İktisada Giriş I Yrd. Doç Dr. Dilek Seymen DEÜ.İİBF İktisat Bölümü dilek.seymen@deu.edu.tr htpp://kisi.deu.edu.tr/dilek.seymen Arz ve Talep Esnekliği Talep esnekliği -Esneklik kavramı -Talebin fiyat esnekliği Esneklik -Talebin gelir esnekliği Talebin Fiyat Esnekliği - Nokta esneklik - Yay esnekliği Esneklik - Çapraz esneklik Bir malın talebinin kendi fiyatındaki değişme karşısında gösterdiği duyarlılığa talebin fiyat esnekliği denir. Talebin fiyat esnekliğinin ölçülmesi Esneklik (ep)= (Nokta Esnekliği) Talepteki % değişme Fiyattaki % değişme DQD QD DQD DP ÷ * DP P P Q Taleple fiyat arasında ters orantılı bir ilişki olduğu için talebin fiyat esnekliği negatiftir. Talebin fiyat esnekliği Talebin fiyat esnekliği Örnek:// p1 = 4 Bir malın fiyatı 4 TL. iken talep 6 birim; fiyat 5 TL. iken, talep 3 birim ise, elastikiyet nedir? P2 = 5 q1 = 6 q2 = 3 p= 5–4= 1 q = 3 – 6 = -3 ep = -3 1 . 4 6 = -2 Talebin fiyat esnekliği Esneklik (ep)= Talepteki % değişme Fiyattaki % değişme (Yay Esnekliği) DQD DP ÷ (QD2+QD1)/2 DQD DP (P2+P1)/2 (P2+P1)/2 * (Q D2+QD1)/2 Nokta ve Yay Esnekliği Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim q2 = 70 birim Nokta ve Yay Esnekliği Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim Nokta Elastikiyeti ep = - q p . p q q2 = 70 birim Nokta ve Yay Esnekliği Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim Nokta Elastikiyeti ep = - q p . p q q2 = 70 birim Nokta ve Yay Esnekliği Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim Nokta Elastikiyeti ep = - ep = - q p . q p 70-100 35-20 . 20 100 = - 0.4 q2 = 70 birim Nokta ve Yay Elastikiyeti Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. Yay Elastikiyeti ep = - q p . P1 + P2 q1 + q2 q1 = 100 birim q2 = 70 birim Nokta ve Yay Elastikiyeti Bir malın fiyatı 20 TL’den 35 TL’ye çıktığında, talep 100 birimden 70 birime düşmektedir. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. p1 = 20 TL. P2 = 35 TL. q1 = 100 birim q2 = 70 birim Yay Elastikiyeti ep = - ep = - q p 70-100 35-20 . P1 + P2 q1 + q2 . 20 + 35 100 + 70 = - 0.65 10 Nokta esnekliğinin ölçülmesi (m noktasında esneklik) m 8 n 6 P (TL) 4 D 2 0 0 10 20 30 Q (000s) 40 50 10 Ped = m 8 DQ Q1 DP P1 Nokta esnekliğinin ölçülmesi DP = –2 n 6 DQ = 10 P (TL) 4 D 2 0 0 10 20 30 Q (000s) 40 50 10 Nokta esnekliğinin ölçülmesi Ped = m 8 = DP = –2 DQ Q1 10 10 DP P1 -2 8 n 6 DQ = 10 P (TL) 4 D 2 0 0 10 20 30 Q (000s) 40 50 10 Nokta esnekliğinin ölçülmesi Ped = m 8 = DP = –2 n 6 = DQ Q1 DP P1 10 -2 10 8 10/10 x - 8 / 2 DQ = 10 P (TL) 4 D 2 0 0 10 20 30 Q (000s) 40 50 10 Nokta esnekliğinin ölçülmesi Ped = m 8 = DP = –2 n 6 = = DQ Q1 DP P1 10 -2 10 8 10/10 x -8/2 -80/20 DQ = 10 P (TL) 4 D 2 0 0 10 20 30 Q (000s) 40 50 10 Nokta esnekliğinin ölçülmesi Ped = m 8 = DP = –2 n 6 DQ = 10 P (TL) = = = DQ Q1 DP P1 10 -2 10 8 10/10 x -8/2 -80/20 -8/2 = - 4.0 4 D 2 0 0 10 20 30 Q (000s) 40 50 10 Yay esnekliğinin ölçülmesi (m ve n noktaları arasındaki esneklik) m 8 n 6 P (TL) 4 D 2 0 0 10 20 30 Q (000s) 40 50 10 Yay esnekliğinin ölçülmesi m 8 DQ DP Ped = (Q2+Q1)/2 (P2+P1)/2 DP = –2 7 n 6 DQ = 10 P orta P (TL) 4 D 2 0 0 10 15 Q orta 20 30 Q (000s) 40 50 10 Yay esnekliğinin ölçülmesi m 8 DQ DP Ped = (Q2+Q1)/2 (P2+P1)/2 = DP = –2 7 10 -2 (20+10)/2 (8+6)/2 n 6 DQ = 10 P orta P (TL) 4 D 2 0 0 10 15 Q orta 20 30 Q (000s) 40 50 10 Yay esnekliğinin ölçülmesi m 8 DQ DP Ped = (Q2+Q1)/2 (P2+P1)/2 10 -2 (20+10)/2 (8+6)/2 = 10/15 x -7/2 = DP = –2 7 n 6 DQ = 10 P orta P (TL) 4 D 2 0 0 10 15 Q orta 20 30 Q (000s) 40 50 10 Yay esnekliğinin ölçülmesi m 8 DQ DP Ped = (Q2+Q1)/2 (P2+P1)/2 10 -2 (20+10)/2 (8+6)/2 = 10/15 x -7/2 = -70/30 = DP = –2 7 n 6 DQ = 10 P orta P (TL) 4 D 2 0 0 10 15 Q orta 20 30 Q (000s) 40 50 10 Yay esnekliğinin ölçülmesi m 8 DQ DP Ped = (Q2+Q1)/2 (P2+P1)/2 10 -2 (20+10)/2 (8+6)/2 = 10/15 x -7/2 = -70/30 = -7/3 = -2.33 = DP = –2 7 n 6 DQ = 10 P orta P (TL) 4 D 2 0 0 10 15 Q orta 20 30 Q (000s) 40 50 Esneklik Farklı fiyat esneklikleri ve talep eğrileri - Esnekliğin sayısal değeri sıfır ile sonsuz arasında değişir -Talep esnekliği negatif olmakla birlikte, karşılaştırmalarda katsayıların mutlak değerleri dikkate alınır. İki nokta arasında esnek talep ep >1 P(TL) 5 b a 4 0 D 10 Q (dönemlik milyon birim) 20 İki nokta arasında az esnek talep ep < 1 8 c P(TL) a 4 D 0 15 Q (dönemlik milyon birim) 20 İnelastik talep (PeD = 0) P D O Q1 Q Sonsuz esnek talep (PeD = ) P P1 O D Q Birim esnek talep (PeD = –1) P 20 a b 8 D O 40 100 Q Esneklik Talebin Fiyat Esnekliği tüketici harcamaları ve firma hasılatı Toplam harcama 4 3 P(TL) 2 Tüketicinin toplam harcaması = 1 Firmanın toplam hasılatı = 2 TL x 3mio = 6mio TL D 0 0 1 2 3 Q (dönemlik milyon birim) 4 5 İki nokta arasında esnek talep Fiyat arttıkça harcamalar azalır P(TL) 5 b a 4 0 D 10 Q (dönemlik milyon birim) 20 İki nokta arasında az esnek talep Fiyat arttıkça Harcamalar artar 8 c P(TL) a 4 D 0 15 Q (dönemlik milyon birim) 20 İnelastik talep (PeD = 0) P D P2 b P1 a O Q1 Q Sonsuz esnek talep (PeD = ) P a b D P1 O Q1 Q2 Q Birim esnek talep (PeD = –1) P 20 a b 8 D O 40 100 Q Fiyat değişmelerinin talebi etkileme derecesi hesaplanırken diğer şartların (diğer mal fiyatlarının, tüketicinin gelirinin, zevklerin) aynı kaldığı varsayımı (ceteris paribus) unutulmamalıdır. Esneklik Bir talep eğrisi üzerinde fiyat esnekliği P M T’’ e 1 p T ep= -1 T’ e <1 p O N Q Tablo: Amerika’da Talebin Fiyat Esnekliğine Ait Hesaplamalar Mallar Esneklikler Patates Şeker Ulaşım (Kamu Hizmeti) 0.3 0.3 0.4 Tüm Gıda Ürünleri Benzin-Mazot Sığır Eti Mobilya Otomobil 0.4 0.6 0.9 1.2 2.1 a. Bir mala karşı duyulan ihtiyacın şiddeti b. Talep edilen mal ve hizmetlerin ikamelerinin mümkün olup olmayışı Talebin Fiyat Esnekliğini Etkileyen c. Mala Faktörler harcanan paranın tüketici bütçesindeki oransal önemi d. Zaman P Dk Du p1 B A D p0 Dk O q2 q1 q0 Du Q Esneklik Çapraz esneklik -Bir malın talebi, ikame ve tamamlayıcı malların fiyatlarının da etkisi altındadır. -Bu etkinin derecesi çapraz esneklik katsayısı ile ölçülür. - Bir malın talebinin diğer malların fiyatlarındaki değişmeye karşı gösterdiği tepkiye çapraz esneklik denir. X malınınTalebindeki % değişme Esneklik (ecp)= Y Malının Fiyatındaki % değişme Çapraz DQ esnekliğin DP ÷ Q P ölçülmesi x y x DQx DPy y * Py Qx Y malı; -ikame malı olabilir (pozitif esneklik) -Tamamlayıcı mal (negatif esneklik) olabilir İkame Malları Kuzu etinin fiyatı 11 YTL.kg iken 12 YTL./kg.’a çıktığında tavuk eti talebi 5 kg’dan 6 kg’a çıkmıştır. Nokta ve yay olmak üzere çapraz elastikiyetleri hesaplayınız. Py1 = 11 YTL. Py2 = 12 YTL. eXy = eXy = qx1 = 5 kg qx2 = 6 kg 5-6 11 – 12 5-6 11 – 12 . exy = ? Nokta exy = ? Yay 11 = 5 . (11 + 12)/2 (5+6)/2 2.2 = 2.1 Tamamlayıcı Malları Benzin fiyatı 1.5 YTL./lt. iken 1.75 YTL/lt. olduğunda otomobil aylık talebi 20.000 adetten 13.000 adete düşmüştür. Nokta ve yay elastikiyetlerini hesaplayınız. Py1 = 1.5 YTL. Py2 = 1.75 YTL. qx1 = 20000 adet. qx2 = 13000 adet. eXy = 20000 - 13000 eXy = 20000 - 13000 1.5 – 1.75 1.5 – 1.75 . 1.5 20000 . = -2.1 1.5 + 1.75 20000 + 13000 = -2.8 Esneklik Talebin gelir esnekliği Talebin Gelir Elastikiyeti ey = ey = - q . y q y . y (Nokta Elastikiyeti) q y1 + y2 q1 + q2 (Yay Elastikiyeti) Normal olarak talebin gelir elastikiyeti pozitiftir; çünkü gelir arttıkça, tüketicinin mal talebi de artar. Ancak inferior malların talebinin elastikiyeti negatiftir; çünkü gelir artınca tüketici inferior mal talebini azaltır, kaliteli mallar ikame eder (Giffen Paradoksu) Zorunlu malların gelir elastikiyeti düşüktür (ep < 1). Tüketici gelir seviyesi ne olursa olsun bu gibi malları belirli bir miktarda almak ister. Ancak kültürel malların gelir elastikiyeti büyüktür (ep1). Tüketicinin geliri arttıkça, bu mallara olan talep daha büyük oranda artar. Tablo: Amerika’da Talebin Gelir Esnekliği Mallar Süt Domuz Ürünleri Kök Bitkisi Gıdalar Kümes Hayvanları Peynir Sığır Eti Benzin-Mazot Restorant Yemeği Esneklikler -0.5 -0.2 0.3 0.3 0.4 0.5 1.1 2.4 Örnek Soru: İzmir Devlet Opera ve Balesi, büyüyen açıklarını kapatmak ve gelirlerini artırmak için bilet fiyatlarında %20'lik bir indirime gitti. İzmir Belediyesi Otobüs İşletmeleri ise gelirlerini artırmak amacıyla bilet fiyatlarını artırma yolunu tercih etti. Sizce bu iki farklı politikadan biri hatalı mıydı? Gelirleri artırma yoluyla uygulanan bu iki zıt politika tercihini opera ve belediye otobüsü tüketicilerinin talep esnekliklerini ve talep esneklikleri ile toplam harcamalar arasındaki ilişkiyi dikkate alarak açıklayınız. Esneklik Arzın fiyat esnekliği Bir malın piyasaya arz edilen miktarlarının fiyat değişmesine karşı gösterdiği hassasiyet derecesine arz esnekliği denir Arz miktarında % değişme DQS Fiyatta % değişme DP Arzın DQSfiyat DP ÷ Q P S esnekliğinin ölçülmesi (Nokta Esnekliği) DQS (QS1+Qs2 ÷ )/2 DP (P1+P2)/2 (Yay Esnekliği) Farklı fiyat esnekliklerine sahip arz eğrileri P S1 P0 O Q0 Q Farklı fiyat esnekliklerine sahip arz eğrileri P S1 S2 P0 O Q0 Q Farklı fiyat esnekliklerine sahip arz eğrileri P S1 S2 P1 P0 O Q0 Q1 Q Farklı fiyat esnekliklerine sahip arz eğrileri P S1 S2 P1 P0 O Q0 Q1 Q2 Q P P S P S S 0 es= 0 Q 0 es= Q 0 es= 1 Q P S p p q 0 ey = Q q q p . p q = q p . p q = 1 a. Üretim sürecinde üretim miktarının değiştirilmesinin mümkün olup olmaması Arz esnekliğini b. Stoklama olanakları ve etkileyen stoklama maliyeti faktörler c. Zaman Esneklik Arzın fiyat esnekliği ve zaman DÖNEM ANALİZLERİ ve ARZ P D` D` P S S P D D D` D S P` P P` P` P P D` D` D` D D D O S Q O a a` Q O a a` Q Farklı zaman dilimlerinde arz P P1 a D1 O Q1 Q Farklı zaman dilimlerinde arz P P1 a D2 D1 O Q1 Q Farklı zaman dilimlerinde arz P P2 Si b P1 a D2 D1 O Q1 Q Farklı zaman dilimlerinde arz P P2 Si SS b c P3 P1 a D2 D1 O Q1 Q3 Q Farklı zaman dilimlerinde arz P P2 Si SS b c P3 P4 SL d P1 a D2 D1 O Q1 Q3 Q4 Q Denge sonrası arz ve talep kaymaları ve esneklikler Piyasa arz (S) ve talebi (D) Fiyat (P) S1 a P1 D O Q1 Miktar (Q) Piyasa arz ve talebi S2 S1 b P P2 a P1 D O Q1 Q2 Q Piyasa arz ve talebi S2 S1 b P P2 a D' P1 D O Q1 Q2 Q Piyasa arz ve talebi S2 S1 b P P2 c P3 a D' P1 D O Q3 Q1 Q2 Q Tarım Sektöründe Arz Yapısı Tarım ürünleri piyasası diğer ürün piyasalarından farklı (dengesiz): Tarım ürünlerinde fiyat belirsizliğine neden olan belli başlı faktörler: -Tarım ürünleri büyük ölçüde doğal koşulların ve iklimin etkisi altında -Tarım ürünlerine ve özellikle gıda ürünlerine talebin gelir ve fiyat esnekliği düşük (Tüketicinin geliri artsa da veya bu malların fiyatı düşse de, talep edilen miktarlarda büyük değişme olmuyor) - Bu nedenle fiyat oluşumunda arz cephesi önemli rol oynuyor, ancak arz da doğal koşullara bağlı. -Tarımda teknik yenilikler ve bu yeniliklerin uygulanması sınırlı(yeni makine alımı-yeni teknoloji) Tarım Sektöründe Arz Yapısı ve Esneklikler: (King Kanunu) P P1 D S S` P P2 A S` D S B A P1 B P2 D D O q1 q2 Q O q2 q1 Q Tarım Sektöründe Arz Yapısı ve Zaman Unsuru Örümcek Ağı (COBWEB) Teoremi P St=f(Pt-1) P1 P1 P3 P4 P2 P3 P4 P2 D’ P0 P0 D O q0 q 2 q 3 q 1 Q 1 2 Azalan Dalgalanmalar Talep esnekliği>Arz esnekliği 3 4 5 Tarım Sektöründe Arz Yapısı ve Zaman Unsuru Örümcek Ağı (COBWEB) Teoremi P D’ S P3 P1 P3 P1 P0 P0 P2 P2 D O q2 q 0 q1 q3 Q 1 Artan Dalgalanmalar Arz esnekliği>Talep esnekliği 2 3 4 5 Tarım Sektöründe Arz Yapısı ve Zaman Unsuru Örümcek Ağı (COBWEB) Teoremi P D’ S P3 P1 P1 P0 P0 P2 D O q0 q1 Q 1 2 Devamlı Dalgalanmalar Arz esnekliği=Talep esnekliği 3 4 5 Devlet Müdahalesi: Tavan ve Taban Fiyatlar Fiyatlar arz ve talep yerine bazen idari otorite tarafından belirlenebilir. Hükümetler fiyatlara müdahale edip bir tavan fiyat tayin edebilirler. Böyle bir müdahale piyasada reaksiyona yol açar; (aksiyon-reaksiyon) Karaborsa Karaborsa Fiyatı Bazen de hükümet malın satılabileceği minimum fiyatı taban fiyat olarak belirleyerek üreticiyi korumak ister P D Devlet Müdahalesi: Tavan Fiyatlar (ve) KARABORSA FİYATI S A P2 E P0 C B P1 Talep Fazlası S D O qs q0 qd Q P D Devlet Müdahalesi: Taban Fiyatlar A P1 Arz Fazlası S B E P0 S D O qs q0 qd Q Devlet müdahalesi: Vergiler ve Fiyat Oluşumuna Etkisi Vergiler ve Fiyat Oluşumu Devlet malların satışı üzerinden vergi alabilir (dolaylı-vasıtalı vergiler) Katma değer vergisinde olduğu gibi... Bu vergi malın fiyatının belirli bir yüzdesi olarak fiyata eklenir. Böylece piyasada alıcı ve satıcı için iki ayrı fiyat ortaya çıkar; Satıcının her mal biriminin satışından elde ettiği hasılat Alıcının her birim için yaptığı ödeme Devlet müdahalesi: Vergiler ve Fiyat oluşumuna Etkisi ve Esnekliklerin Önemi P D St S pt E’ p0 A ps B t E D O qt q0 Q Talebin tam esnek ve in-elastik olduğu durumlarda bu vergi kim tarafından karşılanır? Vasıtalı Vergilerin Fiyat Oluşumuna Etkisi P D Pt P St St t S P0 P0 0 q = Pt 0 S D q2 q1 q
