdir.Canlının fenotopisinin oluşmasında gen yapısı ve çevre etkilidir. A.Ç * DOMİNANT GEN: ( Baskın Gen ) : Fenotipte etkisini her zaman gösteren gendir. Büyük harfle gösterilir. ( A, B, K,U, S ... ) * RESESİF GEN ( Çekinik Gen ) : Etkisini gösterebilmesi için homozigot ( arı döl ) olması gerekir. Küçük harflerle gösterilir. ( a,b,u,k,s ... ) A.Ç * HOMOZİGOT ( Arı döl ) : İki geninde aynı olmasıdır. Örnek : AA Arı döl baskın aa Arı döl çekinik A.Ç * HETEROZİGOT ( Melez döl ) : İki genden birinin dominant diğerinin resesif olmasıdır.Böyle durumda canlı baskın gen görünümünde olur. Örnek : Aa Ss Melez baskın “ “ Kk “ “ Uu “ “ A.Ç A.Ç MENDEL ‘İN ÇALIŞMALARI Kalıtımla ilgili ilk kuralları,Mendel ortaya koymuştur. Mendel,kalıtımla ilgili çalışmalarını bezelyeler üzerinde yapmıştır. Mendel,ana ve baba karakterlerinin oğul döllere nasıl geçtiğini,birinci (F1dölü ) ve ikinci (F2 dölü ) döllerde oluşan bireylerin oranlarını ve her karakterin tamamen bağımsız olduğunu bulmuştur. A.Ç Sarı tohumlu bezelyeleri arka arkaya tozlaştırarak bir çok döl elde etti.Bütün fertlerin incelenen özelliği yönünden birbirine çok benzediğini görüp ARI ( saf ) döl elde etti. A.Ç Bir hayvanda veya bitkide iki gen birbirine tamamen benziyorsa bunlara Arı döl denir. Örnek : Ana ve babasından sarı renk gen almış olan ve sarı renkte çiçekler veren bir bitki,arı döldür. Ana ve babasından yalnız sarı veya yalnız yeşil renk geni almış döllere HOMOZİGOT, farklı renk almış olan döllere HETOROZİGOT adı verilir. A.Ç Mendel,elde ettiği arı döl olan sarı tohumlu bezelyeyle,yeşil tohumlu bezelyeyi birbirleriyle birleştirmiştir. (çaprazlamıştır.) (Baba sarı,ana yeşil veya baba yeşil ana sarı ) A.Ç Bu çaprazlama sonucu oluşan dölün (F1 dölü ) bütün bireylerinin sarı renkte olduğunu görmüştür. Bu birleşme sonucuna göre,sarı rengin, yeşil renge baskın olduğunu bulmuştur. Baskın gen ( DOMİNANT ) sarı,çekinik gen (RESESİF ) yeşildir. A.Ç NOT Mendel,her bir karakter için semboller kullanmıştır. Dominant karakter için büyük harf ( A,U,K,S ... ), Resesif karakter için küçük harf ( a,u,k,s ... ) A.Ç Her karakteri en az bir çift ( iki ) gen tayın eder.Bir gen çiftinin her bir üyesine ALEL denir. Örnek: Daima sarı tohumlar veren anababalardan gelen bir bitki için: SS sembolü kullanılır.Aynı şekilde daima yeşil tohum veren ana-babadan gelen arı döl için de ss sembolü kullanılır. Bu sembollerdeki harfler,biri anadan, diğeri babadan gelen geni gösterir. A.Ç A.Ç MENDEL’İN 1. ÇAPRAZLAMASI SS : sarı Ss : sarı Baba Ana ss : yeşil FENOTİPİ : SARI X YEŞİL GENOTİPİ : SS X ss ( P dölü ) Eşey Hücreleri : S S X s s A.Ç Birinci döl (F1 dölü ) : Ss + Ss + Ss + Ss SARI SARI SARI SARI 1/4 1/4 1/4 1/4 4/4 = % 100 sarı. Hepsi melez sarı Baskın( Dominant ) gen SARI, çekinik ( Resesif ) gen YEŞİL A.Ç MENDEL ÇALIŞMASI Baba SARI FENOTİP GENOTİPİ Eşey hücreleri SS S S X Ana YEŞİL X s s X s s Ss + ( GAMET ) Ss Sarı 1/4 4/4 sarı + Ss Sarı 1/4 + Sarı 1/4 Ss Sarı 1/4 % 100 sarı,hepsi melez Sarı A.Ç Mendel,daha sonra bu birinci dölün ( F1 dölü ) bireylerini kendi aralarında çaprazlayarak oluşan ikinci dölün (F2 dölü ) bireylerinin % 75’in SARI, %25’inin YEŞİL olduğunu görmüştür. A.Ç FENOTOPİ : SARI GENOTOPİ : Ss ( Baba,ana melez) X SARI X Ss F1 dölü Eşey hücreleri : İkinci döl F2 dölü : S s SS + Ss Sarı Homozigot x + Sarı Heterozigot S s Ss +ss Sarı Yeşil Heterozigot Homozigot A.Ç 1/4 sarı + 1/4 sarı + 1/4 sarı + 1/4 yeşil 3/4 SARI + 1/4 YEŞİL % 75 SARI - % 25 YEŞİL A.Ç S s : sarı,heterozigot melez döl ,sarı renk baskın S Baba sarı s ( SARI ) melez Ana yeşil NOT I : S s genlerini taşıyan döller,babasından sarı,anasından yeşil gen almıştır.Onun için melezdir. Burada sarı baskın gendir. S S’ ler saf sarı,S s’ ler melez sarı bireylerdir. A.Ç S S : Sarı , homozigot arı döl,sarı baskın( Dominant ) (Sarı ) arı döl S S Baba sarı Ana sarı NOT II : S S genlerini taşıyan döller, babasından sarı,anasından da sarı gen almıştır. Onun için arı döldür.Burada sarı baskın gendir.S S’ ler saf sarı, bireylerdir. A.Ç s s : Yeşil, homozigot,arı döl,yeşil baskın s Baba yeşil s ( Yeşil ) arı döl Ana yeşil NOT III : ss genlerini taşıyan döller, babasından yeşil,anasından da yeşil gen almıştır.Onun için arı döldür.Burada yeşil baskın gendir. s’ ler saf yeşil bireylerdir. A.Ç Örnek : Y = yuvarlak taneli , y = buruşuk taneli bezelyeleri gösterdiğine göre; yuvarlak taneli bezelyelerle,buruşuk taneli bezelyelerin çaprazlanması sonucu elde edilen F1 ve F2 döllerinin özelliklerini ve yüzdelerini bulunuz ? A.Ç Çözüm : FENOTOPİ : GENOTOPİ : F1 dölü Yuvarlak X YY X : Yy + Yy + yuvarlak yuvarlak Yuvarlak yy Yy yuvarlak + Yy yuvarlak % 100 yuvarlak,hepsi melez. A.Ç FENOROPİ : Yuvarlak X Yuvarlak GENOTOPİ : X Yy F2 dölü : YY Yy + yuvarlak % 75 yuvarlak Yy yuvarlak + Yy + yuvarlak yy buruşuk + % 25 buruşuk A.Ç Örnek : Melez ( heterozigot ) iki bezelyenin çaprazlanmasından hangi oranda çekinik ( resesif ) karakterde fertler meydana gelir ? A ) 1/4 B ) 2/4 C ) 3/4 D ) 4/4 A.Ç Çözüm : A = Baskın karakter a = çekinik karakter Aa AA + A a X + Aa Aa + aa çekinik 1/4 çekinik A.Ç Örnek : Bir anne babanın bütün kan gruplarını taşıyan çocuklara sahip olduğu tespit edilmiştir.Bu anne babanın kan grupları yönünden genotipi hangisidir? A ) AA x BO B ) AO x BO C ) AB x OO D ) AB x AO A.Ç Çözüm : Bir anne babanın “ O “ kan grubundan çocuklarının olabilmesi için her ikisinde de “O “ aleli bulunmalıdır. Yani anne-baba heterozigot olmak zorundadır GENOTOPİ : AB AO x BO + AO + BO + OO Cevap : B Not : A ve B eş baskın, O aleli ise A ve B ‘ye göre çekiniktir. A.Ç Abdurrahman ÇIĞRIK FEN BİLGİSİ ÖĞRETMENİ SUNU HAZIRLIK: Abdurrahman ÇIĞRIK 2001 - MALATYA
