Uploaded by User7608

SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ Huriye ALTUNER

advertisement
EKEV AKADEMİ DERGİSİ • Yıl: 24 Sayı: 82 (Bahar 2020)
Makalenin geliş tarihi: 19.02.2020
1. Hakem rapor tarihi: 06.03.2020
2. Hakem rapor tarihi: 29.03.2020
Makalenin kabul tarihi: 13.04.2020
151
SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ
(Araştırma Makalesi)
Huriye ALTUNER (*)
Öz
Sürrealizm, sanat ve yaşam alanında radikal başkaldırı ve kural tanımaz tavrın 20
yüz yılın ilk çeyreğinde ifadesi ve daha sonra sanat alanında yaşanacak değişikliklerin
öncüsü olmuştur. Bilinçaltının su yüzüne çıkarılması, içten geldiği gibi eser verilmesi ve
bu şekilde gerçeğin anlatılması tavrını benimseyen Sürrealizm Andrea Breton’un öncülüğünde pek çok sanatçıyı bünyesinde toplamıştır. Söylemlerini yayınladıkları manifestolarda açıkça dile getiren Sürrealist sanatçılar, Freud’un araştırmalarından büyük ölçüde
yararlanmışlardır. Sürrealistler her türlü ahlak ve mantık kuralarını bir tarafa bırakarak
çocukluk anılarından başlayarak yaşamlarını tuvallerine yansıtmışlardır. Her sanatçının
kendine has üslubu içinde kendi iç dünyalarını seyirciye sunmuş ve kadın imgesine sıklıkla başvurmuşlardır. Sürrealist resimde kadın, dişi, doğurgan, anne, sevgili anlamlarının
yanı sıra savundukları özgür cinsel yaşamın simgesi olarak da tasvir edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Sürrealizm, Kadın İmgesi, Bilinçaltı, Freud, Breton.
Woman Image in Surreal Painting
Abstract
Surrealism was the expression of radical uprising and unrecognized attitude in the
field of art and life in the first quarter of the 20th century, and later the forerunner of
changes in the field of art. Surrealism, which has adopted the attitude of unconscious
sublimation, giving the work as it comes from inside and telling the truth in this way, has
gathered many artists under the leadership of Andrea Breton. Surrealist artists expressing
their discourse clearly in the manifests they published have benefited greatly from Freud's
research. Surrealist, leaving all kinds of moral and logic rules aside, reflected their lives
on their canvases starting from their childhood memories. They presented their inner
*) Dr. Öğr. Üyesi, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü,
Batı Sanatı ve Çağdaş Sanatlar Anabilim Dalı
(e-posta: huriyealtuner@gmail.com) ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-7714-3793
152 / Dr. Huriye ALTUNER
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
worlds to the audience in the unique style of each artist and frequently applied to the
image of women. In the surrealist painting, it is depicted as the symbol of the free sexual
life they defend as well as the meaning of woman, female, fertile, mother and lover.
Keywords: Surrealism, Image of Woman, Subconscious, Freud, Breton.
Giriş
Sürrealizm, 1924’lerde ortaya çıkan sanatsal bir devrimdir. Avrupa toplumlarında ki
sosyal ve teknolojik gelişmeler, iç ayaklanmalar, isyanlar, özgürlük, bireysellik arayışı
ve savaşlar 19. ve 20. yüzyılın sancılı bir süreç olarak yaşanmasına neden olmuştur. Toplumda yaşanan bunalımlar birey olarak sanatçıyı da büyük ölçüde etkilemiş ancak sanat
alanında yeniliklere neden olmuştur. Birçok sanat akımı, üslupsal ve teknik yeniliklerle
çığır açarken toplumsal başkaldırı ve isyanın da dili olmuştur. Savaş sonrasın da özellikle Dada, Marcel Duchamp’ın sanat karşıtı sözleri ile sanatın tanımını değiştirmiştir.
Sürrealizm ise sanatı, geldiği bu noktadan, olağanüstü bir atmosfere, gerçeğin bilinçaltı
boyutuna yani asıl olan gerçeğe taşımıştır.
Sürrealist bakış açısına göre, insanın çevreden edindikleri onu şekillendirirken, ahlaki, dini ve mantıksal kuralların baskısı altında içsel olana yabancılaşmaktadır. Kendi duygu ve düşüncelerini, arzularını yok sayma, insan üzerinde olumsuz etkiler bırakmaktadır.
Bilinçaltında kayıtları tutulan bu duyguların açığa çıkarılmasının, sağlıklı bir birey ve
toplum için gerekli olduğunu savunan Sürrealist tavır sanatı bu boyutta şekillendirmiştir.
Sürrealizme göre, sanat, yaşanılan bunalımlı çağın ve kişisel kaygıların üstesinden
gelinebilmesi için doğru bir tedavi aracıdır. Sanatçı, yapıtlarını üretirken hiçbir mantıksal ya da düşünsel engellemelere izin vermemelidir. Dolayısıyla, “mantıksal denetimin
olmadığı, önceden her hangi bir estetik ya da moral hazırlık yapılmaksızın düşüncenin,
ortaya çıkması” demek olan “otomatizm”, Sürrealizm için vaz geçilmezdir. Sürrealist
resim, mantık ve düşünce göz önünde bulundurulmadan, içten geldiği gibi, yaratıcı ve
hayal gücü serbest bırakılarak ortaya çıkar (Passeron, 1990). Ancak bu şekilde benliğin
gizlenen varlığına ulaşılacaktır.
Sürrealizmin babası olarak nitelendirilen Andre Breton’a göre Sürrealizm; “kendisi aracılığı ile yazı ve diğer araçlardaki esas düşünce sürecinin tam olarak açıklanması
amaçlanan saf, psişik otomatizmdir ” (Chipp, 1968, s.412). Breton, “Sürrealist Devrim”
manifestosunda; “psişik otomatizmi” ilkeleştirir ve “sürrealist büyü sanatını”; “Aklın her
türlü denetiminden uzak, ahlaki ya da estetik her türlü kaygıdan muaf olarak, sadece
düşüncenin dikte ettiği” olarak tanımlar. O’na göre Sürrealizm, “daha önceleri göz ardı
edilmiş olan bazı çağrışım biçimlerinin üst gerçekliğini, rüyanın kadiri mutlaklığını, çıkarsız düşünce oyununa duyulan inancı esas alır” (Artun, 2011, s.178-203). Sanatçı, kural
ve mantıksal tanımlardan uzak, yaşadıklarını, özlemlerini, hayallerini, rüyalarını, bilinçaltının ona sağladığı dünyayı anlatır. Ressam, uyku ile uyanıklık arasında belirlenen imgeleri tuvaline aktarır. Bu yüzden başucunda bir tuval bulunur. İnsanı sınırlayan her türlü
kuraldan uzak garip şekiller, figürler uçsuz bucaksız bir düzlemde form kazanır. Bunun
SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ
153
gerçekleşmesi için bilinçaltının keşfinde, sayısız deney ve çalışmaları ile psikoloji alanına
yenilikler getiren Sigmund Freud’un araştırmalarından faydalanılmıştır. Freud, gerçeklerin özetine değil kendisine ulaşılmasını amaçlar. Freud, rüyalar üzerine
yoğunlaşır ve rüyalar, ona göre ruhsal durumun önemli bir göstergesidir, insanı sınırlayan
bilincin olmadığı bir andır. Zihnin derinliklerinde ki güç yüzeydekilerle savaşmaya yardımcı olur (Artun, 2011). Bu yaklaşım içinde, “düşlerin ve uyanıkken görülen düşlerin,
uyanık bir mantığa uygun düşmeyen ve imgeleri duygusal etkiler altında kalan tüm olguları” ortaya çıkaran “oneirizm” önemli hale gelir. Psikolojik açıdan, alkol zehirlenmesi
gibi bulanık durumların özelliği olan bir dizi halüsinasyonu içeren bir anlamda kullanılan
“oneirizm” Sürrealizm için vazgeçilmeyen bir yaklaşımdır (Passeron, 1990).
Freud’un cinsellikle bağlantılı çözümlemeleri de Sürrealistler tarafından değerlendirilir. Freud’a göre cinsel arzular, çocukluk yıllarından itibaren, utanma, iğrenme, ahlaki
değerler yüzünden baskı altına alınmakta ve bu da kişilerde, toplumda bir takım rahatsızlıkların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Ayrıca insan, çocukluğun ilk yıllarında Odipus kompleksini yaşar. İnsanın küçük yaşlardan itibaren libidoya takılı kalması, bilinçaltı
baskılarına ve birtakım rahatsızlıklara yol açmaktadır. Cinsellik ve cinsel kimlikle ilgili
yaşanan sıkıntıların atılmasında Freud psikanaliz yöntemini kullanır (Freud, 2002). Sürrealistler bu nedenle resimlerinde bütün yargılardan uzak cinsellikle ilgili sembolleri kullanırlar. Bu simgeler arasında kadın tasvirleri sıklıkla karşımıza çıkar. Kadın imgesinin
neyi ifade ettiği konusunda, sanatçı temelli bir bakış açısının olması gerekir. Sürrealist
sanatçının çevresindeki kadınlar, anne, sevgili, eş ya da hayranlıkla izlediği kişi, toplumsal yargıların oluşturduğu kadın modeli, aldığı dini eğitim paralelinde şekillenen kişi yani
sanatçının yaşantısına paralel olarak anlamlandırılan bir figür olabilmektedir.
Sürrealizmde ilginç olan, kadına, aşka, sevgiye olan bakış açısının, edebiyat ve resim alanında farklı olmasıdır. Passeron (1990), “Sürrealist şiirde kadın, iyi ve tapınılacak
bir yaratık, resimde ise kötü kin duyulacak biri” olarak tanımlar. “Eğer Bellmer, Dali,
Labisse, Miro, Molinier ve Clovis Troille'in bu kitaptaki en şehevi resimlerini inceleyecek ve Aragon, Breton, Eluard ve Peret'nin aşk şiirlerini anımsayacak olursanız, şairlerle
ressamların kadın konusuna zıt yaklaşımlarda bulunduklarını görürsünüz” der. Bilincin
devre dışı bırakıldığı, otomatizm tavrını yazın alanında kurgulayan ve bu tarzda üreten
Breton’un “Nadja” adlı eserinde, Araogon’un “Mutlu Aşk Yoktur” şiirinde olduğu gibi
yazarlar sevgi ve kadın konusunda duygusal bir yaklaşım içinde olmuşlardır. Ressamlar
arasında çoğu ressamda sert bir dil kullanılmış, cinsellik, kadın tasvirleri ile özdeşleştirilmiş ve genelde erkeğin kadına bakışını yansıtmıştır.
Araştırma Etiği
Bu yayın, batı sanatı alanında yapılan birçok araştırma sonucunda, yıllar içinde edinilen bilgiler ışığında ve yeni araştırmalar sonucunda hazırlanmıştır. İnternet ortamında,
kitaplarda, tezlerde mevcut olan; Sürrealizm, kadın imgesi, Breton, Freud hakkında yazılan birçok bilgi okunmuş ve genel bir kanı oluşturuluştur. Alıntılar, kaynak gösterilerek
verilmiştir.
154 / Dr. Huriye ALTUNER
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
yaşamından izleri, kadın erkek ilişkisinin aile kavramıyla bağlantılı
yaşamından izleri, kadın erkek ilişkisinin aile kavramıyla bağlantılı
Sürreallist Sanatçılar Gözüyle Kadın
olan yönünü yansıtmıştır. Kendine özgü anlatım biçiminde kadına olan
olanGiorgio
yönünü
Kendine klasik
özgü dönem
anlatım
biçiminde
kadına
olan
de yansıtmıştır.
Chirico’nun resimlerinde
özelliklerini
yansıtan
dekor
içinde
yer alan kadındönemin
tasvirleri genellikle
antik dönem
heykellerini hatırlatmaktadır
(Görsel1).
yaklaşımın,
diğer sürrealist
sanatçılarına
göre “kutsallık”la
yaklaşımın,
dönemin yaşamından
diğer sürrealist
sanatçılarına
göre aile
“kutsallık”la
Kadın betimlemelerinde,
izleri, kadın
erkek ilişkisinin
kavramıyla bağbağlantılı
olduğunu
söyleyebiliriz.
Zaten
Chirico,
Freud’un
cinsellikle
lantılı
olan
yönünü
yansıtmıştır.
Kendine
özgü
anlatım
biçiminde
kadına
olan
yaklaşımın,
bağlantılı olduğunu söyleyebiliriz. Zaten Chirico, Freud’un cinsellikle
dönemin diğer sürrealist sanatçılarına göre “kutsallık”la bağlantılı olduğunu söyleyebiilgili
düşünceleri
ve bilinçdışı
söylemlerinden
uzak
bir tavır
içinde
liriz. Zaten
Chirico, Freud’un
cinsellikle
ilgili düşünceleriuzak
ve bilinçdışı
söylemlerinden
ilgili
düşünceleri
ve bilinçdışı
söylemlerinden
bir tavır
içinde
uzak
bir
tavır
içinde
resimleriyle
sürrealizme
yön
vermiştir.
resimleriyle sürrealizme yön vermiştir.
resimleriyle sürrealizme yön vermiştir.
Görsel1.
Giorgio
de Chirico,
Ressamın
Ailesi,
1926
Görsel
1. Giorgio
de Chirico,
Ressamın
Ailesi,
1926
(https://www.wikiart.org/en/
Görsel1.
Giorgio
de Chirico,
Ressamın
Ailesi,
1926
(https://www.wikiart.org/en/giorgio-de-chirico/the-painter-s-family-1926).
giorgio-de-chirico/the-painter-s-family-1926).
(https://www.wikiart.org/en/giorgio-de-chirico/the-painter-s-family-1926).
Görsel 2. Giorgio de Chirico,1927, The Archaeologists.
Görsel
2. Giorgio
de de
Chirico,1927,
TheThe
Archaeologists.
Görsel
2. Giorgio
Chirico,1927,
Archaeologists.
Sürrealist resim anlayışı içinde
Sürrealist resim anlayışı içinde
açısından Chirico’ya benzeyen diğer bir
açısından Chirico’ya benzeyen diğer bir
kadın tasvirlerine yaklaşımı
kadın tasvirlerine yaklaşımı
ressam da Paul Delvaux’dır.
ressam da Paul Delvaux’dır.
gibi hatta Venüs tasviri gibidir, kimi çalışmalarında kadınların belden
aşağısı bir ağaca dönüşmüştür (Görsel 3,4). Sakin, dingin ve biraz da
hüzünlü bu kadın imgeleri, birbirinin farkında dahi olmadan aynı
mekânıRESİMDE
paylaşmaktadırlar,
SÜRREAL
KADIN İMGESİ
rüya
âleminden
çıkmış
gibidirler.
155
Yetiştirilişinin tersine, sofuca yasaklara karşı çıkarak, kadın temasını
Sürrealist resim anlayışı içinde kadın tasvirlerine yaklaşımı açısından Chirico’ya benana diğer
konubirolarak
AslındaDelvaux’ın
sanatçının
babası hukukçudur
ve
zeyen
ressam seçmiştir.
da Paul Delvaux’dır.
resimlerinde,
Chirico’nun metafiziksel
mekân
tasarımına
benzer kurgu
içindeiçin
yerleştirdiği,
giyinik,
çıplak ya
beline
oğlunu
kadınsı
arzulardan
korumak
büyük özen
gösteren
birdaanne
kadar çıplak olan kadın figürleri adeta birer heykel gibi durmaktadırlar. Delvaux’da da
tarafından
yetiştirilmiştir.
Delvaux’harekete
nun dünyası,
duygusal bir
sürrealizme,
Rönesans’ı
anımsatan
temel bir kurgudan
geçerek olağanüstü
mekân ve atmosfer oluşturmuştur. Seyirciyle göz teması kurmayan, hayalet gibi duran bu kadınlar,
özellikle
Eluard
ve Venüs
Breton’a
için olduğu
gibibelden
sanatçı
antik
heykeller
gibi hatta
tasviriuygundur.
gibidir, kimiOnlar
çalışmalarında
kadınların
aşağısı
bir
ağaca
dönüşmüştür
(Görsel
3,4).
Sakin,
dingin
ve
biraz
da
hüzünlü
bu
kadın
imiçin de kadın yüce bir varlıktır. Buna karşılık Passeron’un (1990) dediği
geleri, birbirinin farkında dahi olmadan aynı mekânı paylaşmaktadırlar, rüya âleminden
çıkmış
gibidirler. Yetiştirilişinin
tersine, sofuca
yasaklara
karşı
çıkarak, kadın
temasını
gibi “Belmelmer’den
Molinier’e
kadar hemen
tüm
Sürrealist
ressamlar,
ana konu olarak seçmiştir. Aslında sanatçının babası hukukçudur ve oğlunu kadınsı arkadınıkorumak
sadist,içinhatta
edici bir
törenlere
ve işkencelere
zulardan
büyük yok
özen gösteren
anne tarafından
yetiştirilmiştir. maruz
Delvaux’
nun
dünyası,
duygusal
sürrealizme,
özellikle
Eluard
ve
Breton’a
uygundur.
Onlar
için
bırakmışlardır”. “Venüs” ün saf temiz tanrısal güzelliğinin yanı sıra
olduğu gibi sanatçı için de kadın yüce bir varlıktır. Buna karşılık Passeron’un (1990)
dediği
gibi “Belmelmer’den
Molinier’e
kadar hemen
Sürrealistveressamlar,
kadını saDelvaux’un
resimlerinde,
kıvrık
vücuttümhatları
iri göğüslü
dist, hatta yok edici törenlere ve işkencelere maruz bırakmışlardır”. “Venüs” ün saf temiz
kadınlarında
gizli
de söz etmek
gerekir.
Gizli
tanrısal
güzelliğinin
yanıbir
sıra erotizmden
Delvaux’un resimlerinde,
kıvrık vücut
hatları
ve iri kalan
göğüslü
kadınlarında gizli bir erotizmden de söz etmek gerekir. Gizli kalan duyguları, hayalleri,
duyguları, hayalleri, belki rüyaları tuval üzerinde serbest bir alan
belki rüyaları tuval üzerinde serbest bir alan bulmuştur (Görsel 5).
bulmuştur (Görsel 5).
Görsel
3. Delvaux
Delvaux Paul,
Paul, The
Village of
of the
the Mermaids,
Mermaids, 1942
1942
Görsel 3.
The Village
(https://www.wnyc.org/story/305534-the-village-of-the-mermaids/).
(https://www.wnyc.org/story/305534-the-village-of-the-mermaids/).
156 / Dr. Huriye ALTUNER
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
Görsel
4. Paul
Paul Delvaux, Günün
Sonu, 1937.
1937.
Görsel 4.
Delvaux, Günün Sonu,
Görsel5.5.Delvaux,
Delvaux,Orman
OrmanPerileri,1966
Perileri,1966 (Passeron,
(Passeron, 1990:151).
1990:151).
Görsel
Kadın konusuna
farklı
bir bakış
açısıyaşamının
getiren yansıması
Max Ernst
Kadın konusuna
farklı bir bakış
açısı getiren
Max Ernst
olarak
çocukluk
anılarından
gelen
iki
önemli
unsuru
birleştirerek
kullanmıştır.
Bunlardan
biri
yaşamının yansıması olarak çocukluk anılarından gelen iki önemli
kız kardeşi diğeri de çok sevdiği kuşudur. Altı çocuklu bir ailede büyüyen sanatçının dört
kız
kardeşi birleştirerek
bulunmaktaydı.kullanmıştır.
Altı yaşındayken
ablalarındanbiri
Maria’nın
ölümü onu
derinden
unsuru
Bunlardan
kız kardeşi
diğeri
de
sarsmıştır. Zaten zor geçen çocukluk yaşamında bu iki olay büyük etki bırakmıştır.
çok sevdiği kuşudur. Altı çocuklu bir ailede büyüyen sanatçının dört kız
Ablası Maria, o gece, ona ve kardeşlerine adeta veda öpücüğü verdikten sonra ölmüştür.
Bu ölümle
erken tanışmasını
derinden sarsmış
ve hiçlik duygusu
iç dünyasına
kardeşi
bulunmaktaydı.
Altıonu
yaşındayken
ablalarından
Maria’nın
ölümü
egemen olmuştur. Aynı yıl tutulduğu kızamık hastalığı sırasındaki ateş, ona en korkunç
onu derinden
geçen çocukluk
yaşamında
bu ikibir
şeyleri
ve hayallerisarsmıştır.
göstermiştir.Zaten
Yatağınzor
karşısındaki
duvarda, bazen
bir göz, bazen
olay büyük etki bırakmıştır.
Ablası Maria, o gece, ona ve kardeşlerine adeta veda öpücüğü
verdikten sonra ölmüştür. Bu ölümle erken tanışmasını onu derinden
SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ
157
burun, bazen bir kuşbaşı görüyordu ve tehditkârdı. Ayrıca on beş yaşında, en sevdiği, sevimli, zeki papağanın ölmesi büyük bir korkuya neden oldu. Aynı sabah babasının gelip
kız kardeşi Loni’nin doğduğunu bildirmesi onu öyle şaşırtmıştır ki düşüp bayılmıştır. Bu
iki olay arasında bağlantı kuran Ernst, doğan bebeği, kuşun sönen hayatından sorumlu
saydı ve bu süreçte, ruhunda, kuşlarla ile insan varlığının kuvvetli bir ilişkisi kuruldu. Eserlerindeki kuş, kuş–kadın tasvirlerinin temelinde bu olaylar yatmaktadır (Turani,
1995).
Max Ernst’in kadın tasvirleri, kuşbaşı ile birleşmekle birlikte, kuş başlı bir erkeğin yanında çıplak olarak ya da kadını işaret eden bir takım ayrıntılar olarak tasvir edilmektedir. Örneğin ünlü “Sürrealizm ve Resim” adlı tablosunda (Görsel 6) bir tuval karşısında tuhaf
bir yaratıktan çıkan el resim yapmaktadır. Ayrıntılara baktığımızda bu garip yaratığın
karın kısmından bir kadın vücudu aşağıya doğru sarkmaktadır, farklı yönlerden çıkan
kuş başlı organımsı garip uzuvlar orta sehpanın üzerinde bir sarmal oluşturmuşlardır.
Bu bölümde biçimler şehvetli kıvrımlarla birbirine karışıp sarmaştığı bir magma gibidir. Aslında bu resim Sürrealizmin, onerizm ve otomatizm tavrını görsel bir tanımlanması
olurken sanatçının bilinçaltı kayıtlarındaki kadın ve cinsellik konusundaki bakışının da
bir yansımasıdır. Sanatçının esere verdiği isim Passeron’un (1990) dediği gibi; narsist
tavrını, erotizm, mazohizm, kara mizah gibi kavramlara olan eğilimini, asi ruhunu ve
gerçekçi mantığını yansıtmaktadır. Marx Ernst, yazının, kanla yazılması gerektiğini söyleyen Nietzche gibi resim yaparken içimizdeki fanteziler ve şehevi hayallerle hareket
edilmesi gerektiğini önermektedir. Bir ressamın içinde yaşayan canavardan yararlanması
gerektiğini anlatabilmek için, Ernst resim yapan bir canavarı resmetmiştir. Resim yüzeyine taşınan canavar sürrealist resimde iç dünyadır (Passeron, 1990).
Görsel 6. Max Ernst, Sürrealizm ve Resim,1942
Görsel 6. Max Ernst, Sürrealizm ve Resim,1942
(http://www.sanatteorisi.com/sanatteorisi.asp?sayfa=Galeri&icerik=Goster&id=3389).
(http://www.sanatteorisi.com/sanatteorisi.asp?sayfa=Galeri&icerik=Goster&id=33
89).
Görsel 6. Max Ernst, Sürrealizm ve Resim,1942
(http://www.sanatteorisi.com/sanatteorisi.asp?sayfa=Galeri&icerik=Goster&id=33
158
/ Dr. Huriye ALTUNER
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
89).
Görsel
7. Max
Max Ernst,
Ernst, Evli
Evli kadının
kadının Tuvaleti,
Tuvaleti, 1940
1940 (Passeron,
(Passeron, 1990,s.166).
Görsel 7.
1990,s.166).
Rene Magritte’nin çalışmaları çoğunlukla neo-klasik tavrı
Rene Magritte’nin çalışmaları çoğunlukla neo-klasik tavrı anımsatacak bir renk ve
ışık
kullanımı içindedir.
Resimlerinde
genelde grafiksel,
afiş Resimlerinde
benzeri bir kurgugenelde
söz konuanımsatacak
bir renk
ve ışık kullanımı
içindedir.
sudur. Ayrıntılardan arındırılmış bir vaziyette resim yüzeyinde figürleri yerleştirmektedir.
grafiksel, tanışmasıyla
afiş benzeri
kurguanlamlandıramadığımız
söz konusudur. bir
Ayrıntılardan
Sürrealizmle
birliktebir
bu figürler
dünyada heykel
gibi belirmektedir. İlk dönem çalışmalarında kadın teması, her ne kadar yüzü çoğunlukla
arındırılmış bir vaziyette resim yüzeyinde figürleri yerleştirmektedir.
bir kumaşla örtülü olsa da sonradan tamamen bir kadın vücudundan oluşan bir heykele
dönüşmüştür.
Kadınların
yüzünün birlikte
örtülü olması,
küçük yaşlarda
kaybettiği annesi ile ilSürrealizmle
tanışmasıyla
bu figürler
anlamlandıramadığımız
gili bir hatıradır. Annesi nehre atlayarak intihar etmiş ve çıkarıldığında, annesini yüzünün
bir dünyada
gibihalini
belirmektedir.
İlk dönem
çalışmalarında
kadın
elbisesi
ile örtülüheykel
vaziyetteki
Magritte hiçbir
zaman unutamamıştır.
Âşıklar
I ve
II teması,
adlı çalışmaları
buna
bir
örnektir
(Görsel
8).
Bu
çalışmalarında
acı
hatıraları
olsa
her ne kadar yüzü çoğunlukla bir kumaşla örtülü olsa dada
karısına duyduğu aşkı, birbirini seven, arzulayan ancak kavuşamayan iki insanı görmek
mümkündür.
teması annesiyle
başlayan
kaybetme
sonradan Magritte’nin
tamamen resimlerinde
bir kadınkadın
vücudundan
oluşan
birbirheykele
duygusunu, karısı Georgette Berger’e duyduğu büyük aşkı, kutsal sevgiyi işaret etse de
dönüşmüştür.
Kadınların
kimi
resimlerinde fetişist
ayrıntılar yüzünün
da vardır. örtülü olması, küçük yaşlarda
olsa da karısına duyduğu aşkı, birbirini seven, arzulayan ancak
kavuşamayan iki insanı görmek mümkündür. Magritte’nin resimlerinde
kavuşamayan iki insanı görmek mümkündür. Magritte’nin resimlerinde
kadın teması annesiyle başlayan bir kaybetme duygusunu, karısı
kadın teması annesiyle başlayan bir kaybetme duygusunu, karısı
Georgette Berger’e duyduğu büyük aşkı, kutsal sevgiyi işaret etse de
Georgette Berger’e duyduğu büyük aşkı, kutsal sevgiyi işaret etse de159
SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ
kimi resimlerinde fetişist ayrıntılar da vardır.
kimi resimlerinde fetişist ayrıntılar da vardır.
Görsel 8.
Görsel
8. Rene
Rene Magritte,
Magritte, Âşıklar
Âşıklar II,
II, 1928
1928
Görsel 8. Rene Magritte, Âşıklar II, 1928
(https://www.renemagritte.org/the-lovers-2.jsp).
(https://www.renemagritte.org/the-lovers-2.jsp).
(https://www.renemagritte.org/the-lovers-2.jsp).
Görsel 9. Rene Magritte, Attempting the İmpossible, 1928
Görsel 9. Rene Magritte, Attempting the İmpossible, 1928
(https://www.renemagritte.org/attempting-the-impossible.jsp).
Görsel 9. Rene Magritte, Attempting the İmpossible, 1928
(https://www.renemagritte.org/attempting-the-impossible.jsp).
(https://www.renemagritte.org/attempting-the-impossible.jsp).
Magritte’nin çıplak, belinden üstü mavimsi gri renge dönüşen kadınları çoğunlukla
heykel gibidir. Onun için çıplak ve namuslu kadınları, hareketsiz bir obje gibidir. Çoğu
zaman olağanüstü güzel antik dönem bir heykel ya da grotesk bir Rus bebeğidir (Passeron, 1990). Güzel bir kadın “Venüs” çağrışımları, “Tecavüz” (Görsel 11) adlı çalışma-
kadına bakışını tanımlayan görüntüler olarak kadının göğüs ve mahrem
yerini bir portre olarak sunmaktadır. Freud tarzı bir yaklaşımla,
çocukluğundan itibaren, kadına ve cinselliğe takılı kalan bir birey
160
/ Dr. Huriye
ALTUNER
olarak
niteleyebiliriz.
EKEVgörülen
AKADEMİ
DERGİSİ
Ancak sanatçının eserlerinde
objeleri,
Freud tarzı, pisikanalitik bir yaklaşımla bağdaştırmak her zaman
sında olduğu gibi psişik toplumsal bir alt yapının yansıması olarak niteleyebileceğimiz
birmümkün
anlayışla yıkılmaktadır.
Adeta
kadına
bakışını tanımlayan
görüntüler
olarak
değildir. O,
butoplumun
dünyanın
görünen
gerçeğinin
ötesindeki
kadının göğüs ve mahrem yerini bir portre olarak sunmaktadır. Freud tarzı bir yaklaşımla,
gerçekliğe itibaren,
ulaşmayı
istemiştir.
Tabii
sanatçının
çocukluğundan
çocukluğundan
kadına
ve cinselliğe
takılıki
kalan
bir birey olarak
niteleyebiliriz.
Ancak
sanatçının
eserlerinde
tarzı, pisikanalitik
yaklaşımla
itibaren
getirdiği
anılarıgörülen
ve onuobjeleri, Freud
sarsan, sevindiren
durumlarınbir
yansıması
bağdaştırmak her zaman mümkün değildir. O, bu dünyanın görünen gerçeğinin ötesinresim
yüzeyinde
canlanmaktadır.
de yarı
yaşayan itibaren
yarı ölügetirdiği
gibi
deki
gerçekliğe
ulaşmayı
istemiştir. Tabii kiBelki
sanatçının
çocukluğundan
anıları ve onu sarsan, sevindiren durumların yansıması resim yüzeyinde canlanmaktadır. görünen
renkli
kadınları
annesinin
canlı
gibi annesinin
olan ancak
Belki
de yarı çift
yaşayan
yarı ölü
gibi görünen
çift renkli
kadınları
canlı içinde
gibi olan
ancak
içinde
ruhunun
bulunmadığı
sudan
çıkmış
bedenini
simgelemektedir.
ruhunun bulunmadığı sudan çıkmış bedenini simgelemektedir.
Görsel 10. Rene Magritte, Black Magic, 1945
Görsel 10. Rene Magritte, Black Magic, 1945
(https://www.renemagritte.org/black-magic.jsp).
(https://www.renemagritte.org/black-magic.jsp).
SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ
161
Görsel 11. Rene Magritte, 1945, Tecavüz (https://www.renemagritte.org/rape.jsp).
Görsel 11. Rene Magritte, 1945, Tecavüz (https://www.renemagritte.org/rape.jsp).
Freud’u yakından takip eden, kimi zaman grup arkadaşları
tarafından eleştirilmesine neden olacak şekilde en aykırı Sürrealist tavrı
Freud’u yakından takip eden, kimi zaman grup arkadaşları tarafından eleştirilmesine
benimseyen
Salvador
bakışı,
yaşamı
paralelinde
neden
olacak şekilde
en aykırıDali’nin
Sürrealistkadınlara
tavrı benimseyen
Salvador
Dali’nin
kadınlara
bakışı, yaşamı paralelinde değişiklik göstermiştir. Mantıksal ve ahlaki bütün kuralları ret
değişiklik göstermiştir. Mantıksal ve ahlaki bütün kuralları ret eden
eden tavır içinde Dali, uyku ile uyanıklık arasında, zihninde beliren görüntüleri çöl benzeri
bir ortamda
araya uyku
getirmiştir.
Masturbator”
(Görsel
12) ve “İç
Savaşın
tavır
içinde birDali,
ile “Büyük
uyanıklık
arasında,
zihninde
beliren
Önsezi” (Görsel 13), “Yanan Zürafa” (Görsel 14) adlı çalışmalarında olduğu gibi adeta
görüntüleri
çölgörüntüsü
benzerigibi
birkadın
ortamda
bir konularını
araya getirmiştir.
korkunç
bir rüyanın
ve cinsellik
sert bir tavırla“Büyük
işlenmiştir.
Masturbator” (Görsel 12) ve “İç Savaşın Önsezi” (Görsel 13), “Yanan
“Büyük Masturbator” da, burnu ile yere dayanarak yıkılmadan duran, insan yüzü
Zürafa”garip
(Görsel
14) ağzına
adlı çalışmalarında
olduğu
gibiyumurtalarını
adeta korkunç
bir
şeklindeki
yaratığın
denk gelen kısımda,
bir böcek
yukardan
dökülen tozlarla adeta döllemektedir. Gözü kapalı, uyur vaziyette olan bu yaratığın sağ
rüyanın görüntüsü gibi kadın ve cinsellik konularını sert bir tavırla
üst tarafında güzel bir kadın belirmekte ve önünde duran, belden aşağısı görünen erkeğin
kasık
kısmına sokularak adeta kendinden geçmektedir. Çalışma Dali’nin rüyasından bir
işlenmiştir.
parça gibidir.
“Büyük Masturbator” da, burnu ile yere dayanarak yıkılmadan
duran, insan yüzü şeklindeki garip yaratığın ağzına denk gelen kısımda,
bir böcek yumurtalarını yukardan dökülen tozlarla adeta döllemektedir.
Gözü kapalı, uyur vaziyette olan bu yaratığın sağ üst tarafında güzel bir
kadın belirmekte ve önünde duran, belden aşağısı görünen erkeğin
kasık kısmına sokularak adeta kendinden geçmektedir.
Dali’nin rüyasından bir parça gibidir.
Çalışma
162 / Dr. Huriye ALTUNER
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
Görsel 12. Salvador Dali, The Great Masturbator, 1929
(https://www.dalipaintings.com/the-great-masturbator.jsp).
Dali’nin bu ve buna benzer çalışmalarını, Freud’un “Düş
Yorumları” (Freud, 1996) adlı eserinde, adeta sözlük gibi simgelerle
açıkladığı
unsurlara
göre
yorumlamak
mümkündür.
Dali’nin
resimlerindeki, garip yaratıklara dönüşmüş çıplak kadınlar, göğüs,
cinsel organlar ve ya bunları çağrıştıran bir takım uzantılar, böcekler,
yumurta gibi ayrıntılar vardır. Freud, rüyalarda görülen görüntülerin
Görsel12.
12.Salvador
Salvador Dali,
Dali, The
The Great
Great Masturbator,
Masturbator, 1929
Görsel
1929
(https://www.dalipaintings.com/the-great-masturbator.jsp).
(https://www.dalipaintings.com/the-great-masturbator.jsp).
neye karşılık
geldiği konusunda çözümlemeler yapmıştır. Çoğu
Dali’ninDali’nin
bu
ve buna
benzer
çalışmalarını,
Freud’un
Yorumları”
(Freud,
1996)
cinsellikle
ilgili
birbuanlama
sahiptir.
Buna
göre,“Düş
sopa,
ağaç
gövdesi
ve
ve buna
benzer
çalışmalarını,
Freud’un
“Düş
adlı eserinde, adeta sözlük gibi simgelerle açıkladığı unsurlara göre yorumlamak mümşemsiye,
bıçak,
kama 1996)
ve mızrak
gibi
tüm uzantılı
erkek
organı;
Yorumları”
(Freud,
adlıyaratıklara
eserinde,
adeta nesneler
sözlük
gibi
simgelerle
kündür.
Dali’nin
resimlerindeki,
garip
dönüşmüş
çıplak kadınlar,
göğüs, cinsel organlar ve ya bunları çağrıştıran bir takım uzantılar, böcekler, yumurta gibi ayrıntılar
kutu,
sandık,unsurlara
dolap görülen
gibi içi
boş yorumlamak
her türden
kap rahmi;
merdivenler
ve
açıkladığı
göre
Dali’nin
vardır.
Freud, rüyalarda
görüntülerin
neye karşılıkmümkündür.
geldiği konusunda
çözümlemeler
yapmıştır.
Çoğu
cinsellikle
ilgili bir
anlama sahiptir.
Buna
göre, sopa,
gövdesi
bunlardan
inip
çıkmak
cinsel
eylemi;
küçük çıplak
hayvanlar
ve ağaç
haşarat,
resimlerindeki,
garip
yaratıklara
dönüşmüş
kadınlar,
göğüs,
ve şemsiye, bıçak, kama ve mızrak gibi tüm uzantılı nesneler erkek organı; kutu, sandık,
dolap
gibi
içi boş her
türden
kap
rahmi;
merdivenler
ve
bunlardan
inip çıkmak
cinsel
küçük
çocukları
(örneğin,
istenmeyen
erkek
kız
kardeşleri);
haşere
cinsel
organlar
ve
ya bunları
çağrıştıran
bir ve
takım
uzantılar,
böcekler,
eylemi; küçük hayvanlar ve haşarat, küçük çocukları (örneğin, istenmeyen erkek ve kız
bulaşması
gebeliği
işaretgebeliği
eder
1996).
yumurta haşere
gibi
ayrıntılar
vardır.(Freud,
Freud,
rüyalarda
görülen görüntülerin
kardeşleri);
bulaşması
işaret
eder (Freud,
1996).
neye karşılık geldiği konusunda çözümlemeler yapmıştır. Çoğu
cinsellikle ilgili bir anlama sahiptir. Buna göre, sopa, ağaç gövdesi ve
şemsiye, bıçak, kama ve mızrak gibi tüm uzantılı nesneler erkek organı;
kutu, sandık, dolap gibi içi boş her türden kap rahmi; merdivenler ve
bunlardan inip çıkmak cinsel eylemi; küçük hayvanlar ve haşarat,
küçük çocukları (örneğin, istenmeyen erkek ve kız kardeşleri); haşere
bulaşması gebeliği işaret eder (Freud, 1996).
Görsel 13. Salvador Dali, İç Savaşın Önsezi, 1936
Görsel 13. Salvador Dali, İç Savaşın Önsezi, 1936
(https://www.nouvart.net/salvador-dalinin-en-unlu-10-eseri/).
(https://www.nouvart.net/salvador-dalinin-en-unlu-10-eseri/).
SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ
163
Görsel
Salvador
Dali,
YananZürafa,
Zürafa,1937
1937(https://www.dalipaintings.com/).
(https://www.dalipaintings.com/).
Görsel
14.14.
Salvador
Dali,
Yanan
Dalidevir
erken
devir çalışmalarında
kadın
ve cinsellikle
ilgili
Dali erken
çalışmalarında
kadın ve cinsellikle
ilgili bilinçdışı
kayıtlarını,
aykırı, daha simgesel ve çarpıcı bir dille aktarırken özellikle Gala ile olan evliliği ile kadın
bilinçdışı kayıtlarını, aykırı, daha simgesel ve çarpıcı bir dille
teması üzerinde sevgi yoğunluğunu ve adeta “Meryem Ana” gibi kutsallık atfettiği kadın
tasvirlerini
görürüz.
“Llight
Limanı
Madonna”sında (Görsel
15) ortaçağ
ikonalarından
aktarırken
özellikle
Gala
ile olan
evliliği ile kadın teması
üzerinde
sevgi
hatırladığımız kemerli bir nişin içinde Meryem Ana, görünmeyen bir tahta oturmakta
yoğunluğunu
ve adeta
“Meryem dikdörtgen
Ana” gibi
kutsallık
kucağında
daha doğrusu
karın kısmındaki
boşluğun
içindeatfettiği
bir bebek,kadın
İsa bulunmaktadır.
Meryem,
aslında
Gala’dır
ve
sürrealist
bir
atmosferde,
etrafını
çevreleyen
tasvirlerini görürüz. “Llight Limanı Madonna”sında (Görsel 15)
yapı parçalarıyla havada asılı vaziyettedir. Bu eser, Gala’ya duyduğu büyük aşk ve Katolik
tavrıylaikonalarından
ilgilidir. Buradahatırladığımız
dikkat edilmesi gereken
şey nişin
kadınlara
atfettiği
yücelik,
ortaçağ
kemerliilkbir
içinde
Meryem
masumiyet ve annelik kutsallığı diğeri de her zaman olduğu gibi dönem içindeki gelişmeAna,
görünmeyen
bir tahta
oturmakta
kucağında
doğrusu
karın
lere
paralel
bir bakış açısının
olmasıdır.
Sanatçı “Yanan
Zürafa”daha
(Görsel
14) ve “Galatea
ofkısmındaki
the Spheres” (Görsel16)
de boşluğun
olduğu gibiiçinde
toplumsal
iz bırakan
olayları, bilimsel
dikdörtgen
biraçıdan
bebek,
İsa bulunmaktadır.
gelişmeleri de resimlerine taşımıştır. Hiroşima’ya atom bombasının atılması üzerine bu
Meryem,
aslında
ve ofsürrealist
bir çalışmasında
atmosferde,
etrafını
alandaki
gelişmeleri
takip Gala’dır
etmiş, Galatea
the Spheres adlı
Gala’nın
yüzünü küre şeklindeki parçacıklardan meydana getirmiş ya da Meryem olan Gala’yı parçalar
çevreleyen
yapı parçalarıyla
havada
asılı
eser, Gala’ya
halinde
tamamlamıştır.
Yanan Zürafa’da
olduğu
gibivaziyettedir.
DNA zinciriniBu
anımsatan
basamaklarduyduğu
da bu tavrı
ile
ilişkilidir.
Tabi
ki
Freud’un
çekmece,
içi
boş
kutu
ve
merdiven
gibi
büyük aşk ve Katolik tavrıyla ilgilidir. Burada dikkat edilmesi
psiko-analitik anlamları da unutulmamalıdır.
gereken ilk şey kadınlara atfettiği yücelik, masumiyet ve annelik
kutsallığı diğeri de her zaman olduğu gibi dönem içindeki gelişmelere
paralel bir bakış açısının olmasıdır. Sanatçı “Yanan Zürafa” (Görsel 14)
ve “Galatea of the Spheres” (Görsel16) de olduğu gibi toplumsal açıdan
Gala’yı parçalar halinde tamamlamıştır. Yanan Zürafa’da olduğu gibi
Gala’yı
parçalaranımsatan
halinde tamamlamıştır.
olduğu
gibi
DNA zincirini
basamaklar da Yanan
bu tavrıZürafa’da
ile ilişkilidir.
Tabi
ki
DNA
zincirini
anımsatan
da merdiven
bu tavrı ilegibi
ilişkilidir.
Tabi ki
Freud’un
çekmece,
içi basamaklar
boş kutu ve
psiko-analitik
164 / Dr. Huriye ALTUNER
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
Freud’un
çekmece,
içi boş kutu ve merdiven gibi psiko-analitik
anlamları da
unutulmamalıdır.
anlamları da unutulmamalıdır.
Görsel 15. Salvador Dali, Llight Limanı Madonna, 1950
Görsel 15.(https://www.dalipaintings.com/the-madonna-of-port-lligat.jsp).
Salvador Dali, Llight Limanı Madonna, 1950 (https://www.dalipaintings.
Görsel 15. Salvador Dali, Llight Limanı Madonna, 1950
com/the-madonna-of-port-lligat.jsp).
(https://www.dalipaintings.com/the-madonna-of-port-lligat.jsp).
Görsel 16. Salvador Dali, Galatea of the Spheres, 1952
(https://www.dalipaintings.com/galatea-of-the-spheres.jsp).
Görsel 16. Salvador
Dali,
of Dali,
the Spheres,
Görsel
16.Galatea
Salvador
Galatea1952
of the(https://www.dalipaintings.com/
Spheres, 1952
galatea-of-the-spheres.jsp).
(https://www.dalipaintings.com/galatea-of-the-spheres.jsp).
Andre Masson, resimlerinde soyut bir tavır vardır. Bu soyutlama
Andre ilgilidir.
Masson, resimlerinde
soyut
tavır vardır.
Buadeta
soyutlama
otomatizmle
Bilincin devre
dışıbir
bırakılarak
elin
kendi
otomatizmle
ilgilidir.
devre çizgiler,
dışı bırakılarak
elinalgıları,
adeta kendi
başına hareket
ederekBilincin
oluşturduğu
bir takım
izleri
SÜRREAL
RESİMDE
KADINolarak
İMGESİ ele
cinsellikle
bağlantılı
almıştır. Kadın cinsel organı, kalça,165
cinsellikle bağlantılı olarak ele almıştır. Kadın cinsel organı, kalça,
göğüs gibi ayrıntılar çizgiler ve lekeler arasında belirmektedir.
göğüs
gibi ayrıntılar
çizgiler
arasında
Andre Masson,
resimlerinde
soyut birve
tavırlekeler
vardır. Bu
soyutlamabelirmektedir.
otomatizmle ilgi“Theseus’un
Tarihi”
(Görsel
17)
adlı
eserinde,
gereği,
lidir. Bilincin devre dışı bırakılarak elin adeta kendi başına hareketbaşlığı
ederek oluşturduğu
“Theseus’un Tarihi” (Görsel 17) adlı eserinde, başlığı gereği,
çizgiler,
bir takım ile
algıları,
izlerimitolojik
resim yüzeyine
taşımaktadır.
Bu tür
kadını,
kahramanlığı
tanınan
figürden
bahsetse
de çizimlerinde,
kadın ve erkek
tamamen
cinsellikle
bağlantılı
olarak
ele
almıştır.
Kadın
cinsel
organı,
kalça,
göğüs
gibi
kahramanlığı ile tanınan mitolojik figürden bahsetse de kadın ve erkek
ayrıntılar
ve lekeler
arasında
“Theseus’un
Tarihi”yaratık
(Görsel 17)
profili, çizgiler
göz, göğüs,
erkek
eli belirmektedir.
tarafından kavranan
organgibiadlı
profili,başlığı
göz, gereği,
göğüs,kahramanlığı
erkek eli ile
tarafından
kavranan
organyaratık
gibive
eserinde,
tanınan mitolojik
figürden
bahsetse
de kadın
ayrıntılar
adeta
rast
gele
bir
araya
gelmiş
gibidir.
Theseus’un,
yarı
insan
erkek profili, göz, göğüs, erkek eli tarafından kavranan organ- yaratık gibi ayrıntılar adeta
ayrıntılar adeta rast gele bir araya gelmiş gibidir. Theseus’un, yarı insan
rast
bir olan
araya Minotaurus’u
gelmiş gibidir. Theseus’un,
yarı insan aynı
yarı boğa
olan Minotaurus’u
yarıgele
boğa
yenmesi hikâyesi,
zamanda
1934 de
yenmesi
hikâyesi,
zamanda 1934
de yayınlanan
Sürrealizmin
Minotaure1934
Dergisine
yarı boğa
olanaynı
Minotaurus’u
yenmesi
hikâyesi,
aynı zamanda
de
deyayınlanan
bir göndermedir. Sürrealizmin Minotaure Dergisine de bir göndermedir.
yayınlanan Sürrealizmin Minotaure Dergisine de bir göndermedir.
GörselGörsel
17. Andre
Masson,
Theseus’un
Tarihi Tarihi
(Histoire
de Thesee),
1939 (https://www.
17. Andre
Masson,
Theseus’un
(Histoire
de Thesee),
1939
Görsel
17. Andre Masson, Theseus’un Tarihi (Histoire de Thesee), 1939
mutualart.com/Artwork/Histoire-de-Thesee/0757B4805B9768E5).
(https://www.mutualart.com/Artwork/Histoire-de-Thesee/0757B4805B9768E5).
(https://www.mutualart.com/Artwork/Histoire-de-Thesee/0757B4805B9768E5).
Görsel
18.1939,(https://www.studyblue.com/notes/note/n/
Andre Masson, The Earth,
Görsel 18. Andre Masson, The
Earth,
Görsel 18. Andre Masson, The Earth,
1939,(https://www.studyblue.com/notes/note/n/surrealism/deck/4613707).
surrealism/deck/4613707).
1939,(https://www.studyblue.com/notes/note/n/surrealism/deck/4613707).
Masson, 1939’larda “The Earth” (Gör. 18) tablosunda olduğu
Masson, 1939’larda “The Earth” (Gör. 18) tablosunda olduğu
gibi yeni bir madde olarak resme kumu dâhil etmiştir. Bu eser, gerek
gibi yeni bir madde olarak resme kumu dâhil etmiştir. Bu eser, gerek
ismi gerekse toprağın kullanılması açısından bir takım göndermeler
sığınaktır toprak ana ve tablodaki elleri ayakları olmayan figür, kadın
tanrıçadır, evrendir. Çıplak, büyük göğüslü ve cinsel organı ortadadır.
166 / Dr. Huriye ALTUNER
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
Yeryüzü, tanrıça Demeter’in imgesidir (Belton, 1988).
Sanatçı, kendini
pisikanalitik bir yorumlanmaya bırakmadan tablo adlarına uyan sadist
Masson, 1939’larda “The Earth” (Gör. 18) tablosunda olduğu gibi yeni bir madde
olarak
resme kumu
dâhil ve
etmiştir.
eser, gerek
ismi gerekse
açısaplantılar
gösterir
resimBusanatına
oneirik
ögeyitoprağın
getirir.kullanılması
Masson’un
sından bir takım göndermeler barındırmaktadır. “The Earth”, yeryüzü, toprak ana, kutsal,
erotizmi,
kadını,
doğasal
gaddarlıkların
kaynağına,
yaralı kuşlar
ve
verimli,
yaşamsal
kaynak
ve doğurganlık
gibi anlamlara
sahiptir. İnsanoğlunun
doğadaki
yaşamsal
gücü
ve aynıyerleştirir
zamanda ölülerini
bağrına1990).
alan kutsal sığınaktır toprak ana ve tabfırtınalar
arasına
(Passeron,
lodaki elleri ayakları olmayan figür, kadın tanrıçadır, evrendir. Çıplak, büyük göğüslü ve
cinsel organı
ortadadır.
Yeryüzü,
tanrıça Demeter’in
imgesidir
(Belton, 1988). Sanatçı,
Hans
Bellmer’in
Sürrealist
sanat içinde
diğerlerinden
farklı bir
kendini pisikanalitik bir yorumlanmaya bırakmadan tablo adlarına uyan sadist saplantılar
yaklaşımı
sözsanatına
konusudur.
gerekMasson’un
üç boyutlu
tasarımlarında
gerek
gösterir
ve resim
oneirikSanatçı
ögeyi getirir.
erotizmi,
kadını, doğasal
gaddarlıkların
kaynağına,
yaralı
kuşlar
ve
fırtınalar
arasına
yerleştirir
(Passeron,
1990).
çizimlerinde esas konu olarak kadını ele almıştır. Oyuncak bebek,
Hans Bellmer’in Sürrealist sanat içinde diğerlerinden farklı bir yaklaşımı söz konusu-
manken
parçaları
gibi tasarımlarında
hazır nesnelerle
oluşturduğu
imgeleri
dur.
Sanatçı gerek
üç boyutlu
gerek çizimlerinde
esaskadın
konu olarak
kadını
elekorkunç,
almıştır. Oyuncak
hazır belirmektedir.
nesnelerle oluşturduğu
kadın
aykırı bebek, manken
ve sıra dışı parçaları
formlar gibi
olarak
Kadını,
imgeleri korkunç, aykırı ve sıra dışı formlar olarak belirmektedir. Kadını, cinsellikle bağcinsellikle
bağlantılı
olarak
çarpıcı bir dille anlatmaktadır.
lantılı
olarak çarpıcı
bir dille
anlatmaktadır.
Görsel 19.
19. Hans
Hans Bellmer,
Bellmer, Ayarlanabilir
Ayarlanabilir Oyuncak
1935
Görsel
Oyuncak İkinci
İkinci Sürüm,
Sürüm, 1935
(http://www.interactivearchitecture.org/the-double-in-bellmers-dolls.html).
(http://www.interactivearchitecture.org/the-double-in-bellmers-dolls.html).
Oyuncak
bebekikiseçimi
iki türlü yorumlanabilir.
Birincisi,
Oyuncak
bebek seçimi
türlü yorumlanabilir.
Birincisi, masum
bir kızın masum
başına gelen,
gelebilecek
olan
kötülükler;
ikincisi
erotizmle
ilgili,
hem
ayartmakta
hem
de masum
bir kızın başına gelen, gelebilecek olan kötülükler; ikincisi erotizmle
rolü oynayan dişilik, çocuk-kadın. Sanatçı, erotik, büyülü, duygusal, alaycı ve fantastik
ilgili, zıtlıkları
hem ayartmakta
hembebek
de masum
rolü fiziksel
oynayan
dişilik,öykülemeye
çocukbiçimler
yansıtır. Belmer,
kurgularında,
tutkularını,
gitmeden ki bu Sürrealizm için tuzaktır, kesin çizgilerle anlatan bir sanatçıdır. Freud’un
kadın.zekâsına,
Sanatçı,fizik
erotik,
büyülü,
duygusal,
alaycı ve Bunu
fantastik
biçimler
bilinçsiz
bilinçsizliği
eklemiştir
(Passeron,1990).
sanatçı,
“fizikselbilinçdışı”
olarak
tanımlamıştır
(Bell,
2014,
s.72). Çalışmalarında
kadın
cinsel
organları,
zıtlıkları yansıtır. Belmer, bebek kurgularında, fiziksel tutkularını,
göğüs, kalça gibi ayrıntıları direkt sunmaktan çekinmemiştir. Kadın vücudun erotik bölöykülemeye
gitmeden
ki sergilemektedir
bu Sürrealizm(Görsel
için 19,20).
tuzaktır, kesin çizgilerle
gelerini
fetişist, sadist
bir tavırla
anlatan bir sanatçıdır. Freud’un bilinçsiz zekâsına, fizik bilinçsizliği
eklemiştir (Passeron,1990). Bunu sanatçı, “fiziksel-bilinçdışı” olarak
tanımlamıştır (Bell, 2014, s.72). Çalışmalarında kadın cinsel organları,
vücudun erotik bölgelerini fetişist, sadist bir tavırla sergilemektedir
167
SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ
(Görsel 19,20).
Görsel20.
20.Hans
HansBellmer,
Bellmer,LaLaPooupee
Pooupee(The
(ThePuppet)
Puppet)(Oyuncak
(OyuncakBebek-Kukla)
Bebek-Kukla)1938-39
1938Görsel
39(https://www.artgallery.nsw.gov.au/collection/works/366.2001/).
(https://www.artgallery.nsw.gov.au/collection/works/366.2001/).
Freud’un çocukluk yaştan itibaren cinsellikle bağlantılı
Freud’un çocukluk yaştan itibaren cinsellikle bağlantılı yaklaşımına paralel bir tavırla
yaklaşımına
tavırla
belirliBunun
şeyleri
Belmer’de
küçükparalel
kızların bir
belirli
şeyleriBelmer’de
arzu ettiğiniküçük
bildirir kızların
bir tavır vardır.
yanı
sıra annesinin ölümü üzerine ona verilen kutunun içinde kırık bebekler, linocut dergiler,
arzu ettiğini bildirir bir tavır vardır. Bunun yanı sıra annesinin ölümü
çocukluğundan kalan bir takım objeler; gençliklerinden beri erotik özlemlerinin nesnesi
olan
genç kuzeni
ile tekrar
iletişime
geçmesi linocut
gibi etkenler
sanatçıüzerine
ona Ursula
verilenNaguschewski
kutunun içinde
kırık
bebekler,
dergiler,
nın bu tarz çalışmalarının oluşmasında etkili olmuştur. Bellmer, Freud tarafından çoktan
çocukluğundan
kalanerken
bircinselliğini
takım objeler;
gençliklerinden
beri
erotik
belgelenmiş
olan çocuğun
ve yetişkinlikte
çocukluk hayal
gücü
ve özlemlerinin kalıntılarını yansıtmaktadır (Bell, 2014).
özlemlerinin nesnesi olan genç kuzeni Ursula Naguschewski ile tekrar
Çalışmalarında sapkınlık, fetişizm ve polimorf vücut arasındaki bazı korelasyonları
iletişime
geçmesi
gibi Freud'un
etkenler“Fetişizm”
sanatçının
bu tarz
çalışmalarının
görsel
düzlemde
sunmaktadır.
de yazdığı
gibi “fetiş,
bir zamanlar
küçük oğlanın inandığı ve vazgeçmek istemediği kadının (annenin) penisinin yerine geoluşmasında
etkilitravmaları,
olmuştur.
çoktan
çer”.
Bu, cinsel gelişim
cinsel Bellmer,
farklılıklarınFreud
bilincinetarafından
varma ve özellikle
“iğdişbelgelenmiş
edilme kompleksi”
ile
ilgilidir.
Bu
bakış
açısıyla
oyuncak
bebekler,
sadistik
tavrının
olan çocuğun erken cinselliğini ve yetişkinlikte çocukluk
ötesinde eril öznenin en büyük korkusuyla yüzleşmesinin ifadesidir: parçalanma, dağılma
2014).
yok
olma,gücü
yani hadım
edilme (Bell,kalıntılarını
hayal
ve özlemlerinin
yansıtmaktadır (Bell, 2014).
1938'de Nazi rejiminden Fransa'ya kaçan, Alman doğumlu, Hans Bellmer’in erotizmi,
Çalışmalarında sapkınlık, fetişizm ve polimorf vücut arasındaki
Taylor’a (2005) göre; şeytanilikle bağlantılıdır ve ölümcüldür, sadece neşeli bir tutkunun
ifadesi
erotizm
görüşüne
göre cinsel
aktivite, gerçeküstücülerin,
kilise ve
bazı değildir. Bu
korelasyonları
görsel
düzlemde
sunmaktadır.
Freud'un “Fetişizm”
devletin baskıcı kurumlarına karşı olarak geliştirilmiştir.
deJoanyazdığı
gibi “fetiş, bir zamanlar küçük oğlanın inandığı ve
Miro, renk lekelerine varan soyutlamaları ile anılarını, yaşamını tuvale aktaran
birvazgeçmek
Sürrealisttir. istemediği
Onun tuvalinde
garip şekilli
insan vepenisinin
hayvan tasvirleri,
kadının
(annenin)
yerine mikroskobik
geçer”. Bu,yaratıkları anımsatan organizmalar, üçgen, daire silindir gibi şekiller boşlukta yüzmektedir.
cinsel gelişim travmaları, cinsel farklılıkların bilincine varma ve
özellikle “iğdiş edilme kompleksi” ile ilgilidir. Bu bakış açısıyla
oyuncak bebekler, sadistik tavrının ötesinde eril öznenin en büyük
insan ve hayvan tasvirleri, mikroskobik yaratıkları anımsatan
insan ve hayvan tasvirleri, mikroskobik yaratıkları anımsatan
organizmalar, üçgen, daire silindir gibi şekiller boşlukta yüzmektedir.
organizmalar, üçgen, daire silindir gibi şekiller boşlukta yüzmektedir.
Formların ne için bir araya geldiğini anlamak isteyip incelediğinizde
Formların ne için bir araya geldiğini anlamak isteyip incelediğinizde
aradan
kadın figürlerini, üçgen eteğiyle, sarkaç gibi
görünen
göğsüyle
168
/ Dr. Huriye
EKEV
AKADEMİ
DERGİSİ
aradan
kadınALTUNER
figürlerini, üçgen eteğiyle, sarkaç gibi
görünen
göğsüyle
“Katolanya Peyzaşı” (Görsel 21) ya da “Salyangoz, Kadın, Çiçek,
“Katolanya Peyzaşı” (Görsel 21) ya da “Salyangoz, Kadın, Çiçek,
Formların ne için bir araya geldiğini anlamak isteyip incelediğinizde aradan kadın figürYıldız” (Görsel 22) da olduğu gibi eserin adından hareketle edindiğimiz
lerini,
üçgen
eteğiyle,22)
sarkaç
gibi görünen
göğsüyle
“Katolanya
Peyzaşı”edindiğimiz
(Görsel 21) ya
Yıldız”
(Görsel
da olduğu
gibi eserin
adından
hareketle
daipuçlarıyla
“Salyangoz, bulmak
Kadın, Çiçek,
Yıldız”
(Görsel
22)
da
olduğu
gibi
eserin
adından
hareketle
mümkündür.
ipuçlarıyla
bulmakbulmak
mümkündür.
edindiğimiz
ipuçlarıyla
mümkündür.
Görsel
21.
Joan
Miro,
Katolanya
Peyzaşı,
1923-4
(Passeron,1990,s.209).
Görsel
21.21.
Joan
Miro,
Katolanya
Peyzaşı,
1923-4
(Passeron,1990,s.209).
Görsel
Joan
Miro,
Katolanya
Peyzaşı,
1923-4
(Passeron,1990,s.209).
Görsel 22. Joan Miro, Salyangoz, Kadın, Çiçek, Yıldız, 1934
Görsel 22. Joan Miro, Salyangoz, Kadın, Çiçek, Yıldız, 1934
(https://www.joan-miro.net/snail-woman-flower-star.jsp).
Görsel
22. Joan Miro, Salyangoz, Kadın, Çiçek, Yıldız, 1934
(https://www.joan-miro.net/snail-woman-flower-star.jsp).
(https://www.joan-miro.net/snail-woman-flower-star.jsp).
Breton, Miro’nun resimlerini, otomatik yazının, çizgilerle olan hali ve sanatçıyı da
biçim şairi olarak nitelemiştir. Ona göre, Miro, çocukluk evresinden ileriye gidememiştir.
1936’larda biçim dünyası vahşete bürünmüş ve dehşet karabasanları ayrılmaz bir parçası
olmuştur. İspanya İç Savaşı’ndan kaçtığı dönemlerde resimlediği kadınlar, sado-mazoistik yönleriyle Sürrealist imgelem gücünün en gaddar ürünleridir. “Bir Kadın Başı” (Görsel 23) ve “Oturan Kadın” da (Görsel 24) olduğu gibi (Passeron, 1990, s.210- 211).
vahşete bürünmüş
dehşet karabasanları
ayrılmaz bir
parçası
olmuştur.
İspanya İçve Savaşı’ndan
kaçtığı dönemlerde
resimlediği
olmuştur. sado-mazoistik
İspanya İç Savaşı’ndan
kaçtığı dönemlerde
resimlediği
kadınlar,
yönleriyle Sürrealist
imgelem gücünün
en
kadınlar,
sado-mazoistik
yönleriyle
Sürrealist
imgelem
gücünün
en
gaddar
ürünleridir.
“Bir Kadın
Başı” (Görsel
23) ve
“Oturan
Kadın” da
gaddar ürünleridir.
Kadın Başı”
(Görsel
23)211).
ve “Oturan Kadın” da
(Görsel
24) olduğu “Bir
gibi (Passeron,
1990,
s.210-
SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ
(Görsel 24) olduğu gibi (Passeron, 1990, s.210- 211).
169
Görsel 23. Joan Miro, Oturan Kadın, 1938 (Passeron,1990,s. 211).
Görsel23.
23. Joan
Joan Miro,
Miro, Oturan
Oturan Kadın,
Görsel
Kadın, 1938
1938 (Passeron,1990,s.
(Passeron,1990,s. 211).
211).
Görsel24.
24.Joan
Joan Miro,
Miro, Oturan
Oturan Kadın,
Kadın, 1939
1939 (Passeron,1990,s.
(Passeron,1990,s. 212).
Görsel
212).
Görsel 24. Joan Miro, Oturan Kadın, 1939 (Passeron,1990,s. 212).
Miro, bu çalışmalarıyla sürrealistlerin genel sadist kadın tasvir etme anlayışına uymuştur. Savaşlar ve yaşanan olumsuzlukların sert bir dille ifadesi olarak da kabul edilebilir. Ancak yine de Dali, Andrea Masson ve Belmer gibi çağdaşlarıyla kıyaslandığında
daha sakin, daha masum ve örtülü bir anlatımı vardır. Kullandığı resim üslubunun bunda
tabii ki etkisi büyüktür. 170 / Dr. Huriye ALTUNER
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
Sonuç
Görüldüğü gibi bütün sürrealist sanatçılarda, kimi zaman cinsellikle bağlantılı kimi
zaman yaşama koşut olarak gelişen etkenlerden oluşan bir kadın imgelemesi hep olmuştur. Bunda Sürrealizmin, bütün toplumsal tabuları yıkma, ahlaki kuralları yok sayma ve
toplumun acı çekmesine neden olan yasakları görmezden gelme tavrı büyük önem taşımaktadır. Sürrealizmin yaşandığı dönemde, I. Dünya Savaşı’nın yansımaları sürmekte,
bir takım iç karışıklıkların ve toplumsal bunalımların acısı, Nazi baskıcı rejimi ile artmaktadır. Bu bunalımlı ortamdan kurtulma ve belki de bu hallerin bir daha yaşanmaması,
insanı şiddete iten nedenlerin yok edilmesi boyutunda arayışlara girilmiştir. İnsan var
olduğundan beri, sanat bu konuda kurtarıcı bir dal, sığınılacak bir liman olmuştur. Bu
dönemde Freud’un psikanaliz yöntemi, bilinçaltının su yüzeyine çıkarılması, bunun bireysel ve topluluklar bazında sağlıklı bir yaşama yönelişte etkili olacağının Sürrealistler
tarafından benimsenmesi sanatın yönünü değiştirmiştir. Sanatta, bilinçaltı çözümlemeleri, rüyalardan hareketle elde edilen görüntüler, çocuklardan beri getirilen cinsellikle ilgili
kayıtlar; çocuk-anne, çocuk-baba ilişkilerinin izleri; yaşanan acı olayların yansıması, bastırılan duygular artık özgürce ifade edilmesi söz konusu olmuştur.
Özgürce ifade, Sürrealist manifestoda bildirildiği gibi, özgürce bir yaşam tarzının da
benimsenmesinin bir sonucudur. Sürrealistler özellikle cinsellik konusunda tam bir özgürleşmeyi öne sürmüştür ve bunu resimlerine yansıtmışlardır. Kadın konusundan bahsederken cinselliğin bu kadar ön plana çıkması, toplum içindeki kadına bakış açısının bir
göstergesi, sanat alanındaki popüler olmuş birçok sanatçının erkek olması ile ilgili olarak
da yorumlanabilir. Çoğunlukla bu çalışmalarda kadın vücudunun cinselliği çağrıştıran
belirli bölümleri ön plana çıkarılmış, bazen üstü kapalı bazen direkt olarak tasvir edilmiştir.
Ancak çoğunlukla sürrealist kadın tanımlaması Freud’un dediği gibi ahlaki ve mantıksal kuralların bilinçaltına ittiği bir takım bastırılmış duyguların, hayallerin ve cinselliğin bir yansıması şeklinde olmuştur. Kadın vücudu, cinsellik organı veya erkekle kadın
arasındaki ilişkinin izleri tuvalde yerini almaktadır. Sürrealizmde, kadın erkek arasındaki
ilişki ön plana çıkarılmış, bir nevi yüceltilmiştir. Tensel aşk tinsel aşktan daha aşağı konumda değildir (Artun, 2011).
Bastırılmış cinsel duyguların ifadesi olarak kadın imgelem yaklaşımının dışında anne
figürü, eş olarak kadın ve ona duyulan sevginin yansıması olan tasvirlerde bulunmaktadır.
Aslında sanatçının çocukluğundan itibaren getirdiği duyguların, anıların tasvirlerde ifade
bulması söz konusudur. Dali’nin her ne kadar groteks diyebileceğimiz kadınları olsa da
Gala ile olan aşkıyla değişen “kutsal” kadın tasvirleri de bulunmaktadır. Rene Magritte
annesini intiharından, Max Ernst ablasının ölümünden, yıllar sonra kız kardeşin doğması
üzerine kuşunu ölmesinden, Bellmer annesini bıraktığı hatıralarını saklı olduğu kutu içinden çıkan oyuncak bebekten çok etkilenmiştir. Delvaux, kadınlardan uzak tutulan baskıcı
yetiştirilişinin aksine sürekli kadın konusunu işlemiştir.
Öte taraftan 19. yüzyıldan itibaren başlayan yeni sanatsal dil oluşturma çabası içinde
sanatın ne şekilde neyi anlatması gerektiği arayışının geldiği noktadır. Sürrealizmle, mo-
SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ
171
dern sanat oluşumu içinde artık var olanların ötesinde, bütün başkaldırıları içinde barındıran, aykırı bir ifade tarzının başlama sürecine şahit olunmuştur.
Kaynakça
Artun, A. (2011). Sanat manifestoları, avangard sanat ve direniş. İstanbul: İletişim Yayınları.
Aşıklar II adlı eser (b.t.). 17 Aralık, 2020 tarihinde https://www.renemagritte.org/thelovers-2.jsp adresinden alınmıştır.
Attempting the İmpossible adlı eser (b.t.). 11Ocak, 2020 tarihinde https://www.
renemagritte.org/attempting-the-impossible.jsp Bell, J. (2014). Uncanny erotics – on hans bellmer’s souvenirs of the doll. Feral Feminisms
an Open Acces Feminist Online Journal. İssue 2. Summer, 71-86. Web: https://
www.academia.edu/18651155/Uncanny_Erotics_-_On_Hans_Bellmers_
Souvenirs_of_the_Doll adresinden 10 Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır.
Belton, R. (1988). André masson’s earth-mothers in their cultural context. Revue d’art
Canadienne / Canadian Art Review, 15(1), 51-57. Web: https://www.jstor.org/
stable/42630380?seq=1 adresinden10 Şubat,2020 tarihinde alınmıştır.
Black Magic adlı eser (b.t.). https://www.renemagritte.org/black-magic.jsp adresinden 18
Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır.
Breton, A. (2009). Sürrealist manifestolar. İstanbul: Altıkırkbeş Yayın.
Chipp, H. B. (1968). Theories of modern art. London: Üniversity Of California.
Freud, S. (1996). Düşlerin yorumu II. (Çev. Dr. Emre Kapkın). İstanbul: Payel Yayınevi.
(Eserin Orijinali 1899’da yayımlanmıştır.)
Freud, S. (2002). Cinsiyet üzerine. (Çev. A Avni Öndeş). İstanbul: Say Yayınları. (Eserin
Orijinali 1905 yılında yayımlanmıştır.)
Galatea of the Spheres adlı eser (b.t.). https://www.dalipaintings.com/galatea-of-thespheres.jsp adresinden 9 Eylül, 2019 tarihinde alınmıştır.
Histoire de Thesee adlı eser (b.t.). 15 Ocak, 2020 tarihinde https://www.mutualart.com/
Artwork/Histoire-de-Thesee/ 0757B48 05B9768E5 adresinden alınmıştır.
İç Savaşın Önsezi adlı eser (b.t. ). https://www.nouvart.net/salvador-dalinin-en-unlu-10eseri/ adresinden 3 Eylül, 2019 tarihinde alınmıştır.
Kelly, M. (2014). İmgeleri arzulamak, arzuyu imgelemek. A. Antmen (Ed.) Sanat cinsiyet: Sanat tarihi ve feminist eleştiri. (Çev. Esin Soğancılar; Ahu Antmen). İstanbul: İletişim Yayınları. (Eserin Orijinali 1997 yılında yayımlanmıştır.).
Oyuncak Bebek Kukla adlı eser (b.t.). https://www.artgallery.nsw.gov.au/collection/
works/366.2001/ adresinden 15 Ocak, 2020 tarihinde alınmıştır.
172 / Dr. Huriye ALTUNER
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
Passeron, R. (1990). Sürrealizm sanat ansiklopedisi. İstanbul: Remzi Kitapevi.
Rape adlı eser (b.t.) https://www.renemagritte.org/rape.jsp adresinden 18 Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır.
Snail Woman Flower Star adlı eser (b.t.). https://www.joan-miro.net/snail-womanflower-star.jsp adresinden 15 Eylül, 2020 tarihinde alınmıştır.
Sürrealism and Painting (b.t.). http://www.sanatteorisi.com/sanatteorisi.asp?sayfa=Galeri
&icerik=Goster&id=3389 18 Şubat, 2020 tarihinde adresinden alınmıştır.
Taylor, S. (2005). “A shine on the nose”: Sexual metaphors in
surrealism. Annual Review of Sex Research, 16(1), 87-118. Web: https://doi.org/10.1080/
10532528.2005.10559830 adresinden 20 Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır.
The Double in Bellmers Dolls adlı eser (b.t.). http://www.interactivearchitecture.org/thedouble-in-bellmers-dolls.html adresinden 15 Ocak, 2020 tarihinde alınmıştır.
The
earth adlı eser (b.t.). https://www.studyblue.com/notes/note/n/surrealism/
deck/4613707 adresinden 3 Eylül, 2019 tarihinde alınmıştır.
The Great Masturbator adlı eser (b.t.). https://www.dalipaintings.com/the-greatmasturbator.jsp adresinden 9 Ocak, 2020 tarihinde alınmıştır.
The Madonna of Port Lligat adlı eser (b.t.). https://www.dalipaintings.com/the-madonnaof-port-lligat.jsp adresinden 3 Eylül, 2019 tarihinde alınmıştır.
The Painters Family adlı eser (b.t.). https://www.wikiart.org/en/giorgio-de-chirico/thepainter-s-family-1926 adresinden 17 Ocak, 2020 tarihinde alınmıştır.
Turani, A. (1995). Dünya sanat tarihi. İstanbul: Remzi Kitapevi.
Yanan Zürafa adlı eser (b.t.). https://www.dalipaintings.com/ adresinden 18 Şubat, 2020
tarihinde alınmıştır.
Willage of the Mermaids adlı eser (b.t.). https://www.wnyc.org/story/305534-the-villageof-the-mermaids/ adresinden 18 Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır.
Download