COVID-19 SALGINININ AİLE PLANLAMASI VE DOĞURGANLIK ÜZERİNE ETKİSİ TC. İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOĞUM VE KADIN HASTALIKLARI HEMŞİRELİĞİ DOKTORA PROGRAMI İLERİ PERİNATOLOJİ HEMŞİRELİĞİ DERSİ Hazırlayan: Süheyla DEMİRTAŞ ALPSALAZ Ders Sorumlusu: Prof. Dr. Yurdagül YAĞMUR EYLÜL 2021 MALATYA NELER KONUŞACAĞIZ ? COVID-19 SALGINI AİLE PLANLAMASI(AP) VE DOĞURGANLIK PANDEMİ DÖNEMİNDE AP VE DOĞURGANLIK HEMŞİRELİK YAKLAŞIMIMIZ NASIL OLMALI COVID-19 SALGINI Çin Halk Cumhuriyeti'nin Hubei Eyaleti'nde bulunan yeni koronavirüs SARS-CoV-2'nin (koronavirüs hastalığı 2019; daha önce 2019-nCoV) mevcut salgını, diğer birçok ülkeye yayıldı. 30 Ocak 2020'de DSÖ Acil Durum Komitesi, Çin ve uluslararası lokasyonlarda artan vaka bildirim oranlarına dayanarak küresel bir sağlık acil durumu ilan etti(1). Coronavirüsler, insanları ve aynı zamanda çok çeşitli hayvanları enfekte eden zarflı, pozitif tek sarmallı büyük RNA virüsleri olup ilk kez 1966 yılında görülmüştür(2). 1. Yang, L., Liu, S., Liu, J., Zhang, Z., Wan, X., Huang, B., ... & Zhang, Y. (2020). COVID-19: immunopathogenesis and Immunotherapeutics. Signal transduction and targeted therapy, 5(1), 1-8. 2. Tyrrell DA, Bynoe ML. Cultivation of viruses from a high proportion of patients with colds. Lancet 1966: 1: 76–77. Covıd-19 virüsü diğer sars -cov virüsleriyle %96 oranda benzerlik göstermektedir ve ağır pnomönüye neden olmaktadır. AĞIR PNÖMONİ durumu ülkelerde; İnsan hayatı ekonomik yansımalar artan yoksulluk yönleriyle ciddi sıkıntılara neden olmuştur. Ciotti, M., Ciccozzi, M., Terrinoni, A., Jiang, W. C., Wang, C. B., & Bernardini, S. (2020). The COVID-19 pandemic. Critical reviews in clinical laboratory sciences, 57(6), 365-388. Yayılmasını kontrol altına almak için yerel ve ulusal karantinalar uygulayan ülkelerde birçok sağlık hizmetini, özellikle de gerçekten gerekli ve hayat kurtarıcı olan cinsel sağlık ve üreme sağlığı hizmetlerini etkilemiştir(1). CSÜS alanında hem toplum içi hem de toplumlar arası hâlihazırda var olan eşitsizliklerin derinleşmesine yol açmış ve bu aksamalardan en önce ve en olumsuz etkilenen toplumsal grupların kırılgan gruplar (kadınlar, kız çocukları, HIV’le yaşayanlar vb.) olduğu belirtiliyor(UNFPA, 2020b). 1.Kumar, N. (2020). COVID 19 era: a beginning of upsurge in unwanted pregnancies, unmet need for contraception and other women related issues. The European Journal of Contraception & Reproductive Health Care, 25(4), 323-325. Yakın gelecekte bu durum, doğurganlık ile ilgili bir takım ciddi sorunlara yol açacaktır.(karşılanmayan modern kontraseptiflere karşı artan ihtiyaç, istenmeyen gebelikler, güvenli olmayan düşükler, anne ve yeni doğan ölümleri ve gelişmekte olan ülkelerde kadın sünneti ve çocuk evlilikleri)(1) Bulaş korkusu ve artan ev içi sorumluluklar nedeniyle kadınlar istenmeyen gebeliklerin sonlandırılması için belirlenen yasal sürede (ülkemiz için 10 hafta ve altı) sağlık kuruluşuna başvuramayabilirler(2) Sağlık hizmetlerine erişimin sınırlı olabileceği düşük ve orta gelirli ülkelerde, istenmeyen gebelikler, güvenli olmayan kürtajdan anne ve bebek ölümlerine katkıda bulunan ciddi gebelik komplikasyonlarına kadar değişen korkunç sonuçlara yol açabilir(3). 1.Kumar, N. (2020). COVID 19 era: a beginning of upsurge in unwanted pregnancies, unmet need for contraception and other women related issues. The European Journal of Contraception & Reproductive Health Care, 25(4), 323-325. 2..Ruggiero S, Brandi K, Mark A, Paul M, Reeves MF, Schalit O, vd. Access to later abortion in the United States during COVID-19: challenges and recommendations from providers, advocates, and researchers. Sex Reprod Heal Matters. 2020;28(1). 3.Dünya Bankası . 2000'den 2017'ye Anne Ölümlerinde Eğilimler: DSÖ, UNICEF, UNFPA, Dünya Bankası Grubu ve Birleşmiş Milletler Nüfus Bölümü tarafından yapılan tahminler (Cilt 2) (İngilizce) . Washington, DC : Dünya Bankası Grubu ; 2019 . Erişim tarihi:26.09.2021 AİLE PLANLAMASI VE DOĞURGANLIK Aile planlaması, insanların istedikleri sayıda çocuğa sahip olmalarını ve gebelik aralıklarının belirlenmesini sağlar. Kadın ve erkek üreme sistemini ve buna bağlı olarak doğurganlık işlevini bilmek, doğurganlık bilincini oluşturur. Doğurganlık... Bulut A. Aile planlaması hizmetlerinin kalitesi. “Aile Planlamasında Temel Bilgiler” içinde . SB AÇSAP Genel Müdürlüğü, T.C. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığın Anabilim Dalı, JHPIEGO. İstanbul, İnsan Kaynağını Geliştirme Vakfı Yayınları. 1997; 35-47. AİLE PLANLAMASI VE DOĞURGANLIĞIN ÜLKEMİZDEKİ DURUMU Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2020 verilerine göre toplam doğurganlık hızı TDH 1,76 olarak hesaplanmıştır. Bu rakam nüfus yenileme düzeyi olan 2,10’un altındadır. Ülkemiz illerinde doğurganlık hızına bakıldığında Şanlıurfa 3,71 ile en yüksek il iken Karabük 1,29 ile en düşük doğurganlık hızına sahip il olarak kaydedilmiştir (TÜİK,2020) Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması (TNSA)2018 verilerinde 15-49 yaş modern AP ihtiyacını karşılayabilen kadınların oranını %60,6 olarak belirtmiştir. Türkiye genelinde herhangi bir yöntem kullanan oranı %70,0, etkili yöntem kullanan oranı %49,0 ve geri çekme yöntemini kullananların oranı %20,0’dir. Geri çekme (%20), erkek kondomu (%19), Rahim İçi Araç (RİA) (%14) ve tüpligasyondur (%10). Son beş yılda gebeliği önleyici yöntem kullanımında %4 oranında bir gerileme olduğu bildirilmiştir. Bunun nedeni, geri çekme ve RİA yöntemlerinin kullanımındaki azalmadır. Bununla birlikte, etkili yöntem kullanımında son beş yılda %2 oranında artış görülmüştür. Bu durum da erkek kondom kullanımındaki artış ile ilişkilendirilmiştir(TNSA,2018). AİLE PLANLASININ DÜNYADAKİ DURUMU PANDEMİ DÖNEMİNDE AİLE PLANLAMASI VE DOĞURGANLIK Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) Nisan 2020 de verilerinden harteketle Covıd-19 salgınının birçok kadının aile planlaması(AP) hizmetlerine ulaşımının zorlaşacağından ve istenmeyen gebeliklerin artacağından bahsetmektedir. WHO 2020 yılı raporunda üreme,anne , yenidoğan, beslenme hizmetleri, bulaşıcı/bulaşıcı olmayan hastalıklar için temel sağlık hizmetleri de dahil tüm hizmetlerin Covıd-19 salgını nedeniyle sekteye uğradığını bildirmiştir( WHO, 2020). 1.World Health Organization. (2020). Pulse survey on continuity of essential health services during the COVID-19 pandemic: interim report, 27 August 2020 (No. WHO/2019nCoV/EHS_continuity/survey/2020.1). 2.UNFPA. COVID - 1 9 - Küresel Müdahale Planı. 2020 Pandemide İspanyol kadınların KOK kullanımı üzerine yapılan bir çalışmada sokağa çıkma yasağı süresince cinsel aktivitelerinde azalma olmasına rağmen KOK kullanımlarının değişmediği bildirilmiştir(1). Nepal ve Hindistan’da kamu şirketi dışındaki büyük bir şirketin kapanması sonucu modern kontraseftiflere ulaşılması akut sıkıntıya yol açmıştır(2). Hindastan’da yapılan başka bir çalışmada aralık 2019 da 66.112 olan enjektabl kontrasepsiyon dozunun mart 2020’de 42.639’ a gerilediği Ayrıca 2.basamak sağlık hizmeti sunan kuruluşlara erişim %32 oranında, topluma en yakın olan 1. basamak sağlık kuruluşlarına erişim % 14 oranda azaldığı bildirilmiştir(3). Bu rakamlar sınırlı aile planlaması hizmeti sunumunun ve karşılanmayan aile planlaması ve ihtiyacındaki artışın korkunç bir resmini çiziyor. Ve tabi ki küretajlar. 1. Lete, I., Novalbos, J., de la Viuda, E., Lugo, F., Herrero, M., Obiol, M., ... & Sanchez-Borrego, R. (2021). Impact of the Lockdown Due to COVID-19 Pandemic in the Use of Combined Hormonal Oral Contraception in Spain–Results of a National Survey: Encovid. Open Access Journal of Contraception, 12, 103. 2. Marie Stopes International, Stories from the frontline: in the shadow of the COVID-19 pandemic. 2020. 3. Vora, K. S., Saiyed, S., & Natesan, S. (2020). Impact of COVID-19 on family planning services in India. Sexual and reproductive health matters, 28(1), 1785378. Kanada’da sağlık profesyonelleri ile yapılan bir çalışmada temmuz 2020- ocak 2021 tarihleri arasında artan kürtaj nedeninin sınırlı kontrasepsiyon erişiminden kaynaklandığı belirtilmiştir(1) Mozambik’te yapılan bir çalışmada kontraseptif hizmet sunumunda ve kullanımında pandemi ile bir düşüş yaşandığı belirtilmiştir(2) 1.Ennis, M., Wahl, K., Jeong, D., Knight, K., Renner, R., Munro, S., ... & Norman, W. V. (2021). The perspective of Canadian health care professionals on abortion service during the COVID-19 pandemic. Family Practice, 38(Supplement_1), i30-i36. 2. Leight, J., Hensly, C., Chissano, M., & Ali, L. (2021). Short-term effects of the COVID-19 state of emergency on contraceptive access and utilization in Mozambique. Plos one, 16(3), e0249195. SARS-CoV-2 ve ACE 2 iş birliğinin kadın üreme fonksiyonlarında infertilite ile sonuçlanabilecek hasara, menstrual bozulmaya ve fetal problemlere neden olabileceği öngörülmektedir (1) 1.SEYMEN, C. M. (2020). COVID-19 PANDEMİSİNİN KADIN FERTİLİTESİ ÜZERİNE ETKİLERİ. Gazi Sağlık Bilimleri Dergisi, 5(3), 1-7. Çiçek ve ark. (2021) çalışmasında Covid-19 hastalığı sonrası sperm motiletesi düşmüş bir hastayı sunmuş ve Covid-19 hastalığı sırasında ateş ve olası bir sitokin fırtınası nedeniyle sperm DNA fragmantasyonunu indükleyerek erkek gametleri, testis hücreleri ve doğurganlığı dolaylı yoldan etkileyebileceğini belirtmiştir. Çiçek, G., Ayaz, İ. O., Işık, Ü. N. A. L., Özen, Ö. N. A. L., ARICI, T., Yücel, B., & Polat, İ. (2021). COVID19 sperm motilite kaybına sebep olabilir mi?. Cukurova Medical Journal, 46(2), 858-860. TÜRKİYE’DE PANDEMİ İLE NE DEĞİŞTİ?... “(Pandemiyle birlikte) İlçe sağlığının içinde çalışmaya başladık. Orada dönemsel olarak ne yapacağız, bu aile planlaması hizmetlerine insanlar nereye gidecekler falan diye ilçe müdürlerimiz ile görüşme şansımız oluyor. ‘Valla hiçbir şey yapmayacağız şu anda önceliğimiz o değil. İşte bir şekilde temin etsinler korunmanın bir sürü yolu var. İlla bunu sizinle yapmak zorunda değiller.’ şeklinde yanıt alıyoruz” (Eski AÇSAP çalışanı, ilçe sağlık müdürlüğüne bağlı çalışan hekim) Yılmaz, V. (2020). Pandemi Öncesi ve Sırasında Türkiye’de Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı Hizmetleri İzleme Raporu. Her ne kadar alıntıda aktarıldığı gibi bazı idareciler açısından pandemiyle mücadelenin aciliyeti CSÜS hizmetlerine olan ihtiyacın önüne geçmesi şaşırtıcı olmasa da, bu alıntıda ifade edilen kontrasepsiyon ve AP hizmet ihtiyacı için kamu sağlık hizmet sunucularının ikamesinin bulunabileceği varsayımı gerçekle bağdaşmıyor. TNSA 2018’in bulguları incelendiğinde kontrasepsiyon ve AP hizmet ihtiyacının karşılanmasında kamu sektörünün ne kadar kilit bir konumda olduğu görülebiliyor. Kriz dönemlerinde doğurganlık davranışlarının değişebildiği, pandemi sürecinde yaşanan gelir kaybının kontraseptiflere erişimi kısıtlayabileceği ve insan hareketliliğini kısıtlayan önlemlerin hanelerde bazı kişilerin toplumsal cinsiyete dayalı şiddete maruz kalma olasılığını arttırdığı dikkate alındığında, bu dönemde CSÜS hizmetlerine ihtiyacın ertelenemeyen ya da ikame edilemeyen boyutları olabileceğinin fark edilebileceği kanısındayız. PANDEMİDE HEMŞİRELİK Danışmanlık ve ortak karar verme dahil olmak üzere doğum kontrol yöntemine erişim ve hizmetlerin devamını sağlamak için mevcut sistemlerde bir takım uyarlamalar gereklidir. Özellikle, mümkün olduğunda bakım için “dokunmadan” yaklaşımın kullanımını en üst düzeye çıkarmak çok önemlidir(1) DANIŞMANLIK İÇİN TELESAĞLIK KULLANIN Yüz yüze iletişim gerektirmeyen çeşitli iletişim yöntemlerini (SMS, WhatsApp, video görüşmeleri veya telefon görüşmeleri) kullanarak: Doğum kontrolü talep eden ve tıbbi uygunluk taraması için danışmanlık yapın. Nanda, K., Lebetkin, E., Steiner, M. J., Yacobson, I., & Dorflinger, L. J. (2020). Contraception in the era of COVID-19. Global Health: Science and Practice, 8(2), 166-168. Herhangi bir kontrendikasyon yoksa, kullanıcı tarafından kontrol edilen kontraseptifleri (örneğin kombine oral kontraseptifler, sadece progestin içeren haplar, kontraseptif yamalar veya vajinal kontraseptif halkalar) isteyen kişilere temin edin. Kişileri sınırlamak için doğrudan eczaneye veya kliniğe gönderin. Uzun etkili geri dönüşümlü kontraseptifler (LARC'ler) isteyen müşterileri, LARC'lerin sağlandığı hizmet konumları hakkında bilgilendirin(RİA,İMPLANT..) Mümkünse kontraseptif yan etkileri yönetin ve tedavi danışmanlık verin. EK DANIŞMANLIK VE BİLGİ SAĞLAYIN Doğum kontrol ürünlerinin tedarikinde aksama olması durumunda doğru ve tutarlı prezervatif kullanımı. Mevcut LARC kullanıcılarına, rutin kaldırma işlemlerini erteleyerek, etiketli süreyi aşan uzun süreli kullanımın etkinliği konusunda danışmanlık yapın. Hem reçetesiz hem de reçeteli seçenekler de dahil olmak üzere acil kontrasepsiyon konusunda eğitin. Eczane veya kliniğe seyahatleri en aza indirmek için çok aylık yedekleri dağıtın. Enjekte edilebilir kontrasepsiyon isteyen kadınlar için mümkün olduğunda kendi kendine enjeksiyonu için eğitim verin ve sunun. Farkındalığı artırmak ve anında erişimin önündeki engelleri azaltmak için acil kontrasepsiyon için önceden bilgi ve edinme sağlayın. Mümkünse prosedür için yeterli güvenlik hazırlıkları ile yeni kullanıcılara rahim içi cihazlar ve kontraseptif implantlar gibi LARC yöntemlerinin yerleştirilmesini sunmaya devam edin. Yeterli sosyal mesafe önlemlerinin alınması için randevu v.b uygulamalar sağlanabilir. LARC yerleştirme mümkün değilse, ek yöntemler sunun.. Nanda, K., Lebetkin, E., Steiner, M. J., Yacobson, I., & Dorflinger, L. J. (2020). Contraception in the era of COVID-19. Global Health: Science and Practice, 8(2), 166-168. Cinsel sağlık ve üreme sağlığı hakları, hükümetlerin taraf olduğu, aşağıda sıralanan pek çok uluslararası belgeyle düzenlenmiş haklardır a) İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (1948) b) Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) (1979) c) Çocuk Hakları Sözleşmesi (1989) d) İnsan Hakları Dünya Konferansı Bildirgesi (1993) e) Birleşmiş Milletler Uluslararası Nüfus ve Kalkınma Konferansı (ICPD) Sonuç Bildirgesi (Kahire, 1994) f) Dördüncü Dünya Kadın Konferansı (Pekin,1995) g) Pekin Birleşmiş Milletler Genel Kurul Özel Oturumu (2000) h) Kadına Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mücadeleye İlişkin Avrupa Konseyi Sözleşmesi (İstanbul Sözleşmesi) (2011) i) Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları (SKA) (2015) k) Birleşmiş Milletler Uluslararası Nüfus ve Kalkınma Konferansı (ICPD 25) Nairobi Zirvesi (2019) TEŞEKKÜRLER…
