LYS ÇA⁄DAfi TÜRK VE DÜNYA TAR‹H‹

( GRUPLARA GÖRE DA⁄ILIM )
LYS
ÇA⁄DAfi TÜRK
VE DÜNYA TAR‹H‹
‹çindekiler
20. Yüzy›l Bafllar›nda Dünya
2
2. Dünya Savafl›
32
So¤uk Savafl Dönemi
58
YGS Türkçe 01
YGS Türkçe 02
YGS Türkçe 03
YGS Türkçe 04
YGS Tarih 01
YGS Tarih 02
YGS Tarih 03
YGS Co¤rafya 01
YGS Co¤rafya 02
YGS Co¤rafya 03
YGS Co¤rafya 04
YGS Felsefe 01
YGS Temel Matematik 01
YGS Temel Matematik 02
YGS Temel Matematik 03
YGS Temel Matematik 04
YGS Temel Matematik 05
YGS Kolay Geometri 01
YGS Kolay Geometri 02
YGS Kolay Geometri 03
YGS Fizik 01
YGS Fizik 02
YGS Fizik 03
YGS Fizik 04
YGS Fizik 05
YGS Kimya 01
YGS Kimya 02
YGS Meslek Biyoloji 01
YGS Meslek Biyoloji 02
YGS Meslek Biyoloji 03
LYS Dil ve Anlat›m 01
LYS Dil ve Anlat›m 02
LYS Edebiyat 01
LYS Edebiyat 02
LYS Edebiyat 03
LYS Tarih 01
LYS Tarih 02
LYS Tarih 03
LYS Ça¤dafl T. ve D. Trh. 01
LYS Ça¤dafl T. ve D. Trh. 02
LYS Co¤rafya 1-2 01
LYS Co¤rafya 1-2 02
LYS Psikoloji
LYS Sosyoloji
LYS Mant›k
LYS Matematik 01
LYS Matematik 02
LYS Matematik 03
LYS Matematik 04
LYS Fizik 01
LYS Fizik 02
LYS Fizik 03
LYS Fizik 04
LYS Fizik 05
LYS Kimya 01
LYS Kimya 02
LYS Kimya 03
LYS Kimya 04
LYS Kimya 05
YGS-LYS Geometri 01
YGS-LYS Geometri 02
YGS-LYS Geometri 03
YGS-LYS Geometri 04
YGS-LYS Geometri 05
YGS-LYS Biyoloji 01
YGS-LYS Biyoloji 02
YGS-LYS Biyoloji 03
YGS-LYS Biyoloji 04
YGS-LYS Biyoloji 05
YGS-LYS Biyoloji 06
MF
TM
TS
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
+
+
–
–
–
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
MLMF MLTD
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
| 01
01
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
LYS ÇA⁄DAfi TÜRK VE DÜNYA TAR‹H‹
S›ra
No Dergi Ad›
KD00-SS.01MD39
MODÜLER
ÜN‹VERS‹TE HAZIRLIK DERG‹LERi
01
20. YÜZYIL
BAfiLARINDA DÜNYA
I. Dünya Savafl› ve Sonuçlar›
SSCB’nin Kurulmas› ve Orta Asya’daki Türk Devlet ve Topluluklar›
Orta Do¤u'da Manda Yönetimlerinin Kurulmas›
Uzak Do¤u’da Yeni Bir Güç: Japonya
1929 Dünya Ekonomik Krizi
‹ki Savafl Aras› Dönemde Avrupa
‹ki Savafl Aras› Dönemde Dünyada Yaflam
Atatürk Dönemi Türk D›fl Politikas›
2
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
1.1
I. Dünya Savafl› ve Sonuçlar›
fl›n Genel Nedenleri
Savafl›
I. Dünya Savafl›’n›n iki genel nedeni vard›r:
Milliyetçilik ak›m›n›n güçlenmesi: Milliyetçilik düflüncesinin güçlenerek yayg›nlaflmas›, çok uluslu
devletlerin toprak bütünlü¤ü için ciddi tehlike
oluflturuyordu.
Avusturya-Macaristan ve Osmanl› Devleti I. Dünya
Savafl› öncesinde egemenli¤i alt›nda pek çok toplulu¤u bar›nd›ran çok uluslu birer devlet durumundayd›.
Almanya ve ‹talya’n›n milli birliklerini sa¤lamalar›
ve Avrupa’da yaflanan çalkant›larda da milliyetçi
düflüncenin etkisinden söz edilebilir.
Avrupal› devletlerin birbirlerine karfl› milliyetçi
ak›mlar› kullanmalar›, devletler aras› siyasi gerginlikleri beraberinde getirdi.
Sanayi Devrimi sonras›nda devletler aras› ekonomik rekabetin artmas›: Büyük devletler aras›ndaki
ekonomik rekabet ve sömürgecilik iyiden iyiye h›z
kazanm›flt›.
Avrupa’da Sanayi Devrimi ile bafllayan sanayileflme süreci büyük devletlerin hammadde gereksinimini art›rd›. Ayr›ca pazar elde etme çabalar› da h›z
kazand›.
fl›n Özel Nedenleri
Savafl›
Ulusal birli¤ini ancak 1871’de tamamlayabilen Almanya, sömürgecilik yar›fl›nda geride kalm›flt›. Sömürgesi olmad›¤›ndan, h›zla büyüyen sanayisi için
gerekli olan hammadde ihtiyac›n› karfl›laman›n
yollar›n› aramaya bafllad›. Ancak XIX. yüzy›l sonu
itibariyle yeni sömürge elde etmek güçleflmiflti.
Bu durumu telafi etmek isteyen Alman devlet
adamlar›, sömürge paylafl›m›n›n Alman ç›karlar›
dikkate al›narak yeniden yap›lmas›n› istiyordu. Gerekirse askeri yollara baflvurmaktan çekinmeyeceklerini ifade eden Almanlar›n, hedefleri ‹ngiliz ve
Frans›z sömürgeleriydi.
‹talya da, Almanya gibi milli birli¤ini geç sa¤layan
di¤er bir devletti. Sömürgecilikte geride kalm›flt›.
Akdeniz çevresinde yay›larak sömürge sahibi olmay› planlayan ‹talyanlar, Avusturya-Macaristan
ile de toprak anlaflmazl›¤› yafl›yordu.
Fransa ile Almanya aras›ndaki siyasi gerginli¤in
artmas›nda Alsace-Lorraine meselesi etkili olmufltur. Almanya-Fransa s›n›r›nda yer alan Alsace ve
Lorraine bölgeleri 1871 Sedan Savafl› sonucunda
Almanya’n›n denetimi alt›na girmiflti. Frans›zlar
zengin demir ve kömür yataklar›na sahip bu bölgeleri yeniden topraklar›na katmak amac›ndayd›.
Almanya’n›n h›zla silahlanmas› ve cesur siyasi ç›k›fllar›, önemli sömürgelere sahip ‹ngiltere’yi endiflelendirdi ve baz› karfl› tedbirler almaya yöneltti.
‹ngiltere, Almanya’ya karfl› Fransa ve Rusya ile yak›nlaflt›.
Rusya, Slav milletleri k›flk›rtarak Balkanlarda hakimiyet kurmaya çal›fl›rken, Almanya da, AvusturyaMacaristan’› destekleyerek bu bölgedeki etkinli¤ini
art›rmaya çal›flt›. Ruslar›n di¤er amac› da geleneksel olarak s›cak denizlere ulaflmakt›
Avusturya-Macaristan, çok uluslu bir yap›ya sahipti. Bu nedenle milliyetçi ak›mlardan olumsuz etkilenmifl, Rusya’n›n Balkan uluslar› üzerindeki k›flk›rt›c› politikalar›na karfl› önlemler almaya çal›flm›flt›r.
Almanya ile birlikte hareket eden Avusturya-Macaristan, ayr›ca Dalmaçya topraklar› nedeniyle
‹talya ile de rekabet halindeydi.
I. DÜNYA SAVAfiI’NDA BLOKLAR
‹tilaf (Anlaflma)
Devletleri
‹ttifak Devletleri
‹ngiltere
Fransa
‹talya
S›rbistan
Japonya
Romanya
ABD
Yunanistan
Almanya
Avusturya-Macaristan
Osmanl› Devleti
Bulgaristan
fl›n Bafll
fllamas› ve Gelifli
flimi
Savafl›
I. Dünya Savafl›, Avusturya veliaht prensi Ferdinand'›n bir S›rp milliyetçisi taraf›ndan öldürülmesi
sonras›nda, Avusturya-Macaristan’›n S›rbistan’a
savafl ilan etmesi ile bafllad› (28 Haziran 1914).
Avusturya’n›n Belgrat’› bombalamas› ile bafllayan
süreçte Rusya, Fransa ve ‹ngiltere, Almanya’ya
karfl› savafla girdi.
Japonya, Uzak Do¤u sömürgelerini ele geçirmek
için ‹ngiltere’nin de deste¤ini elde ederek Almanya’ya savafl açt›.
3
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
fla Giriyor…
Osmanl› Devleti Savafla
Bafllang›çta tarafs›zl›¤›n› ilan eden Osmanl› Devleti, sat›n ald›¤› iki Alman savafl gemisinin 2 Kas›m
1914’de baz› Rus limanlar›n› bombalamas› ile savafla dahil oldu.
Dünya Müslümanlar›n›n deste¤ini sa¤layabilmek
için halife taraf›ndan “cihat” ilan edildi. Fakat cihat
ilan› amac›na ulaflamam›fl, Müslüman topluluklardan önemli bir yard›m sa¤lanamam›flt›r.
Nisan 1917’de ABD’nin Almanya’ya savafl ilan etmesi ile sonuçland›.
‹T‹LAF DEVLETLER‹
Ülke
$
22,625,253,000
ABD
‹ngiltere
35,334,012,000
Fransa
24,265,583,000
Rusya
22,293,950,000
‹talya
12,413,998,000
1,154,468,000
Belçika
Romanya
1,600,000,000
Japonya
40,000,000
S›rbistan
399,400,000
Yunanistan
270,000,000
Kanada
1,665,576,000
Avustralya
1,423,208,000
‹TT‹FAK DEVLETLER‹
Ülke
‹ttifak Devletlerinin liderleri
fl›'nda Yafla
flanan Baz› Geliflm
flmeler
I. Dünya Savafl›
Savafltan önce Almanya’y› destekleyen ‹talya,
Avusturya – Macaristan ile yaflad›¤› toprak anlaflmazl›klar› nedeniyle ‹tilaf grubuna yani ‹ngiltere’nin taraf›na geçti.
II. Balkan Savafl›’nda kaybetti¤i topraklar› geri almak isteyen Bulgaristan, Çanakkale Savafl›’nda ‹tilaf Devletlerinin yenilmesi üzerine Almanya’n›n
yan›nda savafla kat›ld›.
Bulgaristan’›n savafla kat›lmas›, Osmanl› Devleti ile Almanya
aras›nda kara ba¤lant›s› kurulmas›n› sa¤lad›.
Savafl›n mali yükü, askeri baflar› elde edilememesi,
Rusya için flartlar› günden güne a¤›rlaflt›rd›.
1917’de iktidar› ele geçiren Bolflevikler savafltan
çekilme karar› ald›.
fla Kat›l›yor...
ABD Savafla
Almanya, 1915 y›l›ndan bafllayarak sahip oldu¤u
denizalt›larla ‹ngiliz ticaret gemilerini bat›rmaya
bafllad›. Bat›r›lan ‹ngiliz yolcu gemilerinde Amerikan vatandafllar›n›n ölmesi ABD-Almanya iliflkilerini gerginlefltirdi.
Almanlar ABD’nin ‹tilaf Devletlerine silah sa¤lamas›n› tepki ile karfl›l›yordu.
4
Bu arada Alman yönetiminin, Latin Amerika ülkelerini ABD’ye karfl› k›flk›rtmas› ile h›zlanan süreç 2
$
Almanya
37,775,000,000
Avusturya-Mac.
20,622,960,000
Osmanl› Devleti
1,430,000,000
Bulgaristan
815,200,000
Savafl Sona Eriyor…
Savafl, 1917 y›l› itibariyle hem ‹tilaf, hem de ‹ttifak
Devletlerini mali aç›dan tükenme noktas›na getirmifltir. Sürüp giden savafl›n y›k›c› etkisi sonucunda
halk›n hayat flartlar› her geçen gün a¤›rlafl›yordu.
‹lk Çekilen Bulgaristan: Almanya’n›n mali ve askeri
yard›m› kesme karar almas› Bulgaristan için sonun
bafllang›c› oldu. Eylül 1918'de ateflkesi kabul eden
Bulgaristan savafltan çekildi.
Osmanl› Devleti Çekiliyor: Bulgaristan’›n savafl d›fl›
kalmas› ile Osmanl› Devleti’nin Almanya’dan yard›m almak imkans›z hale geliyordu.
Osmanl› yönetiminin iste¤i üzerine 30 Ekim
1918’de ‹tilaf Devletleri ile Mondros Ateflkesi imzaland›.
S›ra Avusturya-Macaristan’da: 1918 y›l›na gelindi¤inde durum Avusturya'n›n götüremeyece¤i bir
hal ald›. Avusturya yönetimi Kas›m 1918'de ateflkes
imzalad›.
….ve Nihayet Almanya: Almanlar›n bu flekilde devam edemeyece¤i aç›kt›. Sald›r›lar karfl›s›nda bunalan Alman yönetimi 11 Kas›m 1918’de yenilgiyi kabullendi.
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
W‹LSON ‹LKELER‹
ABD Baflkan› Wilson, savafl sonras› dönemde yap›lacak
bar›fl›n esaslar›yla ilgili "14 Nokta" olarak bilinen ilkelerini
aç›klad›. 8 Ocak 1918'de Kongre'ye gönderilen ilkelerden
baz›lar› flunlard›:
• Devletler aras› diplomatik görüflmeler aç›k gerçekleflecek
ve gizli antlaflma imzalanmayacakt›r.
• Devletler aras› ekonomik engellerin kald›r›lmas› için çaba
harcanacakt›r.
• Yenen devletler yenilen devletlerden toprak ve savafl
tazminat› almayacakt›r.
• Sömürge sorunlar›n›n çözümünde, sömürge halklar›n
ç›karlar› ve sömürgeci devletlerin ç›karlar› ayn› derecede
göz önünde tutulacakt›r.
• Rusya’n›n iflgal alt›ndaki bütün topraklar boflalt›lacak ve
Rusya’ya uluslararas› destek verilecektir.
• Avusturya-Macaristan topraklar›nda yaflayan halklara
kendi geleceklerini belirleme hakk› tan›nacakt›r.
• Romanya, S›rbistan ve Karada¤ topraklar› boflalt›lacak ve
S›rbistan'a denize ç›k›fl imkan› tan›nacakt›r.
• Osmanl› Devleti’nin Türklerin yo¤un olarak yaflad›¤› bölgelerdeki egemenli¤i tan›nacak, Türk olmayan unsurlara
kendi geleceklerini belirleme hakk› verilecektir.
Çanakkale Bo¤az› bütün milletlerin gemilerine aç›k olacak ve uluslararas› garanti alt›nda bulunacakt›r.
• Bütün devletlerin siyasi ba¤›ms›zl›klar›n› ve toprak
bütünlüklerini karfl›l›kl› olarak garanti alt›na almak amac›
ile uluslararas› bir örgüt kurulacakt›r.
• Polonya, Litvanya, Estonya ve Litvanya'dan çekilmeyi ve bu bölgelerin gelece¤i ile ilgili kararlar›n ‹ttifak Devletleri taraf›ndan verilmesini kabul etti.
• ‹flgali alt›nda bulundurdu¤u Kars, Ardahan ve
Batum'u Osmanl› Devleti'ne geri verdi.
• Ukrayna’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›d›.
• Balt›k Denizi'nde ve Karadeniz'de ticaret gemilerinin serbestçe dolaflabileceklerini kabul etti.
Brest Litovsk, ‹ttifak Devletleri için bir baflar› olarak nitelendirilebilir. Ancak 1918 y›l› yaz›nda yaflanan geliflmeler ‹ttifak Devletleri için savafl› bitirirken, Brest Litovsk Antlaflmas›’n› geçersiz
hale getirmifltir.
Brest Litovsk ateflkesi görüflmeleri
Paris Bar›fl Konferans›
S›ra galiplerle ma¤luplar aras›nda bar›fl antlaflmalar›n›n imzalanmas›na gelmiflti. Bar›fl antlaflmalar›n›n esaslar›n›n belirlemek ve bozulan uluslararas›
siyasi dengeleri yeniden kurmak amac›yla 18 Ocak
1919’da Paris Bar›fl Konferans› topland›.
Konferans’tan Kim Ne Bekliyor?
ABD Baflkan› Wilson
fl› Kalmas› ve Brest Litovsk AntRusya’n›n Savafl D›fl›
flmas›
laflm
1917’de Rusya’da yönetimi ele geçiren Bolflevikler
Kas›m 1917’de ‹tilaf Devletlerinden ateflkes yap›lmas› ve savafl›n bitirilmesi talebinde bulundu. Çarl›k döneminde imza edilmifl gizli anlaflmalar dünya
kamuoyuna aç›kland›.
Rusya ile Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanl› Devleti ve Bulgaristan aras›nda 3 Mart 1918’de
Brest Litovsk Antlaflmas› imzaland›.
Sovyet Rusya, Brest Litovsk Antlaflmas› ile;
Bar›fl antlaflmalar›n›n esaslar› ‹tilaf Devletleri taraf›ndan savafltan yenik ç›kanlar›n kat›lmad›¤› oturumlarda haz›rland›. Konferansta ABD, Fransa, ‹ngiltere, ‹talya ve Japonya taraf›ndan “Onlar Konseyi” kuruldu. Bu konseye Fransa ve ‹ngiltere egemendi.
• ABD Baflkan› Wilson’un önceli¤i devletler aras›
bar›fl› kal›c› hale getirecek bir Milletler Cemiyeti'nin kurulmas›yd›.
• Fransa, Almanya’y› bir daha bu tür bir soruna
yol açmamas› için çökertmek amac›ndayd›.
• ‹ngilizler, öncelikle Almanya’n›n donanmas›n›
ve kara birliklerini ortadan kald›rarak askeri etkinli¤ini sonland›rmak istiyordu.
• ‹talya, Avusturya ve Anadolu’da toprak elde et-
5
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
me amac›ndayd›.
• Japonlar, Pasifik bölgesinde güçlenmek ve
Çin’den toprak kazanmak niyetindeydi.
büyük bir devlet taraf›ndan Milletler Cemiyeti ad›na yönetilmesi esas›na dayanan manda yönetimi,
bu iki devlet taraf›ndan konferansta kabul ettirildi.
Kim, Ne Elde Etti?
• ‹ngiltere, I. Dünya Savafl›’ndan en kazançl› ç›kan devlettir. Almanya’y› yenilgiye u¤ratarak
sömürgelerine yönelebilecek tehlikelerden kurtuldu. Almanya’y› Orta Do¤u’dan uzak tutarak
bölgeye büyük ölçüde egemen oldu.
• Fransa, Almanya ve Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun çöküflüyle iki büyük tehlikeden
kurtuldu. Avrupa ve Orta Do¤u’da kazanç elde
etti.
Paris Bar›fl Konferans› kat›l›mc›lar›
‹tilaflar Aras›nda Görüfl Ayr›l›klar› Derinlefliyor...
‹talya konferansta umdu¤unu bulamad›. Savafl s›ras›nda imzalanan gizli antlaflmalarda ‹talya’n›n
nüfuz alan› olarak belirlenen ‹zmir ve çevresi Yunanl›lara b›rak›lmak istendi.
Yunan temsilcileri, Bat› Anadolu’da Rumlar›n ço¤unlukta oldu¤unu ve Türkler taraf›ndan katledildi¤ini ileri süren sahte raporlar sundular.
• ‹talya, Yugoslavya, Danimarka, Romanya, Yunanistan ve Fransa kazand›¤› topraklarla s›n›rlar›n› geniflletti.
• Rusya’n›n yeni komünist yönetimi, kuvvetler
dengesini ilerde köklü bir flekilde de¤ifltirmek
üzere kabu¤una çekildi.
• Osmanl› Devleti ve Avusturya-Macaristan’›n topraklar› paylaflt›r›ld›. Yeni ulus devletler kuruldu.
Osmanl› Devleti’nin y›k›l›fl› Orta Do¤u kuvvetler
dengesinde ciddi bir boflluk oluflturdu.
‹ngiltere, ‹talya gibi görece güçlü bir devletin Akdeniz’de güçlenmesini istemiyordu. ‹ngilizler sahte
raporlar› da kullanarak ‹zmir ve civar›n›n Yunanl›lar›n iflgal alan› olarak belirlenmesini sa¤lad›.
‹ngiltere ve Fransa ABD’yi Oyal›yor...
‹ngiltere ve Fransa’n›n ABD’ye yönelik yaklafl›m›
oyalamadan ibaretti. Wilson ‹lkeleri’ni etkisiz k›lmak için Milletler Cemiyeti’nin kurulmas›na öncelik
verildi.
ABD, Milletler Cemiyeti’nin kurulmas› d›fl›ndaki di¤er konularla
fazlaca ilgilenmedi ve k›sa bir süre sonra da Monroe Doktrini
olarak nitelendirilen geleneksel yaln›zl›k politikas›na geri döndü.
Milletler Cemiyeti’nin statüsünün kararlaflt›r›lmas›n›n ard›ndan ABD Baflkan› Wilson’un ülkesine geri dönmesi, ‹ngiliz ve Frans›zlar›n daha rahat hareket etmesine yol açt›.
Sömürgeci yap›y› sürdürmek isteyen ‹ngiltere ve
Fransa, gelebilecek tepkileri dikkate alarak yeni bir
politika benimsedi. Yeni kurulacak olan devletlerin
6
ABD Baflkan› James Monroe
Monroe Doktrini
Avrupal›lar›n, Amerika'y› kendi politik oyunlar›n›n
içine çekmeye çal›flmalar›, ABD taraf›ndan en bafltan beri endifle ile karfl›land›. ABD ba¤›ms›zl›¤›n ilk
gününden beri Avrupa’dan uzak durma ve hatta
Avrupa’n›n sorunlar›na kar›flmama politikas› benimsemiflti.
Monroe Doktrini Nas›l Ortaya Ç›kt›?
XIX. yüzy›lda Güney Amerika’daki ba¤›ms›zl›k savafl›n› bahane eden Avrupa ülkelerinin ABD’nin arka bahçesine yerleflmek istemesi, politik çekiflme-
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
lere ABD’nin de çekilmesi tehlikesini ortaya ç›kard›.
Geliflmeleri tehlikeli bulan Baflkan James Monroe,
Aral›k 1823’te kongreye gönderdi¤i mesajda Amerikan d›fl politikas›n›n temel ilkeleri olarak flunlar›n
onaylanmas›n› istedi.
• ABD, Avrupa'n›n ifllerine kar›flmamaktad›r.
Amerika'n›n Avrupa’ya yönelik politik bir ilgisi
yoktur. Avrupa devletleri de Amerika devletlerinin iç ifllerine kar›flmamal› ve k›tadan uzak
durmal›d›r.
• E¤er bir Avrupa devleti Amerika k›tas›na ayak
basar ve sömürgecilik teflebbüsünde bulunursa, ABD bunu düflmanca bir hareket sayacakt›r.
Baflkan Monroe’nin bu teklifleri Amerikan Kongresi taraf›ndan d›fl politika esaslar› olarak kabul edildi. ABD aç›kça Avrupa ülkelerinin herhangi birinin
mevcut kolonilerine, ya da ona tabi olan bölgelere
müdahale etmeyece¤ini ilan etmifl, Avrupa devletlerinin yapt›klar› savafllarda taraf olmayaca¤›n›
belirtmifltir.
Monroe Doktrini Nelere Yol Açt›?
Avrupa devletleri bu tutum karfl›s›nda Amerika’ya
yönelik daha temkinli politikalar izlemek durumunda kald›. Monroe Doktrini’nin ilk pratik sonucu
1830’a kadar ‹spanyol sömürgelerinin ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar› oldu.
Polonya bu flekilde denize ç›kabilecektir.
Siyasal Hükümler
• Belçika'n›n tarafs›zl›¤› kald›r›lacak, Almanya bu
durumu kabul edecektir.
• Almanya, Ren Nehri’nin do¤u ve bat› yakas›nda
50 km’lik fleritte asker bulunduramayacak, y›¤›nak yapamayacakt›r.
• Almanya, Avusturya ile birleflmemeyi taahhüt
edecek, Avusturya, Çekoslovakya ve Polonya'n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yacakt›r.
Sömürgeler, Silahs›zlanma ve Tamirat Borçlar›
• Almanya, bütün denizafl›r› topraklar›ndan vazgeçecektir. Bu sömürgelerde Milletler Cemiyeti’nin
kontrolü alt›nda manda rejimleri kurulacakt›r.
• Almanya, ‹tilaf Devletlerinin Bulgaristan ve Osmanl› Devleti’nden elde edecekleri haklar› tan›yacakt›r.
• Almanya'da mecburi askerlik kald›r›lacak, Alman ordusunun mevcudu 100.000 asker ile s›n›rland›r›lacakt›r.
• Almanya denizalt› ve uçak yapamayacak, savafl
gemilerini ‹tilaf Devletlerine teslim edecektir.
• Almanya tamirat borcu olarak savafl tazminat›
ödeyecektir.
Borç olarak belirlenen 33 Milyar Dolar Almanya'n›n ödeme
yetene¤inin çok üstündeydi ve Almanya’y› ekonomik aç›dan çökertmek anlam›na geliyordu.
ABD’nin Avrupa’n›n ifllerine kar›flmama, Avrupa’dan uzak kalma ve buna karfl›l›k Avrupa devletlerini Amerika’n›n ifllerine kar›flt›rmama politikas›, I. Dünya Savafl›’ndaki geçici bir dönem istisna edilirse 2. Dünya Savafl›’na kadar devam etti. ABD bu politika sayesinde, kendisini adeta dünya politikas›n›n d›fl›nda tuttu.
Monroe Doktrini ABD’nin Latin Amerika ülkeleri üzerinde ekonomik ve siyasi kontrol kurmas›nda önemli bir ifllev üstlendi.
flmas›)
Almanya ile Bar›fl (Versay Antlaflm
28 Haziran 1919’da imzalanan Versay Antlaflmas›
bafll›ca flu hükümleri içeriyordu:
S›n›rlar
• Almanya, Belçika’ya; Eupen, Malmedy ve Moresnet'yi, Fransa’ya; Alsace ve Lorraine'i verecektir.
Almanya ile antlaflma Versay Saray›’nda imzalan›yor.
flmas›)
Avusturya ile Bar›fl (St. Germain Antlaflm
• Saar bölgesindeki bütün kömür madenlerinin
mülkiyeti ve iflletme hakk› Fransa'ya ait olacak,
bölgenin idaresi Milletler Cemiyeti’ne b›rak›lacakt›r.
10 Eylül 1919’da imzalanan bu antlaflmada yer alan
hükümlerin baz›lar› flunlard›:
• Polonya’ya Poznan ile Bat› Prusya verilecek ve
• Avusturya; Galiçya'y› Polonya’ya, H›rvatistan'›
• Avusturya; Macaristan, Çekoslovakya ve Yugoslavya'n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yacakt›r.
7
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
Yugoslavya’ya, Tirol ile Trieste'yi ‹talya’ya ve
Bukovina'y› Romanya’ya b›rakacakt›r.
• Avusturya, Milletler Cemiyeti’nin onay› olmaks›z›n Almanya ile birleflemeyecektir.
zorunda kald›. Antlaflma 10 A¤ustos 1920 günü,
Osmanl› Hükümeti ad›na, Hadi Pafla ve R›za Tevfik
Bey ve Bern Elçisi Reflat Halis Bey taraf›ndan imza
edildi.
• Mecburi askerlik kald›r›lacak, Avusturya ordusunun asker say›s› 30.000 kifliye indirilecektir.
• Avusturya ‹tilaf Devletlerine tamirat borcu ödemekle yükümlüdür.
flmas›)
Bulgaristan’la Bar›fl (Neuilly Antlaflm
27 Kas›m 1919’da imzalanan bu antlaflman›n baz›
maddeleri flunlard›:
• Bulgaristan; Güney Dobruca'y› Romanya’ya,
Bat› Trakya’da Gümülcine ve Dedea¤aç'› Yunanistan'a, Sturmitsa bölgesini ise Yugoslavya’ya
b›rakacakt›r. (Bu flekilde Bulgaristan'›n Ege Denizi ile herhangi bir ba¤lant›s› kalm›yordu.)
• Mecburi askerlik kald›r›lacak, Bulgar ordusunun
mevcudu 25.000 asker ile s›n›rland›r›lacakt›r.
• Bulgar ordusunda deniz ve hava gücü bulunmayacakt›r.
• Bulgaristan 2 Milyar 250 Milyon frank tamirat
borcu ödeyecektir.
flmas›)
Macaristan’la Bar›fl (Trianon Antlaflm
4 Haziran 1920 de imzalanan bu antlaflman›n baz›
maddeleri flunlard›:
• Macaristan, Presburg bölgesini Çekoslovakya’ya, Bosna-Hersek'i Yugoslavya’ya, Transilvanya'y› Romanya’ya ve Burgerland'› Avusturya’ya terk edecektir.
• Macaristan ordusunun mevcudu 35.000 askerle s›n›rland›r›lacak ve mecburi askerlik kald›r›lacakt›r.
• Macaristan Tuna'daki donanmas›n› ‹tilaf Devletlerinin denetimi alt›na b›rakacak, deniz ve hava
gücüne sahip olamayacakt›r.
• Macaristan tamirat borcu olarak mali yükümlülükleri kabul edecektir.
flmas›)
Osmanl› Devleti’yle Bar›fl (Sevr Antlaflm
‹tilaf Devletleri I. Dünya Savafl›’ndan sonra Osmanl› Devleti’ni paylaflma konusunda anlaflmazl›klar
yaflad›. ‹talya’n›n San Remo kentinde Osmanl› Devleti ile imzalanacak antlaflman›n esaslar› belirlendi.
Antlaflma metninin Osmanl› Devleti temsilcisi taraf›ndan kabul edilemez olarak nitelenmesi üzerine, Yunanl›lar Bat› Anadolu’da iflgal giriflimlerine h›z verdi.
Osmanl› yönetimi Sevr Antlaflmas›’n› kabul etmek
8
Osmanl› temsilcisi Sevr'i imzal›yor.
Sevr Antlaflmas›’n›n baz› maddeleri flunlard›r:
S›n›rlarla ‹lgili Hükümler
• Do¤u Trakya ve Bat› Anadolu bölgeleri Yunanistan’a b›rak›lacakt›r.
• Mardin, Urfa, Antep ve Suriye bölgeleri Fransa’ya b›rak›lacakt›r.
• Arabistan ve Musul dahil Irak bölgeleri ‹ngiltere’ye verilecektir.
• Güney Bat› Anadolu ‹talyanlara verilecektir.
• Do¤uda ba¤›ms›z Ermeni ve Kürt devleti kurulacakt›r.
• Rodos ve On ‹ki Ada ‹talyanlara, Ege adalar› ise
Yunanistan’a verilecektir.
Siyasi Hükümler
• ‹stanbul, az›nl›k haklar›n›n korumas› flart› ile Osmanl› Devleti’nin baflkenti olarak kalacak, aksi
durumda iflgal edilebilecektir.
• Bo¤azlar tüm dünya devletlerine aç›k olacak,
yönetimi ise bütçesi ve bayra¤› olan ba¤›ms›z
bir Bo¤azlar Komisyonu’na verilecektir.
Askeri Hükümler
• Mecburi askerlik kald›r›lacakt›r.
• Osmanl› ordusunun mevcudu 50.700 asker ile
s›n›rland›r›lacak, ordunun elinde a¤›r silahlar
bulunmayacakt›r.
• Osmanl› askeri deniz gücü s›n›rland›racakt›r.
Mali Hükümler
• Osmanl› Devleti savafl tazminat› ödeyecektir.
• Kapitülasyonlardan bütün devletler faydalanacakt›r.
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
• Osmanl› maliyesi ‹tilaf Devletlerinin kontrolünde olacakt›r.
Sevr’in Özelliklerinden Baz›lar› fiunlard›r:
• Osmanl› Devleti’ni Anadolu topraklar›n›n bir
k›sm›n› elinde bulunduran küçük bir devlet haline getirmeyi hedeflemifltir.
• Taraflar aras›nda imza edilmesine karfl›n Türk
Kurtulufl Savafl› sebebiyle uygulanma imkan›
bulamam›flt›r.
• Osmanl› Mebuslar Meclisi taraf›ndan onaylanmad›¤› için hukuken geçerlilik kazanmam›flt›r.
• TBMM taraf›ndan tan›nmam›flt›r. TBMM, Sevr
Antlaflmas›’n› imzalayanlar› vatan haini ilan etmifltir.
• Türk halk›n›n iflgallere karfl› direnifl bilincini
güçlendirmifltir.
imkans›z hale getirdi. Antlaflmalar›n ortaya ç›kard›¤› gerginlikler II. Dünya Savafl›’na ortam
haz›rlad›.
• Sömürgecilik düflüncesi, manda ve himaye anlay›fl› ile yeni bir flekle büründü.
• ABD’nin uluslararas› politikadaki etkinli¤i artt›.
• Avrupa’da radikal siyasi ak›mlar ön plana ç›kt›.
(Rusya’da Komünizm, ‹talya’da Faflizm, Almanya’da Nazizm).
• Tank, uçak ve kimyasal silahlar ilk defa bu savaflta kullan›ld›.
• Cephe kavram› de¤iflikli¤e u¤rad›. Çat›flmalardan sadece askerler de¤il sivil halkta etkilendi.
• Savafl sonras›nda cephe gerisinde kalan sivil
halk›n can ve mal güvenli¤ini korumak amac›na
dönük sivil savunma düflüncesinin ön plana ç›kar›lmas›na yol açm›flt›r.
fl›’n›n Sonuçlar›
I. Dünya Savafl›
• Avusturya – Macaristan ‹mparatorlu¤u ve Osmanl› Devleti gibi çok uluslu devletler parçaland›.
• ‹ngiltere, devletler aras› alandaki siyasi ve ekonomik etkinli¤ini sürdürdü.
• Avrupa siyasi haritas› yeniden belirlendi. Polonya, Çekoslovakya, Yugoslavya, Ukrayna, Litvanya, Macaristan ve Türkiye kuruldu. Ulus esas› dikkate al›nmad›¤› için az›nl›k sorunlar› devam etti.
• Devletler aras› sorunlara politik çözümler bulmak ve kal›c› bar›fl› sa¤lamak amac›yla Milletler
Cemiyeti kuruldu.
• Yenik devletlere a¤›r hükümler içeren antlaflmalar imzalat›lmas›, kal›c› bar›fl›n sa¤lanmas›n›
1.2
I. Dünya Savafl›’n›n yol açt›¤› y›k›m büyük boyutlardad›r.
SSCB’nin Kurulmas› ve Orta Asya’daki Türk Devlet ve Topluluklar›
flan›yor, Çarl›k Y›k›l›yor…
Ekim Devrimi Yafla
Ekim Devrimi, Rusya’da 1917 y›l›nda çarl›k yönetimine son verilerek, Marksist anlay›fla dayal› Bolflevik bir yönetimin benimsenmesini ifade eder.
• Frans›z ‹htilali’nin güçlendirdi¤i özgürlükçü
ak›mlar Rus halk›n› ve ayd›nlar›n› da etkilemiflti.
Bu yeni dönemde çar›n bask›c› yönetim anlay›fl›na karfl› tepkiler art›yordu.
• Sosyalizm’im kurucusu Marks’›n fikirleri, XIX.
yüzy›l sonlar›nda Rus ayd›nlar› aras›nda ciddi
taraftar bulmufltu.
• Toprak sahibi olamayan ve halk›n ço¤unlu¤unu
oluflturan köylünün ekonomik durumu son de-
rece kötüydü.
• Sanayileflme sürecine ayak uydurmaya çal›flan
Rusya’da ortaya ç›kan iflçi s›n›f›, Marksist liderler taraf›ndan örgütleniyordu.
Bu dönemde Rus Marksistlerin Bolflevik ve Menflevik ad›yla
ikiye ayr›ld›¤› ve çar›n karfl›s›nda verilen mücadele yan›nda birbirleriyle de mücadele etmeye bafllad›¤› görülür.
XX. yüzy›l bafl›nda yaflanan toplumsal kar›fl›kl›klar
karfl›s›nda zor durumda kalan Rus çar›, halka baz›
özgürlükler tan›m›fl ve Duma ad›yla bir halk meclisi aç›lmas›na izin vermiflti.
Ancak Duma çar karfl›s›nda etkisin kald›. Bu durum
9
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
Bolfleviklerin tepkisini çekerek, yönetim karfl›t› faaliyetlere h›z verilmesini sa¤lad›.
yap›lan görüflmeler 3 Mart 1918’de imzalanan
Brest Litovsk Ateflkesi ile tamamland›.
I. Dünya Savafl›, Rusya’da büyük ekonomik s›k›nt›lara yol açm›flt›. ‹ngiltere ve Fransa’dan da yard›m
al›namad›¤› için savafl› art›k götüremez hale gelen
Rusya’da g›da s›k›nt›s› bafl gösterdi.
Yaflanan çalkant›l› y›llar Rus ekonomisini al üst etmifltir. Bu durum Lenin’i ilk dönemlerde ›l›ml› bir
politika izlemek durumunda b›rakt›. Özel sektöre
s›n›rl› da olsa haklar verildi.
1917 y›l›na gelindi¤inde yönetime karfl› duyulan
tepki, çarl›k karfl›t› büyük gösteri ve grevlere dönüfltü.
Toprak Kararnamesi kabul edilerek topraklar, manast›r, kilise ve öteki mülklerle birlikte halka eflit
biçimde da¤›t›lmaya baflland›. Köylülerin borçlar›
silindi.
Mart 1917’de St. Petersburg’da halka g›da da¤›t›m›ndaki düzensizlikleri protesto etmek için kad›n
iflçiler taraf›ndan grev bafllat›ld›. Giderek taraftar
bulan bu olay› sona erdirmek için görevlendirilen
askerlerin de iflçilere kat›lmas›yla, grev dalgas› bir
halk isyan›na dönüfltü.
Zor durumda kalan ve iktidardan vazgeçen Rus
Çar› II. Nikola, k›sa süre sonra tutukland›. Duma taraf›ndan bir geçici hükümet kuruldu. Lenin liderli¤indeki Bolflevikler geçici hükümeti destekledi. Fakat bu destek uzun ömürlü olmam›flt›r.
Geçici hükümetin uzun vadeli dönüflüm planlar›
halk› ikna etmiyordu. Savafltan b›kan Rus toplumu
bar›fl isteklerini daha güçlü flekilde dile getiriyor,
savafltan kaçanlar›n say›s› art›yordu.
Böyle bir ortamda halka “ekmek, bar›fl ve toprak”
vaat eden Bolflevikler, genifl kitlelerin deste¤ini almaya bafllad›. 7 Kas›m 1917’de harekete geçen Lenin, geçici hükümeti devirerek iktidar› ele geçirdi.
Ukrayna, Belarus, Transkafkasya Federasyonu ve
Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti birleflerek 1 Ocak 1922’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i'ni (SSCB) oluflturdu. Anayasa Ocak
1924’te kabul edildi.
Birlik içindeki ülkeleri s›k› bir merkeziyetçilik alt›nda tutan yeni bir yönetim modeli oluflturuldu. Bu
modelde yönetim Komünist Parti’nin mutlak denetimi alt›ndayd›.
1924’te Lenin’in ölmesiyle iktidara gelen Stalin döneminde kat› ekonomik ve siyasi politikalar izlendi.
Halk›n elindeki topraklar devletin denetiminde birlefltirilerek “kollektif tar›m” politikas› izlendi.
Siyasi muhalifler sindirildi. Bas›n denetim alt›na
al›nd›. Ekonomik istikrar sa¤lanarak, iflçilerin ekonomik durumu düzelmeye bafllad›. Bilim, teknoloji
ve sanayi alan›nda yap›lan yat›r›mlarla ilerlemeler
yafland›.
Ruslar Orta Asya’y› ‹stila Ediyor…
Ruslar XV. yüzy›la kadar Karadeniz’in kuzeyinde bulunan Alt›n Orda Devleti’nin denetimi alt›ndaki Rus
knezliklerinde yafl›yordu. Alt›n Orda Devleti’ni y›k›lmas›ndan sonra bölgede güçlenmeye bafllayan Ruslar, XVI. yüzy›lda Kazan Hanl›¤›’n› ele geçirdi.
Lenin
Lenin Bafla Geçiyor…
10
Türk devletlerinin anlaflmazl›klar›ndan yararlanan
Rus yönetimleri XIX. yüzy›lda Do¤u Türkistan hariç
bütün Orta Asya ve Kafkas Türk topraklar›n› denetim alt›na ald›. Türklerin ba¤›ms›zl›k hareketleri
fliddet kullan›larak bast›r›ld›.
Meflrutiyetçi, demokrat, Menflevik sosyalist ve enternasyonalci gibi siyasi rakipleriyle mücadeleye
giriflen Bolflevik yönetimi, 1920’ye kadar süren iç
savafltan baflar›yla ç›kt›.
Türkler, XX. yüzy›l bafl›nda Rusya’da yaflanan iç
kar›fl›kl›k ortam›nda milli kültürlerini güçlendirmeye dönük çabalar›na h›z verdiler. ‹smail Gasp›ral›
gibi ayd›nlar›n çabalar›yla kongreler düzenlendi.
Duma’ya temsilciler gönderilmesi sa¤land›.
Yeni hükümet, savaflan uluslara ve onlar›n hükümetlerine adil ve demokratik bir bar›fl önerisinde
bulundu. Almanya ve di¤er ‹ttifak grubu üyeleri ile
Artan Rus bask›s›na karfl› dünyaya seslerini duyurmaya çal›flan Türkler, yönetimden de siyasi ve kültürel taleplerde bulunmaya bafllad›. 1916 y›l›nda
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
Orta Asya’da “Milli ‹stiklal Ayaklanmas›”n›n bafllamas›yla yeni bir döneme girdi.
1-11 May›s 1917 tarihleri aras›nda “Rusya Müslümanlar› I. Kurultay›” topland›. Ancak Türk topluluklar› aras›nda bir türlü birlik sa¤lanam›yordu.
Rusya’ya karfl› mücadele ayr› ayr› devam ettirildi.
Türk ve ‹slam topluluklar› ile ba¤lar›n zay›flat›lmas› amac›yla
1928 y›l›nda Sovyet egemenli¤i alt›ndaki Türk topluluklar›n›n
alfabeleri de¤ifltirildi.
Türk topluluklar›n›n kararl› duruflu ile etkili olmam›flt›r.
SSCB döneminde de bu tür politikalar devam ettirildi. Türkistan ifadesinin kullan›lmas› yasakland›.
Türkler aras›nda boy farkl›l›klar› ve rekabeti öne
ç›kar›lmaya çal›fl›ld›. Cami ve medreseler y›k›ld›.
Topraklar›ndan kopar›lan Türk topluluklar›n›n bir
bölümü, uzak bölgelerde iskan edilirken, geride b›rakt›klar› topraklar›na Ruslar yerlefltirildi.
Basmac›lar Hareketi
‹smail Gasp›ral›
SSCB Yönetimindeki Türk Topluluklar›n›n Durumu
Basmac›, “bask›n yapan” anlam›na gelmektedir.
Çarl›k Dönemi’nde Rus yönetimine karfl› mücadele
den Türk milli kuvvetleri Basmac›lar olarak adland›r›lm›flt›r. 1918 y›l›nda Orta Asya’da Türk topraklar›n›n iflgal edilmeye bafllanmas› üzerine Basmac›lar hareketi bir halk isyan›na dönüfltü.
Lenin liderli¤indeki Bolflevik hükümeti, eski Rusya
s›n›rlar› içinde yer alan halklar aras›ndaki ayr›cal›klar›n ve s›n›rlamalar›n ortadan kald›r›ld›¤›n› aç›klad›. Türkler dahil tüm uluslara kendi gelece¤ini
belirleme hakk› tan›nd›.
Ancak k›sa süre sonra bu ç›k›fl›n d›fl tehditler nedeniyle zaman kazanmaya dönük bir manevra oldu¤u anlafl›ld›.
Bu dönemde Türkler taraf›ndan Kas›m 1917’de ‹dil
Ural Devleti kuruldu. Bu dönemde kurulan Türk
devletleri flunlard›r:
• Alafl Orda Özerk Cumhuriyeti,
• Özerk Türkistan Cumhuriyeti,
• Baflkurdistan Sovyet Cumhuriyeti,
• Harezm Halk Cumhuriyeti,
• Türkistan Halk Cumhuriyeti,
• K›rg›z Halk Cumhuriyeti
Geliflmelerden endiflelenen Rus yönetimi, az önce
sayd›¤›m›z Türk devletlerine karfl› 1920 y›l› sonlar›nda askeri harekatlar bafllatt›. K›sa sürede tüm
bu devletlerin topraklar›n› iflgal etti.
Sovyetler Birli¤i’nin Türkleri Asimile Siyaseti
Türk topraklar›nda Çarl›k Rusyas› döneminde yaflanan Ruslaflt›rma ve H›ristiyanlaflt›rma politikas›,
Basmac›lar hareketinin bayra¤›
Hokand’da ortaya ç›kan ayaklanmalar k›sa sürede
Fergana Vadisi’ne yay›ld›. Bütün Türkistan'› iflgal
etmek isteyen Rus ordusu ile Basmac›lar aras›nda
kanl› çat›flmalar yafland›.
Semerkant, Hive, Buhara, Hokand’da “Korbafl›”
(savunma komutan›) olarak adland›r›lan liderlerin
etraf›nda toplanan kalabal›klar ayakland›.
Türklerin topraklar›na, hayvanlar›na el konuldu.
Sadece Hokand'da üç gün içinde Ruslar taraf›ndan
10.000'den fazla Türk öldürüldü. 1920'de Hive
Hanl›¤›'n› ve Buhara Emirli¤i'ni iflgal eden Ruslar
buralarda merkeze ba¤l› halk cumhuriyetleri kurdu.
Enver Pafla ve Basmac›lar
Enver Pafla'n›n Kas›m 1921'de Türkistan'a gelerek
11
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
Türkistan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’na kat›lmas›, Basmac› hareketine yeni bir ivme kazand›rd›. Fakat Sovyet ordusunun 1922'de genel bir sald›r›ya geçmesi
üzerine Basmac› liderleri da¤›ld›.
A¤ustos 1922'de Duflanbe yak›nlar›nda girilen çat›flmada Enver Pafla hayat›n› kaybetti.
s›zl›¤›n› hedefleyen Basmac› hareketini baflar›s›zl›¤a u¤ratt›. 1924'te yeniden bafllayan Basmac› ayaklanmalar› da ancak 1935'e kadar sürdürülebildi.
1936 y›l›nda Orta Asya’da SSCB’nin denetiminde Kazakistan, K›rg›zistan, Türkmenistan, Özbekistan devletleri kuruldu. Bu devletlerin kendi ordusunu kurmas›na izin verilmedi. Bunlar›n d›fl›nda SSCB çat›s› alt›nda çok say›da özek Türk cumhuriyeti de yer ald›.
SSCB II. Dünya Savafl›’nda Almanlarla ittifak yapmakla suçlad›¤› baz› Türk topluluklar›n› (K›r›m, Karaçay, Ah›ska Türkleri) Sibirya’ya sürgüne gönderdi.
Basmac› Hareketi Neden Baflar›s›z Oldu?
• Korbafl› olarak adland›r›lan liderler kendi aralar›nda birlik kuramad›lar.
• Merkezi bir askeri yap› oluflturulamad›.
• Üstün silahlara sahip Rus birliklerine karfl› yeterli silah ve malzemeye sahip olunamad›.
Enver Pafla
Sovyet ordusunun sald›r›lar›, Türkistan’›n ba¤›m-
1.3
Orta Do¤u'da Manda Yönetimlerinin Kurulmas›
Orta Do¤u kavram›, günümüzde Arap Yar›madas›,
M›s›r, Türkiye, ‹ran’› içine alan bölge için kullan›lan
bir tan›mlamad›r.
Bölgeyi XX. yüzy›lda önemli k›lan olgu hiç flüphe
yok ki petroldür. Orta Do¤u petrolü dünya enerji
ihtiyac›n›n büyük bölümünü oluflturmaktad›r.
Zaman içinde Avrupal› devletlerin bölgedeki ç›karlar›n›n ve politikalar›n›n de¤iflmesiyle Orta Do¤u
kavram› da de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r.
Günümüzde Bat› Avrupa’da tüketilen petrolün %
75’i, Japonya’da tüketilen petrolün % 90’› Orta
Do¤u’dan gelmektedir. Bu durum bölgenin neden
önemli bir rekabet alan› haline geldi¤ini bütün
aç›kl›¤›yla göstermektedir.
Örne¤in XIX. yüzy›lda Orta Do¤u Balkanlardan
bafllarken, bugün yukar›da çerçevesi çizilen bölgeyi kapsamaktad›r. Bölgeye Sudan, Somali ve Afganistan’› eklemleyen yaklafl›mlar da mevcuttur.
Orta Do¤u toplumlar›, ‹srail ve Lübnan hariç Müslüman, Türkiye
‹srail ve ‹ran d›fl›nda Arap't›r.
Orta Do¤u Neden Bu Denli Önemli?
Orta Do¤u, tarihi süreçte Avrupa, Asya ve Afrika
k›talar› aras›nda kültürel ve ekonomik bir geçifl
bölgesi ifllevi görmüfltür. Uzak Do¤u mallar› bu bölge üzerinden Avrupa’ya ulaflm›flt›r. Pek çok dinin
ortaya ç›kt›¤› bu bölge, farkl› medeniyet havzalar›ndan etkilenmifltir.
XVI. yüzy›lda yeni ticaret yollar›n›n bulunmas› ile
önemi azalsa da, Süveyfl Kanal›’n›n aç›lmas› ile Orta Do¤u yeniden ön plana ç›kt›.
12
• D›flar›dan askeri ve mali yard›m al›namad›.
Orta Do¤u’da Manda Yönetimlerinin Kurulmas›
Orta Do¤u, XX. yüzy›l bafl›nda -‹ran hariç- Osmanl›
Devleti’nin egemenli¤i alt›ndayd›. Almanya, ‹ngiltere, Rusya ve Fransa Osmanl› Devleti’nin bu dönemdeki zay›fl›¤›n› da dikkate alarak bölgeye yönelik faaliyetlerine h›z verdi.
Orta Do¤u topraklar›n› Osmanl› denetiminden ç›karmak isteyen ‹ngiltere, Fransa ile birlikte hareket etti. Osmanl› yönetimine karfl› ayakland›rmak
için Araplar›n ba¤›ms›zl›k duygular› k›flk›rt›ld›. Bu
amaçla Mekke Emiri fierif Hüseyin’e bir Arap krall›¤› kurulmas› vaat edildi.
‹ngiltere, I. Dünya Savafl› s›ras›nda imzalanan gizli
anlaflmalarla Orta Do¤u’yu Fransa ile paylaflma
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
yoluna gitti. Bu giriflim Wilson ‹lkeleri ile aç›kça çelifliyordu. Antlaflmalar›n a盤a ç›kmas› ve ABD’nin
tepkisi üzerine, ‹ngiltere ve Fransa Kas›m 1918’de
Orta Do¤u hakk›nda bir ortak bildiri yay›nlamak
zorunda kald›.
Bildiride,
• Türklerin zulmü alt›nda yaflayan halklar›n kurtuluflu için savafl›ld›¤›,
• Orta Do¤u’da halklar›n kendi idarelerine dayanan milli yönetimler kurulaca¤›
belirtildi.
‹ngiliz ve Frans›zlar›n bu oyalay›c› bildirisi, Arap
halklar› taraf›ndan tam ba¤›ms›zl›k deste¤i olarak
alg›land›. ABD’nin Monroe Doktrini çerçevesinde
yeniden yaln›zl›k politikas›na dönmesi ‹ngiltere ve
Fransa’y› Orta Do¤u’da rahatlatt›.
‹ngiltere ile Fransa aras›nda 1916 y›l›nda imzalanan Sykes – Picot
flmas› ile Adana, Suriye ve Lübnan bölgeleri Fransa’ya, Irak
Antlaflm
bölgesi ise ‹ngiltere’ye b›rak›lm›flt›.
lan zengin petrol rezervleri de en fazla ‹ngiltere’nin ifltah›n› kabart›yordu.
‹ngilizler, Almanlar›n Osmanl› Devleti’nden bu dönemde elde ettikleri Basra ve Hicaz demiryolu imtiyazlar›n› endifle ile karfl›lam›flt›r. II. Abdülhamit’in
birlefltirici ‹slamc›l›k politikas›n› etkisiz k›lmak isteyen ‹ngilizler, Arap milliyetçili¤ini fierif Hüseyin
üzerinden k›flk›rtmaya bafllad›.
I. Dünya Savafl›, ‹ngilizlerin bu politikalar›n›n baflar›l› olmas›n› sa¤lam›fl, Araplar›n bir bölümü ‹ngiltere ile birlikte hareket etmifltir.
Arabistan
Mekke Emiri fierif Hüseyin, I. Dünya Savafl› sonras›nda kendisini Arap Kral› ilan etti. O¤ullar›n› da
Irak ve Ürdün’e kral olarak atad›. Bu duruma karfl›
ç›kan ‹ngiltere, Hüseyin’i sadece Hicaz Kral› olarak
tan›d›.
‹ngiltere ile Hicaz Emiri fierif Hüseyin aras›nda yine 1916’da imzaflmas›’d›r. Bu
lanan bir di¤er antlaflma da Mc Mahon Antlaflm
antlaflmayla fierif Hüseyin liderli¤inde bir Arap krall›¤›n›n kurulmas› kararlaflt›r›lm›fl, al›nan bu karar Araplar›n Osmanl› Devleti’ne
karfl› isyan etmelerinde etkili olmufltur.
‹ngiltere ve Fransa, fierif Hüseyin'in Suriye üzerindeki egemenli¤ini prensipte tan›makla beraber,
Arap topraklar›nda manda rejimleri kurulmas›na
karar verdi.
Orta Do¤u topraklar›, Nisan 1920’de toplanan San
Remo Konferans›’nda manda bölgeleri olarak ‹ngiltere ve Fransa aras›nda paylafl›ld›. Bu arada ‹ngiltere, daha önce ele geçirdi¤i M›s›r ve K›br›s’›
resmen kendisine ba¤lad›.
Büyük Devletlerin Orta Do¤u Politikalar›
‹ngiltere ve Fransa, bölge halklar›n›n aksine Araplara ba¤›ms›zl›k verilmesi düflüncesine mesafeliydi.
Manda yönetimleri oluflturularak s›n›rlar ve dengeler yeniden belirlendi. Böylece günümüze kadar gelen pek çok sorunun temelleri at›lm›fl oluyordu.
‹ngiltere ve Orta Do¤u
Orta Do¤u, XX. yüzy›l bafllar›nda hangi ülke için daha fazla önemliydi? fleklindeki bir soru, akla ilk
planda ‹ngiltere cevab›n› getirmektedir. 1869 y›l›nda aç›lan Süveyfl Kanal›, Hint sömürgelerine ulafl›lmas›n› büyük oranda kolaylaflt›rm›flt›.
Ayr›ca bölgede XX. yüzy›l bafllar›nda ortaya ç›kar›-
Mekke Emiri fierif Hüseyin
Bu arada Arap Yar›madas›’n›n bat› k›sm›nda Necid'e egemen olan Suud ailesi, ‹ngiltere ile anlaflarak fierifi Hüseyin ile rekabete bafllad›. Suud kuvvetleri 1924’te Hüseyin’in denetimindeki Hicaz'a
sald›rarak Mekke’ye girdi. 1925’te de bütün Hicaz’a
egemen oldu.
Ocak 1926’da kendisini "Hicaz Kral›" ilan eden Abdülaziz Bin Suud, 1932'de Suudi Arabistan Krall›¤›’n› kuruldu.
Arap Yar›madas›’nda ‹ngiltere taraf›ndan iflgal edilen di¤er bir bölgede Yemen’di. Yemenlilerin ba¤›ms›zl›k için bafllatt›klar› mücadeleler ‹talyanlar
taraf›nda da desteklenince ‹ngilizler, bölgeye
1934’te ba¤›ms›zl›k vermek durumunda kald›.
Irak
Mondros Ateflkesi, Musul ve civar› hariç tüm Irak
topraklar›n›n ‹ngiltere’ye verilmesini kararlaflt›r-
13
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
m›flt›. ‹ngiltere, San Remo Konferans›’nda da bu
konuda Fransa ile anlaflmaya vard›.
Irak, ‹ngiliz mandas› alt›na girmifl, Musul petrollerinden Fransa’ya hisse verilmifltir. A¤ustos 1921’de
fierif Hüseyin’in o¤lu Faysal, ‹ngiltere taraf›ndan
Irak kral› yap›ld›. Irak’ta ‹ngiliz varl›¤›na karfl› h›zla
yükselen tepkiler, ‹ngilizleri Irak'ta manda sisteminden vazgeçmeye yöneltti.
Filistin topraklar›nda yaflanan olaylar günümüze
kadar gelen sorunlar›n ilk ad›mlar›n› oluflturmufltur.
Filistin'de Müslüman ve Yahudi nüfusu (1922 – 1942)
Y›l
Müslüman
Toplam
Yahudi
Say›
%
Say›
%
1922
752.048
589.177
78,34
83.790
11,14
1932
1.073.827
778.803 72,52
192.137
17,90
1935
1.308.112
836.688 63,96
355.157
27,15
1939
1.501.698
927.133
61,74
445.447 29,66
1942
1.620.005
995.292
61,44
484.408 29,90
M›s›r
‹ngiltere, Osmanl› Devleti’nin I. Dünya Savafl›’na girmesi üzerine 1914’de M›s›r’› topraklar›na katt›¤›n›
aç›klad›. I. Dünya Savafl› s›ras›nda M›s›r, ‹ngiltere için
askeri bir üs haline gelmifl, bölge ‹ngiliz, Avusturya
ve Yeni Zelanda askerleri ile dolup taflm›flt›. Yaflanan
bu geliflmeler M›s›r milliyetçili¤ini t›rmand›rd›.
Irak Kral› Faysal
‹ngiltere 1922’de, Irak'a iç ve d›fl ifllerinde genifl
yetkiler verdi. 30 Haziran 1930'da da Irak'›n ba¤›ms›zl›¤› tan›nd›.
Ürdün
Eylül 1922’de Milletler Cemiyeti karar› ile Ürdün
Devleti kuruldu. ‹ngiltere'nin mandas›na verilen
Ürdün'de ekonomik kaynaklar yetersiz oldu¤undan, ‹ngiliz karfl›t› hareketler görülmemifltir. fierif
Hüseyin’in o¤ullar›ndan Abdullah’›n kral olarak
atand›¤› Ürdün, 1946’da ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›.
Filistin
Araplar için en büyük hayal k›r›kl›klar›ndan birisi, Filistin'in Suriye'den ayr›larak ‹ngiltere'nin mandas›na
verilmesi ve bölgede bir Yahudi devleti oluflturulmas›na yönelik giriflimlerin bafllat›lmas› oldu.
San Remo Konferans›’nda Filistin'in mandas›n›
üstlenen ‹ngiltere, Yahudilerin Filistin'e göç etmelerine göz yumdu. Araplarla Yahudiler aras›nda silahl› çat›flmalar bafllad›. Filistin’de düzeni sa¤lamak için birçok konferans düzenleyen ‹ngiltere sonuç alamad›.
‹ngiltere D›fliflleri Bakan› Balfour, 2 Kas›m 1917 de de Siyonist
Federasyonu Baflkan› Lord Rothschild'a gönderdi¤i mektupta ‹ngiltere'nin Filistin'de bir Yahudi anavatan›n›n kurulmas›n› kabul
etti¤ini resmen bildirmifltir (BBalfour Deklarasyonu). Bu bildirge
Fransa, ‹talya ve ABD taraf›ndan da kabul edilerek desteklendi.
14
Wilson ‹lkeleri M›s›rl›lar›n ba¤›ms›zl›k ümitlerini
kuvvetlendirdi. 1919’da ayaklanma ve gösteriler
bafllad›. ‹ngiltere, 28 fiubat 1922’de yay›nlad›¤› bir
deklerasyonla, M›s›r'›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmek
durumunda kald›.
‹ngilizler, M›s›r'›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmifl olmas›na karfl›n, Süveyfl Kanal› üzerindeki denetimini
bir süre daha sürdürdü.
Fransa ve Orta Do¤u
Suriye ve Lübnan
Suriye Araplar› taraf›ndan Mart 1920’de düzenlenen Suriye Ulusal Kongresi’nde Suriye ve Lübnan'›
içine alan bir Suriye Krall›¤› kuruldu. Prens Faysal’›n kral olarak tan›nd›¤› ilan edildi. ‹ngiltere ve
Fransa bu karar› tan›mad› ve Kral Faysal yönetimden uzaklaflt›r›ld›.
San Remo Konferans›’nda Suriye ve topraklar› geniflletilen Lübnan, Frans›z mandas›na verildi. Ancak bu paylafl›m s›ras›nda Filistin bölgesi, Suriye’den ayr›larak ‹ngiliz mandas›na b›rak›ld›.
Uzun y›llar süren Frans›z mandas›, Akdeniz'de ‹talyan tehdidinin ortaya ç›kmas›n›n da etkisiyle Lübnan’da 1926’da, Suriye’de ise 1930’da sona erdi.
1936’da Suriye ve Lübnan yönetimleri ile ittifak
anlaflmalar› imzalayan Frans›zlar, 1946’da bölgeden tamamen çekildi.
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
1.4
Uzak Do¤u’da Yeni Bir Güç: Japonya
Japonya, XIX. yüzy›la kadar derebeylik düzeni ile
yönetilen bir ülkeydi. Shogun olarak adland›r›lan
lider bu derebeyleri aras›ndan seçiliyordu. Bu düzende imparatorlar›n herhangi bir etkinli¤i bulunmuyordu.
XIX. yüzy›l ortalar›nda Bat›l› devletlerin bask›lar›yla ticari anlaflmalar yap›lmaya baflland›. Halk›n
tepkisi geleneksel shogun yönetiminin zay›flamas›na yol açt›.
Japonya’y› Bat›ya aç›lmas›nda özellikle ABD’nin
belirgin bir etkisi oldu. ABD ile bafl edemeyece¤ini
gören Japonlar ülkelerini Amerikal›lara açm›flt›r.
Bat› ülkelerinin seviyesine ulaflamazlarsa Avrupa taraf›ndan
ezileceklerini fark eden Japonlar, Bat›daki teknik geliflmelerini
yak›ndan takip etmeye bafllad›. Bu politika Japonya’n›n yaklafl›k
k›rk y›l sonra Avrupa rakiplerinin karfl›s›na, sömürge de¤il,
sömürgeci bir devlet olarak ç›kmas›n› sa¤lad›.
1850’lerden bafllayarak Amerika ve Avrupa’ya
yüzlerce ö¤renci gönderildi. Sadece teknik geliflmelerle yetinilmedi, ülkedeki feodal idari ve sosyal
yap›lanma da de¤ifltirilmeye çal›fl›ld›.
Meiji Dönemi
1867’de 15 yafl›nda tahta geçen Matsuhito “ayd›nlanm›fl yönetim” olarak nitelendirilen yeni bir dönem bafllatt›. Bu döneme ve bu dönemde gerçeklefltirilen düzenlemelere “Meiji Restorasyonu” ad›
verilir.
• Hukuk sisteminde reform yap›ld›. Alman modeli örnek al›narak yeni bir anayasa haz›rland›.
• 1872’de kad›n ve erkek her Japon için ilkö¤retim zorunlu oldu. Okuma-yazma oran› art›r›ld›.
• Bat› tarz›nda bir bankac›l›k sistemi oluflturuldu.
• Donanma, ‹ngiliz ve Alman donanmalar› örnek
al›narak yeniden düzenlendi.
• A¤›r sanayi yat›r›mlar› gerçeklefltirildi.
• Telgraf hatlar›n›n, demiryollar›n›n yap›m›na
önem verildi.
• 1871’de ilk gazete yay›nland›.
• 1873’te mecburi askerlik sistemi kabul edildi.
• 1868–1898 y›llar› aras›nda 2190 fabrika yap›ld›.
Japonya bir süre sonra ham madde ve pazar arayan sömürgeci bir devlet haline geldi. Kore nedeniyle Çin’le karfl› karfl›ya gelindi. Yaflanan mücadele sonucunda Japonlar taraf›ndan iflgal edilen Kore, uluslararas› tepkiler nedeniyle boflalt›lm›flt›r.
örnek soru
XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ‹mparator Mutsuhito’nun ayd›nlar›n Bat› tarz› yenilikler yap›lmas› fikirlerine destek vermesiyle Japonya’da Meiji Restorasyonu denilen reform süreci bafllam›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisi bu reform sürecinde gerçek Afla
fltirilenlerden biri de¤ildir ?
leflt
A) Prusya-Almanya modeline uygun bir anayasa yap›lmas›
B) Ça¤dafl bankac›l›k sisteminin oluflturulmas›
C) Okuryazar oran›n›n art›r›lmas›
D) Feodal düzenin y›k›lmas›
E) Yeni bir alfabe yap›lmas›
(LYS-4 2010)
çözüm
Meiji Retorasyonu Dönemi’nde Japonya’da alfabe
de¤iflikli¤i yaflanmam›flt›r.
Cevap B
‹mparator Matsuhito
Japonya, Meiji Restorasyonu ile ekonomik, sosyal,
siyasi, kültürel alanlarda köklü de¤ifliklikler geçirmeye bafllad›.
Bu dönemde yap›lan düzenlemelerden baz›lar›
flunlard›r:
• 1871’de derebeylik sistemine son verilerek ülke
Bat›l› tarzda yönetilmeye baflland›.
Boxer Ayaklanmas› ve Rus-Japon Savafl›
Japonya’n›n Çin’i yenilgiye u¤ratmas› Çin’de iç kar›fl›kl›klara yol açt›. Çin imparatoru taraf›ndan bafllat›lan reform süreci ve yenilik giriflimleri halktan
tepki toplad›. Bu tepki Boxer olarak adland›r›lan
örgüt taraf›ndan isyana dönüfltürüldü.
15
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
Örgüt Haziran 1900’de ayaklanarak Avrupal›lar›
öldürmeye bafllad›. Ortak bir ordu kuran Avrupa
devletleri isyan›n üzerine yürüdü ve ayaklanma
bast›r›ld›. Bu f›rsattan yararlanarak Mançurya’y›
iflgal eden Rusya, Japonya ile fiubat 1904’te savaflmaya bafllad›.
1.5
Yenilgiye u¤rayarak 1905’te Portsmouth Antlaflmas›’n› imzalayan Ruslar, Mançurya üzerindeki
haklar›n› Japonya’ya devretti ve Kore'nin ba¤›ms›zl›¤›n› tan›d›.
1910 y›l›nda da Kore'yi iflgal eden Japonya, bu iflgal ile Uzak Do¤u’daki sömürgecilik faaliyetlerinin aktif bir aktörü haline geldi.
1929 Dünya Ekonomik Krizi
Büyük Bunal›m olarak da adland›r›lan 1929 Ekonomik Bunal›m› ABD’de bafllad›. Fakat k›sa sürede
dünyan›n farkl› bölgelerini etkisi alt›na ald›.
neden olmufltu.
1929 Bunal›m› genellikle Amerika’da borsan›n çöküflü olarak hat›rlansa da sonuçlar› itibariyle büyük bir y›k›m getirmifltir.
Savaflta büyük y›k›m yaflayan Almanya ise büyük
bir tazminat sorunuyla karfl› karfl›yayd›. Borçlar›n›
ödemek için karfl›l›ks›z flekilde para basan Almanya’da enflasyon inan›lmaz boyutlara ulaflm›flt›.
Ekonomi durma noktas›ndayd›.
Kriz Öncesi Dünya
Büyük Bunal›m›n Nedenleri
I. Dünya Savafl›, Avrupa d›fl›ndaki devletlerin üretim kapasitesini büyük oranda art›rm›fl ve bu devletlere büyük karlar sa¤lam›flt›. Ancak bu geliflmeden tar›m ülkeleri faydalanamad›. Çünkü I. Dünya
Savafl› sonras›nda tar›msal ürünlerin fiyatlar›nda
büyük düflüfller yafland›.
ABD yönetiminin ekonomik alandaki yetersizli¤i
krize yol açan temel olgudur. ABD’deki flirketlerin
mali yap›s›nda belirgin dengesizlikler vard›.
ABD savafl sonras›nda görece bir istikrar yakalam›fl, iflsizlik azalm›flt›. Teknoloji ve üretim patlamas› yaflan›yordu. Otomotivden, enerjiye kadar akla
gelebilecek her sektörden her gün yeni bir buluflun
haberi geliyordu. Yeni fabrikalar aç›l›yor, ücretler
ve tüketim art›yordu.
Seri üretim ön plana ç›kt›. Henry Ford seri üretim
sayesinde otomobil üretimini katlad›. Ülkedeki otomobil say›s› k›sa sürede alt› milyondan yirmi yedi
milyona yükseldi.
Büyük flirketlerin birleflmesiyle farkl› alanlarda tekeller ortaya ç›km›flt›. ABD ekonomisi belirli say›da
büyük flirket taraf›ndan yönlendirilebilir hale gelmiflti.
Amerikan bankalar›n›n yap›sal sorunlar› vard›.
1920’li y›llarda Amerika’da günde dört banka aç›l›rken, iki banka da bat›yordu. Bankalar›n sermaye
esaslar›n›, rezerv ve kredi oranlar›n› belirleyen yasalar yoktu.
ABD’de halk›n refah›n›n yükselmesiyle birlikte talebin h›zla artmas›, hem flirketlerin hem de ürünlerin fiyatlar›n› art›r›yordu. Amerikan borsas›, afl›r›
(spekülatif) yükselifller yafl›yordu.
Zenginlere özgü bir ayr›cal›k olarak görülen seyahat s›radan
insanlar için de geçerli olmaya bafllad›. S›radan Amerikal›lar›n
tatil yörelerine yönelmesiyle turizm sektöründe büyük patlama
yafland›. Arsa ve gayrimenkul fiyatlar› görülmedik boyutlara
ulaflt›. Batakl›klar bile müflteri buluyordu.
Asl›nda kimi politikac›lar ve ekonomistler baz› fleylerin iyi gitmedi¤ini görüyordu. Borsadaki yükseliflin anormal oldu¤unu, fiyatlar›n afl›r› yükseldi¤ini
ileri sürenler vard›.
Kara Perflembe, Kriz Bafll›yor…
Ford'un T modeli ABD'deki tüketim art›fl›n›n sembollerindendir.
I. Dünya Savafl›, en önemli sömürgeci güç olarak
bilinen ‹ngiltere’nin bütün ekonomik dengelerini
bozmufl, ihracat›n›n azalmas›na ve borçlanmaya
16
1 Ekim 1929’a kadar ciddi yükselifller yaflayan New
York Borsas›, 3 Ekim’de yükselifline nokta koydu.
Baz› büyük flirketlerin hisse senedi de¤erinin düflmesiyle bafllayan gerileme, yat›r›mc›lar›n ellerinde
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
hisseleri satmaya bafllamas› ile birden h›zland›.
Krizden Nas›l Ç›k›l›r?
“Kara Perflembe” olarak adland›r›lan 24 Ekim 1929
Perflembe günü New York Borsas› tarihi bir çöküfl
yaflad›.
Amerikan halk› krizin faturas›n› mevcut yönetime
ç›kard›. Yeni baflkan Roosevelt, 1930–37 y›llar› aras›nda hem sosyal hem ekonomik reform niteli¤i tafl›yan program›yla ve büyük yetkilerle krizden ç›k›fl
için çal›flmaya bafllad›.
1929 y›l› fiyatlar›yla 4.2 milyar dolar bir gün içinde
yok oldu. 4.000’e yak›n bankan›n batt›¤› bu süreçte binlerce insan bankalar önünde kuyru¤a girerek
paralar›n› çekmeye çal›flt›.
New York Borsas› 1932’ye kadar % 89 de¤er yitirerek, 1929’daki
tepe noktas› de¤erinin 1/5’i düzeyine inmifltir. ABD milli geliri,
1932 sonunda % 20 oran›nda azalm›fl, borsada kay›tl› hisse senedi fiyatlar›, 1929 y›l› de¤erine ancak 1954 y›l›nda ulaflabilmifltir.
Bankac›l›k sektörü yeniden yap›land›r›ld›. Mevduatlar devlet güvencesine al›nd›. Çal›flma saatleri
azalt›larak iflsizlik sorunu çözülmeye çal›fl›ld›.
2,5 milyon Amerikan genci askeri bir disiplin alt›na
al›narak ülkenin ormanlar›n›, parklar›n› düzenlemek üzere günde bir dolara ifle al›nd›.
Çiftçilerin tarlada kalan ürünlerinden do¤an zararlar›n› karfl›lamak için yasa ç›kar›ld›.
Krizin Avrupa’daki Yans›malar› Nelerdir?
Ekonomik Bunal›m Avrupa’da da önemli y›k›ma yol
açt›. ‹ngiltere bu y›k›mdan en fazla etkilenen ülkelerden biri durumundayd›.
Amerikal›lar banka önlerinde uzun kuyruklar oluflturdu.
Binlerce insan tüm mal varl›¤›n› kaybetti. Genifl
halk kitleleri açl›k tehlikesi ile karfl› karfl›ya kald›.
Büyük insan kitlelerinin sat›n alma gücünü yok
eden maddi kay›p, yaklafl›k on y›ll›k bir süreçte
sosyal sars›nt›lar› beraberinde getirdi.
1929 Ekonomik Bunal›m› en fazla sanayileflmifl
devletleri etkilemifl, dünya genelinde 50 milyon kiflinin iflsiz kalmas›na, dünya üretiminin % 42, dünya ticaretinin de % 65 oran›nda azalmas›na yol açm›flt›r. Bu rakamlar iflsizli¤in ola¤anüstü rakamlara ulaflt›¤›n›n, birçok ülkede ekonomik gerileme
yafland›¤›n›n kan›t›d›r.
1929 Bunal›m› Almanya’ya çok k›sa sürede ulaflt›.
Alman sanayisi de ihracatla ayakta duruyordu. ‹hracat kesilince sanayi durdu. Almanya’da 1929 y›l›ndan itibaren artan iflsiz say›s› 1932’de alt› milyonu buldu. Bu rakam toplam iflgücünün % 25’iydi.
Fransa ihracat› 1931 y›l› itibariyle 52 milyar franktan 20 milyar franka düfltü ve fabrikalar kapanma
noktas›na geldi.
Ekonomik Bunal›m›n Türkiye’ye Etkileri
Türkiye de bunal›m›n etkilerinden uzak kalmam›flt›r. Dünya genelinde tar›msal ürünlerde yaflanan
büyük fiyat düflüflleri, d›fl ticareti genellikle tar›msal ürün ve hammadde ihrac›na dayal› olan Türk
ekonomisini zorlad›.
1929 Ekonomik Krizi'nde Türkiye ‹thalat ve ‹hracat›
140
120
Dünyada ‹flsizlik
100
%
90
30
80
60
25
40
20
20
15
0
1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936
10
‹thalat
5
0
1930
1932
1934
1936
1938
‹hracat
Bu dönemde Türk ekonomisini zorlayan di¤er bir
olgu da, Lozan’dan kalan Osmanl› d›fl borçlar› ödemelerinin 1928’de bafllam›fl olmas›yd›. Y›ll›k borç
17
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
• D›fl ticaret ve döviz üzerindeki denetimi art›rd›.
ödemeleri genel bütçe harcamalar›n›n %15 gibi
önemli bir k›sm›n› oluflturuyordu.
• Gümrük vergileri art›r›larak, ithalata k›s›tlamalar getirildi.
Türkiye’de 1929’da 224 milyon lira olan bütçe gelirleri 1933’te 205 milyon liraya, gümrük gelirleri
de 55 milyon liradan 33 milyon liraya düflmüfltü.
• Halk yerli mal› kullan›m›na ve tasarrufa özendirildi. Bu amaçla Milli ‹ktisat ve Tasarruf Cemiyeti kuruldu.
Türkiye bu dönemde,
• Korumac› ekonomi politikalar›na yöneldi.
1913–1938 Aras›nda Büyük Güçlerin Sanayi Üretimi (1913=100 Birim)
1.6
Dünya
ABD
Almanya
‹ngiltere
Fransa
SSCB
‹talya
Japonya
1913
100
100
100
100
100
100
100
100
1920
93
122
59
92
70
12
95
176
1925
120
148
94
86
114
70
156
221
1930
137
148
101
91
139
235
164
294
1935
154
140
116
107
109
533
162
457
1938
182
143
149
117
114
857
195
552
‹ki Savafl Aras› Dönemde Avrupa
fl›n Süreklili¤ini Koruma Çabalar›
Bar›fl›
I. Dünya Savafl› Avrupa'da siyasi dengeleri de¤ifltirmifl, Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanl› Devleti’nin yenilgiye u¤ramas› ve s›n›r de¤ifliklikleri siyasi boflluk oluflturmufltu.
‹mzalanan antlaflmalar devletler aras›nda yeni anlaflmazl›klar ortaya ç›kard›. Bu ortamda bar›fl›n süreklili¤inin sa¤lanmas› konusu önem kazand›.
Versay, Almanya ve Avrupa'ya istikrar getirmek
bir yana kaos do¤urmufltu. Almanlar bu antlaflman›n a¤›r hükümlerinden kurtulmak için harekete
geçeceklerinin iflaretlerini vermeye çoktan bafllam›flt›. Bu çabalar baflta Fransa olmak üzere di¤er
devletleri endiflelendiriyordu.
Rusya’da yaflanan rejim de¤iflikli¤i, bu devleti Avrupa devletlerinden uzaklaflt›rm›flt›.
Milletler Cemiyeti Kuruluyor...
I. Dünya Savafl›’n›n getirdi¤i büyük y›k›m, bar›fl› koruyacak devletler aras› bir örgütün kurulmas› düflüncesini güçlendirmifltir. Bu örgütün gereklili¤i ABD Baflkan› Wilson’un yay›nlad›¤› ilkelerde de vurgulanm›flt›.
Savafl sonunda bu amaçla ABD ve ‹ngiltere aras›nda
çal›flmalar bafllat›larak Paris Bar›fl Konferans›'nda
gerekli haz›rl›klara girildi. Bu çal›flmalar›n sonucunda
Milletler Cemiyeti ortaya ç›kt›.
Savafl sonundaki kazan›mlar›n› korumak isteyen
Fransa, Almanya'n›n kay›plar›n› hesab›n› kendisinden sormas›ndan çekiniyordu. Bunun için Almanya'ya karfl› ittifak aray›fl›na yöneldi.
U¤rad›¤› kay›plarla ekonomik krize giren ‹ngiltere
de Avrupa’da yaflanan istikrars›zl›¤› kayg›yla izlemekteydi.
‹talya, kazan›m olarak kendisine sunulanlardan
memnun kalmam›flt›. Versay’›n de¤ifltirilmesini istiyordu.
ABD, Avrupa'dan çekilerek savafl öncesindeki yaln›zl›k politikas›na geri dönmüfltü.
18
Milletler Cemiyeti
Konferans›n 25 Ocak 1919'da yap›lan toplant›s›nda, Milletler Cemiyeti'nin kurulmas› kararlaflt›r›ld›.
Bu amaçla bir komisyon kuruldu. Bu komisyonun
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
haz›rlad›¤› sözleflme 28 Nisan 1919 tarihinde konferans genel kurulunda kabul edilerek ve Milletler
Cemiyeti kuruldu.
aras›nda ç›kacak anlaflmazl›klar› bar›fl yoluyla çözümlemek amac›na yöneliktir.
Milletler Cemiyeti’nin Sorumluluklar›
• Almanya, bat›da Fransa ve Belçika s›n›rlar›n›n
kesin ve sürekli oldu¤unu kabul edecekti.
• Uluslararas›nda iflbirli¤ini gelifltirmek, uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i sa¤lamak,
• Savafla baflvurmamak konusunda birtak›m yükümlülükler kabul etmek,
• Gizlilikten uzak, adaletli ve onurlu uluslararas›
iliflkiler sürdürmek,
• Uluslararas› hukuk kurallar›na kesinlikle uymak,
• Örgütlenmifl halklar›n karfl›l›kl› iliflkilerinde adaleti korumak
Milletler Cemiyeti'nin as›l üyeleri, sözleflmede imzac› devletler olarak adland›r›lan 32 devlet idi.
Bunlar›n d›fl›nda bir de cemiyete kat›lmaya ça¤r›lan devletler vard› ki bunlar›n say›s› da 13’tü. Bunlar›n d›fl›nda, Cemiyet'in koydu¤u düzenlemeleri
kabul etmesi kofluluyla herhangi bir devlet üyelik
için baflvurabilirdi.
Milletler Cemiyeti, temelde I. Dünya Savafl›'nda galip gelen devletlerin kurdu¤u bir örgüttü. Kurulufl fikrini ortaya atan devlet
olan ABD, Senato'nun onaylamamas› nedeniyle, Milletler Cemiyeti'nin d›fl›nda kald›.
Cemiyet'in üye say›s› 1920'de 48'e, sonra da 63'e
yükseldi. Türkiye Cumhuriyeti de 1932'de örgüte
kat›ld›. Bu arada, Milletler Cemiyeti’ne ba¤l› olarak
La Haye Uluslararas› Adalet Divan› kuruldu.
Uluslararas› sorunlar›n görüflülece¤i ve çözüm
aranaca¤› bir örgüt olarak yap›land›r›lan Milletler
Cemiyeti, ‹ngiltere’nin etkisi alt›na girerek kendisinden beklenen ifllevi üstlenememifltir.
Locarno Antlaflmas›’na göre;
• Bir anlaflmazl›k durumunda güç kullan›lmayacak, sorun Milletler Cemiyeti'ne götürülecekti.
Almanya Locarno Antlaflmas› ile yeniden uluslararas› iflbirli¤ine kat›lma imkan› elde etti. Ayr›ca Alsas ve Lorraine'den kesin olarak vazgeçti¤ini de
ortaya koydu. 1926'da Milletler Cemiyeti'ne üye
olan Almanya, yeniden eflit koflullarla Avrupa’n›n
büyük devletleri aras›na girmifl oluyordu.
Avrupa’da Locarno ile bafllayan siyasi gerginli¤in azalmas›
süreci fazla uzun ömürlü olamad›. ‹ngiltere, Avrupa’da siyasi
dengeyi bozaca¤›ndan endifle ederek Fransa-Almanya
yak›nlaflmas›ndan rahats›z oldu. Almanya'n›n do¤u s›n›rlar› için
flt›rma Politikas› ”
garanti vermemesini kabul eden ‹ngiltere, “YYat›flt
uyar›nca Almanya'ya yard›m etmeye, ‹talya ile de iliflkilerini
gelifltirmeye çal›flt›.
Briand - Kellog Pakt›
Avrupa'daki konumunu güçlendirmek isteyen
Fransa’n›n di¤er bir giriflimi, ABD ile iliflkilerini güçlendirmek olmufltur. Frans›z yönetimi 1927'de
ABD’ye süresiz bir bar›fl pakt› yap›lmas›n› önerdi.
Yaln›zl›k politikas› izleyen ABD, Fransa'n›n bu önerisine s›cak bakmad›. Ard›ndan bütün dünya devletleriyle böyle bir pakt›n yap›lmas›ndan ve savafl›n kanun d›fl› ilan edilmesinden yana oldu¤unu bildirdi.
flmas›
Locarno Antlaflm
Milletler Cemiyeti Fransa'n›n Almanya'ya olan güvensizli¤ini sona erdiremedi. Fransa, Almanya’n›n
Versay ile belirlenen s›n›rlar› tan›mayaca¤›n› ve
her an kendisine karfl› harekete geçece¤ini düflünüyordu. Locarno Antlaflmas› bu güvensizli¤in bir
sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r.
Briand Kellog Pakt› imzalan›yor.
Fransa ile iliflkilerini gelifltirerek tazminat sorununda kolayl›k sa¤lamak isteyen Alman Hükümeti,
fiubat 1925'te Fransa'ya karfl›l›kl› bir güvenlik pakt› kurulmas›n› önerdi.
ABD'nin önerisini Almanya, ‹talya ve Japonya kabul ederken, Fransa ve ‹ngiltere öneriye baz› koflullar öne sürerek olumlu cevap verdi.
Almanya, Fransa, ‹ngiltere, ‹talya, Belçika, Polonya
ve Çekoslovakya’n›n kat›l›m›yla 1 Aral›k 1925'te Locarno Antlaflmas› imzaland›. Antlaflma devletler
Paris'te 27 A¤ustos 1928'de ABD, ‹ngiltere, Almanya, ‹talya, Japonya, Polonya, Çekoslovakya ve Belçika aras›nda Kellog Pakt› imzaland›. Ayn› y›l içeri-
19
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
sinde Sovyetler Birli¤i ve Türkiye de dahil olmak
üzere belli bafll› bütün devletler pakta kat›ld›.
Kellogg Pakt› ile taraflar, uluslararas› anlaflmazl›klar›n çözümünde savafla baflvurmayacaklar›n›
uluslar› ad›na resmen aç›klad›lar.
Kellogg Pakt› ile savunmaya dayanmayan savafl
kanun d›fl› say›lm›fl ve devletleraras› iliflkilerde bar›flç› yollara baflvurulmas› esas al›nm›flt›r.
Ne Kellogg Pakt›, ne de Milletler Cemiyeti, uluslararas›
anlaflmazl›klara siyasi çözümler üretememifl ve yeni bir dünya
savafl›n›n ç›kmas›n› önleyememifltir.
I. Dünya Savafl›’n›n yol açt›¤› sosyal ve ekonomik y›k›m oldukça büyüktür. Avrupa’dan ABD’ye yönelik
göçler azal›rken, Avrupa içindeki göçler artarak sürdü. Avrupa ülkelerinde bireylerin çal›flma koflullar› ve
istihdam› ile ilgili yasal düzenlemelere gidildi.
Demokrasi düflüncesi yayg›nlaflt›. Bu dönemde k›tadaki pek çok devlette erkeklere, baz› devletlerde
ise erkeklerle birlikte kad›nlara oy kullanma hakk›
verildi.
Sanayileflme süreci h›zland›. Yeni teknolojik geliflmeler yafland›. Avrupal› hükümetler bu süreçte
alacaklar› kararlarda iflçilerin varl›¤›n› hesaba katmaya bafllad›.
dilerle ülkelerini yeniden infla etmek isteyen Avrupal›lar›n ekonomik s›k›nt›lar›, 1929 ekonomik krizi
ile daha da derinleflti.
Rusya’da 1920’li y›llardaki ekonomik kalk›nma a¤›r
fakat düzenli flekilde götürülmeye çal›fl›ld›. Önce
Lenin daha sonra da Stalin, ekonomik alanda kat›
devletçi politikalar izledi.
Almanya’n›n ekonomik göstergeleri ancak 1930’lu
y›llarda olumlu sinyaller vermeye bafllad›. Ekonomik düzeni sa¤lamaya bafllayan Almanya ve di¤er
Avrupal› devletler, sosyal güvenlik alan›nda ad›mlar atmaya bafllad›. Emeklilik sistemi ve ifl güvenli¤i ile ilgili yasal düzenlemeler yap›ld›.
Almanya’da 1933’te bafllayan Hitler döneminde
ekonomik geliflme h›z kazand›. ‹flsizlik bir sorun olmaktan ç›kar›ld›. Almanya’y› büyük bir devlet haline getirmekte kararl› olan Hitler, halk›n deste¤ini
elde etti.
‹talya’da da Almanya’ya benzer bir süreç yaflanm›fl, iktidara gelen faflist Mussolini’nin ekonomik
ve sosyal politikalar› halktan destek görmüfltür.
‹ngiltere ve Fransa I. Dünya Savafl›’nda kazanan
tarafta yer almalar›na karfl›n, 1920’li y›llarda ekonomik bak›mdan çöküfl yaflad›. Bu ülkelerde de iflsizlik rakamlar› yüksek düzeylere ç›kt›. Kalk›nma
çabalar› yeterince verimli olmad›.
Almanya'da 1920'li y›llarda befl yüz milyar markl›k
para bas›lmak zorunda kal›nm›flt›r.
Tar›m ve hammadde fiyatlar›nda yaflanan büyük
düflüfller, Avrupa ülkelerindeki tar›m kesimine büyük zararlar verdi. Köylerden kentlere göç 1920’li
y›llar›n bafl›nda h›zland›. Özellikle Almanya’da oldukça yüksek enflasyon oranlar› ile karfl›lafl›ld›. ‹flsizlik yüksek boyutlara ulaflt›.
Avrupa’da ekonomik istikrar›n sa¤lanmaya bafllamas›, 1925’lerden sonra gerçekleflebilmifltir. Bu
dönemde göç olgusu azalmaya bafllarken, flehirlerin yerleflim alanlar› düzenli olarak geniflledi.
ABD’li bankalardan ald›klar› yüksek miktarda kre-
20
Almanya'da de¤ersizleflen para sobalarda yak›l›r oldu.
flu; ‹talya’da Fafli
flizm
Totaliter Rejimlerin Kuruluflu
‹talya I. Dünya Savafl›'ndan galip devlet olarak ayr›lm›flt›. Fakat buna karfl›n hedeflerinin pek ço¤una
kavuflamam›fl ve savafltan y›pranm›fl olarak ç›km›flt›. Bu durum ‹talyan kamuoyunda ‹tilaf Devletlerine karfl› bir tepki oluflturdu.
Yaflanan sosyal ve ekonomik s›k›nt›lar›n da etkisiyle ‹talya’da kar›fl›kl›klar bafllad›. Ekonomik çöküntü
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
içinde bulunan ülkede iflsizlik h›zla art›yor, asker
kaçaklar› önemli bir sorun oluflturuyordu. Geliflmeler bir iç savafl›n habercisi gibiydi.
Mussolini’nin Yükselifli Bafll›yor…
Bu kargafla ortam›nda 1919'da kurulan Faflist Parti
‹talya’da öne ç›kmaya bafllad›. Gittikçe güçlenen
ve taraftar bulan Faflistler 1921 seçimlerde 35 milletvekili ç›kard›.
Irkç›l›¤a varan bir milliyetçilik politikas› benimseyen Mussolini liderli¤indeki Faflist Parti, Paris Bar›fl
Konferans›'nda ‹talya’n›n küçük düflürüldü¤ünü,
faflistlerin iktidar›nda Roma ‹mparatorlu¤u'nun
yeniden kurulaca¤›n› ileri sürüyordu.
‹flçilerin A¤ustos 1922'de greve gitmeleri üzerine
Roma’ya yürüyen Faflist Parti üyesi “Kara Gömlekliler”, hükümeti çekilmek zorunda b›rakt›.
‹talya kral› Ekim 1922'de Mussolini'yi baflbakanl›¤a
getirdi. Çok geçmeden demokrasiyi rafa kald›ran
Mussolini, ülkedeki az›nl›klar› ‹talyanlaflt›rma politikas› izledi. Akdeniz havzas›nda sömürge elde etmeye çal›flt›. Akdeniz'e “Bizim Deniz” diyordu.
‹talya'n›n bu yay›lmac› ve sald›rgan politikas›, Akdeniz ülkelerinde ve Avrupa’da endifleye yol açt›.
1927’de Arnavutluk’u korumas› alt›na ald›¤›n› ilan
eden Mussolini'nin hedefleri aras›nda Anadolu da
yer al›yordu. Bu durum Türk-‹talyan iliflkilerini bozdu ve 1934'te Balkan Pakt›'n›n kurulmas›nda
önemli rol oynad›.
Orta Do¤u'da da yay›lmay› planlayan ‹talya
1935’te Habeflistan'a sald›rd›. Fransa ile Kuzey Afrika ve Akdeniz egemenli¤i için çekiflmeye bafllad›.
fli
Almanya’da Nazilerin Yükselifli
1918’de imparatorlu¤a son verilerek cumhuriyet
kurulan Almanya'da iç kar›fl›kl›klar, grevler ve ekonomik çöküntü meydana geldi. Bu flartlar alt›ndan
imzalanan Versay Antlaflmas›, Almanya'da toplumsal ve siyasi düzeni bozdu. Alman halk› taraf›ndan tepkiyle karfl›land›.
A¤ustos 1919’da “Weimar Anayasas›” haz›rlanarak
Almanya’da demokrasiye geçildi.
Versay’›n do¤urdu¤u tepki, baflar›s›z iç ve d›fl politika, ekonomik çöküntü, iflsizlik ve sosyal huzursuzluk milliyetçilik ak›m›n›n güçlenmesine neden
oldu. Frans›zlar›n Alman yönetiminin savafl tazminat› ödememesini bahane ederek Rhur bölgesini
1923’te iflgal etmesi bu tepkiyi iyice art›rd›.
Adolf Hitler
Alman ‹flçi Partisi ad›yla kurulan ve Adolf Hitler'in
lider olmas› ile güçlenen parti, 1920'de Nasyonal
Sosyalist Alman ‹flçi Partisi ad›n› ald›. Ekonomik
sorunlara çare bulaca¤›n› ileri süren Hitler bir taraftan da Alman ›rk›n›n üstünlü¤ünü ileri sürerek,
Yahudi düflmanl›¤›n› körükledi.
Naziler, Versay'›n Alman maliyesine yükledi¤i savafl tazminat›n›n ülkenin ekonomisine verdi¤i zarar› öne ç›kararak antlaflman›n kald›r›lmas›n› istiyordu.
Naziler ‹ktidara Geliyor...
1930 seçimlerinde 107 milletvekili ç›karan Nazi
Partisi, 1932’de ülkenin en büyük partisi haline geldi. Cumhurbaflkan› Ocak 1933'te Hitler'i baflbakanl›¤a atad›. Meclisi fesheden Hitler seçimlere gitti.
1933 seçimlerde ço¤unlu¤u sa¤layamad›. Ancak
bask›larla dört y›l süreli ola¤anüstü yetkiler ald›.
Siyasi partileri kapatt›.
Hitler döneminde Alman d›fl politikas›, Versay Antlaflmas›’n›n kald›r›lmas›n›, Almanya d›fl›nda bulunan bütün Almanlar›n birlefltirilmesini ve bir tek
devlet alt›nda toplanmas›n› hedefliyordu. Bu yeni
politika “Hayat Sahas›” (Lebensraum) olarak isimlendirildi.
fl› ve General Franco
‹spanya ‹ç Savafl›
XIX. yüzy›l boyunca siyasi kar›fl›kl›klar yaflayan ‹spanya’da, 1902 y›l›nda tahta geçen XIII. Alfonso
Dönemi’nde anayasal yönetime geçildi. 1923’te ordu taraf›ndan yönetime el koyuldu ve bask›c› bir
dönem bafllad›.
Kar›fl›kl›klar ve tepkilerin artmas› sonucunda kral›n
ülkeyi terk etmesiyle cumhuriyet yönetimine geçil-
21
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
di. Yeni kurulan hükümet istikrar› sa¤layamad›.
Temmuz 1936'da General Franco komutas›ndaki
milliyetçi güçler, seçimle iflbafl›na gelen Cumhuriyetçi Halk Cephesi koalisyonuna karfl› ayakland›.
‹spanya’da üç y›l sürecek bir iç savafl bafllad›.
Hitler ve Mussolini, ‹spanya’da iç çat›flmalar›n bafllamas› üzerine Franco'ya destek sa¤lad›. K›sa süre
sonra 200.000'den fazla Alman ve ‹talyan askeri
bölgeye sevk edildi.
baz› devletlerden askeri yard›m ya da gönüllü deste¤i ald›.
Franco önderli¤indeki milliyetçiler Mart 1939'da
yaklafl›k on binlerce ölü ve bir milyondan fazla sürgün yan›nda ülkeyi yerle bir ederek yönetimi ele
geçirdi. Bu sonuçla birlikte ‹spanya'da Franco'nun
1975 kadar sürecek olan dikta dönemi bafllad›.
Bafllang›çta Franco ‹spanyas›’n› d›fllayan Avrupal›
devletler, So¤uk Savafl gerginli¤inin artmas› üzerine ‹spanya ile iliflkilerini normallefltirmeye bafllad›.
örnek soru
I. Faflizm — Hayat Sahas›
II. Nazizim — Hayat Sahas›
III. Nazizim — Kara Gömlekliler
fl›’ndan önce Almanya’da ortaya ç› ‹kinci Dünya Savafl›
kan fikir ak›m› ve yay›lmac› politikay› amaçlayan kav ramlar yukar›dakilerin hangilerinde do¤ru olarak ve fltir?
rilmiflt
A) Yaln›z I
D) I ve II
General Franco
‹spanya iç savafl› ve Franco iktidar› Hitler'in durumunu güçlendirdi. Bu geliflme ile Avrupa’da üçüncü bir Faflist yönetim daha
kurulmufl oldu. Bu gerginlik nedeniyledir ki Almanya Orta Avrupa'da daha rahat hareket etmifl, Avusturya ve Çekoslovakya'y›
daha kolay iflgal etmifltir. ‹spanya Franco iktidar› döneminde
Berlin-Roma ittifak›na yak›n durdu. 1940'da Çelik Pakt ad›yla üçlü
dayan›flma ortaya koyuldu.
Buna karfl›l›k Cumhuriyetçiler de SSCB ve baflka
1.7
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
(LYS-4 2010)
çözüm
‹kinci Dünya Savafl›’ndan önce Almanya’da Versay
Antlaflmas›’n›n kald›r›lmas›, Almanya d›fl›nda bulunan bütün Almanlar›n birlefltirilmesi ve bir tek devlet
alt›nda toplanmas› hedeflendi. Bu politika “Hayat Sahas›” (Lebensraum) olarak isimlendirildi.
Cevap B
‹ki Savafl Aras› Dönemde Dünyada Yaflam
Dünya devletleri 1920’li y›llar›n bafllar›n› I. Dünya
Savafl›’n›n yol açt›¤› y›k›m› tamir etmekle geçirmifltir. Bu dönemde toplumlar›n tüketime olan e¤ilimi
artmaya bafllad›. Tüketimin artmas›, üretim faaliyetlerinde art›fl› beraberinde getirdi.
22
B) Yaln›z II
ak›m›n dünyaya yay›lmas›n› sa¤lad›. Düzenli ve genifl yollarla örülü flehirler tasarlanmaya, özellikle
de ABD’de gökdelenler infla edilmeye bafllad›.
Sanayide kullan›lan, petrol ve elektrik, günlük hayatta daha fazla kullan›m alan› bulmaya, elektrikli
ev aletleri yayg›nlaflmaya bafllad›. Avrupa’dan bafllayarak kara ve demiryolu inflaatlar› h›zland›.
‹letiflim araçlar› geliflti. Yaz›l› bas›n›n tirajlar› artarken, radyo genifl halk kitlelerine ulaflmak için
önemli bir kanal haline geldi. Farkl› kültürlerin tan›nmas› ile kültürel etkileflim kolaylaflt›. Radyo siyaset ve müzik için bulunmaz bir imkan durumundayd›.
Tafl›tlar›n seri üretimi bafllad›. K›talar aras› ticaret
gemilerin say›ca artmas›n› sa¤larken, uçak kullan›m› da yayg›nlaflmaya bafllad›.
Foto¤raf, sinema, çizgi film gibi görsel sanatlar geliflti. 1920’de ilk sesli filmler çekilmeye baflland›. Sinema zamanla bir propaganda arac› haline geldi.
fiehircilik ve mimari geliflti. Almanya’da Nazi bask›s›nda kaçan mimarlar, Bauhaus ad› verilen mimari
Bilim, özellikle de fizik, biyoloji ve kimya alanlar›nda önemli geliflmelerin temelleri at›ld›. Sosyal bi-
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
limlere olan ilgi artt›. Psikoloji önem kazand›. Felsefede bu dönemde Fenomenoloji ve Varoluflçuluk
ak›mlar› ortaya ç›kt›.
1920’li y›llar›n sonunda Fransa’da, sosyal tarih anlay›fl› ile toplumlar›n geçmiflteki yaflam›n› öne ç›karan bir tarihçilik ekolü (Annales) olufltu.
Bu dönemde Bat› medeniyetinin dayand›¤› de¤erler sorgulanmaya baflland›. ‹sviçre’de, yerleflik sanat kal›plar›n› reddeden Sürrealizm (Gerçeküstücülük) ak›m› do¤du. D›flavurumculuk olarak nitelendirilebilecek Ekspresyonizm çok say›da taraftar
buldu.
DÖNEM‹N B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K GEL‹fiMELER
1.8
1917
Ses dalgalar› yoluyla cisimlerin yerini saptayan sonar kullan›lmaya baflland›.
1918
Tar›mda motorlu traktörler kullan›lmaya bafllad›.
1920
‹ngiltere ve ABD'de düzenli radyo yay›nlar› bafllad›.
1921
Buzdolab› gündelik hayatta kullan›lmaya baflland›. Kanadal› bilim adamlar› ‹nsülin’i buldu.
1923
Piaget, çocuklar›n derslerde yapt›¤› yanl›fllar›n gelifligüzel olmad›¤›n›, belli yafl gruplar›nda özgün yanl›fllar›n
yap›ld›¤›n› ortaya koydu.
1924
Broglie, ›fl›¤›n hem dalga hem de parçac›k davran›fl› gösterdi¤ini kan›tlayan deneysel bulgulara ulaflt›.
1926
‹lk baflar›l› roket deneyi gerçeklefltirildi. ‹lk s›v› yak›tl› roket 30 metre yükseldi ve 2,5 saniye havada kalarak
60 metre yol ald›.
1927
‹lk sesli sinema filmi yap›ld›. 1895 y›l›ndan beri var olan sessiz sinema yerini sesli filmlere b›rakmaya bafllad›.
Büyük patlama (Big Bang) kuram› ortaya at›ld›.
1928
C vitamini keflfedildi. Alexander Fleming penisilini buldu. Antibiyotik tedavide yeni bir dönem bafllad›.
1929
Hubble, Evren'in geniflledi¤i fikrini ortaya att›.
1930
Tombaugh, çekti¤i bir dizi foto¤rafta küçük gezegenlerden daha yavafl hareket eden bir gökcismi saptad›.
Bu Plüton gezegeniydi.
1931
Günefl Sistemi'nin d›fl›ndan gelen radyo dalgalar› keflfedildi. ‹lk elektronik mercek gelifltirildi. Pauli nötrinolar›n
varl›¤› tezini ileri sürdü. Nötrino ad› bu parçac›¤a ünlü fizikçi Fermi taraf›ndan verildi.
1932
Chadwick, atomun içinde elektrik yükü olmayan bir parçac›k oldu¤unu keflfetti. Bu parçac›¤a nötron ad›n›
verdi.
1933
‹lk elektron mikroskobu yap›ld›.
1934
Wallace Carothers naylonu buldu.
1935
Charles Richter ve Beno Gutenberg, deprem ve öteki sismik olaylar›n büyüklüklerini belirlemek için bir
ölçek haz›rlad›. Alexander Watson, uçaklara radyo dalgalar› gönderip uça¤›n varl›¤›n› ve uzakl›¤›n› 110 km
mesafeden belirleyebilen bir sistem gelifltirdi. Bu ilk pratik radar sistemiydi.
1939
Igor Sikorsky, ilk baflar›l› helikopter uçuflunu gerçeklefltirdi. 1874 y›l›nda üretilen DDT'nin böcek öldürücü
etkisi keflfedildi.
Atatürk Dönemi Türk D›fl Politikas›
Türk D›fl Politikas›n›n Temel Esaslar›
Atatürk’ün d›fl politikada kulland›¤› ve Yeni Türk
Devleti’nin de milli siyaseti haline getirdi¤i temel ilkeler flunlard›r:
• Devletleraras› eflitlik ilkesini göz önünde bulun-
durmak,
• Ba¤›ms›zl›¤a ve toprak bütünlü¤üne karfl›l›kl›
sayg› göstermek,
• Hayalcilikten ar›nd›r›lm›fl, ak›lc› ve gerçekçi bir
d›fl politika takip etmek,
23
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
• Uluslararas› bar›fla ve iflbirli¤ine katk›da bulunmak, (Yurtta bar›fl, dünyada bar›fl)
si, Almanya’n›n Ren bölgesini silahland›rmas› karfl›s›nda etkisiz kald›.
Yeni Türk Devleti, Türk topraklar›n› ele geçirmek
isteyenlerle sonuna kadar savaflmay›, ba¤›ms›zl›¤›na sayg› gösteren devletlerle siyasi iliflkiler kurarak anlaflmalar yapmay› ilke edinmifltir.
Türkiye, Milletler Cemiyeti taraf›ndan 6 Temmuz
1932’de resmen üyeli¤e davet edildi. 9 Temmuzda
TBMM’nin cemiyete girifl davetini onaylamas›n›n
ard›ndan Türkiye, Milletler Cemiyeti'ne üye oldu.
Ayr›ca, Atatürk’e göre, “D›fl siyasette baflar›l› olabilmenin yolu iç siyasette de güçlü ve baflar›l› olmaktan geçmektedir.” Özellikle II. Dünya Savafl›’ndan sonra, sömürge durumunda olan baz› Asya
ve Afrika ülkelerinin ba¤›ms›zl›k mücadelelerinde
Türkiye’yi örnek ald›klar› görülmüfltür.
Milletler Cemiyeti’ne üyelik, Türkiye’nin dünya bar›fl›n›n korunmas›na verdi¤i deste¤in aç›k bir iflaretidir. Ancak, yeni bir dünya savafl›na engel olamayan
örgüt, II. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan da¤›lm›flt›r.
1923–1930 Aras›nda Türk D›fl Politikas›
Bu dönemde Lozan’dan kalan sorunlar›n çözülmesi için çaba harcanm›flt›r.
Musul Meselesi: Musul Sorunu ya da di¤er bir deyiflle Irak - Türkiye s›n›r› meselesi Lozan’da çözümlenememifl, sorunun çözümü ikili görüflmelere b›rak›lm›flt›. Türkiye 5 Haziran 1926’da ‹ngiltere ile
Ankara Antlaflmas›’n› imzalayarak Musul’un Irak’a
ait oldu¤unu kabul etti.
Balkan Antant›
II. Dünya Savafl› öncesinde ‹talya ve Almanya’n›n
izledi¤i sald›rgan politikalar ve silahlanma yar›fl›n›n bafllamas›, Türkiye’yi bölgesel ittifaklara yöneltti.
1920’li y›llarda Balkan devletleriyle iflbirli¤i zemini
arayan fakat bir sonuç alamayan Türkiye, 9 fiubat
1934’te Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya ile
Balkan Antant›’n› kurdu.
Yabanc› ve Az›nl›k Okullar› Sorunu: Avrupal› baz›
devletler, Türkiye’deki yabanc› okullarda yap›lacak
ö¤retimin flekli konusunda Türkiye'den baz› taleplerde bulundular. Bu giriflim iliflkilerin gerginleflmesine neden olmufl, Türkiye taviz vermemifltir.
Osmanl› Borçlar› Sorunu: Lozan’da Osmanl› Devleti’nden kalan borçlar›n nas›l ödenece¤i ile ilgili karara uyan Türk Hükümeti, ekonomik krizin de etkisiyle 1931 y›l›nda ödemeleri durdurmufltur. Fransa
ve Türkiye, 1933’te yeni bir borç anlaflmas› yapt›.
Nüfus Mübadelesi: Lozan’da, Yunanistan’da yerleflik Müslümanlarla Türkiye’de yerleflik Ortodoks
Rumlar›n zorunlu göçünü öngören Mübadele Sözleflmesi imzalanm›flt›. Ancak Yunan taraf›n›n ç›kard›¤› sorunlar nedeniyle bu karar ancak Haziran
1930’da hayata geçirildi.
1930-1939 Aras›nda Türk D›fl Politikas›
Bu dönemde yaflanan devletler aras› gruplaflmalar
ve ortaya ç›kan sald›rgan politikalar karfl›s›nda Türkiye’nin baz› tedbirler almaya yöneldi¤i görülür.
Milletler Cemiyeti'ne Girifl
Milletler Cemiyeti, I. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan
Ocak 1920’de kuruldu. Amac›, ülkeler aras›nda yaflanabilecek sorunlar› bar›flç› yollarla çözmek idi.
Ancak bu konuda baflar› sa¤layamayan örgüt,
1930’lu y›llarda ‹talya’n›n Habeflistan’› iflgal etme-
24
Balkan Antant› üyesi ülkeler
Bu anlaflma ile üye devletler s›n›rlar›n› karfl›l›kl›
olarak garanti ediyor, birbirlerine dan›flmadan bir
siyasi harekette bulunmamaya ve herhangi bir siyasi anlaflma yapmamaya söz veriyordu.
Antant ile birlikte imzalanan bir gizli anlaflmaya
göre, taraflardan biri Balkanl› olmayan bir devletin
sald›r›s›na u¤rarsa ve Balkanl› bir devlet de sald›rgana yard›m ederse di¤er taraflar bu Balkanl› devlete karfl› birlikte savafla gireceklerdi.
flmesi
Montrö Bo¤azlar Sözleflm
Bo¤azlar›n Lozan Antlaflmas› ile belirlenen statüsü, yabanc› gemilerin serbestçe geçiflini, Bo¤azlar
çevresinin askerden ve silahtan ar›nd›r›lmas›n› ve
yönetiminin Uluslararas› Bo¤azlar Komisyonu’na
b›rak›lmas›n› öngörüyordu.
Bo¤azlar›n güvenli¤i Milletler Cemiyeti’nin güvencesi alt›na verilmiflti. Bu durum Türkiye’nin güvenli¤i aç›s›ndan sak›ncalar do¤uruyordu.
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
fiartlar De¤ifliyor…
Ancak 1935’te ‹talya’n›n Habeflistan’› iflgali, On iki
Ada’y› silahland›rmas›, Almanya’n›n Ren bölgesine
asker sokmas› ve Locarno Antlaflmas›’n› geçersiz
saymas› devletler aras› iliflkileri gerginlefltirdi.
Gerginlikler karfl›s›nda Milletler Cemiyeti’nin etkisiz
kalmas› ve de¤iflen uluslararas› koflullar üzerine Bo¤azlar›n durumunu yeniden gündeme getirdi.
Türkiye bu iste¤ini ilk defa 1933’te Londra’daki silahs›zlanma konferans›nda dile getirdi. Ancak bu
istek 1936’ya kadar büyük devletlerce olumlu karfl›lanmad›. Türk Hükümeti 11 Nisan 1936 tarihinde
Lozan’a taraf devletlere birer nota göndererek,
Bo¤azlar sözleflmenin de¤ifltirilmesini istedi.
Sovyetler Birli¤i ve ‹ngiltere’nin olumlu cevab›
üzerine Haziran 1936’da ‹sviçre’nin Montrö flehrinde bir konferans topland›. 20 Temmuz 1936 tarihinde Montrö Bo¤azlar Sözleflmesi imzaland›.
Montrö Bo¤azlar Sözleflmesi ile,
• Bo¤azlar Komisyonu kald›r›ld›. Yetkileri Türkiye’ye devredildi.
• Türkiye, Bo¤azlar bölgesini silahland›rma ve
buralarda asker bulundurma hakk›n› elde etti.
• Türkiye, savafla girmedi¤i durumlarda veya bar›fl zaman›nda ticaret için Bo¤azlardan geçifl
serbestli¤ini kabul etti.
• Savafl gemileri bar›fl zaman›nda önceden bildirimde bulunarak Bo¤azlardan geçebilecekti.
• Türkiye’nin yer almad›¤› herhangi bir savafl durumunda savaflan devletlerin savafl gemilerinin
Bo¤azlardan geçifli yasakland›.
• Türkiye savaflta oldu¤u takdirde savafl gemilerinin geçifli Türkiye’nin iznine tabi olacakt›.
Sadabad Pakt›
‹talya, 1935 y›l›nda Habeflistan’› iflgal ederek Do¤u
Akdeniz’i tehdit etmeye bafllad›. Bu geliflme Türkiye’yi Ortado¤u devletleriyle iflbirli¤i yapmaya ve
baz› savunma tedbirleri almaya yöneltti.
1937 y›l›nda ‹ran ile Türkiye aras›nda çeflitli konularda iflbirli¤ini amaçlayan anlaflmalar›n imzalanmas›ndan sonra Orta Do¤u’da Türkiye’nin faaliyetleri artt›. ‹ran ile Irak aras›ndaki s›n›r anlaflmazl›klar› Türkiye’nin gayretiyle ortadan kalkt›.
Bu arada Afganistan da anlaflmaya kat›laca¤›n› bildirince, 8 Temmuz 1937’de Tahran’da Sadabad
Saray›’nda Türkiye, ‹ran, Irak ve Afganistan aras›n-
‹stanbul Bo¤az› önemli bir geçifl noktas›d›r.
da Sadabad Pakt› ad›n› alan anlaflma imzaland›.
5 y›l süreyle imzalanan bu anlaflmayla taraflar;
Milletler Cemiyeti ve Kellog Pakt›'na ba¤l› kalmay›,
birbirlerinin içifllerine kar›flmamay›, ortak s›n›rlara
sayg› göstermeyi, birbirlerine karfl› herhangi bir
sald›r›ya giriflmemeyi taahhüt ediyordu.,
Ancak II. Dünya Savafl›’n›n bafllamas› ile pakt›n ifllevselli¤i sona erdi. Irak, ‹ngiltere’nin denetimi alt›na girerken, ‹ran, SSCB ve ‹ngiltere taraf›ndan iflgal edildi.
Hatay (Sancak) Sorunu
Türklerin nüfusun ço¤unlu¤unu teflkil etti¤i Hatay
(Sancak) bölgesi Misak-› Milli s›n›rlar› içinde idi. Ancak 20 Ekim 1921’de Fransa ile yap›lan Ankara Antlaflmas› ile Hatay ve ‹skenderun, Frans›z manda
yönetimine b›rak›ld›. Buna karfl›l›k bölge Türklerine
idari ve kültürel bak›mdan özerklik kazand›r›lm›flt›.
Eylül 1936’da yap›lan antlaflma ile Hatay, Suriye
hükümetine devredildi. Türk hükümeti 9 Ekim
1936’da Fransa’ya verdi¤i bir nota ile bu durumu
protesto etti. Türkiye, Fransa’dan Suriye ve Lübnan’a tan›nan ba¤›ms›zl›¤›n bu bölgeye de tan›nmas›n› istedi.
Ocak 1937’de iki hükümet aras›nda prensip anlaflmas›na var›ld›. ‹skenderun ve Antakya içifllerinde ba¤›ms›z, fakat Suriye ile gümrük birli¤i halinde olan bir
statüye kavuflturuldu. Türkçe resmi dil olacakt›.
Hatay Türkiye’ye Kat›l›yor…
Dünya Savafl› öncesi gergin ortamda Fransa, Orta
Do¤u’da Türkiye’yi karfl›s›na almak istemedi.
A¤ustos 1938’de yap›lan seçimler sonucunda oluflan Meclis, Eylül 1938’de Hatay Devleti ad›n› ald›.
Hatay Meclisi bir y›l kadar ba¤›ms›z kald›ktan sonra 23 Haziran 1939’da son toplant›s›n› yaparak oybirli¤iyle Türkiye’ye kat›lma karar› ald›.
25
KAVRAMA TEST‹
( 1.1 - 1.3 )
1.
fla¤›daki geliflm
flmelerden hangisi 1914 – 1918 y›llar›
Afla
flen I. Dünya Savafl›
fl›'na ortam haz›r aras›nda gerçeklefle
flt›r ?
lamam›flt
4.
1
fl›'nda, ‹ttifak grubunda,
I. Dünya Savafl›
I. Avusturya-Macaristan,
II. Rusya,
A) Avrupa'n›n siyasi dengelerinin bozulmas›
III. ‹ngiltere,
B) Sanayileflmifl devletlerin hammadde ve pazar aray›fl›n›n h›z kazanmas›
IV. Almanya
C) Frans›z ‹htilali'nin ortaya ç›kard›¤› baz› ak›mlar›n
güç kazanarak yayg›nlaflmas›
flt›r ?
devletlerinden hangileri yer almam›flt
A) Yaln›z I
D) Bolflevik ‹htilali sonucunda Rusya'da çarl›k yönetiminin sona ermesi
B) I ve II
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
E) Ruslar›n Balkanlarda etkin bir biçimde Panslavizm
politikas› izlemesi
5.
2.
‹talya'n›n 1870, Almanya'n›n ise 1871'de ulusal bir liklerini sa¤lamas›,
A) Almanya'n›n ekonomik etkinli¤ini sona erdirmeye
I. sömürge yar›fl›n›n h›zlanmas›,
B) ‹ngiltere'nin sömürgeci etkinli¤ini zay›flatmaya
II. devletler aras› gerginliklerin artmas›,
C) ABD'nin yeni sömürgeler elde etmesini sa¤lamaya
III. Avrupa'da kölelik olgusunun sona ermesi
D) Çok uluslu devletlerin s›n›rlar›n›n yeniden belirlenmesini sa¤lamaya
flmelerinden hangilerine yol açm›flt
flt›r?
geliflm
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
E) Ekonomik rekabetin devletler aras›nda gerginliklere yol açmas›n› önlemeye
C)Yaln›z III
E) I ve III
6.
3.
fl›'nda ‹ngiltere'nin yan›nda
Fransa'n›n, I. Dünya Savafl›
fl› savafla
fla girmesinde afla
fl a¤›dakilerden
Almanya'ya karfl›
flt›r?
hangisi rol oynam›flt
A) Rusya'n›n Balkanlarda Panslavist politikalar izlemesi
B) Frans›zlar›n daha önce Sedan Savafl›nda kaybetti¤i Alsas ve Lorraine bölgelerini geri almak istemeleri
C) Almanya'n›n Uzak Do¤u'da baz› sömürgelere sahip olmas›
D) Osmanl› Devleti'nin topraklar›nda yaflayan az›nl›klar›n haklar›n›n korunmak istenmesi
E) Almanya'n›n Osmanl› Devleti ile olan iliflkilerinin
güçlü olmas›
26
Wilson ‹lkeleri aras›nda yer alan, "Devletler aras›ndaki bütün ekonomik engeller mümkün oldu¤u kadar
fla¤›daki amaçlardan hankald›r›lmal›d›r." maddesi afla
gisine yöneliktir?
‹ngiltere, daha önce gizli antlaflmalarda al›nan kararlar›n aksine olarak, Paris Bar›fl Konferans›'nda Yunanistan'a Bat› Anadolu'yu iflgal etme hakk› verilmesini
sa¤lam›flt›r.
flekilde bir politika izlemesinin temel
‹ngiltere'nin bu fle
fla¤›dakilerden hangisidir?
nedeni afla
A) Rusya'da Bolfleviklerin etkinli¤ini art›rmas›n› önlemek
B) Milliyetçilik düflüncesinin etkisizlefltirilmesine
katk›da bulunmak
C) ABD'nin dünya politikas›nda ön plana ç›kmas›n›
engellemek
D) Osmanl› topraklar›n›n Avrupal› devletler aras›nda
bir sorun oluflturmas›n› önlemek
E) ‹talya'n›n Do¤u Akdeniz'de güçlenmesini önlemek
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
7.
flen
‹ngiltere ile Fransa’n›n kat›l›m›yla 1920 gerçeklefle
San Remo Konferans›’nda,
I. Osmanl› Devleti’nin Orta Do¤u topraklar›n›n
paylafl›lmas›,
II. ba¤›ms›z bir ‹srail devletinin kurulmas›,
III. Almanya ile imzalanacak bar›fl antlaflmas›n›n
esaslar›n›n benimsenmesi
konular›ndan hangilerinin gündeme geldi¤i söylene mez ?
A) Yaln›z I
8.
E) I, II ve III
ABD’nin ilk kuruldu¤u dönemlerden bafllayarak Avrupal›lar›n, Amerika'y› kendi politik oyunlar›n›n içine çekmeye çal›flmalar›, Amerikal›lar taraf›ndan hep
endifle ile karfl›lanm›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisine yol açt›¤›
Bu durumun afla
söylenebilir?
A) Briand-Kellog Pakt›’n›n imzalanmas›na
B) Monroe Doktrini’nin ortaya at›lmas›na
C) Milletler Cemiyeti’nin kurulmas›na
D) 1929 Ekonomik Bunal›m›’n›n yaflanmas›na
E) Locarno Antlaflmas›’n›n imzalanmas›na
9.
fllat›lan Basmac› Hareke fl› Türkistan’da bafll
mine karfl›
flt›r?
ti’nde yer alm›flt
A) Talat Pafla
B) Cemal Pafla
C) Sait Halim Pafla
D) Enver Pafla
E) Mahmut fievket Pafla
C) I ve II
B) Yaln›z II
D) II ve III
fla¤›dakilerden hangisi, 1918 y›l›nda Sovyet yöneti10. Afla
I. Dünya Savafl›’ndan sonra imzalanan Versay Antlaflmas›’nda Almanya’n›n tamirat borcu olarak savafl
tazminat› ödemesine karar verildi. Borç olarak belirlenen 33 Milyar Dolar Almanya'n›n ödeme yetene¤inin çok üstündeydi
flimin afla
fla¤›dakilerden hangisine yönelik olduBu girifli
¤u söylenebilir?
11. I. Dünya Savafl›’nda galip gelen ‹ngiltere ve Fransa,
Osmanl› Devleti’nin Orta Do¤u’daki topraklar›n›
kendi aralar›nda paylaflma konusuna büyük önem
vermifllerdir.
fla¤›dakilerden hangisi ‹ngiltere ve Fransa’n›n bu giAfla
flimini kolaylaflt
flt›rm›flt
flt›r?
rifli
A) Rusya’da 1917’de Bolfleviklerin iktidara gelmesi
B) ‹talya ile ‹ngiltere aras›nda ‹zmir konusunda görüfl
ayr›l›¤› yaflanmas›
C) ABD’nin Paris Bar›fl Konferans›’ndan sonra Avrupa politikas›ndan uzaklaflmas›
D) Wilson ‹lkeleri’nin yay›nlanmas›
E) Paris Bar›fl Konferans›’na çok say›da devletin kat›lmas›
12. ‹ngiltere taraf›ndan 2 Kas›m 1917’de Balfour Deklarasyonu olarak bilinen belge yay›nlanm›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisine yönelik olduBu belgenin afla
¤u söylenebilir?
A) Almanya’y› ekonomik aç›dan çökertmeye
A) Osmanl› Devleti topraklar›nda kal›c› bar›fl›n sa¤lanmas›na
B) ‹tilaf Devletleri aras›ndaki anlaflmazl›klar›n sona
erdirilmesine
B) Osmanl› Devleti’nin bar›fl antlaflmas› imzalamaya
zorlanmas›na
C) Alman sömürgelerinin ele geçirilmesine
C) M›s›r’da ‹ngiltere’nin siyasi ve ekonomik etkinli¤inin art›r›lmas›na
D) Alsas ve Lorraine bölgelerinin Fransa’ya geçmesine
E) Almanya’da Nazilerin iktidara gelmesinin önlenmesine
D) Arap topluluklar›n›n ba¤›ms›z devletler oluflturmalar›na
E) Orta Do¤u’da ba¤›ms›z bir ‹srail devletinin kurulmas›na
D-D-B / C-B-E / B-B-A / D-C-E
27
KAVRAMA TEST‹
( 1.3 - 1.8 )
1.
XX. yüzy›l Orta Do¤u olarak an›lan topraklar›n öneminin artt›¤› bir dönem olarak bilinir.
4.
flmede bölgenin,
Bu geliflm
2
1929 Dünya Ekonomik Bunal›m› pek çok devleti oldu¤u gibi Türkiye'yi de olumsuz etkilemifltir.
fl›,
Türkiye'de ekonomik bunal›ma karfl›
I. önemli enerji kaynaklar›na sahip olmas›,
I. ithalata devlet deste¤i sa¤lanmas›,
II. sanayileflmifl ülkeler için gerekli hammadde kaynaklar›n› bar›nd›rmas›,
II. ihraç mallar›n›n kalitesinin belirli kurallara ba¤lanmas›,
III. farkl› etnik unsurlar›n yaflad›¤› bir yer olmas›
III. Lozan Antlaflmas›'n›n Bo¤azlarla ilgili hükmünün geçersiz say›lmas›
özelliklerinden hangilerinin rolü oldu¤u söylenebilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
fltirildi¤i
düzenle melerinden hangilerinin g erçekleflt
söylenemez ?
C) I ve II
E) I, II ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
2.
fl› sonras›nda ‹ngiltere ve Fransa’n›n
I. Dünya Savafl›
Ortado¤u’da,
5.
flanmas›nda,
1929 Ekonomik Bunal›m›n›n yafla
II. ABD’deki flirketlerin mali yap›s›nda belirgin dengesizliklerin var olmas›,
II. ‹ran,
III. Lübnan,
IV. Suriye,
III. ABD ekonomisinin belirli say›da büyük flirket
taraf›ndan yönlendirilebilir hale gelmesi
bölgelerinden hangilerinde manda yönetimi kurdu¤u
söylenemez ?
durumlar›ndan hangilerinin rolü oldu¤u savunula bilir?
A) Yaln›z II
A) Yaln›z I
B) I ve II
D) II ve IV
C) I ve III
Japonya’da 1867’de tahta geçen Matsuhito döneminde gerçeklefltirilen düzenlemelere “Meiji Restorasyonu” ad› verilir.
B) Yaln›z II
D) I ve II
E) III ve IV
fla¤›dakilerden hangisi, bu dönemde yap›lan düzen Afla
lemeler aras›nda yer almaz ?
6.
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
fl› sonras›nABD'nin ön ayak olmas› ile I. Dünya Savafl›
flturulan Milletler Cemiyeti'nin afla
fla¤›daki he da oluflt
deflerde n hangisine yönelik olarak kuruldu¤u söyle nebilir?
A) Uluslararas› bar›fl›n korunmas›
A) Kad›n ve erkek her Japon için ilkö¤retimin zorunlu hale getirilmesi
B) Devletler aras› ekonomik rekabetin sona erdirilmesi
B) Bat›l› tarzda bankac›l›k sisteminin oluflturulmas›
C) Sömürgecilik yar›fl›n›n denetim alt›na al›nmas›
C) Donanman›n ‹ngiliz ve Alman donanmalar› örnek
al›narak yeniden düzenlenmesi
D) ‹ngiltere ve Fransa'n›n siyasi etkinliklerinin korunmas›
D) ‹lk gazetenin yay›nlanmas›
E) Avrupa'da devletler aras›ndaki s›n›r de¤iflikliklerinin önlenmesi
E) Mecburi askerlik sisteminin kald›r›lmas›
28
E) I, II ve III
I. ABD yönetiminin ekonomik alandaki yetersizlik
içinde olmas›,
I. Irak,
3.
C) I ve II
20. YÜZYIL BAfiLARINDA DÜNYA
7.
fl›'n› izleyen dönemde Na Almanya'da I. Dünya Savafl›
fla¤›dakilerden hangisinin
zilerin iktidara gelmesi afla
bir sonucu olarak gösterilebilir?
11. I. Yunanistan
II. Almanya
III. Fransa
A) Almanya'da demokratik yönetim oluflturma çabalar›n›n öne ç›kar›lmas›n›n
IV. ‹ngiltere
B) Almanya'da ulusçuluk ak›m›n›n güç kazanmas›n›n
V. ‹spanya
C) ‹ngiltere'nin Orta Do¤u'da manda yönetimleri
oluflturmas›n›n
fl›'n›n ard›ndan ekonomik çöküflt
flten en
I. Dünya Savafl›
fazla etkilenen Avrupa ülkesi yukar›dakilerden hangisidir?
D) Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u'nun I. Dünya Savafl› ile parçalanmas›n›n
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
E) Almanya'n›n siyasi birli¤inin sa¤lamas›n›n
8.
1930'lu y›llarda devletler aras› gerginli¤in artmas› ve
fl›n tehlike alt›na girmesinde afla
fla¤›dakilerden han bar›fl›
gisinin rolü oldu¤u söylenebilir?
A) Milletler Cemiyeti'nin ifllevini yerine getirememesi
B) Türkiye'nin Balkan Antant›'n›n kurulmas›na önderlik etmesi
C) Montrö Bo¤azlar Sözleflmesi'nin imzalanmas›
D) Sadabat Pakt›'n›n kurulmas›
E) Bo¤azlar›n statüsünün tart›flma konusu haline gelmesi
9.
fl›'ndan sonra Almanya'da kurulan
I. Dünya Savafl›
flar›s›z
cumhuriyet yönetiminin iç ve d›fl politikada bafla
fla¤›dakilerden hangisine yol açm› flt
flt›r?
olmas› afla
flist Parti'nin 1922'de ‹tal12. Mussolini liderli¤indeki Fafli
ya'da iktidara gelmesinin,
I. Almanya’da Hitler’in ülke yönetimini ele geçirmesi,
II. Wilson ‹lkeleri'nin ‹ngiltere ve Fransa taraf›ndan
dikkate al›nmas›,
III. ‹talya'n›n Akdeniz'de siyasi nüfuzunu art›rma
politikas›na h›z vermesi
flmelerinden hangilerine ortam haz›rlad›¤› söyle geliflm
nebilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I ve III
A) Versay Antlaflmas›'n›n hükümlerinin de¤iflmesine
B) Ekonomik durumun düzelmesine
C) ‹flsizlik sorununun çözümlenmesine
D) Afl›r› milliyetçi çevrelerin iktidara gelmesine
E) Avrupa'daki bar›fl düzeninin devam etmesine
fla¤›dakilerden hangisi I. Dünya Savafl›
fl› sonras›nda
10. Afla
flan bar›fl sürecini koruma çabalar› aras›nda yer alolufla
maktad›r?
A) Locarno Antlaflmas›
B) Yalta Konferans›
C) Potsdam Konferans›
D) Tahran Konferans›
E) McMahon Antlaflmas›
13. ‹talya'n›n 1930'lu y›llarda Orta Do¤u’da yay›lmac›
bir politika izlemeye bafllad›¤› görülür.
flmenin Türkiye'yi,
Bu geliflm
I. ‹ran, Irak ve Afganistan ile Sadabat Pakt›'n›n imzalanmas›,
II. Yugoslavya, Yunanistan ve Romanya ile Balkan
Antant›'n›n oluflturulmas›,
III. ‹ngiltere ile Ankara Antlaflmas›'n›n imzalanmas›
flimlerinden hangilerine yöneltti¤i söylenebilir?
girifli
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
C-A-E / D-E-A / B-A-D-A / B-C-A
29
SINAVLARDA SORULAB‹LECEK
SORULAR
1.
‹talya'n›n 1930'lu y›llarda Yunanistan ve Yugoslavya
topraklar›n› kendi egemenlik alan›na katmaya yöne fllamas› afla
fla¤›dakilerden
lik politikalar izlemeye bafll
fltur?
hangisine neden olmuflt
4.
fla¤›dakilerden hangisi, Rusya’da Bolflfle
Afla
e v ik ‹h ti la li
döneminde kurulan Türk devletleri aras›nda yer al maz ?
A) Alafl Orda Özerk Cumhuriyeti
A) Sadabat Pakt›'n›n oluflturulmas›
B) Özerk Türkistan Cumhuriyeti
B) Balkan Antant›'n›n kurulmas›
C) Baflkurdistan Sovyet Cumhuriyeti
C) Bo¤azlar›n uluslararas› statüsünün sona ermesi
D) Özbekistan Cumhuriyeti
D) ‹talya ile Türkiye aras›nda siyasi iliflkilerin geliflmesi
E) Harezm Halk Cumhuriyeti
E) Montrö Bo¤azlar Sözleflmesi'nin imzalanmas›
2.
I. Almanya'n›n bat› s›n›rlar›n›n kesinli¤ini kabul etmesi,
5.
A) Baz› devletlerde kad›nlara oy kullanma hakk› verildi.
II. Almanya'n›n do¤u s›n›r›n›n de¤iflmezli¤ini reddetmesi,
B) Sanayileflme süreci h›zland›.
III. Almanya ile Fransa aras›nda bar›fl›n sa¤lanmas›na yönelik olarak imzalanmas›
C) SSCB ve ABD taraf›ndan uzaya insans›z araçlar›n
gönderilmesi
durumlar›ndan hangileri, Locarno Antlaflm
flmas›'n›n
flamamas›nda etkili olmuflt
fltur?
amac›na ulafla
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
3.
E) Köyden kente göç h›zland›.
E) II ve III
I. Almanya, Ren Nehri’nin do¤u ve bat› yakas›nda
asker bulunduramayacakt›r.
II. Almanya, Avusturya ile birleflmemeyi taahhüt
edecektir.
III. Almanya; Avusturya, Çekoslovakya ve Polonya'n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yacakt›r.
flt›r?
hükümlerinden hangileri yer alm›flt
B) Yaln›z II
D) I ve II
D) Tar›m ve hammadde fiyatlar›nda büyük düflüfller
yafland›.
C) I ve II
fl› sonucunda Almanya ile imzalanan
I. Dünya Savafl›
flmas›’nda,
Versay Antlaflm
A) Yaln›z I
fla¤›dakilerden hangisi, I. Dünya Savafl›
fl› sonras›
Afla
flanan geliflm
flmelerden birisi de¤ildir ?
dönemde yafla
C) Yaln›z III
6.
Atatürk Dönemi’nde,
I. ba¤›ms›zl›¤a ve toprak bütünlü¤üne karfl›l›kl›
sayg› gösterme,
II. hayalcilikten ar›nd›r›lm›fl, ak›lc› ve gerçekçi bir
d›fl politika takip etme,
III. uluslararas› bar›fla ve iflbirli¤ine katk›da bulunma
ilkelerinden hangilerinin, Yeni Türk Devleti’nin milli
siyaseti haline getirildi¤i söylenebilir?
E) I, II ve III
B-B-E / D-C-E
30
B) Yaln›z II
A) Yaln›z I
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
KAZANMIfi OLMAMIZ GEREKEN
B‹LG‹ ve BECER‹LER
I. Dünya Savafl› ve sonras›ndaki geliflmeleri aç›klama
SSCB’nin kurulmas›n› kavrama
Orta Asya’daki Türk devlet ve topluluklar› ile ilgili geliflmeleri kavrama
Basmac› Hareketi’ni kavrama
Orta Do¤u’da manda yönetimlerinin kurulma sürecini aç›klama
Japonya’n›n Uzak Do¤u’da yeni bir güç olarak ortaya ç›kmas›n› fark etme
1929 Dünya Ekonomik Buhran›’n›n ortaya ç›kmas›n› ve etkilerini aç›klama
‹ki savafl aras› dönemde Avrupa’da meydana gelen geliflmeleri kavrama
Bar›fl›n süreklili¤ini sa¤lama çabalar›n› kavrama
‹ki savafl aras› dönemde dünyada meydana gelen geliflmeleri kavrama
‹talya, Almanya ve ‹spanya’da yaflanan rejim de¤iflikliklerini aç›klama
1923-1938 aras›nda Türkiye Cumhuriyeti d›fl politikas›n› analiz etme
31
02 2. DÜNYA SAVAfiI
Yeni Bir Savafla Do¤ru
Savafl Y›llar›
Bar›fla Do¤ru
Savafl›n Etkileri
Savafl Y›llar›nda Türkiye
32
2. DÜNYA SAVAfiI
2.1
Yeni Bir Savafla Do¤ru
I. Dünya Savafl› sonucunda Avusturya-Macaristan
ve Osmanl› Devleti’nin tarih sahnesinden çekilmesi ile siyasi bir boflluk olufltu. Bu boflluk yeni kurulan ulus devletlerle doldurulmaya çal›fl›ld›.
Her geçen gün artan hammadde ihtiyac› Japonlar›, Mançurya ve Çin topraklar›na yöneltti.
Ancak ulus devlet olarak nitelendirilen bu yeni
devletlerin s›n›rlar› çizilirken, ulus kavram›na dikkat edilmedi. Çekoslovakya ve Yugoslavya buna
aç›k birer örnektir.
Savafl sonunda imzalanan bar›fl antlaflmalar› ve
özellikle de Versay, sadece harita üzerinde bir düzen getirdi. Uluslararas› alanda istikrars›z ve dengesiz bir yap› oluflturdu.
Japon ‹mparatoru Hirohito
Savafl sonras› dönemde yaflanan a¤›r ekonomik
sorunlar özellikle Alman halk›na büyük s›k›nt›lar
yaflatt›. Locarno ve Kellog Pakt› gibi giriflimlerle
Almanya’n›n tepkileri yumuflat›lmaya çal›fl›ld›. Bar›fl antlaflmalar› ancak 1930 y›l›na kadar korunabildi.
1929’a kadar bölgedeki ekonomik nüfuzunu art›rmay› yeterli gören Japonya,
I. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan dünya bar›fl›n› korumak ve devletler aras› uyuflmazl›klara siyasi çözümler bulmak amac›yla kurulan Milletler Cemiyeti, kendisine yüklenen misyonu yerine getirmekten
uzakt›.
• 1933’te Milletler Cemiyeti’nden çekildi.
Milletler Cemiyeti’nin kurulmas› fikrini ortaya atan
ABD, örgütün üyesi olmam›flt›. Örgütün kararlar›na uymayan devletlere karfl› nas›l bir yol izlenmesi gerekti¤ine iliflkin fikir birli¤i sa¤lanam›yordu.
1931 y›l›nda Japonya’n›n uluslararas› bütün uyar›lara karfl›n
Çin’e ait Mançurya bölgesini iflgal etmesi bu kafa kar›fl›kl›¤›n› net
bir biçimde ortaya ç›kard›.
Komünist bir yönetime sahip olan SSCB kendi iç ifllerine yönelmiflti. Osmanl› Devleti’nin Arap topraklar›ndan çekilmek zorunda b›rak›lmas› ile bölgede
oluflan boflluk ‹ngiltere ve Fransa taraf›ndan dolduruldu.
1929 y›l›nda yaflanan dünya ekonomik bunal›m›,
zaten yeterince istikrara kavuflamam›fl devletler
aras› güçler dengesini daha da sorunlu hale getirdi.
flmeler
Savafl Öncesi Geliflm
Japonya: I. Dünya Savafl›’nda Almanlara savafl ilan
eden Japonya, bu devletin elindeki baz› Uzak Do¤u
sömürgelerini ele geçirmiflti.
Japonya, 1920’li y›llar›n sonlar›na gelindi¤inde
Uzak Do¤u’nun en güçlü devleti durumuna geldi.
• 1929 ekonomik krizinin ard›ndan yay›lmac› ve
sald›rgan politikalara yöneldi.
• 1931 y›l›nda Mançurya’y› iflgal etti.
• Bat›l› devletlerin Çin ile olan iliflkilerini kesmelerini istedi.
Bu geliflmeler karfl›s›nda ilk planda pasif kalan Bat›l› devletler, Japonya’n›n 1937 y›l›nda Çin topraklar›na sald›rmas› üzerine Çin’e yard›m yapmaya
bafllad›.
Çin topraklar›n›n bir bölümü iflgal eden Japonlar,
Bat›l› devletlerin Uzak Do¤u’dan uzaklaflt›r›lmas›n›
öngören ve “Yeni Düzen” ad› verilen bir politika
benimsedi.
‹talya: ‹talya, I. Dünya Savafl›’nda galip taraf aras›nda yer almas›na karfl›n bekledi¤i kazan›mlar› elde edememiflti. Savafl sonras› ülkede yaflanan büyük ekonomik çöküntü ve siyasi kargafla ortam›nda Benito Mussolini'nin Faflist Parti’si öne ç›kt›.
Mussolini, ‹talyanlara ülkenin problemlerini çözece¤ini vaat
ediyor ve Roma ‹mparatorlu¤u’nun eski görkemli günlerine geri
dönülece¤ine söz veriyordu.
Ekim 1922’de ‹talya kral›n› tehdit ederek iktidar› elde eden Mussolini,
• Ülkedeki partileri kapatt›.
• Sendikal hareketleri kanun d›fl› ilan etti.
• Kitap yay›nc›l›¤›na ve gazetelere s›k› bir sansür
uygulamaya bafllad›.
• E¤itimi s›k› bir kontrol alt›na ald›.
33
2. DÜNYA SAVAfiI
Faflist iktidar döneminde ulafl›m alan›nda yap›lan
yat›r›mlar ve çiftçilerin devlet taraf›ndan teflvik
edilmesi, ülke ekonomisinin bir düzelme sürecine
girmesine yol açt›.
Yaflanan bu süreç tar›m ve endüstrinin canlanmas› sa¤land›. Bunun sonucunda ‹talya’da iflsizlik
azald›. Bütün bu geliflmeler ‹talyan halk›n›n Mussolini'ye deste¤ini art›rd›.
Sald›rgan bir politika izleyen ‹talya, 1924’te Yugoslavya ile sorun yaflanmas›na yol açan Fiume flehrini ele geçirdi. Ege adalar›ndan Korfu’yu iflgal etti.
1924 y›l› sonunda Arnavutluk’u nüfuzu alt›na ald›.
1930’larda ‹talyanlar›n yay›lmac› politikalar› sürdü.
Do¤u Akdeniz ve Anadolu da ‹talyanlar›n hedefleri
aras›ndayd›.
• Versay Antlaflmas›’n›n k›s›tlamalar›ndan kurtulmak,
• Tek millet, tek devlet ilkesini hayata geçirmek,
• Alman milletine bir hayat sahas› (Lebensraum)
oluflturmak
Alman milletini siyasi bak›mdan eski güçlü durumuna tekrar
ulaflt›rmay› hedefleyen Hitler, Alman ›rk›n›n bir an önce temizlenmesi gerekti¤ini savunuyordu. Nazizm (Nasyonal Sosyalizm)
fikri zamanla geliflti, gün geçtikçe yayg›nl›k ve taraftar kazand›.
II. DÜNYA SAVAfiI’NDA BLOKLAR
Müttefik Devletler
Mihver Devletler
‹ngiltere
Fransa
Sovyetler Birli¤i
ABD
Avusturalya
Kanada
Güney Afrika
Almanya
‹talya
Japonya
Finlandiya
Romanya
Macaristan
Bulgaristan
‹ktidara geliflinin ard›ndan h›zla silahlanmaya ve
asker say›s›n› art›rmaya bafllayan Hitler, 1933 y›l›nda Almanya’n›n, Silahs›zlanma Konferans› ve Milletler Cemiyeti’nden çekildi¤ini aç›klad›.
Mussolini ve Hitler
Hammadde kaynaklar›n›n k›s›tl› olmas›, ‹talyanlar›
Orta Do¤u’da da etkinli¤ini art›rmaya yöneltti. Bu
amaçla 1935 y›l›nda zengin yeralt› kaynaklar›na sahip durumdaki Habeflistan iflgal edildi.
‹talya’ya karfl› Avrupa’da ortak bir cephe oluflturulamamas›
‹talyanlar›n iflgalini kolaylaflt›rd›. Habeflistan’›n iflgali, ‹talya’y› ‹ngiltere karfl›s›nda önemli bir rakip haline getirdi. Almanya bu geliflme karfl›s›nda Locarno Antlaflmas›’n› geçersiz ilan etti. Avrupa’da dengeler iyice bozuldu.
Versay ile Fransa’ya b›rak›lm›fl olan Saar bölgesi
halkoylamas› sonucunda geri al›nd›.
Versay Antlaflmas›, Alman kamuoyunda büyük tepki ile karfl›lanm›flt›r. Alman halk› ve bas›n› hak etmediklerini düflündükleri
bu antlaflman›n gözden geçirilmesi gerekti¤i düflüncesini yüksek
sesle dile getirmeye bafllad›. Adolf Hitler iflte böyle bir ortamda
ön plana ç›km›fl ve iktidara gelmifltir.
Devletler Aras› Gruplaflmalar Bafll›yor: 1935’e kadar ‹ngiltere ile yak›n duran ‹talya, Habeflistan’›n
iflgali sonras›nda Almanya ile iliflkilerini gelifltirmeye bafllad›. Geliflen Alman-‹talyan ittifak›, “RomaBerlin Mihveri” kurulmas›na ortam haz›rlad›.
Bu arada SSCB karfl›tl›¤›ndan hareket eden Almanya ve Japonya aras›nda, 1936 y›l›nda Alman-Japon
Pakt› imzaland›. Bu flekilde ad›na Anti-Komintern
Pakt da denilen Berlin-Tokya Mihveri kuruldu.
34
Almanya: 1932’de Almanya’da baflbakan olan Hitler'in iktidara gelifliyle birlikte de¤iflen Alman d›fl
politikas› flu hedeflere yöneldi:
Hitler
Milletler Cemiyeti’nin etkisizli¤inden cesaret alan
Hitler, 1936’da Ren Irma¤›’n›n bat›s›nda kalan top-
2. DÜNYA SAVAfiI
raklara asker soktu. Halbuki Almanya ile Milletler
Cemiyeti aras›nda 1925 y›l›nda imzalanan antlaflma gere¤ince söz konusu bölgede hiçbir devletin
askeri varl›¤› olmayacakt›.
Almanya'n›n Versay Antlaflmas›’n› bu flekilde tek
tarafl› olarak geçersiz saymas›, Fransa, ‹ngiltere
ve SSCB taraf›ndan tepki ve endifle ile karfl›land›.
Almanya Mart 1938’de Avusturya ile birleflti¤ini
ilan ederek bu ülkeyi topraklar›na katt›.
Hitlerin yapt›¤› fley, Hayat Sahas› plan›n›n uygulamaya koyulmas›ndan ibaretti.
Bu arada Arnavutluk’u nüfuzu alt›nda tutan ‹talya,
bu ülkeyi iflgal etti. ‹talya ile 22 May›s 1939’da Çelik Pakt kuran Almanya, ticari bir anlaflma imzalayarak Romanya’y› da nüfuzu alt›na ald›.
Savunma
Ulusal Gelir
Harcamalar›
(milyar dolar)
(%)
Hitler için yeni hedef art›k Çekoslovakya’n›n elinde
bulunan Südet bölgesiydi. Kalabal›k bir Alman nüfusu bar›nd›ran bu bölgede ç›kan kar›fl›kl›klar› bahane eden Almanya, May›s 1938’de Çekoslovakya’y› iflgal edece¤ini aç›klad›.
ABD
68
1.5
‹ngiltere
22
5.7
Fransa
10
9.1
Almanya
17
23.5
‹talya
6
14.5
Bu geliflme karfl›s›nda ortak tav›r belirlemede zorlanan Avrupa devletleri, 29 Eylül 1938’de düzenledikleri Münih Konferans› ile Südet bölgesinin Almanya’ya verilmesini sa¤lad›.
SSCB
19
26.4
Japonya
4
28.2
Sovyet yönetimi bu konferansa ça¤r›lmamas› üzerine ‹ngiltere ve Fransa ile olan ittifak›n› sona erdirerek Almanlarla iflbirli¤ine yöneldi.
Savafl Y›l›: Avrupal› devletlerin Alman politikalar›
karfl›s›ndaki kafa kar›fl›kl›¤›ndan sonuna kadar yaralanan Hitler, yeni bir ad›m daha atarak Prag’a asker
soktu ve Çekoslovakya topraklar›n› iflgal etti.
Devletlerin II. Dünya Savafl›’ndaki savunma harcamalar›
Versay’la serbest flehir statüsü verilen Danzig’i
Polonya’dan talep eden Hitler, iste¤inin kabul edilmemesi üzerine Polonya’ya sald›rma karar› ald›.
‹talya’n›n savafla girmesinin gecikece¤inin anlafl›lmas› üzerine de SSCB ile yak›nlaflt›.
23 A¤ustosta Almanya ile SSCB aras›nda bir sald›rmazl›k antlaflmas› imzaland›. Polonya topraklar›
iki devlet aras›nda paylafl›ld›. Bu geliflme ‹ngiltere
ve Fransa’n›n SSCB ile olan iliflkilerini kesmelerine
yol açt›. Bloklaflmalar iyice belirginleflmiflti ve iliflkiler kopma noktas›ndayd›.
Almanya, 1 Eylülde Polonya topraklar›n› iflgale bafllad›. ‹ngiltere ile Fransa 3 Eylülde Almanya’ya savafl ilan etti.
Almanlar yeni savafl stratejisi “Blitzkrieg” ile Polonya cephesinde baflar› elde etti. 17 Eylülde SSCB
de Polonya’n›n do¤usunu iflgale bafllad›.
Alman askerleri Çekoslovakya'da
Bu süreçte Almanya’y› sakinlefltirmeye çal›flan ‹ngiltere, “YYa flt›rma Politikas›” olarak adland›r›lan bu politikas›n› Romant›flt
ya’n›n Alman nüfuzu alt›na girmesi üzerine tek etti.
2.2
Bir Alman sald›r›s›ndan çekinen SSCB, tampon bölge oluflturmak amac›yla Ekim 1939’da Estonya, Letonya ve Litvanya’y› iflgal etti. Ard›ndan Finlandiya’dan topraklar›na asker sokmak için izin istedi.
Savafl Y›llar›
Avrupa’da savafl›n bafllad›¤› ilk dönemlerde Bat›l›
müttefikler hareketsizdi. Frans›zlar, Almanya s›n›r›nda savunma amaçl› olarak oluflturduklar› Maginot Hatt›’n›n gerisinde kald›.
Kuzeydeki ‹ngiliz birlikleri, Belçika’n›n savafla gir-
memesi nedeniyle Almanlarla hiç karfl›laflmad›.
Askeri aç›dan savafla tam haz›rl›kl› olmayan Fransa ve ‹ngiltere ordular›n› modernize etme telafl›
içindeydi. Bu nedenle savafl›n ilk y›llar› mihver devletlerin üstünlü¤üyle geçti.
35
2. DÜNYA SAVAfiI
II. Dünya Savafl›, Avrupa, Pasifik ve Kuzey Afrika
olmak üzere üç cephede gerçekleflti.
II. Dünya Savafl›’nda Cepheler
Avrupa
Kuzey Afrika
Asya - Pasifik
Tüm askeri malzemelerini b›rakarak kaçan yaklafl›k 340.000 ‹ngiliz ve Frans›z askeri, güçlükle
Dunkerque bölgesine ulaflt› ve ‹ngiltere’ye geçirilerek kurtar›labildi.
10 Haziranda, ‹talya Fransa’ya savafl ilan etti. 14
Haziran 1940’da Almanlar›n Paris’e girmesi üzerine, Frans›zlar ateflkes imzalamak zorunda kald›.
Frans›z Mareflal Petain, Vichy’de Almanlar›n denetiminde bir Frans›z hükümeti kurdu.
Maginot Hatt›
Hitler Paris'te
Maginot (Majino) Hatt›, Fransa'n›n tüm kuzey ve do¤u s›n›rlar›n› kapsayan ve Fransa savunma bakanlar›ndan Andre Maginot’un ad› verilmifl devasa büyüklükteki savunma hatt›d›r. Hiç bir
zaman planland›¤› ölçüde tam olarak bitirilemeyen savunma hatt› II. Dünya Savafl›’nda Almanya’ya göre daha zay›f durumda olan
Frans›z ordusunun tek ümidi olmufltur. Ancak bu hat Almanya’y›
durdurmaya yetmemifl ve Fransa’n›n iflgalini önleyememifltir.
Avrupa’da Savafl
Almanya, Nisan 1940’ta denizalt›lar› için üsler kurmak, Norveç’in Narvik liman›na getirilen ‹sveç kömür ve demirini denetim alt›nda tutmak amac›yla
Norveç’i iflgal etti.
Bölgede Müttefiklerin asker ç›karma giriflimlerini
önleyebilecek hava üsleri kuran Almanlar, Nisan
ay›nda da Danimarka’y› iflgal eti.
‹lk Hedef Fransa…
10 May›s 1940’ta bafllayan Alman sald›r›s›, k›sa sürede tarafs›zl›¤›n› ilan etmifl olan Belçika, Hollanda
ve Lüksemburg’un iflgaliyle sonuçland›. Yard›ma
gelen ‹ngiliz ve Frans›z ordular› püskürtüldü.
Alman tanklar› Ardennes bölgesini geçerek 14 May›sta Sedan cephesini deldi.
Rahat bir flekilde Fransa içlerine ilerleyen Alman
z›rhl›lar› denize ulaflarak Müttefik birliklerinin
önemli bir bölümünü k›y› bölgesinde kuflatt›.
36
Alman birlikleri Fransa’n›n kuzeyini ve Atlas Okyanusu k›y›lar›n› iflgal etti. 92.000 civar›nda kay›p
veren Frans›zlar birkaç hafta içinde tarihinin en
büyük yenilgilerinden birini yaflad›.
‹ngiltere’ye geçmek zorunda kalan ve burada Özgür Fransa
Hareketi’ni bafllatan General Charles de Gaulle, Alman iflgaline
karfl› direnifli sürdürmüfltür.
Almanlar ‹ngiltere’ye Sald›r›yor…
Hitler’in bir sonraki hedefi ‹ngiltere idi. Britanya’ya
asker ç›karmak isteyen Almanlar, ‹ngiliz direniflini
ve deniz gücünü çökertebilmek için Güney ‹ngiltere’deki havaalanlar›n› ve limanlar›n› her gün bombalamaya bafllad›.
‹ngiltere’nin iflgali konusunda zorlanaca¤›n› gören
Hitler do¤uya yönelme karar› ald›. Zaten Hitler’in
SSCB ile 1939’da yapt›¤› sald›rmazl›k anlaflmas›n›n
temel amac›, Almanya’n›n ayn› anda hem bat›da,
hem de do¤uda savaflmas›n› önlemekti.
1944’te Tank Üretimi
Almanya
17.800
Rusya
29.000
‹ngiltere
5.000
ABD
17.500
Hitler, SSCB topraklar›
üzerinden Orta Do¤u’ya
inmeyi planl›yordu. Almanya, Romanya ve Bulgaristan ile ittifak yapt›ktan k›sa süre sonra Yugoslavya ve Yunanistan’›
iflgal etti.
2. DÜNYA SAVAfiI
fllang›c›...
Almanya ‹çin Sonun Bafll
Londra’ya ve ‹ngiltere’nin iç bölgelerine yönelen Alman bombard›man› sonucunda bir y›l içinde yaklafl›k 43 bin sivil hayat›n›
kaybetti. 50 bin kifli de yaraland›.
Haziran 1941’de Alman, Fin, Bulgar, Macar ve Romen birliklerinden oluflan yaklafl›k 5,5 milyon asker ve 3.800 tank, Leningrad, Moskova ve Kiev yönünde ilerlemeye bafllad›.
Böylece II. Dünya Savafl›’n›n Do¤u Cephesi savafllar›n›n aç›l›fl hamleleri say›labilecek “Barbarossa
Harekat›” bafllam›fl oldu.
Ama k›fl›n gelmesi, ikmal güçlükleri ve Rus direniflinin giderek kendini toparlamas› ve sertleflmesi
üzerine Alman ordular› yavafllad›. Alman birlikleri
Aral›k 1941’de Moskova önlerinde durmak zorunda
kald›.
Harekat›n k›fl gelmeden tamamlanaca¤›n› öngören
Alman birlikleri, k›fl flartlar›na uygun flekilde donat›lmam›flt›. ‹flte bu flartlar alt›nda Sovyet karfl› sald›r›s› bafllad›.
Büyük kay›plar veren Alman birlikleri, Sovyet topraklar›nda tutunabilmelerine karfl›n büyük kay›plara u¤rad›.
Bu durum karfl›s›nda güneye yönelen Almanlar,
Kafkasya üzerinden ‹ran’a inmeyi planlad›. Buradan Hindistan’a ulaflacak Alman birlikleri, Japon
güçleri ile birleflmeyi hedefliyordu.
Kafkasya’da önemli petrol yataklar›n› ele geçiren
Almanlar, geri çekilen Rus ordusunu Stalingrad
kentinde kuflatt›. Üç ay süren Stalingrad Kuflatmas› Almanlar›n bozgunu ile sonuçland›.
Alman topçu birlikleri Barbarossa Harekat›'nda
Devletlerin Uçak Üretimi (1932 - 1939)
Fransa
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
(600)
(600)
(600)
785
890
743
1,382
3,163
36
368
1,968
3.183
5,112
5,606
5,235
8,295
(500)
(500)
(750)
(1,000)
(1,000)
(1,500)
(1,850)
(2,000)
Japonya
691
766
688
952
1,181
1,511
3,201
4,467
‹ngiltere
445
633
740
1,140
1,877
2,153
2,827
7,940
ABD
593
466
437
459
1,141
949
1,800
2,195
2,595
3,578
3,578
3,578
7,500
10,382
Almanya
‹talya
SSCB
2,595
2,595
Bu topyekün sald›r› karfl›s›nda tutunamayan K›z›lordu çöktü.
Üç ay sonra Leningrad ve Moskova’n›n d›fl bölgelerine kadar ilerlendi. Ukrayna da Alman iflgali alt›na
düfltü.
fllar›: fiu bir gerçek ki savafl bafllad›¤›nda
Avrupa’da Deniz Savafll
‹ngiltere ve Fransa donanmalar›, Alman donanmas›ndan çok daha güçlü idi. Ancak donanmas›n› etkin biçimde kullanan Almanlar, say›s› h›zla artan savafl gemileri ve özellikle de denizalt›lar›yla ticaret gemilerine zarar verebiliyordu.
Müttefiklerin asker, savafl araç ve gereçleri tafl›yan ticaret gemileri savafl gemilerinin korumas› alt›nda yol alabiliyordu. Uçak gemilerinden ve hava üslerinden kalkan savafl uçaklar› da deniz savafllar›na kat›l›yordu. Alman denizalt›lar› Müttefiklere ait binlerce ticaret gemisini bat›rd›. Buna karfl›l›k Almanlar›n kaybetti¤i
denizalt› say›s› 782 idi.
Rus birlikleri Stalingrad Kuflatmas›’nda Almanlara karfl›
baflar›l› bir direnifl sergilemifltir.
37
2. DÜNYA SAVAfiI
Bu geliflmelerin yan›nda SSCB’ye dönük ‹ngiliz ve
Frans›z yard›mlar›, Almanlar› topyekün savafla yöneltti. ‹flgal edilen bölgelerdeki ekonomik kaynaklar sömürülmeye baflland›. ‹flgal bölgelerindeki insanlar Almanlar taraf›ndan zorla fabrikalarda çal›flt›r›lmaya baflland›.
II. Dünya Savafl›’n›n en büyük kara çarp›flmalar›ndan birisi olan
ve Almanlar›, Kafkasya’dan çekilmek zorunda b›rakan Stalingrad
çarp›flmalar›, hem mihver devletler hem de Almanya için bir dönüm noktas› olmufltur.
Kuzey Afrika’da Savafl
‹talyanlar›n deste¤ini alan Almanlar, üstün bir deniz gücüne sahip ‹ngiltere’yi çökertebilmek için bu
devletin Kuzey Afrika’daki üslerini hedef almaya
karar verdi.
Cebelitar›k, Malta, ‹skenderiye ve Süveyfl’i bombalayan ‹talyanlar, Kuzey Afrika’da bir kara harekat›na bafllad›. Eylül 1940’ta Süveyfl üzerine yönelen
‹talyan birlikleri, ‹ngiliz taraf›ndan Bingazi’ye kadar püskürtüldü.
Bu geliflme üzerine Almanlar›n Kafkasya üzerinden, ‹talyanlar›n güneyden, Japonlar›n ise Hindistan üzerinden ‹ran’a ulaflmas›n› sa¤layacak bir Alman harekat plan› yap›ld›.
‹ngilizleri hedef alan Alman-‹talyan ortak sald›r›s›
baflar›s›z oldu. ‹ngilizler ‹talya’n›n bölgedeki sömürgelerinin büyük k›sm›n› ele geçirdi.
Asya ve Pasifik’te Savafl
ABD bafllang›çtan itibaren savaflta tarafs›z durumda idi. Amerikan kamuoyu ABD’nin savafla girmesine veya taraflardan birine do¤rudan müdahale
etmesine karfl›yd›.
Fakat Almanlar›n üstünlük sa¤lamas›, ABD’nin politikalar›n› de¤ifltirmesine yol açt›. 1941’de Ödünç
Verme ve Kiralama Yasas›’n› ç›karan ABD, kendi
güvenli¤ini koruma aç›s›ndan gerekli gördü¤ü devletlere silah satmaya bafllad›. ‹ngiltere ve SSCB bu
yasadan yararlanarak ABD’den destek elde etti.
9 A¤ustos 1941’de bir araya gelen ‹ngiltere ve ABD
liderleri, Atlantik Bildirisi’ni yay›nlad›lar.
Bildiride flunlara yer verildi.
• Savafltan sonra topraklar›m›z› geniflletmek niyetinde de¤iliz.
• Halklar›n onay› al›nmadan s›n›r de¤iflikli¤i yap›lmayacakt›r.
• Bütün uluslara güvenle hayat sürme imkan›
sa¤layacak bir bar›fl›n yap›lmas›n› istiyoruz.
• Uluslararas› iflbirli¤i gelifltirilmelidir.
• Savafltan sonra topyekün bir silahs›zlanma sa¤lanacakt›r.
• Temel ham maddelerden eflit flekilde yararlan›lacak ve insanlar açl›ktan kurtar›lacakt›r.
Atlantik Bildirisi, Birleflmifl Milletler Antlaflmas›’na temel teflkil
etmifltir. Almanya’ya karfl› savafla kat›lan 26 devletin imzas› ile 1
flmifl Milletler Demeci yay›nland›. 26 devlet
Ocak 1942 de bir Birleflm
Atlantik Bildirisi ilkelerini aynen kabul ederek zafer elde edilinceye kadar iflbirli¤i yapacaklar›n› ilan etti. Böylece, savafltan
sonra kurulacak olan Birleflmifl Milletler Teflkilat›'n›n ilk ad›m›
at›lm›fl oluyordu.
Japonlar Pearl Harbour’u Bas›yor…
Alman birlikleri Kuzey Afrika'da
Müttefikler, düflman› önce Kuzey Afrika’dan sürmeye karar verdiler. Bu nedenle, General Eisenhower komutas›ndaki ‹ngiliz ve ABD askerlerinden
oluflan 100 bin kiflilik bir kuvvet, Fas ve Cezayir k›y›lar›na ç›karma yapt›.
Tunus’a do¤ru ilerleyen Müttefiklere ba¤l› güçler,
Tunus bölgesinde yaflanan çarp›flmalardan sonra
May›s 1943’te Alman ve ‹talyan kuvvetlerini çökertti.
38
II. Dünya Savafl› s›ras›nda Avrupa’da yaflanan kargaflay› de¤erlendiren Japonlar, Çin topraklar›n›n bir bölümünü iflgal etti. ABD’ye karfl› üstün gelmek için
Fransa’ya ait Çinhindi’nde önemli üsler elde etti.
ABD’nin bu geliflmelere tepkisi, Japonya’ya petrol
ambargosu koymak oldu. 7 Aral›k 1941’de Pazar
günü sabah saatlerinde Japon uçak gemilerinden
havalanan 360 civar›nda savafl uça¤›, Hawaii Adalar›’nda bulunan Pearl Harbour deniz üssünde demirli ABD savafl gemilerine sald›rd›.
ABD’nin Pasifik donamas›n›n önemli bir bölümü etkisiz hale
getiren bu giriflim s›ras›nda, bölgedeki petrol depolar›n›n vurulmamas› ve üs bölgesinin iflgal edilmemesi, Pearl Harbour bask›n›n›n istenen sonucu vermesini önlemifltir.
2. DÜNYA SAVAfiI
Bu geliflme üzerine toplanan ABD Kongresi 8 Aral›k 1941’de Japonya’ya, 11 Aral›kta da Almanya ve
‹talya’ya savafl ilan etti.
Midway üssüne sald›ran Japonlar burada da baflar›s›zl›¤a u¤rad›.
ABD, Ocak 1942’de Birleflmifl Milletler ‹ttifak›’n› kurdu. Ortak
savafl ve ortak bar›fl kararlar› al›nd›. Öncelikli hedef olarak Almanya belirlendi.
M‹HVER DEVLETLER‹N L‹DERLER‹
Almanya • Adolf Hitler
‹talya
• Benito Mussolini
Japonya • ‹mparator Hirohito
MÜTTEF‹K DEVLETLER‹N L‹DERLER‹
Pearl Harbour Bask›n›
Pearl Harbour bask›n›n› izleyen günlerde ABD ve
Filipin güçlerini yenilgiye u¤ratan Japonlar, May›s
1942’de Filipinleri ele geçirdi. ABD’ye ait Guam ve
Wake adalar› ile ‹ngiltere’ye ait Hong Kong’u ald›.
Birmanya ve Endonezya’ya asker ç›kard›.
May›s 1942’de Avustralya aç›klar›nda Mercan Denizi’nde ABD donanmas› ile karfl›laflan Japon donanmas› yenilgiye u¤rad›. K›sa süre sonra ABD’nin
2.3
‹ngiltere
• Neville Chamberlain (1940’a kadar)
• Winston Churchill (1945’e kadar)
• Attle (1945’den sonra)
• Vichy hükümeti lideri Mareflal Petain
Fransa
• ‹ngiltere’de "Özgür Fransa" hareketi
lideri Franca Charles de Gaulle
ABD
• Franklin Roosevelt (1945’e kadar)
• Harry Truman (1945’ten sonra)
SSCB
• Josef Stalin
Bar›fla Do¤ru
fl›n Sona Ermesi
Avrupa’da Savafl›
14-24 Ocak 1943’te ABD Baflkan› Roosevelt ve ‹ngiltere Baflbakan› Churchill, Kazablanka Konferans›‘nda bir araya gelerek flu kararlar› ald›:
• Mihver Devletler ve Balkan müttefikleri ile kay›ts›z flarts›z teslim öngörmeyen bir bar›fl yap›lmayacakt›r.
• Alman, ‹talyan ve Japon liderlerin yenilgiyi dünya kamuoyu önünde kabul etmeleri sa¤lanacakt›r.
• SSCB üzerindeki bask›y› azaltmak için Sicilya’ya ç›karma yap›lacak ve Almanya üzerindeki
bask› art›r›lacakt›r.
• Balkanlarda ikinci bir cephenin aç›lmas› için
Türkiye'nin savafla kat›lmas› yönünde gerekli
haz›rl›klar yap›lacakt›r.
‹talya’y› Kuzey Afrika’dan ç›karan Müttefik devletler, ‹talya üzerinden Avrupa’ya yönelme karar› ald›.
Müttefikler Temmuz önce 1943’te Sicilya’y› iflgal
etti. Sicilya’n›n kayb› ve ‹talya’n›n bombalanmas›
‹talyan lider Mussolini’yi çekilmek zorunda b›rakt›.
Eylül 1943’te ‹talya teslim oldu ve Malta’daki donanmas›na el konuldu.
Müttefikler 3 Eylülde Güney ‹talya’ya, birkaç gün
sonra da Salerno Körfezi'ne ç›karma yapt›. Burada
Alman birliklerinin direnifli ile karfl›laflan, ancak buna ra¤men kuzeye do¤ru ilerlemeyi baflaran Müttefikler 4 Haziranda Roma’ya girdi.
Avrupa’da Savafl›n Sonu Art›k Yak›n...
6 Haziran 1944’te Overlord Harekat› ile 100.000
Müttefik askeri Fransa'n›n Normandiya k›y›lar›na
100 km.lik bir k›y› boyunca ç›karma yapmaya bafllad›. 1.000 uçakla havadan indirme, 4.000 gemiyle
de denizden ç›karma yap›ld›.
Atlantik Duvar› olarak adland›r›lan Alman hatlar›n›
zorlanarak da olsa geçen Müttefik güçleri, 26
A¤ustos’ta Paris’e girdi. 1944 y›l› sonunda Fransa
ve Belçika neredeyse tümüyle özgürlü¤üne kavuflmufltu.
39
2. DÜNYA SAVAfiI
Yalta Konferans›’nda al›nan kararlardan baz›lar›
flunlard›r:
• SSCB, Do¤u Avrupa’daki ordular›n› çekmek ve
buralarda serbest seçimlerin yap›lmas›n› sa¤lamak için söz verdi.
• SSCB, Birleflmifl Milletler’de üç sandalyenin
(SSCB, Belarus, Ukrayna) kendisine verilmesi
karfl›l›¤›nda Japonya'ya savafl açmay› ve Uzak
Do¤u savafl›na kat›lmay› kabul etti.
Müttefik kuvvetlerin ç›karma yapt›¤› Normandiya sahilleri
‹talya’da 13 A¤ustos 1944’te Floransa’y› alan Müttefikler, Nisan 1945’te Po Irma¤›’n› geçti. ‹talya’daki Alman birlikleri 2 May›sta teslim oldu. Birkaç
gün sonra Müttefik güçleri, Avusturya’dan güneye
do¤ru ilerleyen ABD askerleriyle bulufltu.
Do¤uda ise Sovyet birlikleri Haziran 1944’te Do¤u
Avrupa’da bir harekat bafllatarak Varflova önlerinde Vistül Nehri’ne kadar geldi. Romanya ve Bulgaristan’a girdi. Finlandiya Eylül ay›nda teslim oldu.
Ukrayna’y› kurtaran K›z›lordu birlikleri Balt›k ülkelerini iflgal etti. Ayr›ca Yugoslavya’n›n önemli bir
bölümü Alman iflgalinden kurtar›ld›.
Sovyet ordular› A¤ustos ay›nda iki koldan ilerleyerek Balt›k Denizi’nin do¤u k›y›s›ndan ve Tuna vadisi üzerinden Macaristan’a do¤ru hareket etti.
1945 y›l› geldi¤inde mevcut koflullar alt›nda Almanya’n›n art›k
savafl› götüremeyece¤i ortaya ç›km›flt›.
Yalta Konferans›
ABD Baflkan› Roosevelt, ‹ngiltere Baflbakan›
Churchill ve SSCB Devlet Baflkan› Stalin, K›r›m’›n
Yalta kentinde 4 fiubat 1945’te bir araya geldiler.
BM'nin kurulmas› için San Francisco’da bir konferans›n toplanmas› karar› burada al›nm›flt›r.
• Almanya’n›n iflgal bölgelerine ayr›lmas›, ‹ngiltere ve ABD’nin kendi bölgelerinden Fransa'ya bir
k›s›m b›rakmas› kararlaflt›r›ld›. Ayn› flekilde Berlin’de ortak iflgal alt›nda bulunacakt›.
• Tamirat borçlar›, ödeme flekli daha sonra belirlenmek üzere 20 milyar dolar olarak belirlendi.
• Kurulmas› kararlaflt›r›lan BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeleri için veto ilkesi kabul edildi. 1
Mart 1945'e kadar ortak düflmana savafl ilan etmemifl olanlar›n üyeli¤e al›nmamalar›na karar
verildi. (Bu karar üzerine Türkiye, 23 fiubat
1945'de Almanya ve Japonya'ya savafl ilan etmifltir.)
• Polonya'n›n do¤u s›n›rlar› tespit edilirken, bat›
s›n›rlar›n tespiti sonraya b›rak›ld›.
• Türk Bo¤azlar›n›n statüsünün SSCB lehine de¤ifltirilmesine, durumdan Türkiye'nin haberdar
edilmesine karar verildi.
Yalta Konferans›’ndan en kazançl› ç›kan devlet SSCB olmufltur.
Almanya Teslim Oluyor…
Sovyet ordular› Ocak 1945’te Budapeflte’ye, Nisanda ise Viyana’ya girerek Berlin’e do¤ru ilerledi. 25
Nisanda Berlin kuflat›ld›.
Müttefiklerin Berlin'e girmelerinin ard›ndan savafl›n kaybedildi¤ini anlayan Adolf Hitler, yerine Amiral Doenitz’i b›rakarak 30 Nisanda intihar etti.
Amiral Doenitz’in 7 May›s 1945 günü imzalad›¤›
teslim olma belgesi ile Almanya kay›ts›z flarts›z
teslim olmufl ve Avrupa’da savafl sona ermifltir.
Potsdam Konferans›
17 Temmuz-2 A¤ustos 1945 tarihleri aras›nda Almanya'n›n Potsdam flehrinde ABD, ‹ngiltere ve
SSCB liderlerinin kat›l›m›yla bir konferans daha
düzenlendi.
Müttefik liderleri Yalta Konferans›’nda
40
Bu konferansta önceki konferanslardan farkl› olarak, savafl›n nas›l bitirilece¤ini de¤il, bar›fl›n nas›l
sa¤lanaca¤› konufluldu.
2. DÜNYA SAVAfiI
ral› asker say›s› toplam 55.000’e ulaflm›flt›.
Japonlar›n kayb› ise 100.000’den fazla idi. Japonlar patlay›c› dolu uçaklarla (Kamikaze) Amerikan
gemilerine intihar sald›r›lar› gerçeklefltiriyordu.
Buna karfl›l›k ABD hava kuvvetleri de Japon k›y›
kentlerini yo¤un bir bombard›man alt›nda tutuyordu.
Müttefik liderler Potsdam Konferans›’nda
Potsdam Konferans›, üç büyük devletin yapt›klar› son büyük
konferanst›r.
Konferans’ta al›nan kararlar flunlard›r:
• Almanya'daki tüm Nazi kurumlar›n›n ortadan
kald›r›lmas› kararlaflt›r›ld›.
• ABD, ‹ngiltere, Fransa ve SSCB’nin iflgal bölgelerinde demokratik rejimlerin kurulmas›na karar verildi.
• Savafl suçlular›n›n yarg›lanmas›na karar verildi.
• Avusturya ve baflkenti Viyana, dört devlet aras›nda iflgal bölgelerine ayr›ld›.
• ‹talya'ya bar›fl için öncelik verilmesi ve bar›fl hükümlerinin hafif tutulmas› benimsendi.
• Mihver devletleri ile iflbirli¤i yapt›¤› için ‹spanya’n›n Birleflmifl Milletler’e al›nmamas› benimsendi.
• Sovyet yönetimi, Bo¤azlardan üs talep etti. Ancak konu hakk›nda herhangi bir karar al›nmad›.
• Tuna üzerinde bulunan tüm ülkeler SSCB'nin
askeri iflgali alt›na girdi¤inden, Tuna'da gidiflgelifl serbestisinin sa¤lanmas› ve statünün yeniden tespitine karar verildi.
Pasifik'te ABD-Japon savafl›
ABD Atom Bombas› Kullan›yor…
ABD, Japonya’y› iflgale giriflerek büyük kay›plar
yaflamak istemiyordu. Japonlar›n direniflini k›rmak
ve savafl› bitirmek gerekçesiyle atom bombas› kullan›lmaya karar verildi. 6 A¤ustos 1945’te bir Amerikan bombard›man uça¤› Hiroflima kenti üzerine
ilk atom bombas›n› att›.
8 A¤ustosta Nagasaki üzerine ikinci bir atom bombas› at›ld›. Bu iki bomba Pearl Harbour Bask›n›’n›n
karfl›l›¤› olarak nitelendirildi.
Bu bombalar Hiroflima’da 70.000, Nagasaki’de ise
80.000 sivilin ölmesine ve on binlerce kiflinin yaralanmas›na yol açt›. Her iki kent yerle bir oldu.
Atom bombas›n›n yol açt›¤› radyasyon etkisi y›llarca sürdü.
Potsdam Konferans›’nda taraflar aras›nda yaflanan ç›kar çat›flmalar› gerginliklere yol açm›fl ve Avrupa ve dünyan›n iki nüfuz
bölgesine ayr›lmas›na giden yolu açm›flt›r.
Japonya ‹çin Savafl›n Sonu Geliyor...
Büyük Okyanus’ta ABD’nin üstünlük kurmas›, gerek mesafelerin uzak olmas›, gerekse de zorlu iklim flartlar› nedeniyle güç oldu. Japonlar›n elinde
olan Iwojima ve Okinawa adalar› zorlu mücadeleler
sonunda, fiubat 1945’te ele geçirildi.
Sadece Okinawa bölgesinde iki ay içinde ölü ve ya-
Atom bombas› sonras›nda Hiroflima’dan geriye kalanlar
41
2. DÜNYA SAVAfiI
II. DÜNYA SAVAfiI ÖNCES‹ VE SAVAfi DÖNEM‹ KRONOLOJ‹S‹
1935
13 Ocak: Saar bölgesi Almanya’ya kat›lma karar› ald›.
9 May›s: ‹talya, Habeflistan’› iflgal etti.
1936
25 Ekim: Almanya ile ‹talya aras›nda Berlin-Roma Mihveri kuruldu.
25 Kas›m: Almanya ile Japonya aras›nda Anti Komirtern Pakt kuruldu.
1937
1938
6 Kas›m: ‹talya Arti Komintern Pakt’a kat›ld›.
13 Mart: Almanya, Avusturya ile birleflti¤ini aç›klad›.
29 Eylül: ‹ngiltere, Fransa, ‹talya ve Almanya aras›nda Münih Antlaflmas› yap›ld›.
5 Mart: Almanya, Çekoslavakya'y› iflgal etti.
22 May›s: Almanya ile ‹talya aras›nda Çelik Pakt kuruldu.
1939
23 A¤ustos: Almanya ile SSCB aras›nda Sald›rmazl›k Anlaflmas› imzaland›.
1 Eylül: Almanya Polonya’y› iflgale bafllad›.
3 Eylül: ‹ngiltere ve Fransa Almanya’ya savafl ilan etti.
19 Ekim: ‹ngiltere, Fransa ve Türkiye aras›nda Yard›mlaflma Anlaflmas› imzaland›.
9 Nisan: Almanya, Norveç ve Danimarka'y› iflgal etti.
10 May›s: Almanya, Belçika ve Hollanda’y› iflgal etti.
1940
22 Haziran: Fransa, Almanya ile ateflkes imzalad›.
10 Haziran: ‹talya, ‹ngiltere ve Fransa'ya savafl ilan etti.
17 Nisan: Türkiye’de Köy Enstitüleri için yasa ç›kar›ld›.
27 Ocak: Türkiye’de Milli Korunma Kanunu ç›kar›ld›.
31 Mart: Kuzey Afrika’da Alman ve ‹talyan sald›r›s› bafllad›.
14 A¤ustos: Atlantik Bildirisi yay›nland›.
1941
7 Aral›k: Japonya uçaklar› ABD’nin Pearl Harbour üssünü bombalad›.
11 Aral›k: Almanya ve ‹talya, ABD’ye savafl ilan etti.
18 Haziran: Almanya-Türkiye Dostluk Antlaflmas› yap›ld›.
7 Haziran: ABD, Midway Deniz Savafl›’nda Japon donanmas›n› yenilgiye u¤ratt›.
1942
25 Kas›m: SSCB, Stalingrad Savafl›’nda Almanya’y› yenilgiye u¤ratt›.
Ocak: Türkiye’de karne uygulamas› bafllad›.
11 Kas›m: Türkiye’de Varl›k Vergisi ç›kar›ld›.
3 Eylül: ‹talya ile Müttefikler ateflkes imzalad›.
1943
30 Ocak: Adana’da ‹nönü-Churchill görüflmesi yap›ld›.
4 Aral›k: ‹smet ‹nönü, Kahire Konferans›'na kat›ld›.
6 Haziran: Müttefik Devletler taraf›ndan Normandiya ç›karmas› yap›ld›.
25 A¤ustos: Müttefik Devletler Paris’e girdi.
1944
17 Mart: TBMM taraf›ndan al›nan kararla Varl›k Vergisi kald›r›ld›.
Nisan: Türkiye'de Toprak Mahsulleri Vergisi toplanmaya baflland›.
23 fiubat: Türkiye, Almanya’ya savafl ilan etti.
4 - 11 fiubat: Yalta Konferans› yap›ld›.
25 Nisan: San Fransisco Konferans› topland›.
1945
7 May›s: Almanya Müttefik Devletlere teslim oldu.
6 A¤ustos: ‹lk atom bombas› ABD taraf›ndan Hiroflima’ya at›ld›.
8 A¤ustos: ABD, Nagazaki’ye ikinci bir atom bombas› att›.
14 A¤ustos: Japonya, Müttefik Devletlere teslim olma karar› ald›.
42
2. DÜNYA SAVAfiI
Saat 08:09'da b›rak›lan ilk atom bombas› yerden yaklafl›k 580
metre yükseklikte patlad›. Saniyenin on binde biri kadar k›sa bir
sürede meydana gelen patlaman›n ilk etkisi gözleri kör eden bir
›fl›k oldu. Ard›ndan, patlaman›n etkisiyle oluflan 300.000 derece
s›cakl›¤›ndaki alev f›rt›nas› 1800 km/s h›zla ilerleyerek önüne ç›kan her fleyi küle çevirdi. Sonuç bombay› atan mürettebat›n bile
beklemedi¤i boyutlarda idi. Yard›mc› pilot Richard Lewis, uça¤›n
penceresinden geride b›rakt›klar› enkaza bakarken "Aman tanr›m, biz ne yapt›k böyle…” diyordu.
imzalanan teslim anlaflmas› ile II. Dünya Savafl› sona ermifl oluyordu.
SSCB, 8 A¤ustosta Japonya’ya savafl ilan ederek bu devletin
elinde bulunan Mançurya ve Kore’yi iflgale bafllad›.
II. Dünya Savafl›’nda galip gelen müttefik devletler,
‹talya, Romanya, Macaristan, Bulgaristan ve Finlandiya ile 10 fiubat 1947’de Paris Antlaflmas›’n›
imzalad›.
Bu antlaflma ile,
• ‹talya, Romanya, Macaristan, Bulgaristan ve
Finlandiya'n›n egemen devletler olarak uluslararas› iliflkilerde yeniden sorumluluk almalar›
ve Birleflmifl Milletler’e üye olmalar› sa¤land›.
• ‹talya'n›n Afrika’daki kolonilerinden çekilmesi
kararlaflt›r›ld›
• Macaristan-Slovakya, Romanya-Macaristan,
SSCB-Romanya, Bulgaristan-Romanya ve SSCB
-Finlandiya s›n›rlar›nda de¤ifliklikler yap›ld›.
Japonlar teslim oluyor.
Atom bombas›n›n oluflturdu¤u büyük y›k›m Japonya’y› teslim olmak zorunda b›rakt›. 2 Eylül 1945’te
2.4
Japonya ile 8 Eylül 1951’de San Fransisco’da bir
bar›fl antlaflmas› imzaland›. Almanya ile müttefik
devletler aras›nda ise bir bar›fl antlaflmas› imzalanmam›flt›r.
Savafl›n Etkileri
Siyasi Sonuçlar
• Nazi ve faflist rejimler sona erdirildi.
• 1945 sonras› dönemde yeni bir uluslararas› siyasi düzen kurulmaya baflland›.
• Dünya devletleri savafl›n etkilerini ortadan kald›rmak için reformlara yöneldi.
• Japonya Müttefiklerce iflgal edildi ve savafl› izleyen ilk y›llarda tümüyle ABD’nin denetiminde
kald›.
Japonya, Çin’den ald›¤› topraklar› ve Mançurya gibi sömürgelerini kaybetti. Tayvan Çin’e, Sahalin ve Kuril Adalar› SSCB’nin eline geçti.
• Savaflta büyük bir ekonomik y›k›m yaflayan ‹ngiltere ve Fransa, sömürgeleri üzerindeki etkilerini kaybetmeye bafllad›.
• SSCB, iflgalden kurtar›lmas›n› sa¤lad›¤› Do¤u
Avrupa ülkelerinde büyük bir nüfuz elde etmeye bafllad›.
• Sömürgelerde ulusçuluk ve ba¤›ms›zl›k düflüncesi yükselifle geçti.
Bu geliflme SSCB’nin savafl sonras› dönemde süper güç haline
gelmesini kolaylaflt›rd›.
• Alman ve Avusturya topraklar›, Berlin ve Viyana dahil dört iflgal bölgesine ayr›larak Müttefiklerin denetimine b›rak›ld›.
Savafltan sonra iflgal alt›na düflen Almanya ve Avusturya’da ba¤›ms›z bir siyasi yönetimin varl›¤›ndan söz edilmesi mümkün de¤ildi.
• ‹talya, ekonomik ve siyasal alanda yeniden yap›lanma s›k›nt›lar› ile bo¤uflmak zorunda kald›.
• II. Dünya Savafl›’n›n en kazançl› ülkesi ABD oldu.
Nükleer güce sahip bu devlet, yeni kurulan pekçok uluslararas›
kuruluflun merkezi haline geldi. Dünya ekonomisi üzerinde en
önemli belirleyici güç oldu.
• Devletler aras› sorunlar› ve gerginlikleri çözümlemede yetersiz kalan Milletler Cemiyeti’nin yerine Birleflmifl Milletler Örgütü’nün kurulmas›na
karar verildi.
43
2. DÜNYA SAVAfiI
Atlantik Bildirisi’nde BM’nin temelleri at›lm›flt›.
1943 y›l›nda Moskova Konferans›’nda, ABD, ‹ngiltere, SSCB ve Çin, bir bar›fl örgütü kurulmas› konusunda anlaflmaya vard›. 1944’te Washington’da bu
kuruluflun görev ve yetkileri taslak olarak belirlendi.
Yalta Konferans›’nda kurulmas› kararlaflt›r›lan
BM’de, Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeleri için veto ilkesi kabul edildi. 1 Mart 1945'e kadar mihver
devletlere savafl ilan etmifl devletlerin BM üyeli¤e
al›nmalar›na karar verildi.
t›n ya da alt›na çevrilebilir paralar arac›l›¤›yla garanti alt›na al›nmas› kararlaflt›r›ld›.
Yeni uluslar aras› sistem ABD dolar›na dayand›r›ld›. Dolar, alt›n
yerine uluslararas› para birimi haline getirildi.
45 ülkenin kabulüyle “Uluslararas› Para Fonu”
(IMF), ve “Uluslararas› ‹mar ve Kalk›nma Bankas›”
kuruldu. Üye devletlerin kalk›nma çabalar›na bu
kurulufllar taraf›ndan parasal destek sa¤lanmaya
çal›fl›ld›.
II. Dünya Savafl›’n›n bar›fl ve huzur getirmesi beklenirken, yeni bir gerginlik dönemi bafllad›. Savafl
s›ras›nda ortaya ç›kan fikir ayr›l›klar› derinleflti.
Avrupa ve dünya devletleri, savafl sonras›nda Do¤u ve Bat› Bloku fleklinde iki kutba ayr›ld›.
Ekonomik Sonuçlar
Savafl›n do¤urdu¤u ekonomik y›k›m›n boyutlar› 2
trilyon dolar olarak tahmin edilmektedir. Alman
kentlerinin % 70’i yerle bir olmufl durumdayd›.
Binlerce fabrika, liman, demiryolu hatlar› tahrip
edildi, ulafl›m ve üretim felç hale geldi.
Devlet borçlanmalar› ‹ngiltere’de üç, Fransa’da dört, ABD’de
alt›, Almanya’da ise on kat artt›.
Temmuz 1944’te ABD’de bir araya gelen 44 ülke
yeni bir uluslararas› para sistemi kurdu. Bretton
Woods Antlaflmalar› ile devletlerin paralar›n›n al-
Savafl büyük y›k›ma yol açt›.
Avrupa devletleri 1950 y›l› itibariyle ekonomik istikrar›na yeniden kavufltu. Tüketimin artmas›na
ba¤l› olarak ABD, Avrupa, SSCB ve Japonya’da büyük üretim art›fllar› yafland›.
Toplumsal Sonuçlar
Savafl›n en önemli toplumsal sonucu hiç kuflku yok
ki, büyük insan kay›plar›na yol açmas›d›r. Savafl,
1945'te Dünya Genelinde Sömürgecilik
‹ngiltere
Fransa
Portekiz
‹spanya
Hollanda
Belçika
ABD
44
2. DÜNYA SAVAfiI
Avrupa ve Asya’da yaklafl›k olarak 60 milyon insan›n hayat›na mal oldu.
II. Dünya Savafl›’nda, SSCB 1939’daki nüfusunun % 13’ünü, Almanya % 10’unu, Polonya ise % 16’s›n› yitirmifltir.
Sivil kay›plar›n›n yüksek olmas›nda hava bombard›manlar›n›n ciddi etkisi vard›r. Almanya’da, insan
kayb›n›n yar›s› sivillerden oluflturuyordu.
10 Aral›k 1948’de Birleflmifl Milletler Genel Kurulu’nda 30 maddeden oluflan ‹nsan Haklar› Evrensel
Beyannamesi kabul edildi.
Nazi Almanyas›’nda gerçeklefltirilen Yahudi soyk›r›m›, konunun savafl sonras›nda gündeme getirilmesine yol açt›.
II. Dünya Savafl›’nda sivil kay›plar›n› art›ran faktörler:
• Pek çok tüketim malzemesinin karneye ba¤lanmas›,
• ‹flgal sonras›nda ya¤ma hareketleri ve salg›n
hastal›klar yaflanmas›,
• Nazilerin muhalifleri ve Yahudileri toplama
kamplar› vas›tas›yla katletmeleri,
• ‹flgal bölgelerinde esirlerin topluca öldürülmesi
‹nsan Haklar› ‹hlalleri
Savafl s›ras›nda baz› ülkelerde ciddi insan haklar›
ihlalleri yafland›. Esirlere kötü muamele, iflkence,
yarg›s›z infaz, ya¤ma gibi savafl suçlar› ifllendi.
Naziler taraf›ndan ölüm kamplar›nda toplanan Yahudiler ve Romenler yok edildi.
Baz› Nazi yetkilileri Nürnberg mahkemelerinde yarg›land›.
1948’de Birleflmifl Milletler’de, “Soyk›r›m›n Önlenmesi ve Cezaland›r›lmas› Sözleflmesi” kabul edildi.
Bu sözleflme ile belirli bir insan toplulu¤unun; milliyeti, ›rk›, etnik kökeni veya dini dolay›s›yla tamamen ya da k›smen yok edilmeye çal›fl›lmas› soyk›r›m olarak tan›mland›.
Öldürmek, ciddi fiziki veya zihinsel zarar vermek, yaflam flartlar›na, grubu fiziksel olarak yok etme amaçl› zarar vermek, do¤umlar› kas›tl› olarak engellemek, çocuklar› zorla baflka bir gruba transfer etmek soyk›r›m suçlar› aras›nda say›lmaktad›r.
Birleflmifl Milletler Kuruluyor…
Yahudiler II. Dünya Savafl›'nda Naziler taraf›ndan katledildi.
Nazi soyk›r›m›, sadece Yahudiler ve Romenleri de¤il, Çingeneleri, Polonyal›lar›, özürlüleri, Ruslar›, savafl esirlerini, baz› Afrikal›lar› ve Nazi karfl›t› siyasileri hedef alm›flt›r.
Potsdam Antlaflmas›’nda savafl s›ras›nda meydana
gelen insanl›k d›fl› uygulamalar›n sorumlular›n›n
cezaland›r›lmas›na karar verildi.
Nazi rejiminin 22 yöneticisi 1945’te Nürnberg’de
toplanan uluslararas› bir mahkeme taraf›ndan yarg›land›. San›klardan 12’si ölüm, 7’si hapis cezas›na
çarpt›r›ld›.
1946’da Tokyo’da kurulan bir mahkemede de Japon savafl suçlular› yarg›land›.
ABD Baflkan› Wilson’un önerisiyle 1919 y›l›nda kurulan Milletler Cemiyeti 2. Dünya Savafl›’n› önleyemedi. 1945 y›l›nda ABD’de bir araya gelen 51 ülke,
San Francisco Konferans›’nda Birleflmifl Milletler
Örgütü’nün kurulufl anlaflmas›n› imzalad›.
Birleflmifl Milletler’de üye bütün devletlerin yer ald›¤› bir Genel Kurul oluflturuldu. Genel sekreter ve
alt birim üyelerinin Genel Kurul’da oylanarak seçilmesi kararlaflt›r›ld›.
Birleflmifl Milletler Genel Kurulu’nun görevleri:
• Devletler aras› silahlanma ve silah denetimi konusunda önerilerde bulunmak,
• Bar›fl ve güvenli¤i etkileyecek görüflmeler yapmak, her konuda önerilerde bulunmak,
• Ülkeler aras›ndaki iyi iliflkileri bozucu sorunlar›n, bar›fl yoluyla çözümü için önerilerde bulunmak
45
2. DÜNYA SAVAfiI
flartlar› önermek,
• Silahlanmay› denetleyecek planlar haz›rlamak,
• Bar›fla karfl› bir tehlike veya sald›r› olup olmad›¤›n› araflt›rarak, izlenecek yolu önermek,
• Sald›rganl›klara karfl› askeri birlikler kurarak
önlemler almak.
‹nsan Haklar› Evrensel Beyannamesi
Birleflmifl Milletler Genel Kurul salonu
II. Dünya Savafl›’n› galip bitiren befl devlet (AABD, ‹ngiltere, Fran sa, Çin, SSCB), Güvenlik Konseyi’nde daimi üye statüsüne sahip
k›l›nm›fl ve veto hakk›na sahip olmufltur. 10 geçici üye ise iki y›ll›k bir süreç için seçilirler.
Haziran 1948'de Birleflmifl Milletler taraf›ndan haz›rlanan ‹nsan Haklar› Evrensel Beyannamesi, 10
Aral›k 1948’de Birleflmifl Milletler Genel Kurulu’nda
kabul edildi.
Beyanname, devletlerin bireylere tan›nan hak ve özgürlüklerin
güvence alt›na al›nmas› konusunda birleflmesi anlam›n› tafl›r.
Birleflmifl Milletler bünyesindeki en önemli organ
Güvenlik Konseyi idi. Güvenlik Konseyi siyasal bir
yürütme organ›d›r.
‹nsan Haklar› Evrensel Beyannamesi'nde siyasi,
ekonomik, toplumsal, kültürel haklar genel flekliyle
tan›mlanm›fl ve flunlar vurgulanm›flt›r.
15 üyesi olan Güvenlik Konseyi’nin görevleri flunlard›r:
• Yaflama hakk›,
• Birleflmifl Milletler'in amaç ve ilkelerine uygun
biçimde bar›fl ve güvenli¤i korumak,
• Kiflisel güvenlik hakk›,
• Uluslararas› bir anlaflmazl›¤a yol açabilecek her
türlü çekiflmeli durumu soruflturmak,
• Uluslararas›nda çekiflmeli konularda anlaflma
• Özgürlük hakk›,
• Keyfi tutuklama, hapis ve sürgünden korunma
hakk›,
• Ba¤›ms›z ve tarafs›z mahkemelerde yarg›lanma
hakk›,
B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER ORGAN‹ZASYON fiEMASI
Vesayet
Konseyi
Uluslararas›
Adalet Divan›
GENEL
KURUL
Güvenlik
Konseyi
UNDOF BM Gözlem Gücü
UNFICYP BM K›br›s Bar›fl Gücü
Sekreterlik
UNIFIL BM Lübnan Bar›fl Gücü
UNMOGIP BM Hindistan ve
Pakistan Askeri Gözlem Grubu
UNTSO BM Filistin Mütareke
Gözlem Teflkilat›
UNRWA BM Filistin
Mültecilerine Yard›m Kuruluflu
IAEA Uluslararas› Atom Enerjisi Ajans›
UNICEF BM Çocuk Fonu
ILO Uluslararas› Çal›flma Örgütü
UNHCR BM Mülteciler Yüksek Komiserli¤i
FAO G›da ve Tar›m Örgütü
UNEP BM Çevre Sorunlar› Program›
UNESCO BM E¤itim Bilim ve Kültür Teflkilat›
Dünya Gıda Konseyi
WHO Dünya Sa¤l›k Örgütü
HABITAT BM ‹nsan Yerleflimleri Merkezi
IMF Uluslararas› Para Fonu
UNFPA BM Nüfus Hareketleri Fonu
IBRD Uluslararas› Bay›nd›rl›k ve Kalk›nma Bankas›
BM Örgütleri
46
Ekonomik ve
Sosyal Konsey
BM nin temel organlar›
Uzman kurulufllar ve sistem içindeki özerk kurulufllar
2. DÜNYA SAVAfiI
• düflünce özgürlü¤ü,
• vicdan ve din özgürlü¤ü,
• toplanma ve örgütlenme özgürlü¤ü
Sosyal güvenlik, çal›flma, e¤itim, toplumun kültürel
yaflam›na kat›lma haklar›yla, bilimsel ilerlemenin
ürünlerinden yararlanma hakk› da bildiriyle getirilen yeniliklerdendir.
DÖNEM‹N B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K GEL‹fiMELER
2.5
1940
Karl Landsteiner kandaki Rh faktörünü keflfetti. Fransa'da dört genç rastlant› sonucu Lascaux Ma¤aras›'n›
keflfetti. Ma¤ara binlerce y›l öncesinden kalma duvar resimleriyle dolu idi. ABD'de ilk renkli TV yay›nlar›
bafllad›.
1941
Lipmann canl› hücrede enerji aktar›m› kuram›n› aç›klad› ve ATP'nin oynad›¤› temel rolü kan›tlad›.
1942
Wernher von Braun ilk baflar›l› roket deneyini yapt›. Von Braun'un çal›flmalar› Almanya'da askeri amaçl›
roketlerin yap›m›nda kullan›ld›. ABD, atom bombas› yap›m›na yönelik olarak gizli Manhattan projesini bafllatt›.
Enrico Fermi, uranyum yak›tl› ilk nükleer reaktörü yapt›.
1943
Verem hastal›¤›n›n tedavisinde etkili ilk antibiyotik olan streptomisin bulundu.
1945
Eckert ve Mauchly ilk otomatik elektronik say›sal bilgisayar› yapt›lar.
1947
Ses h›z› afl›ld›. Elektrik sinyallerinin yükseltilmesini, denetlenmesini ya da üretilmesini sa¤layan transistör icad
edildi.
1948
Dennis Gabor, holografi düflüncesini gelifltirdi. Holografi, mercek kullanmaks›z›n üç boyutlu bir görüntü
oluflturma yöntemidir.
Savafl Y›llar›nda Türkiye
Türkiye devletler aras› gerginli¤in iyiden iyiye artt›¤› 1930’lu y›llarda toprak bütünlü¤ünü güvence
alt›na almaya dönük baz› giriflimlerde bulundu. Bu
amaçla baz› antlaflmalar yap›ld› ve siyasi ittifaklara girildi. 1934’te oluflturulan Balkan Antant› ve
1937 tarihinden kurulan Sadabad Pakt› bu ittifaklara örnek olarak gösterilebilir.
II. Dünya Savafl›'nda hem Mihver, hem de Müttefik
devletler Türkiye'yi kendi yanlar›nda savafla sokmak istedi. Savafla kat›lmas› için ciddi bask›larla
karfl›laflan Türkiye, tarafs›z duruflunda ›srar etti ve
savafl›n d›fl›nda kald›.
Türk hükümetlerinin savafl boyunca, Mihver ve Müttefik gruplar› aras›nda bir denge politikas› izlemeye çal›flt›¤› görülmektedir.
fl›'nda Türk D›fl Politikas›
II. Dünya Savafl›
‹talya’n›n 1939’da Balkanlardaki sald›rgan politikalar› Türkiye’yi, ‹ngiltere ve Fransa ile yak›nlaflt›rd›.
12 May›s 1939’da ‹ngiltere’yle, 23 Haziran’da Fransa’yla “Bar›fl Cephesi” içinde yer al›nd›¤›n› aç›klayan ortak bildiriler yay›nland›.
Türkiye için di¤er bir s›k›nt›l› geliflme A¤ustos
1939'da Almanya ve SSCB'nin aras›nda dostluk ve
sald›rmazl›k pakt› imzalanmas› oldu. Türkiye bu
süreçte her iki tarafla da iyi iliflkilerini sürdürmek
istedi.
25 Eylül 1939’da Moskova'ya giden Türk D›fliflleri
Bakan›, SSCB’nin Bo¤azlar›n geçifl statüsünün de¤ifltirilmesi ve Bo¤azlar üzerinde Türkiye ile birlikte söz ve kontrol hakk› istemesi ile eli bofl döndü.
Bu geliflme üzerine Türk hükümeti 19 Ekim 1939'da
‹ngiltere ve Fransa ile Karfl›l›kl› Yard›m Antlaflmas›
imzalad›.
Bu antlaflmaya göre,
• Türkiye bir Avrupa devletinin sald›r›s›na u¤rarsa ‹ngiltere ve Fransa yard›mda bulunacakt›.
• Avrupa’da ç›kacak bir savafl Akdeniz’e yay›l›rsa, Türkiye de ‹ngiltere ve Fransa’ya yard›mda
bulunacakt›.
Bu antlaflma ile Türkiye'nin sorumluluklar›, ‹ngiltere ve Fransa'n›n yapaca¤› yard›mlara ba¤land›. Ayr›ca Türkiye, SSCB ile savafla girmek zorunda b›rakacak bir yükümlülükten muaf tutuldu.
‹ngiltere, 1941’de Bulgaristan'a hakim olan Alman-
47
2. DÜNYA SAVAfiI
lar›n, Orta Do¤u’ya, özellikle ‹ran ve Irak petrolleri
ile Süveyfl'e inmesinden korkuyordu.
Her türlü yard›m› yapmaya haz›r oldu¤unu belirten ‹ngiliz hükümeti, Türkiye'nin "mümkün olan en
k›sa zamanda" savafla kat›lmas›n› istedi.
Haziran 1940’ta ‹talya’n›n da kat›lmas› savafl› Akdeniz’e yayan
bir geliflme oldu. Bu durum Türkiye’nin üstlendi¤i yükümlülükleri
gündeme getirdi. Türkiye, kendisine vaat edilen yard›m›n yap›lmamas›n› gerekçe göstererek savafla girmedi. Fransa’n›n k›sa
sürede teslim olmas›, ‹ngiltere’nin de ›srarc› olmamas› da Türkiye’yi savafla girmekten al›koymufltur.
10 A¤ustos 1941’de SSCB ve ‹ngiltere taraf›ndan
Türkiye’ye ortak bir nota verildi. ‹ki ülke Türkiye’nin toprak bütünlü¤üne sayg›l› olduklar›n› bildiriyor, buna karfl›l›k Türkiye’den 1936 Montrö Sözleflmesi gere¤ince Bo¤azlar› savafl gemilerine kapal› tutmas›n› istiyordu.
ABD’nin savafla kat›lmas›ndan sonra Almanya’n›n
Türkiye’ye yönelik savafla gir bask›s› artt›. Almanlar, Sovyetlerin Bo¤azlara yönelik planlar›n› ileri
sürerek, Bo¤azlar›n savunmas› bak›m›ndan önemli
Ege'deki baz› Yunan adalar›n› Türkiye’ye teklif etti.
Sonuç alamayan Almanya, 1942 sonunda Türkiye’yi savafla sokma çabalar›ndan vazgeçmifltir.
Almanya’n›n “Savafla Kat›l” Bask›lar›
Almanya, Nisan 1941'de Mihver grubuna yak›n olan
Irak yönetimine yard›m ulaflt›rabilmek için Türkiye'den asker ve malzeme geçirmek istedi. Irak’›n
Almanya’ya yak›n olmas›, Almanlara Orta Do¤u
petrollerini ele geçirmek imkan› sa¤layacakt›. Türkiye bu iste¤i kabul etmedi.
Alman yönetimi, Türk Hükümetini ikna etmek için,
Bat› Trakya ile Ege adalar›ndan toprak teklif etti
ise de sonuç alamad›.
Müttefikler Neden Bu Kadar Israrc›?
Savafl sürerken müttefikler aras›nda düzenlenen
konferanslar›n neredeyse tamam›nda Türkiye'nin
savafla kat›lmas›n›n gündeme getirildi¤i görülür.
Müttefikler, ilk bafllarda Türkiye'yi Almanya'n›n
Orta Do¤u'ya inmesinin önünde bir engel olarak
görmüfl ve savafl›n d›fl›nda kalmas›n› istemifltir.
Ancak 1943 Kazablanka Konferans›’nda Almanya’ya karfl› Avrupa'da ikinci bir cephenin aç›lmas›
gündeme gelince, bu cephenin Türkiye üzerinden
Balkanlarda aç›lmas› düflünüldü.
Bu flekilde ‹ngilizler Türk topraklar›ndan yararlanarak Romanya petrollerini bombalayacak, Almanya’n›n yak›t ikmali engellenebilecekti.
Adana Görüflmesi
1943 y›l›nda ‹ngiltere’nin savafl› daha çabuk sona
erdirmek için Türkiye’yi savafla sokma çabalar›na
h›z verdi¤i görülür.
‹smet ‹nönü savafl›n d›fl›nda kal›nmas› konusunda kararl›
davranm›flt›r.
Güney kanad›n› güvence alt›na almak isteyen Alman yönetimi, 18 Haziran 1941’de Türkiye ile bir
sald›rmazl›k anlaflmas› imzalad›. Bu anlaflma Türkiye’nin savafl›n d›fl› kalma politikas›n›n önemli dönüm noktalar›ndand›r.
22 Haziranda Alman ordular›n›n SSCB’ye yönelik
bir sald›r› bafllatmas› ile Türkiye üzerindeki bask›
azald›.
48
‹ngiltere Baflbakan› W. Churchill 30 Ocak 1943’te
Adana’ya gelerek ‹smet ‹nönü ve Baflbakan fiükrü
Saraço¤lu ile görüfltü. Türkiye'nin en geç 1943 y›l›
sonunda savafla kat›lmas›n› istedi.
Türkiye bu görüflmelerde flu tezleri masaya getirdi.
• Almanya'n›n yenilmesiyle SSCB Avrupa'da egemen duruma geçebilir.
• Savafla haz›rl›kl› olmayan Türk ordusu büyük
ölçekli yard›mlara ihtiyaç duymaktad›r.
Churchill, Türkiye’nin bu tezleri karfl›s›nda, Türk
ordusunun ihtiyaçlar›n›n tespit edilmesi gerekti¤ini ve Müttefik yard›m›n›n artt›r›labilece¤ini bildir-
2. DÜNYA SAVAfiI
mifl, ancak Türkiye'yi savafla girmeye ikna edememifltir.
14 A¤ustos'ta Quebec’te, 19 Ekim'de ise Moskova’da bir araya gelen Müttefik liderler, savafla girmesi için Türkiye’ye bask›y› art›rma karar› ald›lar.
‹ngiliz ve Türk d›fliflleri bakanlar› 5 Kas›mda Kahire'de bir araya geldi. Türkiye burada da savafla
girmeme konusundaki kararl› duruflunu sürdürdü.
Türkiye Almanya’ya Savafl ‹lan Ediyor, Ama Neden?
fiubat 1945’te Yalta Konferans›’nda bir araya gelen
Müttefik liderleri, yeni kurulacak Birleflmifl Milletler’e yaln›zca 1 Mart 1945’e kadar Almanya’ya savafl
açm›fl ülkelerin kat›lmas›yla ilgili bir karar ald›.
Türk hükümeti bu karar üzerine harekete geçti.
Savafl sonras› düzenin oluflturulaca¤› San Francisco Konferans›'na kat›labilmek ve Birleflmifl Milletler’e üye olabilmek için 23 fiubat’ta Almanya’ya
resmen savafl ilan edildi.
Ancak Almanya’n›n yenilgisi kesinleflmifl oldu¤undan fiilen savafla dahil olmad›.
II. Dünya Savafl›'n›n Türkiye'ye Etkileri
Savaflta aktif olarak yer almayan Türkiye, buna
karfl›n savafl›n do¤urdu¤u bunal›m›n etkilerini ciddi biçimde hissetti.
Kahire Konferans›'na ‹smet ‹nönü de kat›ld›.
‹ngiltere Türkiye'nin savafla girmesinde oldukça ›srarl›yd›. Bunun temel nedenleri, Balkanlar üzerinden Almanlara sald›r›lmas›
gerekti¤ini düflünmeleri ve savafl sonunda SSCB’nin Balkanlara
yerleflmesinden endifle etmeleriydi.
Müttefik Bask›lar›n›n Dozu Art›yor…
Sovyetler, Tahran Konferans›’nda Türkiye’nin savafla sokulmas›nda ›srar etti. ABD ve ‹ngiltere Kahire Konferans›’nda Türkiye’den fiubat 1944’te savafla kat›lmas›n› istedi.
Türk Hükümetinin 2. Dünya Savafl›’nda ülkeyi savafl›n d›fl›nda
tutmak konusundaki baflar›l› çabalar›nda, Osmanl› Devleti’nin I.
Dünya Savafl›’nda ve sonras›nda yaflad›¤› geliflmeleri iyi de¤erlendirmesi etkili olmufltur.
Savafl s›ras›nda hükümet taraf›ndan al›nan s›k›
ekonomik önlemler ve üretici durumdaki nüfusun
askere al›nmas› üretim hacminde ciddi düflmelere
yol açt›.
Hükümet taraf›ndan savafl öncesinde planlanm›fl ve
bafllat›lm›fl yat›r›m programlar› ask›ya al›nd›. Bütçe
büyük oranda savunma harcamalar›na ayr›ld›.
‹nönü, Türkiye'nin ihtiyac› olan silah ve teçhizat›n
sa¤lanmas› kofluluyla savafla kat›labileceklerini,
aksi durumda savafla girilmeyece¤ini ifade etti.
1944 bafllar›nda ‹ngiliz yetkililerin Türkiye'nin ihtiyaçlar›n›n tespiti konusundaki çal›flmalar› sonuçsuz kald›. Bunun üzerine Mart 1944’te ‹ngiltere ve
ABD, Türkiye’ye askeri yard›m› durdurdu.
Buna karfl›l›k Müttefiklerle iliflkilerini düzeltmek isteyen Türkiye, Alman donanmas›na ait gemilerin
Bo¤azlardan geçmesini engelledi ve Almanya'ya
ihracat› durdurdu.
Savafla girmemekte bir süre daha direnen Türk
Hükümeti, Müttefiklerin galibiyetinin kesin bir flekilde ortaya ç›kmas› üzerine, Müttefiklerle iliflkilerini düzeltmek istedi. Bu amaçla A¤ustos 1944’te
Almanya, Ocak 1945’te de Japonya ile iliflkiler kesildi.
1940’l› y›llarda kullan›lan ekmek karnesi
1940 y›l›nda ç›kar›lan Milli Korunma Kanunu ile hükümete ekonomik alanda ola¤anüstü yetkiler verildi. Tar›msal üretim azald›. Uygulanan savafl ekonomisinin yükünü küçük köylü yüklendi.
Sanayileflmifl ülkelerin savafl içinde olmalar› ve ithalata getirilen k›s›tlamalar, ithalat›n önemli ölçü-
49
2. DÜNYA SAVAfiI
1930 – 1946 Y›llar› Aras›nda Türkiye'nin D›fl Ticaret Göstergeleri
250
200
150
100
50
0
1930 1931
1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946
–50
‹thalat (Milyon dolar)
İhracat (Milyon dolar)
de daralmas›na yol açt›.
Bu kanunla,
Savafl y›llar›nda Türkiye'de ekonomik büyümeyi
h›zland›rmak düflüncesi geri planda kalm›flt›r.
• Üretim, da¤›t›m ve tüketim devlet kontrolü alt›na al›nd›.
Bu dönemde ön plana ç›kar›lan temel hedefler
flunlard›:
• Hükümete, üretimi aksatan iflletmelere el koyma yetkisi verildi.
• Mal darl›¤›n› azaltmak,
• D›fl ticaretin düzenlenmesi ve kontrolü devlete
b›rak›ld›.
• Fiyat art›fllar›n› durdurmak,
• Karaborsa ile mücadele etmek,
• Ülkede sosyal adaleti sa¤lamak
• Petrol Ofisi ve Et ve Bal›k Kurumu gibi kurumlar oluflturuldu.
1942'de büyük kentlerde karne uygulamas› bafllat›ld›. Yeni oluflturulan Ticaret Ofisi ve ‹afle Müsteflarl›¤›, temel tüketim mallar›n› karne ile da¤›tma
ve fiyatlar› tespit etme görevlerini üstlendi.
1942 y›l› sonlar›nda fiyat denetim ve düzenlemelerinin azalt›lmas› ve ‹afle Müsteflarl›¤›n›n kald›r›lmas›, fiyatlar› ve kazançlar› artt›rd›. Hükümet, afl›r›
kazançlar ve yüksek enflasyonu dikkate alarak yeni vergiler koydu.
Karne ile ekmek al›m›
Savaflla birlikte talepte yüksek oranlara ulaflan art›fllar yafland›. Temel tüketim maddelerinin bulunamamas› karaborsa ortam› oluflturdu. Ticaretle
u¤raflan belirli çevrelerde ciddi bir sermaye birikimi yafland›.
Bu flekilde yüksek karlar›n edilmesi, hükümeti baz›
kararlar almaya yöneltti. Fiyatlar› afl›r› yükseltilen
maddelere "narh koyma" yoluna gidildi.
Ülkede yerli üretimin daralmas›, buna karfl›l›k ithalat›n da azalmas›, bir k›tl›k ortam› oluflturmufl, enflasyon oranlar›nda ciddi art›fllar yaflanm›flt›r.
Milli Korunma Kanunu
18 Ocak 1940'ta ç›kar›lan "Milli Korunma Kanunu"
ile hükümete genifl ekonomik yetkiler verildi.
Ekmek karneleri ile ilgili bir belediye uyar›s›
Varl›k Vergisi
Hükümet bu dönemde biriken ola¤anüstü servetleri vergilendirme yoluna gitti. Askeri harcamalarda kullanmak üzere 1942 y›l›nda Varl›k Vergisi Kanunu ç›kar›ld›.
Varl›k vergisinin hedefi, ola¤anüstü savafl flartlar›-
50
2. DÜNYA SAVAfiI
n›n yaratt›¤› yüksek karl›l›¤› vergilendirmek olarak
aç›kland›.
Kanun, servet tespit komisyonlar› kurulmas›n›,
vergi ödeme süresinin 15 gün olmas›n›, bu süre
içinde vergiyi ödemeyenlerin mallar›n›n haczedilerek icra yoluyla sat›lmas›n› öngörüyordu.
Gayrimüslim az›nl›klar›n servetinin önemli bir bölümüne bu vergi ile devletçe el konuldu. Vergiyi ödemeyen kifliler Aflkale'de kurulan çal›flma kamp›na gönderildi.
Yabanc› bas›ndaki elefltirel yay›nlar karfl›s›nda 17
Eylül'de toplanan TBMM, tahsil edilmemifl olan
Varl›k Vergisi borçlar›n›n silinmesine karar verdi.
Çal›flma kamplar›na gönderilen gayrimüslimler on
ay sonra evlerine döndü. Toprak Mahsulleri Vergisi de 1946'da kald›r›ld›.
Türkiye'de savafl y›llar›nda,
• Nüfus art›fl h›z› azald›.
• “II. Befl Y›ll›k Sanayi Plan›" uygulanamad›.
• Sanayi ve tar›msal üretimde düflüfller yafland›.
• Sermaye birikiminde gerileme yafland›.
• Milli kaynaklar büyük ölçüde savunmaya ayr›ld›.
Savafl y›llar›nda devlet harcamalar›ndan e¤itim ve
kültüre ayr›lan pay s›n›rl› kald›. Fakat ilkokul yap›m›na h›z verildi.
Münir Nurettin Selçuk
Münir Nurettin, Haf›z Burhan baflta olmak üzere
pek çok Türk sanat müzi¤i sanatç›s› plaklar›nda
türkülere yer verdi. 1940'ta ‹stanbul Konservatuar› aç›ld›.
Sanat müzi¤i ile ilgilenenler genifl kitlelere ulaflmak için halk müzi¤inden yararland›. Safiye Ayla,
Müzeyyen Senar, Hamiyet Yüceses, Perihan Alt›nda¤ Sözeri bu dönemin önemli sanatç›lar›d›r.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, ‹kinci Dünya Savafl›
fl› s›ras›n Afla
da Türkiye'de kamu güvenli¤ini sa¤lamak amac›yla
al›nan önlemlerden biri de¤ildir ?
A) Tüm illerde hava sald›r›s› tehlikesine karfl› karartma uygulanmas›
B) Tah›l stoklar›na el konularak ekmek karnesi uygulamas›n›n bafllat›lmas›
Köy Enstitüleri: Türkiye’de 17 Nisan 1940’de ç›kar›lan yasa ile tar›m ifllerine elveriflli genifl arazisi bulunan köylerde veya onlar›n hemen yak›nlar›nda
Köy Enstitüleri aç›ld›.
C) Karadeniz'de Türk gemi seferlerinin durdurulmas›
Köy Enstitüleri köy ilkokullar›na ö¤retmen yetifltirmek ve köylülere kendi yörelerinde pratik bilgiler
vermek üzere aç›lm›flt›.
(LYS 4 2011)
Türk edebiyat›, II. Dünya Savafl› Dönemi’nde sosyal
gerçekçilik ak›m›n›n etkisiyle ülkedeki sosyal de¤iflim ve geliflmeyi konu edindi. fiiirde Orhan Veli,
Oktay R›fat, Melih Cevdet‘in öncülü¤ünde "Garip
Ak›m›" ortaya ç›kt›.
Peyami Safa, Ahmet Hamdi Tanp›nar, Bedri Rahmi
Eyübo¤lu, Behçet Necatigil ve Sait Faik Abas›yan›k
bu dönemin önemli flair ve yazarlar›ndand›r.
Savafl y›llar›nda insanlar askeri ve siyasi geliflmeleri radyodan takip etmifllerdir. ‹stanbul Radyosu
1943'te sürekli yay›na geçti. Bu dönemde türkü
derleme çal›flmalar› gerçeklefltirilerek "Yurttan
Sesler" programlar› yap›ld›.
D) Ekonomik s›k›nt›lar› aflmak için yeni vergiler konmas›
E) Milli Güvenlik Kurulunun oluflturulmas›
çözüm
Milli Güvenlik Kurulu, 1982 Anayasas›'yla kurulmufl
devlet organlar› aras›nda yer almaktad›r.
Cevap E
örnek soru
Türkiye'de,
I. Varl›k
II. toprak mahsulleri,
III. emlak
fl›'n›n etkisiyle
vergilerinden hangileri, II. Dünya Savafl›
flt›r?
ç›kar›lm›flt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
(LYS-4 2012)
Cevap D
51
KAVRAMA TEST‹
( 2.1 - 2.3 )
1.
Almanya Ekim 1933'te Silahs›zlanma Konferans›'ndan ve Milletler Cemiyeti'nden çekildi¤ini ilan etmifltir.
4.
1
‹ngiltere 1930'lu y›llar›n sonunda Almanya’ya karfl›
Yat›flt›rma Politikas› olarak bilinen bir politika benimsemifl, ancak herhangi bir baflar› elde edememifltir.
fla¤›dakilerden hangisi
Almanya'n›n bu tutumunda afla
fltur?
etkili olmuflt
flar›s›zl›kta afla
fla¤›dakilerden hangisi rol oyna Bu bafla
flt›r?
m›flt
A) Avrupa'da kal›c› istikrar ve bar›fl›n sa¤lanmak istenmesi
A) ABD'nin Avrupa politikas›n›n uza¤›nda kalmay›
tercih etmesi
B) Almanya'n›n s›n›r güvenli¤ini art›rmay› hedeflemesi
B) Briand - Kellog Pakt›’n›n gündeme gelmesi
C) Almanya'n›n yay›lmac› politikalar›n› sürdürmesi
C) Almanlar›n Sovyetler Birli¤i'nin deste¤ini almak
istemesi
D) Locarno Antlaflmas›'n›n imzalanmas›
E) Milletler Cemiyeti'nin kurulmas›
D) Alman ordusunun Avrupa’daki etkinli¤inin art›r›lmak istenmesi
E) Nazi yönetiminin Avrupa'da yayg›nlaflt›r›lmaya
çal›fl›lmas›
5.
I. ‹ngiltere
II. Fransa
III. ‹spanya
IV. ABD
2.
Çekoslovakya'n›n s›n›rlar›n›n belirlenmesi için ulus flturulmas›, Südet bölgesi lararas› bir komisyonun oluflt
fla¤›dakilerin
nin Almanya'ya b›rak›lmas› konular› afla
fltir?
hangisinde gündeme gelmiflt
Yukar›daki devletlerden hangisi Milletler Cemiyeti'ne
flt›r ?
üye olmam›flt
A) Locarno Antlaflmas›
A) I
V. Türkiye
B) II
C) III
D) IV
E) V
B) Briand-Kellog Pakt›
6.
C) Potsdam Konferans›
I. Stalingrad
D) Yalta Konferans›
II. Maginot
E) Münih Konferans›
III. Barbarossa
IV. Normandiya
V. Ren
3.
Yukar›dakilerden hangisi, Fransa topraklar›n› hedef
flgaline karfl›
fl› Frans›z hükümeti taraf›n alan Alman iflg
dan kurulan savunma hatt›d›r?
Hitler döneminde Almanya'n›n,
I. ABD ile ittifak çabalar›na giriflilmesi,
A) I
II. Versay Antlaflmas›'n›n içerdi¤i hükümlere karfl›
ç›k›lmas›,
III. silahs›z bölge olarak belirlenen Ren bölgesinin
silahland›r›lmaya bafllanmas›
flimlerinden hangilerini gerçekleflt
fltirdi¤i söylenebi girifli
lir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
52
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
7.
B) II
C) III
D) IV
E) V
flgali alt›na düflm
flmesi
Fransa'n›n Alman ordusunun iflg
fllatarak iflg
flgale
üzerine Özgür Fransa Hareketi'ni bafll
fla¤›dakilerden hangi direnen Frans›z devlet adam› afla
sidir?
A) Winston Churchill
B) James Balfour
C) Charles de Gaulle
D) General Petain
E) Franklin Boullion
2. DÜNYA SAVAfiI
8.
II. Dünya Savafl›'n›n önemli askeri giriflimlerinden birisi de Almanya'n›n gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› Barbarossa Harekat›'d›r.
fla¤›daki amaçlardan hangisine yönelik
Bu harekat afla
fltirilmiflt
fltir?
olarak gerçekleflt
A) SSCB topraklar›n› iflgal etme
12. Sovyetler Birli¤i, Temmuz 1941'de ‹ngiltere, A¤ustos
1941'de de ABD ile antlaflma imzalam›flt›r.
flimlerinde afla
fla¤›dakilerSovyetler Birli¤i'nin bu girifli
fltur?
den hangisi etkili olmuflt
A) Yalta Konferans›'n›n toplanmas›
B) Sovyetler Birli¤i'nin Avrupa'da sömürge elde etmek istemesi
B) Polonya'y› ele geçirme
D) ‹ngiltere'nin hava gücünü ortadan kald›rma
C) Sovyetler Birli¤i'nin ABD'nin askeri gücünden çekinmesi
E) Müttefik Devletleri aras›ndaki ba¤lant›y› koparma
D) Almanya'n›n Barbarossa Harekat›'na giriflmesi
C) Japonya'n›n savafla girmesini sa¤lamaya
E) Sovyetler Birli¤i'nin Polonya'y› iflgal etmesi
9.
fl›'nda afla
fla¤›daki ülke Alman ordular› II. Dünya Savafl›
flgal etmemiflt
fltir ?
lerden hangisini iflg
A) Fransa
B) Polonya
C) Çekoslovakya
D) Macaristan
E) ‹spanya
fl›’n›n hemen bafl›
fl›nda,
13. Sovyetler Birli¤i II. Dünya Savafl›
I. Litvanya,
II. Estonya,
III. Letonya
fl›'nda Norveç'i iflg
flgal et10. Almanya'n›n II. Dünya Savafl›
mesinde,
I. sahip oldu¤u denizalt›lar için üsler kurma,
II. Sovyetler Birli¤i'ni bar›fla zorlama,
flgal etmiflt
fltir?
bölgelerinden hangilerini iflg
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
III. Narvik Liman›’na gelen demire el koyma
flt›r?
amaçlar›ndan hangileri rol oynam›flt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
14. ABD Baflkan› Roosevelt, ‹ngiltere Baflbakan› ChurcC) I ve III
E) I, II ve III
11. Frans›zlar II. Dünya Savafl›'nda Alman iflgalini önleme konusunda baflar›l› olamam›flt›r.
fla¤›daki geliflm
flmelerden hangisi etkili
Bu durumda afla
fltur?
olmuflt
A) Sovyetler Birli¤i'nin Balt›k ülkelerini iflgali alt›na
almas›
B) Almanlara karfl› düzenlenen ‹ngiliz ç›karmas›n›n
baflar›s›z olmas›
C) Türkiye'nin savaflta tarafs›z kalmas›
D) Sovyetler Birli¤i'nin Polonya topraklar›na girmesi
E) Almanya'n›n Avusturya'y› topraklar›na katmas›
hill ve SSCB Devlet Baflkan› Stalin, K›r›m’›n Yalta
kentinde 4 fiubat 1945’te bir araya geldi.
fla¤›dakilerden hangisi bu konferansta al›nan kararAfla
lar aras›nda bulunmamaktad›r ?
A) SSCB, Do¤u Avrupa’daki ordular›n› çekecek ve
buralarda serbest seçimlerin yap›lmas›n› sa¤layacakt›r.
B) SSCB; ABD ve Bat›l› ülkelerle birlikte askeri bir savunma örgütü kurulmas›n› sa¤layacakt›r.
C) Almanya, Müttefik devletler taraf›ndan iflgal bölgelerine ayr›lacakt›r.
D) Almanya’n›n tamirat borçlar›, ödeme flekli daha
sonra belirlenmek üzere 20 milyar dolar olacakt›r.
E) BM'nin kurulmas› için San Francisco’da bir konferans›n toplanacakt›r.
D-E-D / C-D-B-C / A-E-C-B / D-E-B
53
KAVRAMA TEST‹
( 2.4 - 2.5 )
1.
Japonya'n›n ABD'ye ait Pearl Harbour'un Üssü'ne
sald›r› düzenlemesi üzerine ABD, Japonya'ya karfl›
atom silahlar› kullanm›flt›r.
4.
I. Almanya'n›n savafltan çekildi¤ini aç›klamas›,
B) ‹talya'n›n Habeflistan'› iflgal alt›na almas›na
II. Müttefik Devletlerin Avrupa'da etkinli¤inin artmas›,
C) Milletler Cemiyeti'nin da¤›lmas›na
D) Türkiye'nin Müttefik Devletler taraf›ndan yer ald›¤›n› ilan etmesine
III. Pasifik'teki Japon egemenli¤inin sona ermesi
E) Türkiye'nin Sadabat Pakt›'n›n kurulmas›na öncülük yapmas›na
flmelerinden hangileri üzerinde etkili olmuflt
fltur?
geliflm
A) Yaln›z I
B) Yaln›z III
D) I ve III
C) I ve II
E) II ve III
5.
fla¤›dakilerden hangisi, II. Dünya Savafl›
fl›’n›n sonuç Afla
lar› aras›nda gösterilemez ?
A) Almanya ile iliflkiler gelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
B) Savafl›n etkilerini ortadan kald›rmak için reformlar
ön plana ç›kar›ld›.
B) Montrö Bo¤azlar Sözleflmesi geçersiz say›lm›flt›r.
C) Müttefik Devletlerle yak›nlaflmaya yönelinmifltir.
C) ‹ngiltere ve Fransa’n›n sömürgeleri üzerindeki etkileri azalmaya bafllad›.
D) Do¤u Akdeniz'de etkinli¤in art›r›lmas›na çal›fl›lm›flt›r.
D) Sömürgelerde ulusçuluk ve ba¤›ms›zl›k düflüncesi
yükselifle geçti.
E) Birleflmifl Milletler'in kurulmas›na öncülük yap›lm›flt›r.
E) ABD ‹ngiltere’nin sömürgelerini ele geçirdi.
6.
flmifl Milletler Genel Kurulu’nun,
Birleflm
I. devletler aras› silahlanma ve silah denetimi konusunda önerilerde bulunma,
II. devletlerin yönetim flekilleri ile ilgili görüflmeler
yapma ve önerilerde bulunma,
II. Dünya Savafl›'nda hem Müttefikler hem de Mihver
Devletler, Türkiye'yi kendi cephelerinde savafla sokma konusunda bask›lar›n› giderek artt›rm›flt›r. Türk
yönetimi bu bask›lara savafl›n son dönemlerine kadar
direnmifltir.
fl›n son dönemlerinde Türkiye'nin izledi¤i politi Savafl›
fla¤›dakilerden hangisi söylenebi ka ile ilgili olarak afla
lir?
A) Yeni bir uluslararas› siyasi düzen kurulmaya baflland›.
3.
fl›'nda Almanya'n›n Balkan ülkelerini
II. Dünya Savafl›
flgal etmesi afla
fla¤›dakilerden hangisine yol açm›flt
flt›r?
iflg
A) Türkiye'nin Almanya'yla sald›rmazl›k antlaflmas›
yapmas›na
Bu durum,
2.
2
10 A¤ustos 1941'de SSCB ile ‹ngiltere Türk Hükümeti'ne verdikleri ortak notada; Türkiye'nin toprak bütünlü¤üne sayg›l› olduklar›n› ifade ediyor, buna karfl›l›k Türkiye'den 1936 Montrö Sözleflmesi'ni uygulayarak ‹stanbul ve Çanakkale bo¤azlar›n› savafl gemilerine kapal› tutulmas›n› istiyorlard›.
flim afla
fla¤›dakiler hangisine yöneliktir?
Bu girifli
III. ülkeler aras›ndaki iliflkileri bozucu sorunlar›n çözümü için önerilerde bulunma
A) ABD'nin savafla giriflini sa¤lamaya
görevlerinden hangilerini üstlendi¤i söylenebilir?
C) Bo¤azlar›n Alman ordular› taraf›ndan kendilerine
karfl› kullan›lmas›n› önlemeye
B) Yaln›z II
A) Yaln›z I
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
B) Fransa'y› Alman iflgaline karfl› desteklemeye
D) ‹talya'n›n Orta Do¤u'da etkin olmas›n› önlemeye
E) Türkiye'nin savafl d›fl›nda kalmas›n› sa¤lamaya
54
2. DÜNYA SAVAfiI
7.
fl› s›ras›ndaki d›fl politikas›
Türkiye'nin II. Dünya Savafl›
ile ilgili olarak,
10. Türkiye, 1940 y›l› bafllar›nda Balkan Antant›'na ba¤l›
I. "Yurtta Sulh Cihanda Sulh" ilkesi çerçevesinde
bir denge politikas› izlenmifltir.
fla¤›dakilerden hangisiBu politikan›n temel nedeni afla
dir?
II. Devletler aras› bar›fl›n korunmas›na çal›fl›lm›flt›r.
A) Savafl›n Balkanlara do¤ru yay›lma e¤ilimi göstermesi
III. Yabanc› devletlerle iliflki ve iflbirli¤inin gelifltirilmesi için çaba harcanm›flt›r.
yorumlar›ndan hangileri yap›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
ülkelerle iflbirli¤ini güçlendirmeye çal›flm›flt›r.
B) Almanya'n›n deste¤inin al›nmak istenmesi
C) Balkanlarda egemenlik alan›n›n geniflletilmek istenmesi
D) Orta Do¤u'daki ‹talyan yay›lmas›ndan çekinilmesi
E) Müttefik Devletlerin savafl› kazanaca¤›na inan›lmas›
11. 19 Ekim 1939'da Ankara'da Türkiye-‹ngiltere-Fransa
‹ttifak Anlaflmas› imzalanm›flt›r.
8.
Türkiye 1939'da savafl olas›l›¤›n›n iyice artmas› üzerine baz› devletlerle ittifak anlaflmalar› yapm›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisiBu politikan›n temel amac› afla
dir?
A) Avrupa'daki Alman yay›lmac›l›¤›n› önlemek
B) Milletler Cemiyeti'nin yeniden kurulmas›n› sa¤lamak
flmada,
Bu anlaflm
I. Türkiye bir Avrupa devletinin sald›r›s›na u¤rarsa
‹ngiltere ve Fransa yard›mda bulunacakt›r.
II. Avrupa'da ç›kacak bir savafl Akdeniz'e yay›l›rsa
Türkiye'de ‹ngiltere ve Fransa'ya yard›mda bulunacakt›r.
C) ABD'nin deste¤ini elde etmek
III. Türkiye, Almanya ile diplomatik iliflkilerini kesecektir.
D) Toprak bütünlü¤üne yönelebilecek tehlikelere
karfl› önlem almak
flt›r?
hükümlerinden hangileri yer alm›flt
E) Ekonomik etkinli¤ini art›rmak
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
12. Türkiye, fiubat 1945'te Almanya ve Japonya'ya savafl
9.
Türkiye I. Dünya Savafl› öncesinde devletler aras›
gerginli¤in artmas› karfl›s›nda SSCB'yle bir ittifak anlaflmas› yapmaya çal›flm›fl, fakat bu giriflim sonuçsuz
kalm›flt›r.
flimin bafla
flar›s›z olmas›n›n temel nedeni afla
fla¤›Bu girifli
dakilerden hangisidir?
A) Avrupa'da silahlanma yar›fl›n›n h›zlanmas›
B) Fransa'n›n ‹ngiltere ile birlikte hareket etmesi
C) SSCB'nin Almanya'yla bir sald›rmazl›k anlaflmas›
imzalamas›
D) Avrupa'da milliyetçilik düflüncesinin güçlenmesi
ilan etmifltir. Göstermelik bir ç›k›fl olan bu kararla
Türk ordusunun zaten yenilmifl olan Almanya ile herhangi bir çat›flmaya girmesine gerek kalmam›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisiTürkiye'nin savafl ilan›nda afla
nin etkili oldu¤u söylenebilir?
A) Birleflmifl Milletler'e ortak düflmana savafl açm›fl
olan ülkelerin kat›labilece¤i karar›n›n al›nmas›
B) Almanya'n›n Balkanlar› iflgal etmesi
C) ‹talya'n›n Orta Do¤u'da yay›lmac› politikalar izlemesi
D) ABD'nin savafla kat›lmas›
E) Milletler Cemiyeti'nin da¤›lmas›
E) Türkiye'de ekonomik sorunlar yaflanmas›
B-E-D / A-C-C / E-D-C / A-D-A
55
SINAVLARDA SORULAB‹LECEK
SORULAR
1.
– 1945 yaz›nda ‹talya üzerinde ilerleyen Müttefik
güçleri, Avusturya'dan güneye do¤ru ilerleyen
ABD askerleriyle bulufltu.
4.
Yalta Konferans›'na,
I. ABD,
II. ‹ngiltere,
– Sovyet ordular› Balt›k Denizi'nin do¤u k›y›s›ndan ve Tuna vadisi üzerinden Macaristan'a do¤ru hareket etti.
III. SSCB
flt›r?
devletlerinden hangileri kat›lm›flt
fl›'nda yafla
flanan bu geliflm
flmeler afla
fla¤›da II. Dünya Savafl›
fltur?
kilerden hangisine neden olmuflt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
A) Alman birliklerinin ‹talya'da kal›c› hale gelmesine
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
B) Almanya'n›n art›k savafl› götüremeyece¤inin anlafl›lmas›na
C) Sovyetler Birli¤i'nin Almanya'y› ikiye bölmesine
D) ‹ngiltere'nin askeri etkinli¤inin azalmas›na
E) Fransa'n›n ABD ile görüfl ayr›l›¤› yaflamas›na
5.
Türkiye'nin de kat›l›m›yla 1939'da ortak bildiriler ya flturulmaya çal›fl›
fl›lan Bar›fl Cephesi
y›nlanarak oluflt
içinde,
I. ‹ngiltere,
2.
Türkiye'de 17 Nisan 1940'de ç›kar›lan yasa ile tar›m
ifllerine elveriflli genifl arazisi bulunan köylerde veya
onlar›n hemen yak›nlar›nda Köy Enstitüleri aç›lm›flt›r.
II. Fransa,
III. ‹talya
flt›r ?
devletlerinden hangileri yer almam›flt
fla¤›dakiler Köy Enstitüleri'nin temel kurulufl amac› afla
den hangisidir?
A) Yaln›z I
A) Köy ilkokullar›nda görev yapacak ö¤retmenlerin
yetifltirilmesini sa¤lamak
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
B) Türkiye'de yüksek ö¤retimin yayg›nlaflt›r›lmas›n›
sa¤lamak
C) Az›nl›k ve yabanc› okullar›n›n ülkedeki etkinli¤ini
azaltmak
D) E¤itim sistemi için daha fazla maddi kaynak ayr›lmas›n› sa¤lamak
E) Nüfus dengelerinin korunmas›n› sa¤lamak
6.
II. Dünya Savafl›'nda ‹ran'da düzenlenen Tahran
Konferans›'nda bir araya gelen Müttefik devletler,
Türkiye'nin savafla dahil edilmesi ve Avrupa'da bir
an önce yeni bir cephe aç›lmas›n› kararlaflt›rm›flt›r.
Bu kararlar,
I. Almanya'n›n Avrupa'n›n bat› bölümündeki etkinli¤ini sarsma,
3.
flmifl Milletler Örgütü'nün kurulufl anlaflm
flmas›
Birleflm
fla¤›dakilerden hangisinde imzalanm›flt
flt›r?
afla
A) San Francisco Konferans›
B) Kazablanka Konferans›
C) Potsdam Konferans›
D) Washington Konferans›
II. Türkiye'nin Müttefik Devletler aras›nda yer almas›n› sa¤lama,
III. savafl›n daha k›sa sürede sonlanmas›n› sa¤lama
amaçlar›ndan hangilerine yöneliktir?
A) Yaln›z I
D) II ve III
E) Kazablanka Konferans›
B-A-A / E-C-E
56
B) Yaln›z II
C) I ve II
E) I, II ve III
KAZANMIfi OLMAMIZ GEREKEN
B‹LG‹ ve BECER‹LER
Almanya, ‹talya ve Japonya’n›n I. Dünya Savafl› sonras› politikalar›n› aç›klama
II. Dünya Savafl›’n›n bafllamas› ve yay›lmas› ile ilgili geliflmeleri kavrama
II. Dünya Savafl›’n›n sona ermesi ile ilgili geliflmeleri kavrama
Paris Bar›fl antlaflmalar› ve San Francisco Antlaflmas›’n›n sonuçlar›n› aç›klama
II. Dünya Savafl›’n›n ekonomik ve toplumsal sonuçlar›n› de¤erlendirme
BM’nin kurulmas› ve dünya bar›fl›n›n korunmas›ndaki rolünü aç›klama
Nükleer silah kullan›m›n›n sonuçlar›n› kavrama
Dünya Savafl›’nda Türkiye’nin izledi¤i d›fl politikay› de¤erlendirme
Savafl s›ras›nda Müttefikler ile Türkiye aras›nda yap›lan anlaflmalar› kavrama
Adana ve Kahire konferanslar›n› de¤erlendirme
II. Dünya Savafl›’nda Türkiye’de meydana gelen geliflmeleri kavrama
II. Dünya Savafl› s›ras›nda Türkiye’nin ald›¤› ekonomik tedbirleri aç›klama
57
03
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
So¤uk Savafl Dönemi
Bloklar›n Kuruluflu
Paylafl›lamayan Orta Do¤u
Uzak Do¤u'da Çat›flma
Asya ve Afrika'n›n kurtuluflu
So¤uk Savafl Dönemi’nde Türkiye
So¤uk Savafl Dönemi’nde Dünya
58
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
3.1
So¤uk Savafl Dönemi
II. Dünya Savafl› May›s 1945’te Avrupa'da, Eylül’de
de Asya'da sona erince, bu k›talardaki güçler dengesinde boflluklar meydana geldi.
Bu geliflmede, Almanya, ‹talya ve Japonya'n›n yenilmesinin yan›nda, galip ‹ngiltere ve Fransa'n›n
savafltan y›pranm›fl olarak ç›kmas› da önemli rol
oynad›.
Savafltan sonra Avrupa'da Almanya'n›n, Asya'da
Japonya'n›n yerini tek bafl›na dolduracak devlet
bulunmamaktayd›.
Savafltan sonra güçlü olarak kalabilenler siyasi ve
ekonomik doktrinleri birbirleriyle çat›flan ABD ve
SSCB idi.
Savafl sonunda bar›fl ve güvenli¤e kavufltuklar›n› sanan ve
BM’ye güvenen Avrupal› devletler, savafl›n meydana getirdi¤i yük
ve b›kk›nl›¤›n da etkisiyle, silahl› kuvvetlerinin büyük bölümünü
terhis etti. Buna karfl›l›k SSCB ordusunu takviye ederek askeri
etkinli¤ini art›rd›. Bu durum Avrupal› devletler ile SSCB aras›nda
bir dengesizlik meydana getirdi.
So¤uk Savafl Dönemi'nin iki önemli aktörü ABD ve SSCB idi.
SSCB Do¤u Avrupa’ya Nüfuz Ediyor…
SSCB, d›fl politikas›n› sosyalist rejimi dünyaya yayma esas› üzerine kurdu. Yay›lmac› bir politika izleyerek etki alan›n› geniflletmeyi ve kendi güvenli¤ini en üst düzeye ç›karmay› hedefledi.
‹kinci aflamada ise yak›n bölgelerin denetim alt›na
al›nmas›na ya da en az›ndan buralarda dost hükümetlerin iflbafl›na getirilmesine yöneldi.
Türkiye ve Yunanistan ve ‹ran’› bask› alt›na almaya çal›flan SSCB, Avrupa'da iflgali alt›nda bulunan
ülkelerde de komünist rejimleri yerlefltirerek bir
blok oluflturmaya gayret etti.
Nitekim 1948 y›l›na kadar Polonya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan, Çekoslovakya ve Do¤u Almanya'ya çeflitli yollarla komünist rejimler egemen oldu. Yugoslavya ve Arnavutluk'ta ise savafl
bitti¤inde zaten komünistler iktidar› ele alm›fl bulunuyordu.
So¤uk Savafl Dönemi'nde gerginlikler yaflanm›flt›r.
Bu iki süper güç, iki kutuplu yeni bir uluslararas› siyasal yap› oluflturdu. Savafltan tükenmifl olarak ç›kan Avrupa devletleri, yükselen bu iki gücün etraf›nda yerlerini almakta gecikmemifltir.
fl” Ne Demek?
“So¤uk Savafl”
So¤uk Savafl, II. Dünya Savafl›’ndan galip ç›km›fl
ABD, SSCB ile bu iki gücün çevresinde toplanan di¤er devletler aras›ndaki anlaflmazl›k ve rekabetin,
silahl› çat›flma yaflanmaks›z›n sürdürüldü¤ü döneme verilen isimdir.
So¤uk Savafl olarak adland›r›lan süreç II. Dünya
Savafl› sonras›nda yaklafl›k yirmi y›l boyunca sürmüfltür. Bu yirmi y›ll›k sürecin oluflumu temelde,
SSCB-ABD güvensizli¤ine ve karfl›l›kl› çekiflmesine
dayan›r.
SSCB di¤er yandan Uzak Do¤u'da ve Çin'de iç mücadelelerin ortaya ç›kmas›nada sebep oldu.
SSCB’nin bu giriflimleri karfl›s›nda kendilerini güvende hissetmeyen devletler ABD'ye yak›nlaflt›.
SSCB'nin Avrupa'da yay›lmas›, savafl s›ras›nda, Estonya, Letonya, Litvanya ile Finlandiya'n›n, Polonya'n›n baz› k›s›mlar›n›n, Kuzeydo¤u Almanya'n›n, Do¤u Çekoslovakya'n›n ele geçirilmesiyle
bafllam›flt›.
Dünya politikas›n›n merkezi 1945'e kadar Avrupa
idi. Di¤er k›talarda yer alan ülkeler bu dönem kadar uluslararas› politikada aktif de¤ildi.
Fakat II. Dünya Savafl› siyasi dengeleri de¤ifltirdi.
Farkl› k›talar ve bölgeler dünya politikas›nda ön
plana ç›kmaya bafllad›. Asya'da Çin ve Hindistan,
genifl topraklar› ve kalabal›k nüfuslar› ile ön plana
ç›kt›. Japonya ekonomik aç›dan yükselerek, yeni-
59
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
den önemli bir güç hâline geldi.
Asya ve Afrika'daki sömürgeler ba¤›ms›zl›¤›n› ka-
3.2
zanmaya bafllad›. Böylece Ba¤lant›s›zlar olarak bilinen yeni bir oluflum do¤du.
Bloklar›n Kuruluflu
II. Dünya Savafl›'ndan sonra yenik devletlerin bir
bölümü ile imzalanan antlaflmalar, tam bir bar›fl
ortam› oluflturamad›. Fransa ve ‹ngiltere ise ilk
Dünya Savafl› sonras› ile karfl›laflt›r›lamayacak ölçüde zay›flam›flt›.
Savafl sonunda düzenlenen konferanslarda ele al›nan konular›n
tart›fl›lmas› s›ras›nda Do¤u ile Bat› bloklar› kesin hatlar›yla belirginleflti. Özelde Avrupa, genelde dünya II. Dünya Savafl› sonu itibariyle "kkapitalist" ve "kkomünist" olarak net bir biçimde ikiye
bölündü.
Do¤u Bloku Kuruluyor…
SSCB, II. Dünya Savafl›'nda Alman birliklerini yenilgiye u¤ratan ilk devletti. Önce Almanlar› topraklar›ndan ç›karan Sovyet ordusu, daha sonra Do¤u
Avrupa topraklar›n› iflgale bafllad›. Bat›l› devletler
savafl›n bir an önce bitmesini istedi¤i için bu iflgallere karfl› sessiz kald›.
mindeydi. Bu geliflme SSCB’nin Do¤u Avrupa'da
hükümetlerini denetim alt›na almas›n› kolaylaflt›rd›.
SSCB’nin Do¤u Avrupa’ya ‹lgisi Neden?
SSCB, II. Dünya Savafl›’nda sonra kendisini ciddi
bir güvenlik sorunu ile karfl› karfl›ya gördü. Almanya iki kez Do¤u Avrupa yolunu kullanarak Rusya'ya sald›rm›flt›.
SSCB yönetiminin güvenlik aray›fl›, Do¤u Avrupa
ülkelerinde uydu hükümetlerinin kurulmas›n› gerektiriyordu. Amaç, Sovyet topraklar›n› olas› bir
sald›r›dan uzakta tutmak ve Almanya ile aras›nda
bir tampon bölge oluflturmakt›.
Do¤u Avrupa'da komünist yönetimlerin kuruluflu
flu dört aflamada gerçekleflmifltir:
flgalden Kurtarma Afla
flamas›: Sovyet ordusu Do1. ‹flg
¤u Avrupa ülkelerine bir kurtar›c› gibi girmiflti. Nazi iflgali döneminde Moskova'ya kaçm›fl olan yerli
komünist liderler Sovyet ordusu ile birlikte ülkelerine geri dönerek yönetimi ele alm›fllard›r.
flamas›: Savafl sonras› dönemde ko2. Koalisyon Afla
münist, sosyalist, liberal ve çiftçi partilerinin oluflturdu¤u koalisyon hükümetlerine Alman yanl›s›
partiler al›nmad› ve k›sa süre içinde kapat›ld›.
Halk taraf›ndan desteklenen koalisyonlar, SSCB ile
s›k› iliflkiler kurmay› tercih etti.
SSCB Devlet Baflkan› Stalin
SSCB, savafl sonundaki konferanslarda iflgal etti¤i
Do¤u Avrupa topraklar›n› boflaltmaya söz verdiyse
de bu konuda uzun süre harekete geçmedi. Bu ülkelerdeki Sovyet varl›¤› savafl sonras›nda da devam etti.
‹ngiltere, ABD ve SSCB, Yalta Konferans› sonunda,
"Avrupa Hakk›nda Bildiri" yay›nlad›. Bildiride, Sovyet iflgalindeki ülkelerde serbest seçimler yap›l›ncaya kadar geçici hükümetlerin kurulmas› istendi.
Bu geçici hükümetler koalisyonlar fleklinde kuruldu. Ancak önemli bakanl›klar, güvenlik güçleri,
mahkemeler ve bas›n, komünist güçlerin deneti-
60
flturan Di¤er Partilerin Saf D›fl›
fl›
3. Koalisyonlar› Oluflt
flamas›: Önemli bakanl›klar› ellerinde
B›rak›lmas› Afla
bulunduran komünistler, zamanla hükümeti bütünüyle ellerine geçirdi.
Siyasal parti liderleri Hitler'le iflbirli¤i yapmak ve
Bat› casusu olmak suçlamalar›yla siyaset sahnesinden silindi.
flamas›:
4. Ulusal Komünist Kadrolar›n Tasfiyesi Afla
Bu son aflamada, SSCB lideri Stalin, Do¤u Avrupa’daki ulusal komünist yönetimleri ortadan kald›rmaya yöneldi. Bu ülkelerde Moskova'n›n istedi¤i biçimde hareket edecek olan kadrolar iflbafl›na
getirildi.
SSCB, 1947 y›l› itibariyle Do¤u Avrupa ülkelerinin ço¤uyla ikili
ittifak antlaflmalar› yapm›flt›.
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Almanya Bölünüyor…
Almanya, II. Dünya Savafl› sonunda 4 iflgal bölgesine ayr›lm›flt›. SSCB ülkenin do¤u bölgesini, ABD
güney, ‹ngiltere kuzey ve bat› bölgelerini iflgal etti.
Fransa'ya ise ‹ngiliz ve Amerikan iflgal bölgesinin
bir bölümü verildi. Sovyet iflgal bölgesi içinde kalan Berlin de ayn› flekilde 4 ayr› iflgal bölgesine ayr›ld›.
‹ngiliz iflgal bölgesi, Almanya'n›n endüstri bak›m›ndan en geliflmifl yeri olmas›na karfl›n savafltan en
çok zarar› buras› görmüfltü. ‹ngiltere, savafltan
sonra içine düfltü¤ü ekonomik bunal›m nedeniyle
Almanya'ya yard›m edecek durumda de¤ildi.
flmazl›klar: SSCB, iflgali alt›nda tuttuSiyasal Anlaflm
¤u Alman topraklar›ndaki sanayiyi h›zla devletlefltirmeye bafllad›. ABD ise kendi kontrolü alt›ndaki
bölgede liberal ekonomiye sahip bir devlet yap›s›
öngörüyordu.
Asl›nda her iki taraf›n amac› da, Almanya'n›n yeniden güçlenerek Avrupa bar›fl›n› tehdit etmesini önlemek idi. Ancak so¤uk
savafl bafllay›p, iki devlet aras›ndaki iliflkiler gerilince, geliflmeler
Almanya’n›n ikiye bölünmesiyle sonuçland›.
Berlin Ablukas›
Berlin’de buluflan Sovyet ve Amerikan askerleri
Müttefikler Almanya ile ilgili flu konularda ciddi anlaflmazl›klar yaflad›.
• Bar›fl antlaflmas›n›n imzalanmas›,
• ‹flgal bölgelerinin birlefltirilmesi,
• Almanya’da demokrasiye geçilmesi,
• Almanya'dan al›nacak tamirat bedeli,
• ‹flgal bölgelerinin ekonomik olarak birlefltirilmesi
flmazl›klar: Potsdam’da AlmanEkonomik Anlaflm
ya'n›n ekonomik bütünlü¤ünün korunmas› karar›
al›nm›flt›. Ancak konferansa kat›lmayan Fransa bu
karara uymad›. SSCB, iflgal s›ras›nda yitirdiklerini
karfl›lamak gerekçesiyle, iflgal bölgesindeki tah›l
fazlas›na ve teçhizata el koydu.
Almanya'da iflgalin sona erdirilmesini isteyen Bat›l› devletler, birleflmeye giden yolu açmak için kendi denetimleri alt›ndaki bölgeleri birlefltirdi. Bu üç
iflgal bölgesinde bir Alman hükümetinin kurulmas›
kararlaflt›r›ld›.
Sovyet yönetimi bu giriflimi bofla ç›karmak için
Berlin'i abluka alt›na ald›. Sovyet iflgal bölgesinin
yaklafl›k 150 km. içinde kalan Berlin'in ablukaya
al›nmas›, flehrin Bat› dünyas›yla olan kara ba¤lant›lar›n› kopartt›.
fiehir, elektrikten ve yiyecekten yoksun b›rak›ld›.
Sovyet yönetimi Berlin’e temel ihtiyaç maddelerinin ak›fl›n› keserek Bat›l›lar› ödün vermeye zorlad›.
Bat›l› ülkeler bir hava koridoru oluflturarak Berlin’in ihtiyac› olan malzemeleri hava yoluyla temin
etmeye bafllad›.
Kurulan hava köprüsü ile flehre aylarca yiyecek tafl›nd›. Ablukan›n etkili olmad›¤›n› gören Sovyet yönetimi 12 May›s 1949'da ablukay› kald›rmak zorunda kald›.
23 May›s 1949'da Bat›l› devletlerin deste¤iyle "Federal Almanya Cumhuriyeti" (Bat› Almanya) kuruldu. Buna karfl›l›k SSCB de kendi iflgal bölgesinde
Ekim 1949'da “Demokratik Alman Cumhuriyeti”ni
(Do¤u Almanya) kurdu.
Federal Almanya Bat›l› devletlerin katk›lar›yla kalk›nma sürecine girdi. Do¤u Alman yönetimi, hayat
standard› h›zla yükselen Bat› Almanya’ya vatandafllar›n›n geçiflini yasaklad›.
Berlin'in Sovyet kontrolündeki bölümü
K›sa bir süre sonra da Do¤u Berlin’den Bat› Berlin’e geçifli engellemek için Berlin Duvar›’n›n yap›m›na baflland›.
61
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
tiyle ilgili isteklerini reddetti. 1948’de milliyetçilikle suçlanan Tito, Sovyet Bloku’ndan uzaklaflt›r›ld›.
Çin'deki komünist yönetim iç savafllar sonucunda
kuruldu. Çinli komünistler ve milliyetçiler aras›nda
yaflanan iktidar mücadelesini, SSCB’den destek
alan komünistler kazand›. Mao Zedong taraf›ndan
1949'da Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu.
Berlin Duvar› Berlin'i ikiye bölüyordu.
flmeler
Do¤u Bloku ‹çindeki Di¤er Geliflm
Savafl sonras›nda Do¤u Avrupa ülkeleri birer birer
Sovyet egemenli¤ine girerken Yugoslavya ve Arnavutluk, ba¤›ms›z kalma konusunda direndi.
Bu direnmenin bafll›ca iki nedeni vard›:
• Bu iki ülke Alman iflgalinden kendi ordular›n›n
direnifli sayesinde kurtulmufllard›. ‹flgallerin sona erdirilmesinde SSCB'nin hiçbir yard›m› olmam›flt›.
• II. Dünya Savafl› bitti¤inde bu iki devlette de
halk›n deste¤ine sahip liderler vard›. Bu ülkelerin liderleri iktidarlar›n› sürdürebilmek için Sovyet deste¤ine dayanmak zorunda de¤illerdi.
Yugoslavya'da 1945’te 6 devletten oluflan Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti kuruldu. Arnavutluk'ta ise 1945 seçimlerini Enver Hoca’n›n Demokratik Cephesi kazand› ve Arnavutluk Cumhuriyeti
kuruldu.
Çin Halk Cumhuriyeti'nin kurusucu Mao Zedong
Bulgaristan’da 1946’da yap›lan referandumla önce
cumhuriyet rejimi kuruldu. K›sa süre sonra da komünist yönetimin öteki partileri kapatmas› süreci
bafllad›.
Romanya’da Sovyet yönetiminin bask›lar› ile komünist bir koalisyon hükümeti kuruldu. 1947 fiubat›nda bar›fl antlaflmas› imzaland›ktan sonra muhalefet ortadan kald›r›ld›.
1945’te Yalta Konferans›'nda al›nan karara göre;
Rusya, Kore’nin kuzeyini, ABD ise güneyini iflgal
edecekti. Daha sonra iki iflgal bölgesi aras›nda 38.
enlem s›n›r olarak kabul edildi.
Aral›k 1945'te Kore’de demokratik bir hükümet kurulmas› karar› al›nd›. Fakat iki Kore'nin birleflmesi
sa¤lanamad›. 10 May›s 1948'de Güney Kore'de seçimler düzenleyen ABD, Güney Kore Cumhuriyeti’nin kurulmas›n› sa¤lad›.
Kuzey Kore'de de 1948’de seçim düzenlenmesinin
ard›ndan SSCB’nin denetiminde komünist Kore
Halk Cumhuriyeti kuruldu.
Arnavutluk lideri Enver Hoca
Stalin, Kominform'u kurarken kendisini destekleyen Yugoslavya lideri Tito, ayn› zamanda s›k› bir
Yugoslav milliyetçisi idi. Stalin’in tam ba¤l›l›k ve
Yugoslavya'da Sovyet ajanlar›n›n serbest faaliye-
62
Küba’da, Batista yönetimine karfl› mücadeleye giriflen Fidel Castro, yönetimi ele geçirerek 1959 y›l›nda Küba devlet baflkan› oldu. ‹ki blok d›fl›nda kalmak isteyen yeni Küba yönetimi, ABD ile iliflkilerin
gerilmesi üzerine SSCB'nin yak›nlaflt›.
Küba’da 1959 y›l›nda iktidara gelen Castro taraf›ndan sosyalist bir yönetim kurulmufltur.
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Sovyet Modeline Göre Düzenin Kurulmas›
COMECON
SSCB II. Dünya Savafl›’n›n hemen ard›ndan ‹ran,
Türkiye ve Yunanistan’› hedef alan bask›lara yöneldi. Komünist partilerin yönetimi alt›na giren Do¤u Avrupa’da, SSCB’nin denetiminde yeni bir düzen kuruldu.
25 Ocak 1949’da sosyalist ülkeler aras›nda ekonomik iflbirli¤i ve dayan›flma amac›yla SSCB taraf›ndan uluslararas› bir örgüt kuruldu. Merkezi Moskova'da olan bu örgüt Avrupa’da COMECON olarak
adland›r›ld›.
Do¤u Avrupa ülkelerini yönlendirmeye bafllayan
SSCB, imzalanan anlaflmalarla Do¤u Bloku olarak
adland›r›lan bir yap› oluflturdu.
KOM‹NFORM
ABD yönetimi Avrupa’daki Sovyet tehdidine karfl›
Mart 1947’de Truman Doktrini, Haziran 1947’de de
Marshall Plan›’n› devreye soktu. Truman Doktrini,
Amerika'n›n Sovyet tehdidine maruz kalan ülkeleri desteklemesine, Marshall Plan› ise Avrupa'y›
ekonomik bak›mdan güçlendirmeye dönüktü.
Moskova, ABD’nin bu ad›mlar›na karfl›l›k, sosyalist
ülkelerle ba¤lar›n› güçlendirmek ve uluslararas›
komünist hareketleri bir merkezden yönetmek için
yeni aç›l›mlara yöneldi.
Eylül 1947’de Polonya'da bir araya gelen farkl› ülkelerden komünist parti liderleri 5 Ekim 1947’de
KOM‹NFORM‘u kurdu.
COMECON'un amblemi
COMECON’un kurulufl amaçlar›:
• Ekonomik geliflme için uzmanlaflma ve iflbirli¤ine dayal› planlar haz›rlanmas›,
• Hammaddelerin üretim ve da¤›t›m›n›n yönlendirilmesi,
KOM‹NFORM’un kurulufl amaçlar›:
• Üye ülkeler aras›nda ve öbür ülkelerle ticareti
gelifltirmek için ortak giriflimlerde bulunulmas›,
• ‹flçilerin yegane vatan› olarak SSCB'nin savunulmas›,
• Bilimsel ve teknik araflt›rmalarda iflbirli¤i yap›lmas›
• ABD taraf›ndan temsil edilen emperyalizme
karfl› mücadele edilmesi,
• Bütün dünyay› kapsayacak olan bir Sovyetler
Cumhuriyeti'nin kurulmas›
DO⁄U BLOKU ‹TT‹FAKLARI
Varflova Pakt›
COMECON
KOM‹NFORM
SSCB
SSCB
Polonya
Bulgaristan
Çekoslovakya
Macaristan
Romanya
Do¤u Almanya
Mo¤olistan
Küba
Vietnam
Arnavutluk
Yugoslavya
SSCB
Yugoslavya
Bulgaristan
Romanya
Macaristan
Polonya
Çekoslovakya
Fransa
‹talya
Polonya
Bulgaristan
Çekoslovakya
Macaristan
Romanya
Do¤u Almanya
Arnavutluk
COMECON üyesi ülkeler yeryüzündeki sanayi üretiminin
1/3'den ve ulusal gelirin 1/4'den fazlas›n› sa¤lamaktayd›. Yüzöl2
çümü 25 milyon km olan üye devletler, topraklar›nda demir,
kurflun ve çinko rezervinin % 50'sini; do¤al gaz›n % 40'›n›; manganez rezervinin % 80'ini, petrol ve kömür gibi enerji kaynaklar›n›n 1/3'ünü, nikel ve Volfram'›n ise 2/3'ünü bulundurmaktayd›.
flova Pakt›
Varflo
14 May›s 1955’te SSCB taraf›ndan Varflova Pakt›
oluflturuldu. SSCB yan›nda Çekoslovakya, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Romanya, Do¤u Almanya ve Arnavutluk bu ortak askeri savunma örgütünün üyesi oldu. Do¤u Almanya’n›n 1956'da kat›ld›¤› pakttan, Arnavutluk 1968'de çekildi.
Birli¤in kurulufluna iliflkin ilk ad›m, Aral›k 1954'te
sekiz sosyalist ülkenin kat›l›m›yla, ortak güvenli¤in
ve bar›fl›n korunmas› konusunda Moskova'da düzenlenen konferansta at›ld›. Varflova Pakt›, giderek artan savafl tehlikesine karfl› biçimlendi.
63
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Sosyalist Blokta Sars›nt›lar
SSCB devlet baflkan› Stalin 1953’te öldü. Ölümünün yol açt›¤› siyasi boflluk, SSCB'nin Do¤u Bloku
ülkelerine karfl› sürdürdü¤ü politikalara kafl› tepkilerin do¤mas›na yol açt›. Bu tepkiler SSCB'nin d›fl
politikas›n› da etkiledi.
SCCB-Yugoslavya Anlaflmazl›¤›
Varflova Pakt›, Do¤u Blokunun savunma örgütüdür.
14 May›s 1955'de Varflova Pakt›'n›n kurulmas›n›
sa¤layan Dostluk, ‹flbirli¤i ve Karfl›l›kl› Yard›m Antlaflmas›’n›n maddelerinden baz›lar› flunlard›r:
Do¤u Bloku’nda yaflanan tek kutuplu olufluma bölge ülkelerinden ilk ciddi tepki Yugoslavya'dan geldi. Yugoslavyal›lar, 1945 y›l›ndan beri baz› konularda Ruslarla anlaflmazl›k yafl›yordu. Bu anlaflmazl›¤›n temel nedenleri flunlard›r:
• SSCB'nin, Yugoslavya'y› tam denetim alt›na almak istemesi,
• Üyeler ortak ç›karlar›n› ilgilendiren sorunlarda
birbirlerine dan›flacaklard›r.
• Yugoslavya'n›n hem ba¤›ms›zl›¤a hem de Balkanlarda üstünlü¤e sahip olmas›na Sovyetlerin
karfl› ç›kmas›,
• Avrupa'da silahl› bir sald›r› durumunda üyeler
tek tek ya da ortak bir biçimde kendilerini savunacaklard›r.
• ‹ki devlet aras›nda ideolojik bazda görüfl ayr›l›klar›n›n bafl göstermesi
• Birleflik Komutanl›k ve Siyasal Dan›flma Komitesi kurulacakt›r.
• Üyeler bu anlaflman›n amaçlar›yla herhangi bir
uluslararas› ba¤lant›ya girmeyecekler ve giriflimlerde bulunmayacaklard›r.
Yugoslavya, SSCB ile aras›n›n aç›lmas› üzerine, 28
Haziran 1948'de Kominform'dan ç›kar›ld›. Bu geliflmeler nedeniyle Do¤u Bloku devletleri ile SSCB'nin
hedefi haline gelen Yugoslavya 1953'te Balkan
Pakt›'na girdi.
• Taraflar birbirleriyle ekonomik ve kültürel iliflkilerde dostluk ruhu içinde davranacaklard›r.
• Bu sözleflme siyasal sistemleri göz önüne al›nmaks›z›n tüm devletlere aç›kt›r.
• Do¤u ile Bat› aras›nda ortak güvenlik sa¤layan
bir pakt yürürlü¤e girince, pakt›n kald›r›lmas›
göz önüne al›nabilir.
Varflova Pakt›’n›n belli bafll› kurulufl amaçlar› flunlard›r:
• Bir NATO sald›r›s›na karfl› Do¤u Avrupa ülkelerini savunmak,
• Sosyalist ülkelere ve sosyalizmin yay›lmas›na
karfl› kurulan NATO'nun askeri etkinli¤ini art›rmas›na ve silahlanma giriflimlerine karfl› cevap
vermek,
• Ulusçu, Sovyetlerden ba¤›ms›z oluflumlar›n Do¤u Avrupa'da yay›lmas› ve güçlenmesini engellemek,
• SSCB'nin Do¤u Avrupa’daki etki ve denetimini
güçlendirmek
64
Yugoslavya lideri Mareflal Tito
Do¤u Blokunda yaflanan bu geliflmeden yararlanmak isteyen ABD, Yugoslavya'ya askeri ve ekonomik yard›ma bafllad›. 1955 y›l›ndan itibaren Sovyet-Yugoslav iliflkileri düzelmeye bafllad›.
Yugoslavya, bu tarihlerden itibaren daha çok Asya-Afrika ülkeleriyle, Ba¤lant›s›zlar grubunun öncülü¤ünü yapacak giriflimlere bafllad›.
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Sovyetler Birli¤i - Çin Anlaflmazl›¤›
Do¤u Bloku'nda yaflanan as›l büyük ayr›flma SSCB
ile Çin aras›ndaki anlaflmazl›klarla ortaya ç›kt›.
1949’da komünist bir yönetime sahip hale gelen
Çin, SSCB’ye yak›n durmufl ve 1950'de bu devletle
bir dostluk anlaflmas› imzalam›flt›r.
Kore Savafl›, ABD’nin, Çin'deki komünist rejimi tan›mayarak ticaret ambargosu koymas› ve Çin-Sovyet dostlu¤unu güçlendirdi. Bu arada Çin BM’den
ç›kar›ld›. Yerine üye olarak Tayvan al›nd›.
Ancak Çin’in zamanla ba¤›ms›z politikalara yönelmesi, SSCB ile anlaflmazl›k konular›n›n ortaya ç›kmas›na yol açt›.
Sovyet-Çin anlaflmazl›¤›n› do¤uran temel faktörler:
• Uluslararas› komünizm hareketlerinde liderlik
rekabetinin bafllamas›,
• Tarafs›z ülkelerde nüfuz rekabetine giriflilmesi,
melerde bir sonuç al›namad›. Çin ile SSCB aras›nda bafllayan anlaflmazl›k Çin'in çok yönlü bir d›fl
politika izlemesiyle fliddetlendi.
Do¤u Bloku içerisinde bölünmelere neden olan
Çin, 1965’ten sonra ABD ile iliflkilerini düzeltti ve
BM’ye tekrar üye oldu.
SSCB-Macaristan ‹liflkileri
Stalin'in ölümünü izleyen dönemde ekonomik sorunlar›n sürekli a¤›rlaflt›¤› Macaristan'da iflçiler
ayakland› (Haziran 1953). SSCB taraf›ndan Macaristan’da baflbakanl›¤a getirilen ‹mre Nagi ülkede
baz› reformlara giriflti.
Nagi’nin bu giriflimleri SSCB yönetiminin tepkisini
çekti ve görevden al›nmas›na yol açt›. Macar halk›
protesto gösterilerine bafllad›. Ekim 1956’da Budapeflte'de yap›lan gösterilere on binlerce kifli kat›ld›.
Polisin müdahalesi gösterileri halk ayaklanmas›na
dönüfltürdü.
• Bat›l› devletlerle iliflkilerin niteli¤i konusunda
anlaflmazl›klar yaflanmas›,
• Sovyet ekonomik yard›m›n›n miktar› ve zaman›
konusunda görüfl ayr›l›klar› yaflanmas›,
• Do¤u Türkistan ve Mo¤olistan gibi s›n›r bölgelerde sorunlar›n bafl göstermesi
Çin yönetimi, SSCB’nin Bat› ile yumuflama sürecine girmesine fliddetle karfl› ç›kmaya bafllad›. Sovyet yönetimi de, Çin ile daha önce yapm›fl oldu¤u
yard›m anlaflmas›n› iptal etti.
Lenin posterini yakan bir Macar
Yeniden iktidara gelen Nagi ayaklanmay› durduramad›. SSCB birlikleri Ekim sonunda Budapeflte'yi
kuflatt›.
Varflova Pakt›’ndan ayr›lma karar› alan Macar yönetimi, Birleflmifl Milletler’den yard›m istedi. Bunun üzerine Budapeflte’yi iflgal eden SSCB birlikleri halk ayaklanmas›n› bast›rd›
Çin-SSCB dostlu¤una dair bir propaganda posteri
1962'den itibaren Çin-Sovyet s›n›r›nda çat›flmalar
bafllad›. Çin, 1963'te ABD ile SSCB aras›nda yap›lan
Nükleer Denemeleri K›smen Yasaklayan Anlaflma’y› imzalamay› reddetti.
Anlaflmazl›¤›n en önemli nedenlerinden biri olan
s›n›r sorunu, Ekim 1969'da iki devlet aras›nda yeniden görüflüldü. Fakat Pekin’de yap›lan bu görüfl-
Macar ayaklanmas› s›ras›nda Arnavutluk, Çekoslovakya, Bulgaristan SSCB’yi destekledi. Çin ise Macarlar›n yan›nda yer ald›.
SSCB-Çekoslovakya ‹liflkileri
II. Dünya Savafl›’ndan önce Çekoslovakya'da, liberal, milliyetçi ve demokrat siyasi düflünceler faaliyetteydi. SSCB'nin etkisiyle Varflova Pakt›’na giren
Çekoslovakya, zamanla a¤›r ekonomik koflullar yaflamaya bafllad›.
65
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
‹ngiltere'nin Sovyet yay›lmas›n› ancak ABD'nin engelleyebilece¤i yönündeki telkinleri, ABD'nin daha
aktif bir politika izlemesine ve Bat›'n›n liderli¤ini
üstlenmesine ortam haz›rlad›.
II. Dünya Savafl›’nda Yunanistan'da Alman iflgaline karfl› baflar›l› mücadeleler veren iki grup aras›nda yaflanan politik çekiflmeler zamanla bir iç savafla dönüfltü. Komünistler SSCB ve Yugoslavya'dan, di¤er grup ise ABD ve ‹ngiltere'den destek gördü.
SSCB tanklar› Prag'da
Çek hükümetinin May›s 1953’te ald›¤› ekonomik
kararlar halk›n ayaklanmas›na yol açt›. Ayaklanma
bir süre sonra SSCB'ye yönelik protestolara dönüfltü. SSCB taraf›ndan desteklenen Çek Komünist
Partisi ayaklanmay› sertlik kullanarak bast›rd›.
1967'de Dubçek taraf›ndan "insanc›l komünizm"
olarak adland›r›lan ve özgürlükleri öne ç›karan bir
komünist anlay›fl oluflturulmaya çal›fl›ld›. Sosyalizmle demokrasi birlefltirilmeye çal›fl›ld›.
Toplant› ve gösteri, düflünce, inanç özgürlükleri
vurguland›. Demokratik sosyalizme dayal› bir yönetim modelinin kurulmas› ve serbest seçimlerin
yap›lmas› amaçland›. Geliflmeleri tehlikeli bulan
SSCB, 21 A¤ustos 1968’de Çekoslovakya'y› iflgal
etti.
ABD, 1946'dan sonra SSCB yay›lmas›n› önlemek ve
Do¤u Blokunu kuflatmak için "çevreleme politikas›" izlemeye bafllad›. Bu do¤rultuda Truman Doktrini ve Marshall Plan› uygulamaya koyuldu. Paktlar kurularak, askeri anlaflmalar imzaland›.
Truman Doktrini
ABD'nin Bat› dünyas›nda liderli¤i üstlenmek için ilk
giriflimi Truman Doktrini'dir. II. Dünya Savafl›'ndan
önce ‹ngiliz denetimi alt›ndaki bölgelerin kontrolü
ABD’ye geçmifltir.
ABD Baflkan› Harry Truman, 12 Mart 1947’de Amerikan Kongresi'nde, "Amerikan d›fl politikas›n›n, d›fl
bask›lara karfl› koymaya çal›flan özgür uluslar› destekleme amac›na yönelmesi gerekti¤ini”” ilan etti.
NATO ve Varflova Pakt› üyeleri
Bat› Bloku'nun Kurulmas›
‹ngiltere II. Dünya Savafl›’nda üç partinin oluflturdu¤u savafl kabinesi taraf›ndan yönetildi. ‹ngiliz
halk› nezdinde büyük bir prestiji olan Churchill
1945 seçimlerini kaybetti. Atlee, ‹ngiltere’nin yeni
baflbakan› oldu. Bunda ‹ngiliz halk›n›n savafl dönemi s›k›nt›lar›na tepkisi rol oynam›flt›r.
Savafl nedeniyle ekonomik üstünlü¤ü sona eren ‹ngiltere, ABD'ye ba¤›ml› hale geldi. ‹ngiliz hükümeti
ekonomisini düzene sokmak için ABD'den ekonomik yard›m istemek durumunda kald›.
Amerikan yard›m› yaln›z ‹ngiliz ekonomisi kurtarmakla kalmam›fl, tüm Bat› Avrupa'da ekonomik
kalk›nman›n temelini oluflturmufltur.
66
ABD Baflkan› Harry Truman
Baflkan Truman, Kongre’den Türkiye ve Yunanistan'a askeri yard›m için yetki ald›. 22 May›s
1947’de bafllayan Truman yard›m› ile Yunanistan'a
300 milyon dolar, Türkiye'ye ise 100 milyon dolar
verildi.
Truman Doktrini’nin Özellikleri Nelerdir?
• Dünyan›n iki blo¤a ayr›ld›¤›n› ortaya koymufltur.
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
• Sovyet-Amerikan mücadelesinin bafllad›¤›n›
ilan etmifltir.
ülkeleri ile Sovyetler Birli¤i'ni de kapsama alan›na
almaktayd›. Ancak bu devletler plan› reddetti.
• So¤uk savafl›n ilk ad›mlar›n› oluflturmufltur.
• Do¤u Avrupa ve Balkanlardaki bölünmeyi çok
daha kesin çizgileriyle ortaya koymufltur.
• Yunan ‹ç Savafl›’nda merkezi hükümetin komünistlere karfl› galip gelmesinde yard›mc› etkili
olmufltur.
• Türkiye ile Bat› Bloku aras›ndaki iliflkileri gelifltirmifl ve Türkiye’nin NATO’ya girmesini sa¤layacak sürece katk›da bulunmufltur.
• SSCB’nin güneye do¤ru genifllemesinin önünü
kesmifltir.
Truman Doktrini komünist Balkan devletleri aras›ndaki ittifak görüflmelerini h›zland›rd›. ABD, Truman Doktrini'nin ard›ndan nüfuz alan›n› Orta Do¤u'ya geniflletmek için ‹ngiltere ile birlikte giriflimlerde bulundu ise de yeterince ilerleme sa¤layamad›.
Truman Doktrini, kendisinden sonra gelecek olan Marshall Plan›’n›n haz›rlay›c›s› olmufltur. Amerika, Truman Doktrini ile geleneksel d›fl politikas›n› de¤ifltiriyor ve I. Dünya Savafl› sonundaki
tutumunun aksine dünya siyasetinde aktif bir rol üstleniyordu.
George Marshall
1947’de dört y›ll›k bir süreyi kapsayan (1947-1951)
Marshall yard›m› bafllad›.
Plan› kabul eden devletlere 6 milyar dolarl›k ekonomik yard›m yap›ld›. Yard›m miktar› zamanla 12
milyar dolar› buldu.
Marshall Plan›'ndan Yararlanan Ülkeler
ve Yard›m Miktarlar›
(milyon dolar)
‹ngiltere
3,176
Fransa
2,706
Marshall Plan›
‹talya
1,474
II. Dünya Savafl› sonras›nda ABD’li General George
Marshall taraf›ndan 1947 y›l›nda ortaya at›lan ve
1947-1951 y›llar› aras›nda uygulanan ABD kaynakl›
bir ekonomik yard›m paketidir.
Bat› Almanya
1,389
Hollanda
1,079
Yunanistan
694
ABD, savafl sonras›nda Bat› Avrupa ülkelerine ekonomik yard›m yapm›fl, fakat yard›mlar tam olarak
amac›na ulaflmam›flt›.
Avusturya
677
Belçika ve Lüksemburg
556
Marshall, Avrupa ülkeleri aras›nda ekonomik ifl birli¤ine gidilmesi, bu ifl birli¤inin ABD taraf›ndan desteklenmesini öngörüyordu.
Haziran 1947'de ortaya koyulan Marshall plan›, Avrupa ekonomilerini kalk›nd›rmak için genifl kapsaml› bir ekonomik program öneriyordu.
ABD yönetimi Avrupa ülkelerinin ekonomik s›k›nt›lar›n›n uzun
vadede ABD için de olumsuz sonuçlar do¤uraca¤›n›, dolay›s›yla
bu ülkelere yard›m yap›lmas› gerekti¤ini düflünüyordu.
Marshall Plan›’ndan Kimler Yararland›?
Aralar›nda Türkiye'nin de bulundu¤u 16 ülke, bu
plan uyar›nca ABD'den ekonomik kalk›nma amaçl›
olarak yard›m alm›flt›r. "Marshall Plan›" olarak adland›r›lan Avrupa Kalk›nma Projesi, Do¤u Avrupa
Danimarka
271
Norveç
254
Türkiye
221
‹rlanda
146
Yugoslavya
109
‹sveç
107
Portekiz
50
‹zlanda
29
Do¤u Bloku ülkeleri aras›nda Marshall Plan›’ndan
yararlanmay› kabul eden tek devlet Yugoslavya olmufltur. Di¤er devletler SSCB’nin bask›lar› nedeniyle bu yard›m› kabul etmeye yanaflmad›.
Marshall yard›mlar› sonucunda Avrupa'daki tar›m
67
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Brüksel Antlaflmas›'n›n en önemli maddesi, “Taraflardan biri Avrupa'da silahl› bir sald›r›ya u¤rad›¤›
takdirde, antlaflmay› imzalam›fl bulunan öteki devletler, ellerindeki askeri ve öteki tüm olanaklarla
sald›r›ya u¤rayana yard›m edeceklerdir.” hükmüydü.
ve sanayi üretimi savafl öncesine oranla art›fl gösterdi. Marshall Plan› karfl›s›nda harekete geçen
SSCB de uydular› aras›ndaki ekonomik iliflkileri ve
iflbirli¤ini art›rmak amac›yla, Molotof Plan›'n› ortaya att›.
örnek soru
Eylül 1948’de Bat› Birli¤i Savunma Örgütü ad›yla
bir askeri organ kuruldu.
I. Truman Doktrini
Brüksel Antlaflmas›’n› imzalayan devletlerin
ABD’nin deste¤ini almak istemeleri sonucunda 4
Nisan 1949 tarihinde Kuzey Atlantik Antlaflmas›
imzaland›.
II. Marshall Plan›
III. Balfour Deklarasyonu
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i’nin komünist
partiler arac›l›¤›yla Do¤u Avrupa’da egemenlik kur flik Devletleri yukar›daki mas› üzerine, Amerika Birlefli
fltur?
lerden hangilerini uygulamaya koymuflt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
Bu antlaflma ile birlikte Kuzey Atlantik Antlaflmas›
Örgütü, yani NATO (North Atlantik Treaty Organization) kurulmufl oldu.
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
LYS-4 2010
çözüm
SSCB’nin komünist partiler arac›l›¤›yla Do¤u Avrupa’da egemenlik kurmas› üzerine, ABD taraf›ndan
1947 y›l›nda Truman Doktrini ve Marshall Plan› uygulamaya koyulmufltur.
Balfour Deklarasyonu ise ‹ngiliz D›fliflleri Bakan›n›n
Yahudilerle ilgili 1917 tarihli mektubudur.
Cevap D
Bir NATO toplant›s›
NATO kuruluyor, Bat› askeri örgütlenmeye gidiyor…
Savunma d›fl›nda, siyasi, ekonomik, sosyal iflbirli¤ini de amaçlayan NATO, 1952 y›l›nda Türkiye ile Yunanistan'›, 1955’te Federal Almanya'y›, 1974'te de
‹spanya'y› içine alarak geniflledi.
‹ki süper güç aras›nda güven krizinin derinleflti¤i
bir dönemde fiubat 1948’de Prag darbesi yafland›.
Bu darbe ile Çekoslovakya'n›n Sovyet etki alan› içine girmesi Bat›'da tepki ve endifle oluflturdu.
NATO’nun Yap›s›
17 Mart 1948'de bir araya gelen Belçika, Fransa,
Lüksemburg, Hollanda ve ‹ngiltere, Brüksel Antlaflmas›’n› imzalayarak ortak savunma sistemi kurmay›, ekonomik ve kültürel iliflkilerini güçlendirmeyi kararlaflt›rd›.
NATO’nun bafl›nda, üye devletlerin d›fliflleri bakanlar›ndan oluflan Kuzey Atlantik Konseyi vard›r.
Konsey, ittifak›n en yüksek karar organ›d›r.
NATO temelde askeri bir kurulufl olmas›na ra¤men, karar vericiler sivil siyasi otoritedir.
NATO ve Varflova Pakt› Donanma Güçleri
Varflova Pakt›
68
NATO
ABD
D›fl›nda
SSCB
SSCB
D›fl›nda
Toplam
Nükleer denizalt›
105
–
105
85
12
97
Diesel denizalt›
168
6
174
5
132
137
Büyük su üstü savafl gemisi
184
3
187
149
227
376
Donanma Uça¤›
755
52
807
2250
283
2533
ABD
Toplam
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Üye devletler egemen olduklar›ndan ve eflit haklara sahip bulunduklar›ndan, konsey tüm kararlar›n›
oybirli¤i ile al›r.
NATO'nun Özellikleri Nelerdir?
• ABD’nin bar›fl zaman›nda Avrupa ülkeleri ile
yapt›¤› ilk askeri ittifakt›r.
• II. Dünya Savafl› sonras›n›n kargafla ortam›nda,
Bat› Avrupa ülkeleri ile ABD aras›ndaki iliflkilere
belirli bir düzen getirmifltir.
• ‹ki blok aras›ndaki so¤uk savafl›n doruk noktas›n› oluflturmufltur.
• SSCB’nin 1955 y›l›nda Varflova Pakt›'n› kurmas›na ortam haz›rlam›flt›r.
Avrupa Konseyi
‹ngiltere, Fransa, ‹talya, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Danimarka, ‹rlanda, ‹sveç ve Norveç’in
kat›l›m›yla 5 May›s 1949'da Strasbourg merkezli
Avrupa Konseyi kuruldu.
Avrupa Konseyi’nin kurulufl amac›, üye devletlerin
ekonomik ve toplumsal alanlarda iflbirli¤ini sa¤lamakt›.
Örgüte 1949'da Türkiye ve Yunanistan, 1950'de
Federal Almanya, 1951'de Avusturya üye olmufl ve
üye say›s› zamanla 23'e yükselmifltir.
‹nsan haklar›, medya, hukuki iflbirli¤i, sosyal dayan›flma, sa¤l›k, e¤itim, kültür, spor, gençlik, yerel
demokrasiler, s›n›r ötesi iflbirli¤i, çevre ve bölgesel
planlama, Konsey'in çal›flma alanlar› aras›nda yer
almaktad›r.
Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi de Avrupa Konseyi'ne ba¤l›
bir kurum olarak faaliyet göstermektedir.
Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET)
Avrupa birli¤i ile ilgili düflünce ve çabalar çok eskilere dayanmaktad›r.
II. Dünya Savafl›’n›n neden oldu¤u y›k›m, Avrupa’n›n birlefltirilmesi düflüncesini yeniden gündeme getirdi.
Avrupa devletleri ekonomik potansiyellerini birlefltirerek bir ortak Avrupa pazar› oluflturmaya ve
SSCB yay›lmas›n›n engellenmek amac›yla ad›mlar
atmaya yöneldi.
Birli¤in temeli 9 May›s 1950’de Fransa d›fl iflleri bakan› taraf›ndan yay›nlanan ve Schuman Bildirgesi
bildirgesi olarak an›lan bir giriflimle at›ld›.
Schuman Bildirgesi aç›klan›yor.
Avrupa’da iflbirli¤ini derinlefltirmek üzere Federal
Almanya, Fransa, ‹talya, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg’un kat›l›m›yla 18 Nisan 1951'de “Avrupa
Kömür ve Çelik Birli¤i” kuruldu.
Avrupa Kömür ve Çelik Birli¤i’nin Kurulufl Amaçlar›:
• Üye ülkelerin kömür ve çelik kaynaklar›n›, ulusal ticaret s›n›rlar›ndan ar›nm›fl ortak bir pazar
içinde bir araya getirmek,
• Avrupa'n›n ekonomik birli¤ini ve yaflam düzeyini yükseltmek
Avrupa Kömür ve Çelik Birli¤i, Avrupa'da genifl
kapsaml› ekonomik birleflme düflüncelerinin güçlenmesine yol açt›.
25 Mart 1957'de imzalanan Roma Antlaflmas› ile
Avrupa Ekonomik Toplulu¤u kuruldu.
AET’nin Kurulufl Amaçlar›:
• Üye ülkelerin toplam ekonomik kaynaklar›n› ortak pazar içinde toplamak,
• Mal, insan, hizmet ve sermayenin serbestçe dolaflabilmesi için d›fl ticaret ve tar›m gibi konularda ortak politika belirlemek,
• Ulusal ekonomik politikalar›n ikinci planda kalaca¤› bir ortak pazar
oluflturmak,
• Avrupa’da ekonomik ve sosyal ilerlemeyi sa¤lamak ve
yaflam koflullar›n›
iyilefltirmek
Robert Schumann
69
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
3.3
Paylafl›lamayan Orta Do¤u
‹ngiltere ve Fransa, I. Dünya Savafl›’ndan sonra Orta Do¤u'da Osmanl› egemenli¤ine son vermiflti.
Bölgede bu iki devlet taraf›ndan manda yönetimlerine dayanan bir siyasi yap› oluflturuldu.
‹ngiltere ve Fransa, II. Dünya Savafl› öncesinde Orta Do¤u’da bafllayan ba¤›ms›zl›k sürecini engelleyecek güçten yoksundu. Sömürgecilik karfl›t› hareketler zamanla güçlendi.
Bu flartlar alt›nda ‹ngiltere ve Fransa'n›n bölgedeki etkinlikleri azald›. Orta Do¤u topluluklar› ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmaya, Arap milliyetçili¤i yükselmeye bafllad›.
Orta Do¤u devletleri, II. Dünya Savafl›'ndan sonra
Do¤u ve Bat› bloklar›n›n d›fl›nda kalmaya çal›flt›.
Ancak Bat› karfl›tl›¤›n›n artmas› ve SSCB deste¤i,
M›s›r, Suriye, Irak’›n Do¤u Bloku ile olan iliflkilerinin
geliflmesini sa¤lad›.
Petrol, Orta Do¤u'daki Amerikan-Sovyet mücadelesinin de temel nedenleri aras›ndad›r. SSCB, bölge petrolünün Bat›'ya ak›fl›n›
engellemek için u¤raflm›flt›r.
1945 y›l›nda bir araya gelen M›s›r, Ürdün, Suriye,
Lübnan, Irak, Suudi Arabistan ve Yemen taraf›ndan Arap Birli¤i kuruldu.
1948'de Birleflmifl Milletler karar›yla ‹srail Devleti'nin kurulmas›yla bafllayan süreçte 1948, 1956,
1967, 1973 Arap-‹srail Savafllar› meydana geldi.
Bat›l› devletler taraf›ndan ‹srail Devleti'nin kurulmas› ve desteklenmesi, Orta Do¤u'daki Arap devletlerinde Bat›'ya karfl› duyulan k›zg›nl›¤› art›rm›flt›r.
‹ngiltere ve Orta Do¤u
II. Dünya Savafl› öncesinde bölgede en büyük etkinli¤e sahip devlet ‹ngiltere idi.
K›br›s, Süveyfl Kanal›, Sudan, Güney Arabistan
üzerindeki egemenli¤i; Irak ve ‹ran'da bulunan petrol flirketleri ve askeri üsler ‹ngiltere için son derece önemliydi.
Savafl sonras›nda Orta Do¤u'daki sorumluluklar›n›
ABD’ye devreden ‹ngilizlerin ç›karlar›n› tehdit
eden ön önemli olgular, Arap milliyetçili¤i ve SSCB
etkisidir.
Ba¤›ms›z bir ‹srail'in kurulmas›, Arap - ‹ngiliz iliflkilerini bozmufltur.
Süveyfl Kanal›
Orta Do¤u, II. Dünya Savafl›’ndan sonra dünya politikas›nda merkezi bir role sahip oldu.
‹htiyaç duyduklar› petrolün % 90'›n› ithal eden Bat› ülkelerinin Orta Do¤u petrolüne ba¤›ml› olmas›,
bölgeyi büyük devletlerin hayati ç›karlar›n›n bulundu¤u bir yer durumuna getirdi.
Zengin yeralt› kaynaklar›na sahip olmas›na ra¤men bölge halklar› ekonomik aç›dan geliflemedi. Manda döneminin art›rd›¤› etnik ve dini anlaflmazl›klar, bölge ülkelerinde günümüze kadar süren iç çat›flmalara sebep oldu.
Orta Do¤u'da çat›flmalar›n temel nedeni, petrol ve
Arap ve ‹srail mücadeleleridir.
ABD bu mücadeleler s›ras›nda ‹srail'e tam destek
verirken, bölge petrolüne ba¤›ml› olan Bat› Avrupa
ülkeleri ve Japonya daha dengeli bir politika izledi.
70
1953'te Sudan'›n kendi gelece¤ini tayin etmesini
kabul eden ‹ngiltere, 19 Ekim 1954'te Süveyfl’teki
üslerini boflaltarak M›s›r'a devretti. Nisan 1955'te
de Ba¤dat Pakt›'na üye oldu.
M›s›r yönetiminin 26 Temmuz 1956'da, ‹ngilizlerin
denetimindeki Süveyfl Kanal› fiirketi’ni devletlefltirmesi ve yaflanan baflar›s›z kanal harekat›, ‹ngiltere'nin bölgedeki etkisini iyice azaltt›.
‹ngiliz hükümeti 1971 y›l›n›n sonlar›na kadar Basra Körfezi'nden
çekilece¤ini aç›klad›.
Fransa ve Orta Do¤u
Fransa da ‹ngiltere gibi II. Dünya Savafl›'ndan büyük kay›plarla ç›km›flt›.
‹flgal edilen sömürgelerine yeniden yerleflmek için
uzun savafllar yapmak zorunda kalan ve baflar›s›zl›¤a u¤rayan Fransa, Orta Do¤u'da aktif bir politika
izleyemedi.
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
‹srail Devleti’nin Kurulmas›
Yahudiler, Filistin'de bir ‹srail devleti kurma çabalar›na II. Dünya Savafl›’ndan çok önce bafllam›flt›.
Bu amaçla 1897'de ‹sviçre'de bir kongre toplanm›fl
ve burada Yahudilerin Filistin'i yurt edinmesi karar› al›nm›flt›.
Dünya Siyonist Örgütü Baflkan› Theodor Herzl, Yahudilerin Filistin'e göçüne izin verilmesi için Osmanl› yönetimine baflvurdu. Bu izne karfl›l›k Osmanl› Devleti'nin d›fl borçlar›n› ödemeyi önerdi.
Fakat bu teklif dönemin padiflah› II. Abdülhamit taraf›ndan reddedildi.
II. Dünya Savafl› sonlar›nda Filistin'deki Yahudiler
ve Araplar, Filistin'de ba¤›ms›z devletler kurmak
için çal›flmalar›n› h›zland›rd›. ‹ngiltere'nin Yahudileri desteklemesine karfl›l›k Almanya ve ‹talya,
Araplar› destekledi.
Filistin Sorunu ‹ngiltere ve ABD’nin deste¤iyle
1947'de BM’ye götürüldü. BM, Filistin'in Araplar ve
Yahudiler aras›nda bölünmesine, Kudüs'ün tarafs›z statüde olmas›na karar verdi. Araplar bu karara tepki gösterdi. Orta Do¤u’da ABD ve Birleflmifl
Milletler aleyhinde gösteriler yap›ld›.
1947 y›l› Aral›k ay› bafllar›ndan itibaren Araplar ve
Yahudiler aras›nda çarp›flmalar fliddetlendi. Yahudi örgütler Araplara yönelik katliamlara giriflti. Bu
katliamlar Filistinlilerin kendi topraklar›n› terk etmesine ve "Filistin Mültecileri" sorununa yol açt›.
‹ngiltere, bölgedeki manda yönetimine 14 May›s
1948’de son verdi¤ini ilan etti. Bu geliflmeden birkaç saat önce, Ben Gurion taraf›ndan ‹srail’in kuruldu¤u aç›kland›. Yeni devlet ayn› gün ABD ve
SSCB taraf›ndan tan›nd›.
Yahudilerin Filistin'de toprak istekleri II. Abdülhamit
taraf›ndan geri çevrilmiflti.
Yahudiler, ba¤›ms›z bir devlet kurulmas› konusundaki en önemli deste¤i Filistin'de manda yönetimini elinde bulunduran ‹ngiltere'den gördü. Bu arada
ABD’nin de deste¤i al›nmaya çal›fl›ld›.
‹ngiliz D›fliflleri Bakan› James Balfour, 1917'de Siyonist Federasyonu Baflkan›'na gönderdi¤i mektupta
(Balfour Deklarasyonu), Yahudilerin Filistin'de bir
devlet kurmalar›n› desteklediklerini bildirdi.
Bu belge, Yahudi devleti kurulmas› sürecinin
önemli dönüm noktalar›ndan biri say›lmaktad›r.
Bu tarihten sonra Filistin'e göçün kontrolü Yahudi
Ajans›'na b›rak›ld›. Yahudi göçü teflvik edildi.
‹ngiltere'nin izledi¤i politika, Araplar aras›nda sert
tepkilere yol açt›.
Di¤er yandan da Araplar ile Yahudiler aras›nda
çarp›flmalar bafllad›. Filistin'in iki taraf aras›nda
bölünmesi düflüncesi ortaya at›ld›ysa da sonuç al›namad›.
1882 y›l›nda 35.000'i geçmeyen Yahudi nüfusu 1939 y›l› sonlar›nda 463.535'e ulaflt›.
Ben Gurion ‹srail'in kurulufl deklarasyonunu okuyor.
Ba¤›ms›zl›k ilan›ndan bir gün sonra M›s›r, Ürdün,
Suriye ve Lübnan ordular› ‹srail'e sald›r›ya geçti.
Aylarca süren savafltan Araplar bir sonuç alamad›.
Bir milyon Filistinli komflu Arap devletlerine s›¤›nd›.
1948 Savafl› sonunda meydana gelen ateflkes hatlar› ‹srail'in
s›n›r› oldu. Ancak Arap devletleri ‹srail'i ve bu s›n›r› tan›mad›. Filistinlilerin günümüze kadar süren s›k›nt›lar› böyle bafllam›flt›r.
SSCB ve Orta Do¤u
Orta Do¤u, Sovyet yönetimi taraf›ndan ideolojik ve
ekonomik yay›lma alan› olarak görülüyordu. SSCB
için uygun koflullar II. Dünya Savafl›'n›n sonunda
ortaya ç›kt›. Bat›l›lar Arap - ‹srail mücadelesinde
‹srail'in yan›nda yer al›rken, SSCB Araplar›n tara-
71
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Savunma Harcamalar› 1948-1970 (milyar dolar)
ABD
SSCB
Bat›
Almanya
Fransa
‹ngiltere
‹talya
Japonya
Çin
1948
10.9
13.1
–
0.9
3.4
0.4
–
–
1950
14.5
15.5
–
1.4
2.3
0.5
–
2.5
1955
40.5
29.5
1.7
2.9
4.3
0.8
0.4
2.5
1959
46.6
34.4
2.6
3.6
4.4
1.0
0.4
6.6
1960
45.3
36.9
2.9
3.8
4.6
1.1
0.4
6.7
1964
51.2
48.7
4.9
4.9
5.5
1.7
0.6
12.8
1965
51.8
62.3
5.0
5.1
5.8
1.9
0.8
13.7
1969
81.4
89.8
5.3
5.7
5.4
2.2
1.3
20.2
1970
77.8
72.0
6.1
5.9
5.8
2.4
1.3
23.7
f›nda bulundu.
Orta Do¤u'ya Sovyet ekonomik yard›m› yap›lmaya
bafllanm›fl, bunun da etkisiyle Arap devletleri sosyalizme yönelmifltir.
SSCB, 1967 Arap-‹srail Savafl›'ndan sonra Suriye,
M›s›r, Cezayir'de üsler kurdu. Bölge devletleriyle
iliflkilerini gelifltirerek sürdürdü.
ABD ve Orta Do¤u
ABD, ‹ngiltere'nin b›rakt›¤› bofllu¤u doldurmak ve
Sovyet yay›lmas›n› önlemek üzere Orta Do¤u’da
aktif rol almaya bafllad›.
Bölge devletleri aras›nda Orta Do¤u'nun güvenli¤i
için 24 fiubat 1955'te Türkiye ile Irak aras›nda
Ba¤dat Pakt› kuruldu.
Ayn› y›l içinde ‹ngiltere, Pakistan ve ‹ran da bu
pakta resmen kat›ld›. Ancak Ba¤dat Pakt› beklenen
geliflmeyi sa¤layamad›.
• Ba¤›ms›zl›¤›n› korumak için ekonomik kalk›nma
çabas› içine giren Orta Do¤u ülkelerine ekonomik yard›m yap›lmal›,
• Talep eden Orta Do¤u ülkelerine askeri yard›m
yap›lmal›,
• Orta Do¤u ülkelerinin istemeleri kofluluyla, komünist bir ülkeden gelecek sald›r› karfl›s›nda
Amerikan ordusu kullan›lmal›
Doktrini kabul etti¤ini ilk ilan eden devlet Lübnan
oldu, ard›ndan Pakistan, Irak, Türkiye ve Yunanistan, Afganistan, Libya, Tunus, Fas ve ‹srail Eisenhower Doktrini'ni kabul etti.
M›s›r, Suriye, Ürdün, Suudi Arabistan doktrine karfl› ç›kan devletler aras›nda yer al›yordu. Ancak
Suudi Arabistan, bir süre sonra tutumunu de¤ifltirerek Eisenhower Doktrini'ni desteklemeye
bafllad›.
ABD, 1956'da M›s›r'a karfl› yap›lan Süveyfl Harekat›’na karfl› ç›karak, M›s›r'›n boflalt›lmas›nda rol oynad›.
II. Dünya Savafl› ve sonras›n›n getirdi¤i koflullar
içinde, ‹ngiltere'nin b›rakt›¤› boflluktan da yararlanan ABD, Orta Do¤u'da etkili bir devlet haline gelmeye çal›flt›.
Eisenhower Doktrini
ABD Baflkan› Eisenhower, SSCB’nin Orta Do¤u’da
etkinli¤ini art›rmas›n› önlemek ve bölge halk›n›
ABD'nin yan›na çekmek için 5 Ocak 1957'de kongreye bir mesaj gönderdi. "Eisenhower Doktrini"
olarak adland›r›lan bu mesaj flu ilkeleri içeriyordu:
72
Dwight Eisenhower
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
3.4
Uzak Do¤u'da Çat›flma
flu
Çin Halk Cumhuriyeti'nin Kuruluflu
1930’lu y›llarda Çin Komünist Partisi ile merkezi
hükümet aras›nda ciddi çat›flmalar yafland›.
Sovyet destekli Kuzey Kore, Haziran 1950 Güney
Kore’ye savafl ilan etti.
Komünistler eski rejim taraftarlar›n› Tayvan’a s›¤›nmak zorunda b›rakt›. 1 Ekim 1949'da Çin topraklar›nda Çin Halk Cumhuriyeti ilan edildi.
Çin'deki yeni rejimi tan›yan SSCB, bu devletle ittifak antlaflmas› imzaland›. Bu geliflme Asya'daki
güç dengesinde Do¤u Blokunun a¤›rl›¤› art›rd›.
Mao liderli¤indeki Çin, SSCB’ye tam bir güven içinde olmam›flsa da, d›fl politikada Sovyet yanl›s› bir
tutum sergiledi. ABD ise Mao yönetiminin politikalar›na karfl› sert bir tav›r tak›nd›.
Çin, Kore Savafl›'nda Kuzey Kore’yi destekledi.
1956 Süveyfl krizinde Bat›l› devletlere karfl› M›s›r'›n
yan›nda yer ald›.
Çin'in giderek güçlenmesi, Hindistan s›n›r›ndaki Nepal, Bhutan
ve Tibet'te ideolojisini yaymak istemesi, Hindistan’la da iliflkilerinin bozulmas›na neden oldu.
Malaya'da ‹ngilizler ve Çin Hindi'nde (Vietnam, Laos, Tayland, Kamboçya) Frans›zlarla mücadele
eden gruplar ve Vietnam Savafl›'nda ABD'ye karfl›
mücadele eden komünist Kuzey Vietnam, Çin taraf›ndan desteklendi.
SSCB ile iliflkileri giderek bozulan ve uluslararas›
alanda yaln›z kalmaya bafllayan Çin, 1960'lar›n sonunda Bat›l› devletlerle iliflkilerini düzeltmeye bafllad›. 1972'de BM'ye tekrar üye oldu.
Kore Savafl› ve çocuklar
Haziran 1950'de Seul'u ele geçiren Kuzey Kore,
Güney Kore'nin tamam›n› tehdit etmeye bafllad›.
ABD'nin önderli¤inde bir Birleflmifl Milletler Kuvveti oluflturuldu.
Kore çat›flmalar›n›n ilk dönemlerinde aktif bir tutum izlemeyen Çin birlikleri, Kas›m’da ABD birliklerine karfl› sald›r›ya geçti.
Her iki taraf›n da birbirine karfl› üstünlük sa¤layamamas› üzerinde Temmuz 1953’te ateflkes imzaland›. Kore, Kuzey ve Güney olarak ikiye bölünmüfl
halde b›rak›ld›.
Uzak Do¤u'da Hâkimiyet Mücadeleleri
Uzak Do¤u bölgesinde II. Dünya Savafl›'ndan sonra
ABD ile SSCB aras›ndaki ç›kar çat›flmalar›ndan do¤an mücadeleler yafland›.
fl›
Kore Savafl›
Kore, 1945'ten sonra SSCB ile ABD’nin rekabet
alan› oldu. ABD, II. Dünya Savafl›'nda sonra, Kore’nin kendi denetimindeki güney bölümünde askeri bir yönetim kurdu. Kuzeyi iflgal eden Sovyetler Birli¤i ise Kuzey Kore Halk Cumhuriyeti'ni kurdu.
1949'da 38. enlem kuzey-güney s›n›r› olarak belirlendi.
ABD'nin Güney Kore ve Japonya'da asker bulundurarak üstünlük sa¤lamas›ndan rahats›z olan
SSCB, Çin'de komünist yönetimin ifl bafl›na gelmesiyle birlikte harekete geçti.
Kore'nin Bölünüflü
Tibet ve Çinhindi Sorunlar›
24 Ekim 1950 tarihinde Çin ordusu Tibet'i do¤udan
iflgale bafllad›.
‹flgale en büyük tepki Tibet hükümeti ve Çin'le s›n›r komflusu olmak istemeyen Hindistan'dan geldi.
Çin yönetimi kanl› çarp›flmalar sonucu 1959'da Tibet'e bütünüyle egemen oldu.
73
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Bir Frans›z sömürgesi olan Çinhindi II. Dünya Savafl›'nda Japonya'n›n eline geçti. Çinhindi topraklar›nda Vietnam, Laos ve Kamboçya ad›yla üç ba¤›ms›z devlet kuruldu.
Vietnam’da 1945 sonras› dönemde ön plana ç›kmaya bafllayan Frans›zlar ile komünist Ho Chi Minh
önderli¤indeki Viet Minh aras›nda kanl› çat›flmalar
bafllad›. Frans›zlar, ABD yard›m›na ra¤men bir sonuç elde edemedi.
Temmuz 1954'te ateflkes anlaflmas› imzalanarak
ülke ikiye ayr›ld›. Kuzeyde Vietnam Demokratik
Cumhuriyeti, güneyde ise Güney Vietnam Cumhuriyeti kuruldu.
3.5
SEATO'nun Kurulmas›
Vietnam'da komünistlerin güçlerini artt›rmas› ve
Kore Savafl› ABD'yi yeni tedbirler almaya yöneltti.
ABD, Uzak Do¤u'daki etkinli¤ini güçlendirmek
amac›yla bu bölgede kurulan Tayland, Laos, Kamboçya ve Güney Vietnam'a askeri yard›m› artt›rd›.
1954 y›l›nda Filipinler’de bir araya gelen sekiz devlet, SEATO (Güneydo¤u Asya Antlaflmas› Teflkilat›)
Antlaflmas›’n› imzalad›.
Çinhindi'nin SEATO korumas› alt›nda oldu¤u aç›kland›.
ABD, ‹ngiltere, Fransa, Yeni Zelanda, Avustralya, Filipinler, Tayland, Pakistan'dan oluflan SEATO,
SSCB'yi ve Çin'i Uzak Do¤u’da dengelemeye çal›flt›.
Asya ve Afrika'n›n kurtuluflu
flen Sömürgecilik
Ba¤›ms›zl›k Hareketleri ve De¤ifle
II. Dünya Savafl›'ndan sonra, de¤iflen güç dengelerine ba¤l› olarak sömürgelerde de önemli geliflmeler meydana geldi. Sömürge imparatorluklar› y›k›lmaya ve yeni devletler kurulmaya bafllad›.
olarak bilinen protesto yöntemleriyle yürüttü. ‹ngilizler, taraf›ndan defalarca hapsedildi.
Bu geliflmede etkili olan faktörler flunlard›r:
• Sömürgeci güçlerin savafl s›ras›nda y›pranarak
eski güçlerini kaybetmeleri,
• Avrupa'da e¤itim gören ayd›nlar›n milliyetçili¤i
yaymas›yla bu düflüncenin güç haline gelmesi,
• Ba¤›ms›zl›k çabalar›n›n, sömürgeci olmayan
devletler taraf›ndan desteklenmesi,
• Sömürge bölgelerinde ulusçuluk (ba¤›ms›zl›k)
hareketlerinin h›zla güçlenmesi
Kurulan yeni devletlerin say›s›, 1945 y›l›na kadar var olan devletlerin say›s›n› geçti.
Hindistan’›n Ba¤›ms›zl›k Süreci
‹ngiltere XIX. yüzy›lda sömürgesi haline getirdi¤i
Hindistan’a I. Dünya Savafl›'ndan sonra k›smi
özerklik tan›d›. Fakat Hindistan’da bafllayan ba¤›ms›zl›k mücadelesini geriletemedi.
Hindistan Yar›madas›'nda, sömürgeci ‹ngiltere'nin
egemenli¤ine karfl› ilk hareketler, ‹ngiltere'de okuyan Hint ayd›nlar› taraf›ndan bafllat›ld›.
Hindistan'›n kurtuluflunu sa¤lama çal›flmalar›,
1917'den itibaren Gandi ile birlikte daha da güçlendi. Gandi, ba¤›ms›zl›k mücadelesini sivil itaatsizik
74
Gandi
‹ngiltere, 1935 y›l›nda Hindistan'da yeni bir anayasa haz›rlayarak eyaletlerdeki yönetim yetkilerini
Hintli yöneticilere b›rakmak durumunda kald›. 30
milyon kadar Hintliye seçim hakk› tan›nd›.
Hindistan'daki ba¤›ms›zl›k hareketlerini y›llarca
oyalayan ‹ngiltere, II. Dünya Savafl›'nda Hintlilerden asker olarak yararland›. 1945'te bir anayasa
yap›lmas›n›, Kurucu Meclis kurulmas›n› ve Nehru
baflkanl›¤›nda geçici hükümet kurulmas›n› kabul
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
etti.
1946'da, Hint Yar›madas›'nda Hindistan ve Pakistan adlar›yla iki ba¤›ms›z dominyon kurulmas› kararlaflt›r›ld›. ‹ngiliz Parlamentosu, hükümetin bu
karar›n› 18 Temmuz 1947'de onaylayarak yürürlü¤e koydu.
Sömürge ülkeler önemli yeralt› zenginliklerine sahip olmas›na
ra¤men, uzun y›llar sömürge olduklar› için ekonomik aç›dan yeterince geliflme gösteremedi.
‹ngiltere, 15 A¤ustos 1947'de Hint Yar›madas›'n›n
bütününden çekildi.
Hindistan ba¤›ms›zl›k sonras›nda Ba¤lant›s›zlar
Hareketi'nin önde gelen devletlerinden biri oldu.
Keflmir meselesi sebebiyle SSCB ile iyi iliflkiler kurdu.
Ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Hindistan, ‹ngiliz Uluslar
Toplulu¤u'nun üyesi oldu.
Bu arada So¤uk Savafl dönemi sonras›nda ABD ile
iliflkilerini gelifltirdi.
Hint Müslümanlar› Pakistan’› Kuruyor…
Güneydo¤u Asya ülkeleri kendi aralar›ndaki sorunlar›n çözümünde büyük güçlerin müdahalesini
dengelemek, siyasi, ekonomik ve ticari alanda ifl
birli¤ini sa¤lamak amac›yla ASEAN (Güneydo¤u
Asya Milletleri Birli¤i)'› kurdu (8 A¤ustos 1967).
Bu arada Hintlilerden ayr› bir devlet kurmak isteyen Hindistan Müslümanlar› da harekete geçti. 23
Mart 1940'da Lahor'da Hindulardan ayr› ba¤›ms›z
bir Pakistan Devleti kurulmas› kararlaflt›r›ld›.
Pakistan’›n ba¤›ms›zl›k hareketinin önderli¤ini Muhammed Ali Cinnah yapmaktayd›.
‹ngilizler, A¤ustos 1947'de Hint Yar›madas›'n›n kuzeyinden askerlerini çekti.
Hindistan'›n Müslüman ço¤unlu¤a sahip bölgeleri,
Pakistan ad›yla tam ba¤›ms›z bir devlet haline geldi.
Ancak bu devlet, Kuzey Hindistan'›n do¤u ve bat›s›nda, birbirlerinden çok uzakta bulunan iki bölümün birleflmesinden meydana geliyordu.
Pakistan'›n bu durumu 1971 y›l›na kadar sürdü. Bangladefl, bu
tarihte, Pakistan’dan ayr›larak ba¤›ms›z bir devlet haline geldi.
Filipinler, Malezya, Tayland, Endonezya ve Singapur'un kurdu¤u bu teflkilata daha sonra Brunei, Vietnam, Laos, Birmanya ve Kamboçya da kat›ld›.
flmeler
Afrika'daki Geliflm
Afrika’n›n kuzeyini I. Dünya Savafl›’nda Osmanl›
Devleti’nden alan Fransa, ‹ngiltere ve ‹talya, ilk dönemlerden itibaren yerli halk›n fliddetli tepkisiyle
karfl›laflm›flt›.
Bölgede h›zla geliflen ulusçuluk hareketleri ba¤›ms›z devletlerin kurulmas›na giden yolu açt›.
Kuzey Afrika’daki ba¤›ms›zl›k hareketleri, k›tan›n
di¤er bölgelerine göre daha erken dönemlerde
güçlendi.
Afrika'da sömürgecili¤in sona erme süreci, ‹talyanlar›n Etiyopya ve Libya'dan ç›kmak zorunda
kald›¤› 1940'larda bafllad›.
Tunus’ta Fransa'ya karfl› 1932’de Habib Burgiba
taraf›ndan bafllat›lan ba¤›ms›zl›k hareketleri,
1956’da Tunus'un ba¤›ms›zl›¤› ile sonuçland›.
Fransa ve ‹spanya 1956'da Fas'›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yarak bu ülkeden çekilmeye karar verdi.
Fransa’n›n 1833'te iflgal etti¤i Cezayir, 3 Temmuz
1962'de ba¤›ms›zl›¤› ilan etti.
Libya, Ocak 1952'de ba¤›ms›z bir devlet haline geldi.
Afrika'daki Di¤er Ba¤›ms›zl›k Hareketleri
Muhammed Ali Cinnah
Seylan, Birmanya ve Malezya ‹ngiltere'den; Endonezya Hollanda'dan; Vietnam, Laos ve Kamboçya
Fransa'dan ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›.
Afrika, ‹ngiltere ile Fransa baflta olmak üzere Belçika, ‹spanya, Portekiz gibi sömürgeci devletlerin
egemenli¤inde idi.
Afrika'n›n kuzeyi d›fl›ndaki ba¤›ms›zl›k kazan›mlar›
di¤er sömürgelerden daha geç tarihlerde gerçek-
75
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
leflmifltir.
Bu gecikmenin temel nedeni, sömürgeci devletlerin izledi¤i kat› yönetim ve bölgenin kalk›nmas›na
olanak tan›mamalar›d›r.
II. Dünya Savafl›'ndan sonra Afrika'n›n siyasi haritas› de¤iflmeye ve k›tada Sudan, Gana, Somali, Gine ve Nijer gibi ba¤›ms›z devletler kurulmaya baflland›.
‹ngiliz ve Frans›z egemenli¤i alt›nda bulunan birçok sömürge ba¤›ms›zl›¤›na kavufltu.
• Afrika toplumlar› ba¤›ms›zl›klar›na ra¤men ekonomik, siyasi ve sosyal alanlarda kötü durumdad›r.
• Afrika’da kabilecilik anlay›fl› hala egemen durumdad›r.
• Serbest seçim, özgür bas›n gibi kavramlar yeterince ön planda de¤ildir.
Afrika Birli¤i üyeleri
Afrika Birli¤i böyle bir düflünceden do¤mufltur.
• Ülkelerin ço¤undaki askeri diktatörlükler demokratikleflmenin önünde büyük engeldir.
31 Afrika ülkesinin devlet baflkan›, May›s 1963'de
Habeflistan'›n baflkenti Addis Ababa'da toplanarak
Afrika Birli¤i Teflkilat›'n› kurdu.
• Afrika ülkeleri, dünyan›n en borçlu ve fakir ülkeleri yer almaktad›r.
Afrika Birli¤i’nin amaçlar› flunlard›r:
• D›fl ülkelerden gönderilen yard›mlar verimli kullan›lmamaktad›r.
• Afrika ülkeleri aras›ndaki birlik ve dayan›flmay›
gelifltirmek,
• Ülkelerin d›fl ticaret hacmi düflüktür.
• Üyelerinin ba¤›ms›zl›klar›n› gözetmek,
• Tar›m arazilerinin azl›¤› g›da üretiminin düflmesine neden olmaktad›r.
• Tüm sömürgecilik biçimlerini ortadan kald›rmak,
• Kötü yönetim ve sa¤l›k sorunlar› k›ta ülkelerinin
temel soru aras›ndad›r.
• Uluslararas› ifl birli¤ini ilerletmek,
Bat› kültürünün etkisi ye Bat›l› devletlerin siyasi, iktisadi müdahaleleri Afrika'daki geri kalm›fll›¤›n temel sebepleri aras›nda
yer almaktad›r.
• Üyelerinin ekonomi, diplomasi, e¤itim, sa¤l›k,
bilim ve savunma politikalar›n› uyumlu hale getirmek
Afrika Birli¤i
Fransa ile ba¤lar›n› kopar›p ba¤›ms›zl›¤›n› ilan
eden ilk sömürge 1958’de Gine oldu. Di¤er Frans›z
sömürgeleri Gine'yi takip etti.
Bu geliflmeler Afrika’daki ‹ngiliz sömürgelerinin
ba¤›ms›zl›k hareketini de h›zland›rd›.
1955’de Afrika’da ancak befl ba¤›ms›z devlet varken, Afrika Birli¤i Teflkilat› kurulurken 31 ba¤›ms›z
devlet bulunuyordu.
K›tada yeni bir sömürgelefltirme sürecinin yaflanmas›ndan endifle eden Afrika ülkeleri güç birli¤i
yap›lmas› gerekti¤i düflüncesine vard›.
Afrika Birli¤i toplant›s›
76
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
3.6
So¤uk Savafl Dönemi’nde Türkiye
So¤uk Savafl Dönemi’nde Türk D›fl Politikas›
Türkiye, II. Dünya Savafl› sonunda galip devletlerin
yan›nda yer alm›fl, buna karfl›n savafltan hemen
sonra önemli sorunlarla karfl› karfl›ya kalm›flt›r.
ren ABD, Bo¤azlar›n savunmas›nda sadece Türkiye'nin sorumlu olmas›ndan yana oldu¤unu bildirdi.
Arkas›ndan da Akdeniz'e donanmas›n› gönderdi.
1947'de Truman Doktrini ilan edildi.
Bu dönemde toprak bütünlü¤ünü güvence alt›na
almak Türk d›fl politikas›n›n esas›n› oluflturdu. Türkiye, bu amaçla baz› ittifaklar›n kuruluflunda aktif
rol ald›.
ABD Kongresi Türkiye'ye Yard›m Kanunu’nu kabul
etti. Marshall Plan› ile yap›lan yard›m›n miktar› ço¤alt›ld›. 1948'de ABD ile Türkiye aras›nda "Ekonomik ‹flbirli¤i Anlaflmas›" imzaland›.
1954'ten sonra Türkiye'yi meflgul eden temel konular, K›br›s ve Türk-Yunan iliflkileridir. 1974'ten
sonra ise Ege Denizi sorunu ortaya ç›km›flt›r.
Türkiye-SSCB ‹liflkileri
Sovyet yönetimi daha II. Dünya Savafl›'n›n bafl›nda
Türkiye’den Bo¤azlar›n statüsünde de¤ifliklik yap›lmas›n› istemiflti.
Türkiye taraf›ndan reddedilen bu istekler Rusya'n›n yay›lma politikalar›n›n habercisiydi. Türkiye,
bu nedenle II. Dünya Savafl›'nda Bat› Avrupa devletlerinin yan›nda yer ald›.
Ancak, Sovyetlerin Türkiye'den istekleri son bulmad›. Sovyet yönetimi flu isteklerde bulunuyordu:
• Türk-Sovyet s›n›r›nda, Sovyetler lehine baz› düzeltmeler yap›lmas›,
ABD ile iliflkilerin bu flekilde geliflmeye bafllamas›ndan bir süre
sonra Türkiye NATO'ya ve Avrupa Konseyi'ne üye oldu ve Kore
Savafl›'na kat›ld›.
Türkiye'nin Avrupa Konseyi'ne Girmesi
Avrupa Konseyi, II. Dünya Savafl›'ndan sonra SSCB
tehlikesine karfl› Brüksel Anlaflmas› ile 1949’da kurulmufltu. Bafllang›çta Türkiye’yi üyeli¤e almayan
Avrupa Konseyi, 1949'da Türkiye, Yunanistan ve
‹zlanda'n›n üyeli¤e davet edilmesine karar verdi.
Türkiye askeri niteli¤i olmayan bu teflkilata 8
A¤ustos 1949'da üye oldu. Bu üyelik dünya dengelerinin yeniden olufltu¤u yeni dönemde, Sovyet
tehdidi karfl›s›nda Bat› ile olan iliflkileri daha da gelifltirmifltir.
fl›'na Kat›lmas›
Türkiye'nin Kore Savafl›
• Sovyetler Birli¤i'ne Bo¤azlarda deniz ve kara
üsleri verilmesi,
Birleflmifl Milletler, Kore Savafl›’n›n bafllamas› üzerine üyelerini Güney Kore'ye yard›ma ça¤›rd›.
• Montrö Bo¤azlar Sözleflmesi'nde de¤ifliklikler
yap›lmas›
1950’de iktidara gelen Demokrat Parti, NATO'ya
girme çabas›na h›z vermifl ve bu amaçla Kore Savafl›'ndan yararlanmak istemifltir.
Türk hükümeti bu istekleri kesin bir dille reddetti.
Bunun üzerine SSCB, 1945 y›l›n›n ortalar›ndan itibaren Türkiye üzerinde a¤›r bir siyasi bask›ya kurdu. Kars ve Ardahan'› talep etti.
Türkiye, SSCB ile iliflkilerinde yaflanan bu gerginlik nedeniyle
dengeyi sa¤layabilmek üzere ABD’ye yaklaflmaya bafllad›.
Türkiye-ABD ‹liflkileri
ABD, SSCB yay›lmac›l›¤›na karfl› Türkiye'yi yan›nda görmek istiyordu.
Türkiye’de ABD ve Bat›l› devletlerle ifl birli¤i yaparak kendi güvenlik alan›n› geniflletmeye yönelik siyaset izledi.
Türkiye, fiubat 1945'te Almanya ve Japonya'ya savafl ilan ederek Müttefiklerin yan›nda yer alm›flt›.
Bunun üzerine Nisan 1944'te kesilmifl olan Amerikan askeri yard›m› yeniden bafllad›.
A¤ustos 1946'da Sovyetler Birli¤i'ne bir nota ve-
Türk askeri Kore'de
29 Haziran 1950’de BM’nin yard›m ça¤r›s›n› kabul
eden Türk Hükümeti, 4.500 kiflilik bir askeri birli¤i
Güney Kore’ye yard›m için göndermeye karar verdi.
Türk Hükümetin karar›nda flu düflünceler önemli
rol oynam›flt›r:
77
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
• Türkiye'nin Bat›'n›n özgürlükçü düflünce yap›s›na ba¤l›l›¤›n› aç›kça ortaya koymak
Eylül 1951'de Türkiye ile Yunanistan'›n NATO'ya
üye olarak davet edilmesine karar verildi.
• NATO'ya üyelik sürecinde ABD’nin deste¤ini
sa¤lamak
TBMM 18 fiubat 1952'de Kuzey Atlantik Antlaflmas›'n› onaylad›.
12 Ekim 1950'de Kore'ye ulaflan Kore Türk Tugay›,
bölgede BM Bar›fl Gücü Komutanl›¤› bünyesinde
baflar›yla görev yapt›. Türkiye, Kore’ye BM çat›s›
alt›nda asker göndermeyi kabul eden 17 devlet
aras›nda yer al›yordu.
Türkiye NATO'ya üye olarak Sovyet tehdidine karfl› Bat› savunma sistemindeki yerini alm›flt›r.
Bu flekilde cumhuriyet tarihinde ilk defa yabanc› bir ülkeye
Türk birli¤i gönderilmifl ve askeri mücadelelere girilmifltir.
Kore’ye uluslararas› bir güç gönderilmesi kararlaflt›r›ld›¤›nda ilk asker göndermeye karar veren birkaç
ülkeden biri de Türkiye olmufltur.
Türkiye’nin bu tutumu,
II. Balkan Pakt›,
III. Ba¤dat Pakt›
flini kolaylaflt
flt›rm›flt
flt›r?
ittifaklar›ndan hangilerine girifli
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
LYS-4 2010
çözüm
Bulgaristan ve Arnavutluk ile iliflkileri kötü olan
Yunanistan da, Türkiye ve Yugoslavya ile iflbirli¤i
yapmaktan yanayd›.
Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya aras›nda 28
fiubat 1953'te Balkan Pakt› imzaland›. Balkan Pakt›’na göre,
• Ekonomik ve kültürel iflbirli¤i yap›lacakt›.
Kore’ye asker gönderilmesi Türkiye’nin Kuzey Atlantik Pakt›’na (NATO) üyeli¤ini kolaylaflt›rm›fl, üyeli¤e
karfl› ç›kan baz› devletlerin yaklafl›mlar› de¤iflmifltir.
Cevap A
• Sorunlar bar›flç› yollarla çözülecekti.
• Taraflar birbirlerinin ç›karlar›na ayk›r› herhangi
bir ittifaka girmeyecekti.
Türkiye'nin NATO'ya Üye Olmas›
• Ortak savunma konusunda iflbirli¤i sürdürülecekti.
Türkiye'nin d›fl politikada en önemli hedeflerinden
biri NATO'ya üyelikti. Türkiye, kuruldu¤undan beri
NATO'ya kat›lmaya çal›flt›.
Üye devletler aras›ndaki görüfl ayr›l›klar›, bu pakt›n uzun ömürlü ve ifllevsel olmas›n› engelledi.
NATO'ya ilk üyelik müracaat› May›s 1950'de yap›ld›. SSCB'nin tepki gösterece¤inden çekinen ‹ngiltere bu giriflime karfl› ç›kt›.
Türk-Yunan gerginli¤i ve Yugoslavya'n›n farkl› politik görüflleri Balkan Pakt›’n›n resmen ortadan
kalkmasa da, fiilen ifllemez hale gelmesine yol açt›.
Haziran 1950'de Kore Savafl›'n›n patlak vermesi
planlar› de¤ifltirdi.
Ba¤dat Pakt› (CENTO)
Türk hükümetinin Kore’ye asker göndermesi ve
Türk birliklerinin buradaki baflar›lar› Türkiye'nin
NATO üyeli¤ine yap›lan itirazlar› giderdi.
Bu arada Sovyet Rusya'ya yak›n üslere gerek oldu¤u için Türkiye'nin NATO’ya al›nmas› konusu önem
kazand›.
78
Türkiye'nin NATO'ya kat›lmas›, Sovyet bask›s›n›n
daha da artmas›na yol açt›. Yugoslavya 1948'de
Sovyetler Birli¤i’nden uzaklaflarak Bat›'ya yöneldi.
Bulgaristan, Romanya, Macaristan taraf›ndan çevrilmifl durumda bulunan Yugoslavya, Türkiye ve
Yunanistan ile iflbirli¤ine gitti.
I. Kuzey Atlantik Pakt›,
D) I ve II
Balkan Pakt›, Türkiye’nin Orta Do¤u ve Balkanlarda daha aktif bir d›fl politika izleme ve güvenlik sistemini güçlendirme çal›flmalar›n bir sonucudur.
II. Dünya Savafl›'n› izleyen y›llarda Balkanlardaki
Sovyet etkinli¤i, Türkiye ve Yunanistan'› endifleye
düflürdü.
örnek soru
A) Yaln›z I
Balkan Pakt›
Türkiye, NATO'ya üyeli¤in ard›ndan Balkanlarda
ve Orta Do¤u'da savunma sistemi aray›fl›na girmiflti. Bu tarihlerde Arap-‹srail ve ‹ngiliz-M›s›r
anlaflmazl›klar› Orta Do¤u'da gergin bir hava oluflturdu.
1954 Ekim ay›nda Türkiye ile Irak, Orta Do¤u'da bir
güvenlik örgütü kurmaya karar verdiklerini aç›klad›.
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Ancak bu giriflim baflta M›s›r olmak üzere di¤er
Arap devletleri ve SSCB taraf›ndan tepkiyle karfl›land›.
Türkiye'de Hayat ve Siyaset
Türkiye 1924 ve 1930'da iki defa çok partili demokratik yaflama geçmeyi denemifl, fakat baflar›s›z olmufltu.
1923’ten beri iktidar› elinde bulunduran CHP, devlet ile özdeflleflmiflti. Genel baflkanl›¤›n› ‹smet ‹nönü’nün yapt›¤› CHP, ülkeyi savafl›n d›fl›nda tutmas›na karfl›n ekonomik y›k›m› engelleyemedi.
II. Dünya Savafl› bitmifl, dünyada demokrasi rüzgarlar› esmeye bafllam›flt›.
Sovyet tehdidine karfl› demokrasi ile yönetilen
ABD ve ‹ngiltere'ye yaklaflman›n bir zorunluluk oldu¤unu gören ‹smet ‹nönü, Türkiye’de siyasi partilerin kurulmas›na yeflil ›fl›k yakt›.
Ba¤dat Pakt› üyeleri
24 fiubat 1955'te Ba¤dat Pakt› olarak bilinen "Türkiye ile Irak Aras›nda Karfl›l›kl› ‹flbirli¤i Antlaflmas›"
imzaland›. Pakta göre,
‹lk muhalefet partisi, Temmuz 1945'te Nuri Demira¤ taraf›ndan kurulan Milli Kalk›nma Partisi’dir.
Ayn› y›l içinde 13 parti kurulmufltur.
• ‹ki devlet birbirlerinin içifllerine kar›flmayacak
ve aralar›nda meydana gelecek anlaflmazl›klar›
bar›fl yoluyla çözecekti.
• Pakt, Arap Birli¤i üyesi devletlerle, bölgenin güvenli¤iyle ilgili ve taraflarca tan›nan her devlete aç›k bulunacakt›r.
Pakt'a üye olmayan ABD, üye devletlere askeri ve teknik yard›m yapmaya devam edece¤ini, ekonomik giriflimleri destekleyece¤ini aç›klad›.
1945'te CHP'ye karfl› ilk muhalefet partisini kuran
‹ngiltere 5 Nisan 1955'te Ba¤dat Pakt›'na resmen
üye oldu. Böylece Orta Do¤u'daki ç›karlar›n› koruyacak yeni bir imkana kavufltu.
Demokrat Parti Kuruluyor…
Pakistan’›n 23 Eylül 1955'te kat›l›m›yla Ba¤dat
Pakt›'n›n üye say›s› dörde, ‹ran’›n kat›l›m›yla da befle yükseldi. Ba¤dat Pakt›'n›n kurulmas›,
Bu arada Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan, CHP Grubu'na bir önerge
(Dörtlü Takrir) verdi.
• Türk - Sovyet iliflkilerini daha da gerginlefltirdi.
Ülke ve parti yönetiminde özgürlükçü düzenlemeler yap›lmas›n› öngören dörtlü takrir reddedildi.
• Ayn› zamanda Türkiye'nin, Arap devletleriyle
olan iliflkilerini olumsuz yönde etkiledi.
• Arap devletleri aras›nda savunma ve askeri
amaçl› anlaflmalar›n yap›lmas›na yol açt›.
Irak, Mart 1959'da Ba¤dat Pakt›'ndan çekildi¤ini
aç›klad›. A¤ustos 1959'da Ba¤dat Pakt›'n›n ad›
CENTO (Merkezi Antlaflma Örgütü) olarak de¤ifltirildi. Pakt›n merkezi Ankara oldu.
CENTO, savunma amac›yla kurulmufl olmakla birlikte daha çok
ekonomik, kültürel ve teknik iflbirli¤ine yöneldi. Mart 1979'da Pakistan ve ‹ran’›n da çekilmesiyle CENTO da fiilen sona erdi.
Nuri Demira¤
CHP’den ihraç edilen Menderes, Koraltan ve Köprülü, 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti’yi (DP) kurdu.
Program› temelde Liberalizm ve Demokrasi etraf›nda flekillenen Demokrat Parti, halk›n büyük deste¤ini kazand›. CHP, Temmuz 1946'da seçim karar› ald›.
21 Temmuz 1946’da hiçbir demokratik ülkede görülmeyen bir flekilde "aç›k oy ve gizli tasnif" sistemi ile genel seçim yap›ld›. Yap›lan bu seçimi
CHP’nin kazand›¤› iddia edildi. CHP 397, DP 69, ba¤›ms›zlar da 7 milletvekilli¤i elde etti.
79
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Seçimlere hile kar›flt›r›ld›¤›n› ileri sürerek büyük
tepki gösteren DP’ye bas›n da destek verdi. DP,
1948 ve 1949 seçimlerine kat›lmad›. 1950'de gizli
oy, aç›k tasnife dayal› ve yarg› denetimini kabul
eden seçim yasas› TBMM’de kabul edildi. Bu flartlar alt›nda 1950 genel seçimlerine gidildi.
ciddi tart›flmalar yafland›.
1953 y›l›nda CHP’nin mallar› hazineye devredildi.
CHP’ye yak›nl›¤› ile bilinen Halkevleri ve Halkodalar› kapat›larak mal varl›klar›na el kondu. 28 Ocak
1954'te Köy Enstitüleri kapat›ld›.
27 Y›ll›k Tek Parti ‹ktidar› Sona Eriyor…
1954'te de laiklikten uzaklaflt›¤› gerekçesiyle Millet
Partisi kapat›ld›.
1948 y›l›nda DP'den ayr›lan bir grup milletvekili
Millet Partisi'ni kurdu. Böylece Mecliste üç parti
yer ald› (CHP, DP, MP). Demokrat Parti, 14 May›s
1950'de yap›lan seçimlerde % 55,2 oy oran› ile birinci parti oldu.
Ekonomi alan›nda CHP'nin devletçilik modeline
karfl› daha liberal bir ekonomi modelini benimseyen DP’nin on y›ll›k iktidar›, 1960 y›l›nda yaflanan
askeri darbe ile sona erdirildi.
Ülkeyi 1923'ten beri tek bafl›na idare eden CHP, iktidar› Demokrat Parti'ye devretti. Bu seçimlerde
DP 408 milletvekilli¤i kazand›. CHP ise 69 milletvekilli¤i elde etti.
Ekonomi
II. Dünya Savafl›’nda tarafs›zl›k politikas› izlenmesi,
Türkiye’nin d›fl iliflkileri ile beraber ticari iliflkilerini
de olumlu etkiledi. 1946, Türkiye’de ekonomi alan›nda de¤iflimlerin yafland›¤› bir y›l oldu.
Hükümet taraf›ndan yap›lan düzenlemelerle ithalat kolaylaflt›r›ld› ve bankalar›n alt›n satmalar›na
izin verildi.
Türkiye devletçi ekonomiden liberal serbest pazar
ekonomisine geçifle yöneldi. DP, iktidar›n›n ilk y›llar›nda d›fl kredi kaynaklar› bulmakta zorlanmad›.
Kore'ye asker gönderilmesi ve NATO'ya üye olunmas›, Türkiye'nin uluslararas› alandaki konumunu
güçlendirdi.
Ekonomik alanda yaflanan geliflmeler II. Dünya Savafl› y›llar›n›n
k›tl›k dönemlerini hat›rlayan kitlelerin DP'ye olan sempatisini art›rd›. ABD ve Dünya Bankas› raporlar› çerçevesinde haz›rlanan iktisadi programlar ile liberal bir ekonomik anlay›fl›n tüm alanlarda
hakimiyetine çal›fl›ld›. Devlete ait iflletmelerin büyümesi sa¤land›.
Adnan Menderes
Celal Bayar Türkiye Cumhuriyeti'nin 3. cumhurbaflkan› seçildi. Hükümeti kurmakla görevlendirilen Adnan Menderes, 19. Cumhuriyet Hükümeti’ni
kurdu.
1950’lerin ilk yar›s› DP iktidar›n›n siyasal, toplumsal ve ekonomik aç›lardan güçlenme y›llar› oldu. ‹ç
ve d›fl faktörlerin de etkisiyle halk›n DP’ye, kitlesel
deste¤i giderek artt›.
Böyle bir ortamda gidilen 1954 seçimlerinde DP, %
58,4’lük bir oy oran›na ulaflt›. Bu dönemde DP ile
ana muhalefet partisi durumundaki CHP aras›nda
Marshall Plan› çerçevesinde elde edilen yard›m
ekonomik büyüme süreci bafllatt›. Tar›mda makineleflme bafllad›. Karayollar› yap›m›na h›z verildi.
Krediler, makine al›m›nda kullan›ld›. Demokrat
Parti yönetiminin ilk üç y›l›nda ekonomi % 11-13
oranlar›nda büyüdü.
Yabanc› yat›r›mlardan yeterince sonuç al›namad›.
Karayolu yap›m›ndaki h›zl› geliflme otomobil ve
kamyon say›s›n›n artmas›na yol açt›. Demiryollar›
Bin Dolar,
Milyon TL
Türkiye'nin Ekonomik Verileri (1946-1960)
80
‹thalat
‹hracat
Hizmetler
Tar›m
Sanayi
Büyüme (%)
1946
118.889
214.580
2.724
3.127
1.007
–15,3
1950
285.664
263.424
4.232
4.044
1.419
–10,2
1955
497.637
313.346
8.608
7.455
3.055
7,9
1960
468.186
320.731
20.951
17.668
8.046
4,4
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
Hükümet 1958'de IMF'den d›fl borç almak durumunda kald›.
yap›m› ikinci planda kald›.
Ulafl›m›n kolaylaflmas› ile köyden kente göç ve
kentleflme h›zland›. Tüketim kültürü toplumda
yayg›nlaflmaya bafllad›.
Salg›n hastal›klarla mücadelede baflar›lar kazan›ld›. birçok
sa¤l›k merkezi, verem savafl dispanseri, ebe ve hemflire okullar›
aç›ld›.
Sosyal ve Kültürel Hayat
DP Dönemi'nde yapt›r›lan ‹stanbul Vatan Caddesi muhalefet
taraf›ndan çok genifl olmakla elefltirilmiflti.
Ülkede özel yat›r›mc›lar›n sermaye yetersizli¤i
içinde olmas› devlet iflletmelerinin özellefltirilmesini engelledi.
Ekonomideki geliflme süreci Eylül 1953'te yavafllamaya bafllad›. Dünya ekonomisiyle bütünleflme süreci durdu. ‹thalat ve döviz denetim alt›na al›nmaya çal›fl›ld›. Ekonomik canlanma 1954 y›l›nda sona
erdi.
II. Dünya Savafl›'ndan sonra birçok alanda yaflanan
de¤iflim, kültür alan›nda da yafland›. Bu dönemde
caz, Rock and Roll ve di¤er müzik türleri Türkiye'de ilgi görmeye bafllad›.
Bu dönemin en önemli sanatç›lar› Zeki Müren, Müzeyyen Senar, Neflet Ertafl gibi isimlerdi.
Bu dönemde çevrilen filmlerde Bat› sinemas›n›n izleri görülmüfltür. 1949-1969 y›llar› aras›nda 553
film çekildi.
Tiyatroda ise ekonomi-ahlak iliflkisi, toplumsal s›k›nt›lar, ayd›n-halk kopuklu¤u gibi konular öne ç›kar›ld›.
Yaflanan kurakl›klar tar›m üretimini düflürdü ve
Türkiye yeniden bu¤day ithal etmek zorunda kald›.
Ekonomik büyüme % 4'e kadar düflerken d›fl ticaret a盤› büyük bir h›zla artt›.
Dönemin yazar ve flairleri sosyal gerçekçilik ak›m›na ba¤l› kald›.
Türkiye'de Nüfus
(1927–1960)
Dilde özleflmenin yafland›¤› bu dönemde, yoksulluk, geri kalm›fll›k, göç, gelir da¤›l›m›ndaki dengesizlikler eserlerde ifllendi.
Nüfus (milyon) Nüfus art›fl h›z› (‰)
1935
16.158
21,10
1940
17.821
17,24
1945
18.790
10,59
1950
20.947
21,73
1955
24.065
27,75
1960
27.755
28,53
Ülkenin içinde bulundu¤u de¤iflim üzerine çok
say›da eser verildi.
fiiirde gelenekçili¤i terk ederek yenilikçilik ilkesini
benimseyen “Garip Ak›m›”na karfl›, "‹kinci Yeni”
ortaya ç›kt›. ‹kinci Yeni, fliiri konuflma dilinden
uzaklaflt›rmay› benimsedi. Edebi sanatlar› ön plana
ç›kard›.
Bu dönemin di¤er bir edebiyat ak›m› ise Hisarc›lar
Grubu'dur. Hisarc›lar, ba¤›ms›zl›k ve milli sanat temel ilkelerini öne ç›kard›.
‹kinci Yeni ak›m›n›n baz› temsilcileri
81
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
3.7
So¤uk Savafl Dönemi’nde Dünya
II. Dünya Savafl› sonras› dönemde dünya genelinde
h›zl› bir ekonomik büyüme sürecine girildi.
So¤uk Savafl Dönemi’nde bilimsel ortamda da h›zl› bir geliflme süreci yafland›.
Toplam üretim 1945-1975 y›llar› aras›nda üç kat
artt›. Art›fl, petrol, elektrik ve otomotiv gibi baz›
sektörlerde on kattan daha fazlayd›.
Savafl s›ras›nda Nazi Almanyas›'ndan kaçan bilim
adamlar›, gittikleri ülkelerde bilimsel geliflmelere
katk› sa¤lad›.
Ekonomik büyüme ve sanayileflmeye ba¤l› olarak;
ABD'de 1920'lerde 15.000 olan araflt›rmac› say›s› 1940'larda
400.000’e ulaflt›.
• Göçlerin h›zlanmas›yla, flehirler geniflledi.
• ‹flsizlik düflük düzeylerde kald›.
• Savafl y›llar›nda Amerikal›lar EN‹AC adl› ilk bilgisayar yapt›.
• Nüfus art›fl› h›zland›.
• Do¤um oran› belli ülkelerde büyük art›fl gösterdi.
• Ulafl›mda otomobilin kullan›lmas› bir otomobil
kültürü do¤urdu.
• fiehirleflmeyle birlikte geleneksel insan iliflkileri
de¤iflti.
• Nükleer araflt›rmalar ilerlemenin temel alanlar›ndan biri oldu.
• Askeri alanda kullan›lan nükleer teknoloji elektrik üretiminde de kullan›lmaya baflland›.
• K›talararas› roketler imal edildi.
• Büyük aileler parçaland›.
II. Dünya Savafl› sonras›nda ekonomik aç›dan geri
kalm›fl toplumlar, afl›r› siyasi ak›mlar›n peflinden
gitmeye bafllad›.
Asya, Afrika ve baz› Latin Amerika ülkelerinde diktatörlükler kuruldu.
• Ordular›n güçlendirilmesine önem verildi. Askeri harcamalar artt›.
• Savafl y›llar›nda kad›nlar birçok ifl kolunda çal›flmaya bafllad›.
• Kad›n hareketleri ön plana ç›kt›.
• Daha önce lüks olarak tan›mlanan ürünler evlerde yayg›n olarak kullan›lmaya baflland›.
Televizyon kitle iletifliminde yeni bir 盤›r açt›.
• Tüketimin teflvik edilmesi reklam sektörünü
h›zla büyüttü.
Biyoloji alan›nda DNA'n›n kimyasal yap›s› çözüldü.
Tar›msal alanda üretim anlay›fllar› de¤iflti. Kimya
alan›nda yeni sentetik maddeler ön plana ç›kt›.
• Televizyonun icat edilmesi ile radyonun önemini azaltt›.
• Gençler yaflad›klar› hayat› ve ortam› sorgulamaya bafllad›.
1950’li y›llar Amerikan hayat tarz›n› elefltiren
"Rock and Roll" ve Elvis Presley’in tan›nd›¤› y›llar
oldu
Dünya sanayi üretimi
Y›llar
82
Toplam üretim Y›ll›k büyüme
(1900=100 birim)
(%)
• Ulafl›mda uçaklar yayg›n flekilde kullan›lmaya
baflland›.
• Televizyon, günlük hayat›n bir parças› oldu. Telefon iletiflimi geliflti.
• Teknik eleman ihtiyac› artt›.
• Geliflmifl ülkelerle geri kalm›fl ülkeler aras›ndaki
fark büyüdü.
• Avrupa'da y›k›lan flehirlerin yeniden infla edilmesi sürecinde, mimari alanda yeni anlay›fllar
flekillendi.
1900
100
2,6
1938
311,4
2,2
• fiehirlerde nüfusun artmas› ile toplu konutlar
yayg›nlaflt›.
1953
567,7
4,1
• Gökdelenlerin inflas› önem kazand›.
1963
950,1
5,3
Savafl, bilim adamlar› yan›nda birçok sanatç›n›n da
Amerika'ya göç etmesine sebep oldu. Sürrealist
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
DÖNEM‹N B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K GEL‹fiMELER
1948
Richard Feynman, kuantum mekani¤i ve elektrodinamik kuramlar üzerine yapt›¤› çal›flmalar›n› tamamlad›.
Jonas Salk çocuk felci afl›s›n› gelifltirdi.
1952
‹lk hidrojen bombas› denemesi yap›ld›. Büyük Okyanus'ta gerçeklefltirilen denemede atom bombas›ndan
çok daha fazla enerji a盤a ç›kt›.
1953
DNA'n›n molekül yap›s› tan›mland›. Bu modele göre DNA, birbiri çevresinde sar›lan iki merdivene benzer
1954
George Devol, programlanabilir bir robotun patentini ald›. 1961 y›l›nda bu patentlere dayanarak Unimation
1956
Bilgisayarlar için bilimsel hesaplamaya yönelik ilk yüksek düzeyli dil olan FORTRAN gelifltirildi.
1957
Ekim 1957'de f›rlat›lan Sputnik 1, yörüngeye yerlefltirilen ilk uydu olmufl ve uzay ça¤›n› bafllatm›flt›r. Dünya
1958
Amerikan Ulusal Havac›l›k ve Uzay Dairesi (NASA) kuruldu.
ikili sarmal biçimindeydi.
firmas› Unimate adl› ilk sanayi robotunu hizmet soktu.
çevresinde bir tam dolan›m›n› 96 dakikada tamamlayan Sputnik 1, 1958 y›l›nda atmosfere girerek yanm›flt›r.
Avrupal› edebiyatç›lar ve sanatç›lar Amerika'ya
yerleflti. Avrupa ve ABD'de soyut resim anlay›fl›
geliflme gösterdi.
SSCB, So¤uk Savafl’›n en gergin oldu¤u bir dönemde 1957'de Sputnik 1 olarak adland›r›lan ilk yapay
uyduyu uzaya göndermeyi baflard›.
fl› ve Sputnik
Uzay Yar›fl›
Uzay yar›fl›, So¤uk Savafl Dönemi’nde SSCB ile
ABD aras›nda kültürel ve teknolojik rekabetin
önemli bir parças› haline geldi.
SSCB ile ABD aras›nda 1957'den bafllayarak uzay
programlar›nda ciddi rekabet bafllad›. Uzaya önce
insans›z daha sonra da insanl› uydu göndermek
için bir yar›fl bafllad›. Sputnik, iki devlet aras›ndaki
bu yar›fl›n bafllang›c›n› sembolize eder.
Sputnik ABD’de politik tart›flmalara konu oldu.
SSCB’nin bilim alan›ndaki üstünlü¤ünün bir sembolü olarak görüldü.
Sorunu bir ölüm kal›m meselesi olarak alg›layan
ABD, Sovyet topraklar›na yak›n müttefiklerinin
topraklar›nda füzeler yerlefltirmeye yöneldi.
ABD Baflkan Yard›mc›s› Lyndon Johnson’›n sözleri, ABD'nin bu
konuya bak›fl›n› oldukça güzel flekilde özetlemektedir: “UUzayda
fleyde ikin birinci gelen birincidir, nokta. Uzayda ikinci olan her fle
cidir.”
Sputnik
83
KAVRAMA TEST‹
( 3.1 - 3.4 )
1.
4.
fl'la ilgili,
So¤uk Savafl'
I. II. Dünya Savafl› sonras›nda ABD ve Sovyetler
Birli¤i aras›nda sürdürülen sürekli gerginlik ve s›n›rl› çat›flma biçimidir.
B) Bat› Avrupa'n›n SSCB'ye karfl› korunmas›n› sa¤lamak
III. Sovyetler Birli¤i'nin y›k›lmas› ile etkisini art›rm›flt›r.
C) SSCB'nin Do¤u Avrupa'daki etkinli¤ini sona erdirmek
nitelendirmelerinden hangileri do¤rudur?
B) Yaln›z II
D) I ve II
2.
ABD taraf›ndan ortaya koyulan Truman Doktrini'nin
fla¤›dakilerden hangisidir?
temel amac› afla
A) SSCB ile Avrupa devletlerinin iliflkilerinin gelifltirilmesini sa¤lamak
II. 1950’li y›llarda daha belirgin hale gelmifltir.
A) Yaln›z I
1
D) Avrupa'da devletler aras› ekonomik rekabeti sona
erdirmek
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
E) Do¤u Avrupa ülkeleri taraf›ndan Varflova Pakt›'n›n
kurulmas›n› engellemek
Sovyetler Birli¤i'nin liderli¤inde 14 May›s 1955'te
baz› Avrupa devletlerinin de kat›l›m›yla Varflova Pakt› kurulmufltur.
flimin amac›n›n afla
fla¤›dakilerden hangisi oldu Bu girifli
¤u söylenebilir?
5.
A) Sovyetler Birli¤i'nin Asya'da yay›lmas›n› sa¤lamak
II. Dünya Savafl›'ndan sonra uluslararas› politikan›n
yap›s›nda köklü de¤iflimler yaflanm›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisinin bu de¤ifli
flimde herhangi
Afla
bir rolü bulunmamaktad›r ?
B) Avrupa’da s›n›rlar›n yeniden belirlenmesini sa¤lamak
A) Avrupa'n›n ve Avrupa devletlerinin savaflta büyük
tahribata u¤ramalar›
C) Muhtemel NATO sald›r›s›na karfl› Do¤u Avrupa
ülkelerini savunmak
D) Avrupa'da kal›c› bar›fl› sa¤lamak
B) ABD ve Sovyetler Birli¤i'nin süper güç olarak ortaya ç›kmas›
E) Birleflmifl Milletler'in etkinli¤ini s›n›rland›rmak
C) Nükleer silahlar›n gelifltirilmesi
D) Dünyan›n çeflitli bölgelerindeki ulusalc› hareketlerin Avrupa devletlerine karfl› ç›k›fllarda bulunmalar›
3.
E) Milletler Cemiyeti'nin kurulmas›
fl› sonras›nda ABD'nin öncülü¤ünde
II. Dünya Savafl›
fl›l›k SSCB öncülü¤ünde de Var NATO'nun, buna karfl›
flova Pakt›'n›n kurulmas›,
flo
I. so¤uk savafl sürecinde devletleraras› bloklar›n
oluflmas›,
II. devletler aras› çeflitli çat›flma konular›n›n ortaya
ç›kmas›,
III. Avrupa'da askeri harcamalar›n azalt›lmas›
flt›r?
sonuçlar›ndan hangilerine ortam haz›rlam›flt
B) Yaln›z II
A) Yaln›z I
D) I ve III
84
C) I ve II
E) I, II ve III
6.
4 Nisan 1949'da on iki Bat›l› ülke taraf›ndan NATO
kuruldu.
fla¤›daki devletlerden hangisi NATO'da kurucu ola Afla
rak yer alan devletlerden birisi de¤ildir ?
A) ABD
B) Fransa
D) ‹sviçre
C) Kanada
E) Danimarka
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
7.
Bat› Avrupa ülkeleri II. Dünya Savafl›'n›n ard›ndan
ABD'nin nüfuzu alt›na girmifltir.
fla¤›dakilerden hangisinin bu geliflm
flmede rolü oldu¤u
Afla
söylenebilir?
A) Marshall Plan›’n›n yürürlü¤e koyulmas›
10. 1948 y›l›na M›s›r, Suriye ve Lübnan ordular› ‹srail'e
sald›r›ya geçti. Aylarca süren savafltan Araplar sonuç
alamad›.
flanan bu mücade Arap ülkeleri ile ‹srail aras›nda yafla
fla¤›dakilerden hangisidir?
lelerin temel nedeni afla
B) Vietnam Savafl›’n›n yaflanmas›
A) Ba¤›ms›z ‹srail devletinin kurulmas›
C) Çin'de komünist bir yönetimin kurulmas›
B) ‹ngiltere’nin Orta Do¤u’daki etkinli¤inin zamanla
zay›flamas›
D) Versay Antlaflmas›’n›n geçersiz hale gelmesi
E) Küba Krizi’nin yaflanmas›
C) ABD’nin SSCB ile siyasi çekiflme içinde olmas›
D) SSCB’nin Orta Do¤u’daki nüfuzunu art›rmak istemesi
E) Birleflik bir Arap krall›¤› kurulmak istenmesi
8.
fl› sonras›nda,
SSCB, II. Dünya Savafl›
flkan› Eisenhower taraf›ndan 1957 y›l›nda
11. ABD Baflk
I. savafl s›ras›nda iflgali alt›na geçen Do¤u ve Orta
Avrupa ülkelerini tam denetim alt›na alma,
ortaya koyulan Eisenhower Doktrini,
II. Türkiye, Yunanistan, ‹ran üzerindeki etkisini gelifltirmek için bask› ve isteklerde bulunma,
I. ba¤›ms›zl›¤›n› korumak için ekonomik kalk›nma
çabas› içine giren Orta Do¤u ülkelerine ekonomik yard›m yap›lmas›,
III. Avrupa Kömür ve Çelik Birli¤i’nin kurulmas›na
öncülük etme
II. talep eden Orta Do¤u ülkelerine askeri yard›m
yap›lmas›,
fltir?
politikalar›ndan hangilerine yönelmiflt
III. Orta Do¤u ülkelerine komünist bir ülkeden gelecek sald›r› karfl›s›nda Amerikan ordusunun kullan›lmas›
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
ilkelerinden hangilerini içermektedir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
9.
flkan Franklin D. Roosevelt'in ölmesi
1945 y›l›nda Baflk
flkanl›k makam›na geçen Harry
sonucu ABD'de baflk
Truman döneminde,
I. Hiroflima ve Nagazaki'ye atom bombas› at›lmas›,
II. Ba¤›ms›z bir ‹srail devletinin kurulmas› çabalar›n›n desteklenmesi,
flimlerinden hangilerinin gerçekleflt
fltirildi¤i söyle girifli
nebilir?
B) Yaln›z II
D) I ve II
E) I, II ve III
12. 1954 y›l›nda Filipinler’de bir araya gelen ABD, ‹ngiltere, Fransa, Yeni Zelanda, Avustralya, Filipinler,
Tayland, Pakistan, SEATO (Güneydo¤u Asya Antlaflmas› Teflkilat›) Antlaflmas›’n› imzalad›.
flimin, temel amac› afla
fla¤›dakilerden hangisidir?
Bu girifli
A) Kore’nin ikiye bölünmesini önlemek
B) Bat› Blokunun Çin ile olan iliflkilerini gelifltirmek,
III. Vietnam'a asker gönderilmesi
A) Yaln›z I
C) Yaln›z III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
C) SSCB ve Çin'in Uzak Do¤u’da etkinli¤ini art›rmas›n› önlemek
D) ‹ngiltere’nin Uzak Do¤u’daki ç›karlar›n› korumak
E) SSCB’nin Çin ile ittifak yapmas›n› önlemek
D-C-C / B-E-D / A-D-D / A-E-C
85
KAVRAMA TEST‹
( 3.5 - 3.7 )
1.
II. Dünya Savafl›'ndan sonra, de¤iflen güç dengelerine ba¤l› olarak sömürge imparatorluklar› y›k›lmaya
ve yeni devletler kurulmaya bafllad›.
4.
flmede afla
fla¤›dakilerden hangisinin etkisinden
Bu geliflm
söz edilemez ?
2
fl› sonras› dönemde toprak büTürkiye II. Dünya Savafl›
tünlü¤ünü korumak ve s›n›r güvenli¤ini art›rmak
amac›yla,
I. NATO,
II. Balkan ‹ttifak›,
A) Sömürgeci güçlerin savafl s›ras›nda y›pranarak eski güçlerini kaybetmeleri
III. Ba¤dat Pakt›
flumlar›ndan hangilerinde yer alma yoluna gitmiflt
fltir?
oluflu
B) Avrupa'da e¤itim gören ayd›nlar›n milliyetçili¤i
yaymas›yla bu düflüncenin güç haline gelmesi
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Ba¤›ms›zl›k çabalar›n›n, sömürgeci olmayan devletler taraf›ndan desteklenmesi
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
D) Sömürge bölgelerinde ulusçuluk hareketlerinin
h›zla güçlenmesi
E) So¤uk Savafl Dönemi’nin bafllamas›
2.
Afrika ülkelerinin devlet baflkanlar› 1963'de Afrika
Birli¤i Teflkilat›'n› kurdu.
5.
fla¤›dakilerden hangisi bu teflk
flkilat›n amaçlar› aras›nAfla
da gösterilemez ?
fla¤›dakilerden hangisi 1954 y›l›nda uluslararas› bir
Afla
mesele haline gelerek Türk d›fl politikas›n›n 1955 fll›ca konusunu oluflt
flturmuflfl1960 y›llar› aras›ndaki bafll
tur?
A) K›br›s meselesi
A) Ba¤lant›s›zlar hareketinin kurulmas›n› sa¤lamak
B) Balkan az›nl›klar› sorunu
B) Üyelerinin ba¤›ms›zl›klar›n› gözetmek
C) Misak-› Milli
C) Tüm sömürgecilik biçimlerini ortadan kald›rmak
D) Bo¤azlar sorunu
D) Uluslararas› ifl birli¤ini ilerletmek
E) Türk az›nl›klar› meselesi
E) Üye devletlerin politikalar›n› uyumlu hale getirmek
3.
fla¤›dakilerden hangisi, II. Dünya Savafl›
fl›'ndan sonra
Afla
Türkiye'nin d›fl politikas›na yön veren d›fl etkenler
aras›nda gösterilebilir?
A) Varflova Pakt›’na üye olunmak istenmesi
B) Ba¤lant›s›zlar hareketinin ortaya ç›kmas›
86
6.
fiubat 1955’de at›lan Ba¤dat Pakt›’n›n
Temelleri 24 fiu
kurulmas›nda,
I. Türkiye,
II. Irak,
C) Sovyet yay›lmac›l›¤›na karfl› toprak ve s›n›r güvenli¤inin sa¤lanmaya çal›fl›lmas›
III. Fransa
D) Almanya ile ittifak kurulmak istenmesi
flt›r?
devletlerinden hangileri öncülük yapm›flt
E) Orta Do¤u’daki Arap ülkelerinin manda yönetiminden uzaklaflmaya çal›flmas›
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
7.
1955 y›l›nda kurulan Ba¤dat Pakt›’n›n kurulufl anlaflmas›nda, “Arab Ligi üyesi olmas› veya taraflarca tan›nm›fl olmas› kofluluyla her devletin üye olabilece¤i” vurgulanm›flt›r.
flmada yer alan bu koflu
flulun afla
fla¤›dakilerden hanAnlaflm
gisine yönelik oldu¤u söylenebilir?
10. K›br›s Cumhuriyeti’nin kurulmas›nda,
I. Zürih,
II. Locarno,
III. Londra
A) ‹srail’in pakta kat›lmas›n› engellemeye
flmalar›ndan hangilerinin rolü oldu¤u söylenebiantlaflm
lir?
B) ABD’nin siyasi ve askeri deste¤ini elde etmeye
A) Yaln›z I
D) I ve II
C) ‹ngiltere’nin Ortado¤u’daki etkinli¤ini s›n›rland›rmaya
D) Türkiye ile bölge ülkeleri aras›nda ortak askeri güç
oluflturmaya
E) Orta Do¤u’da demokratik rejimlerin desteklenmesine
8.
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
E) I ve III
fltirilen genel seçimler sonu11. 1950 y›l›nda gerçekleflt
cunda CHP’nin 27 y›ll›k tek parti yönetimine son ve flunda afla
fla¤›dakilerden
ren Demokrat Parti’nin kuruluflu
flt›r ?
hangisi yer almam›flt
A) Adnan Menderes
B) Refik Koraltan
C) ‹smet ‹nönü
D) Celal Bayar
I. Etnik-i Eterya
E) Fuat Köprülü
II. Enosis
III. Mavri Mira
12. Türkiye’de CHP iktidar› döneminde,
IV. ‹rgun
V. Haganah
I. az›nl›k unsurlara yönelik Varl›k Vergisi’nin koyulmas›,
Yukar›dakilerden hangisi K›br›s'› Yunanistan topra¤›
flüncesi ile iliflk
flkilendirilebilir?
haline getirme düflü
II. liberal ekonomik politikalar›n öne ç›kar›lmas›,
A) I
III. Çiftçiyi Toprakland›rma Kanunu’nun ç›kar›lmas›
B) II
C) III
D) IV
E) V
flimlerinden hangilerinin gerçekleflt
fltirildi¤i söyle girifli
nebilir?
9.
Türkiye'nin 1952 y›l›nda NATO'ya üye olmas›nda,
I. II. Dünya Savafl›'n›n galipleri olan ABD ve ‹ngiltere ile iliflkilerin güçlendirilmek istenmesi,
II. SSCB'nin Türkiye'den Kars, Ardahan ve Artvin
vilayetlerini istemesi,
III. SSCB'nin ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar›nda askeri üsler talep etmesi
flmelerinden hangileri etkili olmuflt
fltur?
geliflm
B) Yaln›z II
A) Yaln›z I
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
fla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl döneminde ger 13. Afla
flmemiflt
fltir?
çekleflm
A) Televizyonun icat edilmesi
B) ‹lk kalp naklinin gerçeklefltirilmesi
C) ‹lk elektronik bilgisayar›n yap›lmas›
D) Lazerin icat edilmesi
E) DNA molekülünün yap›s›n›n keflfedilmesi
E-A-C / E-A-D / A-B-E / E-C-D-B
87
SINAVLARDA SORULAB‹LECEK
SORULAR
1.
4.
flar›s›z olmas›nda,
Balkan Pakt›'n›n bafla
I. Romanya'n›n pakt›n d›fl›nda kalmas›,
II. Yugoslavya'n›n Sovyetler Birli¤i ile olan iliflkilerinin düzelmeye bafllamas›,
Türkiye, kuruldu¤undan itibaren NATO'ya üye olmak için çaba harcam›flt›r. Türkiye'nin bu giriflimlerine baflta ‹ngiltere olmak üzere baz› üye devletlerin
karfl› ç›kt›¤› görülür.
flimlerine karfl›
fl› ç›k›lmas›n›n te Türkiye'nin üyelik girifli
fla¤›dakilerden hangisidir?
mel nedeni afla
III. K›br›s anlaflmazl›¤› nedeniyle Türk - Yunan sorunlar›n›n büyümesi
flmelerinden hangileri etkili olmuflt
fltur?
geliflm
A) Avrupa'da ekonomik kalk›nman›n h›zland›r›lmak
istenmesi
A) Yaln›z I
B) Avrupa Birli¤i'nin oluflturulmaya çal›fl›lmas›
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
C) Sovyetler Birli¤i'nin tepki gösterece¤inden çekinilmesi
D) Türkiye'nin askeri etkinli¤inden endifle edilmesi
2.
E) ABD'nin Türkiye ile yak›nlaflmas›n›n engellenmek
istenmesi
Sovyetler Birli¤i 1945 y›l›n›n ortalar›ndan itibaren
Türkiye üzerinde a¤›r bir siyasi bask›ya giriflmifl, Kars
ve Ardahan'›n kendisine b›rak›lmas›n› istemeye bafllam›flt›r.
flanan bu geliflm
flme afla
fla¤›dakilerden hangisine yol
Yafla
flt›r?
açm›flt
5.
A) Türkiye'de ekonomik sorunlar›n artmas›na
B) Türkiye'nin Sovyetler Birli¤i ile olan diplomatik
iliflkileri kesmesine
So¤uk Savafl Dönemi'nde Sovyet yönetimi ile sorunlar yaflayan Yugoslavya'n›n etraf›nda, Sovyetlerle yak›n iliflki içinde olan Bulgaristan, Romanya, Macaristan bulunuyordu.
fla¤›dakilerden hangisine
Bu durum Yugoslavya'y› afla
fltir?
yöneltmiflt
C) Türkiye'nin ABD ile siyasi yak›nlaflmaya yönelmesine
A) Ülkeyi oluflturan cumhuriyetlere daha fazla hak
vermeye
D) Sovyet yönetiminin Avrupa'ya yönelik ilgisinin
azalmas›na
B) Türkiye ve Yunanistan'la iflbirli¤i yapmaya
C) Sosyalist yönetim anlay›fl›ndan uzaklaflmaya
E) Bat› Blo¤u devletleri aras›nda görüfl ayr›l›klar›
oluflmas›na
D) NATO'ya üye olmaya
E) Ülkede siyasal partilerin kurulmas›na izin verilmesine
3.
Sovyetler Birli¤i'nin uzay yolculuklar› rekabetinde
fla¤›dakilerden hangisine
ABD'nin önüne geçmesi afla
fltur?
neden olmuflt
A) Truman Doktrini'nin yay›nlanmas›na
6.
flbakanl›¤›ndaki Demokrat Par Adnan Menderes baflb
ti’nin iktidarda bulundu¤u 1950’li y›llarda,
I. Kore Savafl›'nda Birleflmifl Milletler kuvvetlerine
Türk Tugay› ile kat›lma karar› al›nmas›,
B) ABD'nin Sovyetlere yak›n müttefiklerinin topraklar›na füze yerlefltirmesine
II. NATO'ya tam üye olunmas›,
C) NATO'nun kurulmas›na
III. K›br›s Bar›fl Harekat›’n›n düzenlenmesi
D) Avrupa'da ABD askeri varl›¤›n›n azalt›lmas›na
flmelerinden hangileri gerçekleflm
flmiflt
fltir?
geliflm
E) Avrupal› devletler aras›nda ortak savunma giriflimlerinin öne ç›kar›lmas›na
A) Yaln›z I
E-C-B / C-B-C
88
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
( GRUPLARA GÖRE DA⁄ILIM )
LYS
ÇA⁄DAfi TÜRK
VE DÜNYA TAR‹H‹
‹çindekiler
Yumuflama Dönemi ve Sonras›
Küreselleflen Dünya
2
38
YGS Türkçe 01
YGS Türkçe 02
YGS Türkçe 03
YGS Türkçe 04
YGS Tarih 01
YGS Tarih 02
YGS Tarih 03
YGS Co¤rafya 01
YGS Co¤rafya 02
YGS Co¤rafya 03
YGS Co¤rafya 04
YGS Felsefe 01
YGS Temel Matematik 01
YGS Temel Matematik 02
YGS Temel Matematik 03
YGS Temel Matematik 04
YGS Temel Matematik 05
YGS Kolay Geometri 01
YGS Kolay Geometri 02
YGS Kolay Geometri 03
YGS Fizik 01
YGS Fizik 02
YGS Fizik 03
YGS Fizik 04
YGS Fizik 05
YGS Kimya 01
YGS Kimya 02
YGS Meslek Biyoloji 01
YGS Meslek Biyoloji 02
YGS Meslek Biyoloji 03
LYS Dil ve Anlat›m 01
LYS Dil ve Anlat›m 02
LYS Edebiyat 01
LYS Edebiyat 02
LYS Edebiyat 03
LYS Tarih 01
LYS Tarih 02
LYS Tarih 03
LYS Ça¤dafl T. ve D. Trh. 01
LYS Ça¤dafl T. ve D. Trh. 02
LYS Co¤rafya 1-2 01
LYS Co¤rafya 1-2 02
LYS Psikoloji
LYS Sosyoloji
LYS Mant›k
LYS Matematik 01
LYS Matematik 02
LYS Matematik 03
LYS Matematik 04
LYS Fizik 01
LYS Fizik 02
LYS Fizik 03
LYS Fizik 04
LYS Fizik 05
LYS Kimya 01
LYS Kimya 02
LYS Kimya 03
LYS Kimya 04
LYS Kimya 05
YGS-LYS Geometri 01
YGS-LYS Geometri 02
YGS-LYS Geometri 03
YGS-LYS Geometri 04
YGS-LYS Geometri 05
YGS-LYS Biyoloji 01
YGS-LYS Biyoloji 02
YGS-LYS Biyoloji 03
YGS-LYS Biyoloji 04
YGS-LYS Biyoloji 05
YGS-LYS Biyoloji 06
MF
TM
TS
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
+
+
–
–
–
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
MLMF MLTD
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
| 02
02
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
LYS ÇA⁄DAfi TÜRK VE DÜNYA TAR‹H‹
S›ra
No Dergi Ad›
KD00-SS.01MD40
MODÜLER
ÜN‹VERS‹TE HAZIRLIK DERG‹LERi
04
YUMUfiAMA DÖNEM‹
VE SONRASI
Uluslararas› ‹liflkilerde De¤iflim Süreci
Yumuflama Dönemi Çat›flmalar›
Bar›fl ‹çinde Bir Arada Yaflamak
Arap-‹srail Savafllar› ve büyük devletlerin politikalar›
Uluslararas› Politikada Petrolün Yeri
‹ran - Irak Savafl›
Yumuflama Dönemi’nde Dünya
Türk D›fl Politikas›
Türkiye'de Bunal›ml› Y›llar
2
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
4.1
Uluslararas› ‹liflkilerde De¤iflim Süreci
Yumuflama, farkl› ekonomik ve toplumsal sistemlere sahip ülkeler aras›ndaki gerginli¤in aflamal› ve
bilinçli bir biçimde azalt›lmas›n› öngören politikad›r.
Devletler aras› bloklarda 1960-1970 y›llar› aras›nda yaflanan geliflmeler devletler aras› yak›nlaflmalar›n meydana gelmesine veya eski kat› yaklafl›mlardan belli ölçülerde vazgeçilmesine ortam haz›rlam›flt›r.
Devletler aras› iliflkilerde yaflanan bu olumlu süreç
“Yumuflama Dönemi” olarak adland›r›l›r.
flama Dönemi’nin Orta Ç›k›fl›
fl›
Yumufla
II. Dünya Savafl›’n›n bitimi ile bafllayan y›llar, bloklaflmaya ba¤l› olarak devletler aras› gerilimlerin
artt›¤› ve savafl ihtimalinin belirginleflti¤i bir dönemdi.
SSCB ile Çin aras›nda giderek artan güvensizlik,
Çin’in ABD ile yak›nlaflmas›nda ve bloklar aras›ndaki iliflkilerin bafllamas›nda rol oynad›.
Do¤u Blokunda SSCB'nin etkinli¤ini zay›flatan baflka bir geliflme ise Yugoslavya ve Romanya’n›n, Bat›l› devletlerle iliflki kurmaya bafllamas›d›r.
Bat› Blokunda ise sorun ABD'nin müttefiklerine dan›flmadan hareket etmesiydi. Bu durum görüfl ayr›l›klar›na ortam haz›rlad›. Bu süreçte Fransa'n›n
NATO'nun askeri kanad›ndan çekilme karar› almas› da bu görüfl ayr›l›klar›na tuz biber ekti.
Yumuflaman›n Mimarlar›
Yumuflama Dönemi’nin iki aktörü ABD Baflkan›
John Kennedy ve SSCB Devlet Baflkan› Nikita
Kruflçev’dir.
So¤uk Savafl Dönemi’nde büyük devletler aras›nda do¤rudan
çat›flma yaflanmam›fl, ancak Kore Savafl› gibi bölgesel çat›flmalar
meydana gelmiflti.
Kruflçev ve Kennedy
1960’lar›n hemen bafl›nda iki ülkeyi savafl›n efli¤ine
getirecek baz› ciddi gerginlikler yafland›.
Yumuflama Dönemi ABD ve SSCB aras›nda
gerginliklerle bafllad›.
So¤uk Savafl y›llar›nda ABD ile SSCB h›zl› bir silahlanma yar›fl›na giriflmifl, bu dönem 1960’lar›n bafllar›na kadar sürmüfltür.
So¤uk savafl›n devam etti¤i y›llarda iki süper güç
aras›ndaki silahlanma yar›fl›, iki devletin de füze
yap›m›nda ileri gitmeleri nedeniyle bir çeflit uzay
yar›fl› fleklini alm›flt›.
Her iki ülke de bir savafl halinde büyük y›k›ma yol
açabilecek güçte oldu¤unu kan›tlam›fl durumdayd›.
Bat› Bloku ile Do¤u Bloku aras›ndaki normalleflme sürecinin bafllamas›nda Küba Bunal›m›’n›n bir dönüm noktas› oluflturdu¤u söylenebilir.
Kas›m 1958’de SSCB’nin Berlin’deki Bat› iflgaline
son vermek istemesi Berlin Bunal›m›’n› do¤urmufltu.
Berlin Bunal›m›’n›n ard›ndan Do¤u ve Bat› Bloku
aras›ndaki iliflkilerin geliflmesinde ilk önemli ad›m,
SSCB Devlet Baflkan› Kruflçev’in, 1959'da ABD'yi
ziyaret etmesidir. Bu ziyarette anlaflmazl›klar›n
görüflmeler yoluyla çözümlenmesi kararlaflt›r›ld›.
Bir nükleer çat›flma ihtimalinin uyand›rd›¤› endifle,
May›s 1960’ta Paris'te bir zirve konferans› toplanmas›n› gündeme getirdiyse de, bu giriflim baflar›l›
olamad›.
SSCB lideri Kruflçev, 5 May›s 1960'ta ülkesinde bir Amerikan U2
casus uça¤›n›n düflürüldü¤ünü aç›klayarak ABD yönetiminin özür
dilemesini istedi. ABD’nin red cevab› üzerine Paris’te planlanan
konferans toplanamam›flt›r.
3
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
1961'de Viyana'da ABD Baflkan› Kennedy ile SSCB
lideri Kruflçev bir araya geldi. Görüflmelerin ard›ndan iki ülke iliflkilerinde uzlaflma yolu aç›ld›. 1963
y›l›nda Moskova'da bir SSCB-ABD zirvesi daha yap›ld›.
ABD’nin Çin Aç›l›m› ve Pekin Ziyareti
Bu dönemde hem SSCB’nin hem de ABD’nin emperyalist politikalar›na karfl› ç›kan Çin, Japonya'y›
etkisiz hâle getirmek ve SSCB'nin bask›s›ndan kurtulmak amac›yla d›fl politikada yumuflama siyasetini benimsedi.
ABD taraf›nda da SSCB’ye karfl› Çin ile birlikte hareket etme konusu gündeme geldi. Olas› bir SSCBÇin yak›nlaflmas›n› önlemek isteyen ABD, Çin'in
uluslararas› alanda tan›nmas› gerekti¤ini savunmaya bafllad›.
Ping Pong Diplomasisi: ABD masa tenisi (ping pong) tak›m›n›n,
6 Nisan 1971’de Çin'e davet edilmesi iki ülke iliflkilerinin geliflmesinde sembolik bir önem tafl›m›flt›r. Bu sporcularla birlikte ço¤unlu¤u Amerikal› olan yedi Bat›l› gazeteciye de ülkeye girifl izni
verildi.
örnek soru
Çin Halk Cumhuriyeti, 1949 y›l›nda kurulduktan sonra Sovyetler Birli¤i’yle iliflkilerini güçlendirmeye çal›flm›fl ve 1950 y›l›nda dostluk anlaflmas› imzalam›flt›r. Buna karfl›l›k Amerika Birleflik Devletleri, yeni Çin
yönetimini tan›mam›fl ve Çin’e ticari ambargo uygulam›flt›r. Çin Hükümeti, Birleflmifl Milletler Teflkilat›ndan ç›kar›larak yerine Milliyetçi Çin diye adland›r›lan
Tayvan Hükümeti al›nm›flt›r. Zamanla büyük güç hâline gelen Çin Halk Cumhuriyeti, Sovyetler Birli¤i’nden ba¤›ms›z bir politika izlemeye bafllam›fl ve
Sovyetler Birli¤i’nin Bat›yla iliflkilerinde görülen yumuflama sonucunda yaln›zlaflm›flt›r. Fakat 1965-1966
y›llar›ndan sonra izledi¤i çok yönlü politikayla, Amerika Birleflik Devletleriyle iliflkilerini düzeltmifl ve tekrar Birleflmifl Milletler Teflkilat›na üye olmufltur. Tayvan Hükümeti üyelikten ç›kar›lm›flt›r.
fla¤›daki yarg›lardan hangisine
Verilen bu bilgiyle afla
fl›lamaz ?
ulafl›
A) Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulmas› güçler dengesini etkilemifltir.
B) Sovyetler Birli¤i, Çin Halk Cumhuriyeti’ni desteklerken Amerika Birleflik Devletleri, Tayvan’› tan›m›flt›r.
C) Birleflmifl Milletler Teflkilat›na üye olan devlet say›s›nda azalma olmufltur.
D) Amerika Birleflik Devletleri uluslararas› iliflkilerde
büyük bir rol oynam›flt›r.
E) Ülkelerin ç›karlar› uluslararas› iliflkilere yön vermifltir.
Çin-ABD iliflkileri 1970'lerde normalleflmeye bafllad›.
Güney Vietnam'daki ABD askerinin geri çekilmesi,
Çin ile yak›nlaflmay› h›zland›rd›. ‹ki ülke aras›nda ticari iliflkiler bafllat›ld›.
ABD Baflkan› Nixon, yirmi y›ldan beri Çin'e karfl›
uygulanmakta olan ticari ambargoyu kald›rd›.
Çin'in Birleflmifl Milletler’e üye olmas› sa¤land›.
Amerika'ya gelmek isteyen Çinlilere vize verilece¤i bildirildi.
ABD Baflkan› Nixon’un ulusal güvenlik dan›flman›
Henry Kissinger bu flartlar alt›nda 1971'de Çin’e tarihi bir ziyaret gerçeklefltirdi.
Bu ziyaret iki ülke iliflkilerinin normalleflmesi yolunda önemli bir ad›m oluflturdu. Kissinger’in ard›ndan fiubat 1972'de Baflkan Nixon da Çini ziyaret
etti.
1960’lar›n bafllar›nda SSCB ile Çin aras›nda anlaflmazl›klar›n
artt›¤› ve s›n›r sorunlar›n›n iliflkileri kötüleflti¤i görülür. Ayn› dönemde Çin ile SSCB aras›nda s›n›r anlaflmazl›klar›ndan kaynaklanan baz› çat›flmalar da yaflanm›flt›r.
4
LYS-4 2010
çözüm
Tayvan’›n üyelikten ç›kar›l›p yerine Çin’in üyeli¤e kabul edilmesi, Birleflmifl Milletler Teflkilat›na üye olan
devlet say›s›nda azalma meydana getirmemifltir.
Cevap C
flmeleri
Nükleer Silahlar›n S›n›rland›r›lmas› Görüflm
1961 Küba Bunal›m›’n›n uzlaflma yoluyla çözümlenmesi ABD ile SSCB aras›nda nükleer silahlar›n s›n›rland›r›lmas› çabalar›n›n bafllang›c› oldu.
1963'te ABD, SSCB ve ‹ngiltere aras›nda "Nükleer
Denemelerin K›smen Yasaklanmas› Anlaflmas›"
imzaland›. Su alt›nda, atmosferde ve uzayda nükleer deneme yap›lmas› yasakland›. Fakat bu anlaflmadan sonra da nükleer alandaki yar›fl devam etti.
Çin, Fransa, Arnavutluk, Kamboçya, Kongo, Küba, Gine, Kuzey
Vietnam ve S. Arabistan antlaflmay› kabul etmedi.
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
Üç büyük devlet aras›nda imzalan›n bu antlaflma,
bir yandan iliflkilerde yumuflama getirirken, di¤er
yandan SSCB ile Çin aras›nda Küba'dan füzelerin
geri çekilmesi nedeniyle yeni anlaflmazl›klar yaflanmas›na yol açt›.
SALT-I
ABD ile SSCB aras›nda 1969'da Helsinki'de SALT-I
(Strategic Arms Limitation Talks) olarak bilinen
“Stratejik Silahlan S›n›rland›rma Görüflmeleri”
bafllad›. ‹ki buçuk y›l süren toplant›lardan sonra 26
May›s 1972'de Moskova'da SALT-I imzaland›. Bu
anlaflmayla, nükleer silahlara nicelik ve nitelik bak›m›ndan birçok s›n›rlamalar getirildi.
SALT görüflmelerinin bafllad›¤› 1969 y›l› "Yumuflama Dönemi'nin
bafllang›c› olarak kabul edilir.
manya'n›n Polonya ve Çekoslovakya ile olan s›n›rlar›n› tan›mas› ve Do¤u Almanya ile iliflki kurmas›
Avrupa'n›n güvenlik ve istikrar›n›n sa¤lanmas› yönünde olumlu bir ad›m oluflturdu.
Bu süreçte Avrupa'da güvenlik ve ifl birli¤ini güçlendirmek amac›yla bir konferans toplanmas› önerisi gündeme geldi.
Helsinki Konferans› ya da di¤er ad›yla Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Konferans› (AG‹K), Ocak 1973’te
uluslararas› iliflkilerde temel bar›fl ve ifl birli¤ini
sa¤layacak ilkeleri ortaya koyabilmek amac›yla çal›flmalar›na bafllad›.
Konferans, 1 A¤ustos 1975'de Helsinki Nihai Senedi'nin 33 Avrupa ülkesi, ABD ve Kanada taraf›ndan
imzalamas›yla sonuçland›.
Bu geliflmeler sonucunda büyük devletler aras›nda
savafl ihtimali azalm›fl görünmekle birlikte, bölgesel savafllar sürdü. Büyük devletler bu çat›flmalarda do¤rudan veya dolayl› rol oynad›.
Helsinki Nihai Senedi imzalan›yor.
Helsinki Nihai Senedi ile ortaya koyulan ilkeler:
• ‹çifllerine kar›flmama,
• S›n›rlar›n ihlal edilmezli¤i,
SALT II imzalan›yor.
• Devletler aras›nda iflbirli¤i,
SALT-II
• Eflitlik ve egemenli¤e sayg›,
SALT-I’in ABD-SSCB iliflkilerine getirdi¤i olumlu
hava, iki devletin 1972 y›l›nda Cenevre'de SALT-II
görüflmelerine bafllamas›na ortam haz›rlad›.
• ‹nsan haklar› ve temel özgürlüklere sayg›,
18 Haziran 1979'da SALT-II imzaland›. Nükleer silahlara çeflitli k›s›tlamalar getiren bu anlaflma ile
uzun menzilli nükleer silahlar s›n›rland›r›ld›. Fakat
SSCB’nin 1979’da Afganistan'› iflgal etmesi üzerine
ABD Kongresi SALT-II Antlaflmas›’n› onaylamad›.
Helsinki Konferans›
II. Dünya Savafl› sonunda güç dengelerini yeniden
oluflturacak bir anlaflman›n yap›lamad›. Bu durum
Avrupa'da siyasi istikrar›n oluflmas›n› güçlefltirmifltir.
ABD ve SSCB aras›nda nükleer silahlar›n s›n›rland›r›lmas›na iliflkin antlaflma imzalanmas›, Bat› Al-
• Anlaflmazl›klar›n bar›flç› yollardan çözümü,
• Devletlerin toprak bütünlü¤ünün korunmas›,
• Kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma
tehdidinden kaç›nma,
• Halklar›n eflit haklardan ve kendi kaderlerini tayin hakk›ndan yararlanmas›,
• Uluslararas› hukuktan do¤an yükümlülüklerin
iyi niyetle yerine getirilmesi.
Bloklar ve devletler aras›nda sürekli görüflme imkan› sa¤lanarak uluslararas› iliflkilerde yumuflama
politikas› egemen olmaya bafllad›. Bu süreçte demokrasi, temel hak ve özgürlükler alan›nda da
önemli geliflmeler kaydedildi.
5
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
4.2
Yumuflama Dönemi Çat›flmalar›
Yumuflama Dönemi, iki blok aras›ndaki iliflkilerde
normalleflme yolunda ad›mlar at›lmas›na yol açsa
da SSCB ile ABD aras›ndaki rekabet dünyan›n baz›
bölgelerinde sürdü.
Küba Krizi
1959'da Küba’da diktatör Batista’y› iktidardan
uzaklaflt›ran Fidel Castro, ekonomiyi millilefltirdi.
Ülkede faaliyet gösteren ABD flirketlerinin faaliyetlerini k›s›tlad›.
Avrupa ve Türkiye'de bulunan füzeleri sökmesi
gerekti¤ini bildirdi.
Pazarl›klar, Ekim 1962'de SSCB’nin geri ad›m atmas› ve Küba'daki füzelerini sökmeyi kabul etmesi
ile son buldu. Buna karfl›l›k ABD de Türkiye'de
bulunan Jüpiter füzelerini Mart 1963'te sökme karar› ald›.
ABD yönetimi Kübal› muhalifleri Castro’yu iktidardan uzaklaflt›rmalar› için destekledi. Küba’da Castro karfl›tlar›n›n gerçeklefltirdi¤i Domuzlar Körfezi
Ç›karmas› baflar›s›zl›kla sonuçland›.
Küba lideri Castro, bu geliflme karfl›s›nda SSCB ile
iliflkilerini yo¤unlaflt›rarak askeri gücünü art›rmaya çal›flt›.
Küba Krizi
II. Dünya Savafl›'n›n iki müttefikini karfl› karfl›ya getiren Küba Bunal›m›, iki süper güç aras›nda politik
ve askeri bir denge var oldu¤unu ortaya koydu. Bu
geliflme bir çat›flmay› önledi¤i gibi, iki devlet aras›ndaki iliflkilerde bir yumuflaman›n bafllang›c› oldu.
Fidel Castro
SSCB Küba’ya Füze Yerlefltiriyor…
Gerçeklefltirilen ikili görüflmeler sonucunda SSCB
yönetimi, Küba'ya nükleer füzeler yerlefltirme karar› ald›.
Topraklar›na sadece 90 mil kadar uzakl›ktaki Küba’da yaflanan bu geliflmeyi bir tehdit olarak alg›layan ABD yönetimi, SSCB’nin karar›na büyük tepki gösterdi.
ABD Baflkan› Kennedy Ekim 1962'de SSCB'den Küba’daki nükleer bafll›kl› füzeleri hemen sökmesini
istedi. Bu arada ABD donanmas› Küba'y› kuflatt›.
Ortam o kadar gerginleflmiflti ki, Sovyet füzelerini tafl›yan gemilerle ABD donanmas›na ait gemilerin birbirlerine tehlikeli flekilde yaklaflmas› neredeyse bir nükleer bir savafl bafllatacakt›.
SSCB lideri Kruflçev, 24 Ekim’de ABD yönetimine
bir mesaj göndererek, Sovyetlerin Küba'dan füzelerini geri çekebilece¤ini, buna karfl›l›k ABD’nin de
6
ABD Baflkan› Kennedy, 22 Kas›m 1962’deki konuflmas›nda; “AABD
ile tarihi ve özel ba¤lar› olan Küba’ya, SSCB füzelerinin gizli bir
flekilde yerleflt
fltirilmesi kabul edilemeyecek bir duruma neden ol fle
maktad›r. Füzelerin Küba’dan geri çekilmesinin ya da imha edil mesinin sa¤lanmas› gerekiyor.” ifadelerini kulland›.
Buna karfl›l›k SSCB Devlet Baflkan› Kruflçev’de; 27 Kas›mda Kennedy’e gönderdi¤i mektubunda özetle, “KKüba’ya sald›r› olmaya fleklindeki mesaj›n›za sayg› ve güven duyu cak, istila olmayacak, fle
yorum. Böylece bizi, Küba’ya bu içerikte bir yard›ma iten neden ler de ortadan kalkm›fl oldu. Füzelerin sükülmesi ve SSCB’ye geri
getirilmesi için uygun tedbirlerin al›nmas›n› görevlilerimize bil dirdik.” demifltir.
fl›
Vietnam Savafl›
Bir Frans›z sömürgesi olan Vietnam, 1954’de Cenevre Anlaflmas› ile Kuzey ve Güney Vietnam ad›
alt›nda ba¤›ms›z oldu. Anlaflma'da 1956'da yap›lacak seçimlerle Kuzey ve Güney Vietnam’›n birleflmesi öngörülmüfltü.
Güney Vietnam yönetimi, birleflmeyi reddetti. Komünist Kuzey Vietnam yönetimi de Güney Vietnam’la birleflmeyi sa¤lamak için 1957'de gerilla
savafl› bafllatt›.
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
Ho Chi Minh liderli¤indeki Kuzey Vietnam’› bölge
için tehlikeli gören ABD, Güney Vietnam'a ekonomik ve askerî yard›m yapaca¤›n› dünya kamuoyuna duyurdu.
Güney Vietnam'›n komünist kuzeylilerin kontrolüne girmesini istemeyen ABD yönetimi, bölgeye askeri uzman göndermeye bafllad›. 1960’da Amerika'n›n Güney Vietnam'da 1000 olan asker say›s›
1963’te 17.000’e ulaflt›.
Savafl Bafll›yor ve ABD Bata¤a Saplan›yor…
A¤ustos 1964’te Amerikan gemileri Kuzey Vietnam’›n sald›r›s›na u¤ramaya bafllad›. ABD 1965’te
Kuzey Vietnam'› bombalamaya yöneldi. 1965’te
Güney Vietnam’da 80.000 olan ABD askeri varl›¤›
600.000’e kadar ç›kar›ld›.
Vietnam Savafl›’nda yaflanan ve her geçen gün artan ABD kay›plar›, Amerikan halk›n›n tepkisini toplad› ve ülkede büyük çalkant›lara sebep oldu.
Amerikan halk› bu savafl›n anlams›z oldu¤unu düflünüyordu. Hem bu geliflmeler, hem de Bat›l› müttefiklerin savafl› onaylamamas› ABD yönetimini
zor durumda b›rakt›.
sald›rd› ve Nisan 1975'de bütün Vietnam’a egemen
oldu.
Vietnam Savafl› boyunca ABD taraf›ndan Vietnam topraklar›na
yaklafl›k 7 milyon ton bomba at›ld›. Bombalar›n Vietnam topraklar›na verdi¤i zarar tarif edilemez flekildeydi. Baz› bölgelerde
uzun y›llar bitki dahi yetiflmedi.
flmir Sorunu
Keflm
Yumuflama Dönemi çat›flma alanlar›ndan birisi de
Keflmir’dir. Pakistan ve Hindistan aras›nda sorunlara yol açan Keflmir, Pakistan'›n kuzeyinde verimli topraklara ve zengin yeralt› kaynaklar›na sahip
bir bölgedir.
Halk›n›n ço¤unlu¤u Müslüman olan Keflmir’in idaresi, ‹ngiltere
taraf›ndan 1846'da Hintli bir mihraceye verilmiflti.
Keflmir Neden Bir Sorun Haline Geldi?
Pakistan, Keflmir halk›n›n ço¤unlu¤unun Müslüman olmas› nedeniyle bölgenin kendisine ait oldu¤unu belirtiyordu.
Hindistan ise Keflmir Mihracesi'nin Ekim 1947’de
Hindistan’la birleflme karar› vermesinden dolay›
bölge üzerinde hak iddia ediyordu.
Keflmir anlaflmazl›¤›, 1948’de Hindistan ile Pakistan aras›nda çat›flmalar yaflanmas›na yol açt›. Birleflmifl Milletler’in araya girmesi sonucunda Keflmir'de halk oylamas› yap›lmas› flart›yla ateflkes
sa¤land›.
Hindistan, BM karar›na ra¤men bugüne kadar elinde tuttu¤u
Keflmir topraklar›nda halk oylamas› yapmam›flt›r.
Vietnam Savafl› ABD halk› taraf›ndan tepki ile karfl›lanm›flt›r.
Yaflanan çat›flmalar sonucunda Keflmir’in Azad
Keflmir (Özgür Keflmir) olarak adland›r›lan % 30’u
Pakistan'›n eline geçerken, % 70’lik Keflmir Vadisi
bölümü Hindistan’›n kontrolüne geçti.
Ocak 1969'da yeni baflkan Nixon görevine bafllad›¤›nda Vietnam'da 540.000 Amerikan askeri bulunuyordu ve Amerikal›lar›n toplam asker kayb› yaklafl›k 31.000 idi.
Bu durum iki devlet aras›nda y›llarca sürecek bir
sorunu ortaya ç›karm›fl oldu.
1968’de bafllayan bar›fl görüflmeleri 1973 y›l› bafl›nda bir neticeye ulaflabildi. 55.000 Amerikan askerinin ölümüne mal olan Vietnam Savafl›, 27 Ocak
1973'de Paris'te imzalanan antlaflma ile sona erdi.
SSCB ise Pakistan'›n 1955'te Ba¤dat Pakt›’na üye
olmas› karfl›s›nda Hindistan'›n yan›nda yer alm›flt›r.
Antlaflma ile 17. enlem Kuzey ve Güney Vietnam
aras›nda s›n›r oldu. ABD Vietnam'daki tüm askerini geri çekti. Güney Vietnam halk›n›n kendi kaderini kendisinin tayin etmesine kar›flmayaca¤›n› ilan
eden Kuzey Vietnam, sadece iki y›l sonra Güneye
Pakistan, 1954’ten itibaren ABD’den askeri yard›m
almaya bafllad›.
1959'da Çin'in Tibet'i iflgali Hindistan ile çat›flmas›na sebep oldu. Pakistan da bu süreçte Çin ile yak›nlaflarak Keflmir sorununda bu devletin deste¤ini almaya çal›flt›.
Keflmir'de Hindularla Müslümanlar aras›nda 1963’te
7
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
bafllayan çat›flmalar 1965'te savafla dönüfltü. Birleflmifl Milletler’in ça¤r›s› ile savafl durduruldu.
s›'n› onaylamaktan vazgeçerek Afgan mücahitlerine yard›ma bafllad›.
Afgan halk› da Sovyet iflgaline karfl› direnifle geçti.
Direnifli örgütleyen Afgan mücahitleri etkinli¤ini
zamanla art›rd›.
Sovyet ordusu, direniflçilerin yararlanmas›n› önlemek amac›yla tüm tar›m ürünlerini ve araçlar›
imha etmeye, köyleri yakmaya bafllad›.
Afganistan'a daha fazla asker ve silah gönderen
Sovyetler, Afgan ulusal direniflini k›ramad› ve y›llarca sonuç alamad›¤› bu mücadelede büyük kay›plar yaflad›.
Keflmir sorunu halen çözülebilmifl de¤ildir.
Taraflar›n ateflkesi kabul etmesinde Çin'in Hindistan'a karfl› sert tutum almas› büyük rol oynam›flt›r.
Pakistan ile Hindistan 1966'da Taflkent Deklarasyonu‘nu imzalayarak, 1965'teki savafl› öncesi s›n›rlara çekilmeyi ve anlaflmazl›klar› bar›fl yoluyla çözmeyi kabul etti.
Keflmir, Pakistan-Hindistan aras›nda çözümlenemeyen bir sorun olarak gündemdeki yerini korumaktad›r.
flgali
SSCB’nin Afganistan'› ‹flg
Afganistan’da 1973 y›l›nda cumhuriyetin ilan›n›n
ard›ndan iç kar›fl›kl›klar bafllad›. Ülkede yaflanan
bir hükümet darbesi ile Nisan 1978'de sosyalistler
Afganistan’›n yönetime egemen oldu.
Sovyetler Ne Elde Etti?
Y›llar içinde Afganistan'da askeri giriflimlerini yo¤unlaflt›ran Sovyet yönetimi Afgan direnifli karfl›s›nda baflar›s›z oldu. 14 Nisan 1988'de Cenevre'de
Afganistan sorununa son veren anlaflma imzaland›.
Sovyet askerleri 1989’da Afganistan'dan çekildi.
Sovyet askerlerinin geri çekilifli Mihail Gorbaçov'un emriyle 15 May›s 1988'de bafllad›. Çekilme
süreci 15 fiubat 1989'da tamamland›.
Savafl sonras› Sovyetler bölgede 14.453 ölü b›rakt› ayr›ca 451 uça¤›n› yitirdi. Afganistan’›n u¤rad›¤›
kay›p ise tarif edilemez boyutlardad›r.
1978 y›l›nda SSCB ile Afganistan aras›nda "Dostluk, ve ‹flbirli¤i Antlaflmas›" imzaland›.
Bu antlaflmayla taraflar, ülkelerinin güvenli¤ini,
ba¤›ms›zl›¤›n› ve toprak bütünlü¤ünü korumak için
birbirleri ile dayan›flma içinde olmay› kararlaflt›rd›.
Afganistan'da 1978’den itibaren Sovyet yanl›s› iktidara karfl› ulusal bir direnifl hareketi bafllad›. Sosyalist Afgan yönetimi, bu direnifle karfl› SSCB'den
askeri yard›m istedi.
Çok say›da SSCB’li uzman ve asker Afganistan'a
geldi. Ülkede iktidar mücadelesini de¤erlendiren
Sovyetler 27 Aral›k 1979'da Afganistan’› iflgal etti.
8
SSCB'nin iflgal giriflimine Afgan mücahitleri
taraf›ndan karfl› koyuldu.
SSCB iflgalinin sona ermesinin ard›ndan Afgan mücahit gruplar› birleflerek bir hükümet kurdu. Fakat
ülkede istikrar sa¤lanamad›. Afganistan'da bu defa iktidar için iç çekiflmeler yaflanmaya bafllad›.
SSCB'nin Afganistan'› iflgali, Orta Do¤u yönünde
ilerleme kaydetmesi anlam›na gelmekteydi. Bu geliflme birçok devlet taraf›ndan tepkiyle karfl›land›.
ABD’nin bafl›n› çekti¤i Bat›l› ülkeler bu iflgale tepki olarak
1980 Moskova Olimpiyatlar›’na kat›lmama karar ald›. Sovyet iflgalini protesto ederek olimpiyatlara kat›lmayan ülke say›s› -Türkiye dahil- 64’tür.
Çin iflgalden hemen sonra BM’ye baflvurarak, Sovyet askerlerinin Afganistan'dan çekilmesini talep
etti. ABD yönetimi iflgal üzerine SALT-II Anlaflma-
SSCB ve Do¤u Bloku ülkeleri de 1984 Los Angeles Olimpiyatlar›’na
güvenlik gerekçesiyle kat›lmam›flt›r. 1984 Olimpiyatlar›’n› protesto eden ülke say›s› da 14’tür.
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
4.3
Bar›fl ‹çinde Bir Arada Yaflamak
Ba¤lant›s›zlar Hareketi
1945 sonras›nda sömürge imparatorluklar› y›k›lmaya, Asya ve Afrika'da ba¤›ms›z yeni devletler
kurulmaya bafllad›.
Bu geliflme Do¤u ve Bat› Bloklar› d›fl›nda, ba¤lant›s›z olarak adland›r›lan üçüncü bir blo¤un flekillenmesine yol açt›. Bu grubun lider devletleri Hindistan, Yugoslavya ve M›s›r'd›.
Ba¤lant›s›zlar, Do¤u ve Bat› bloklar›n›n d›fl›nda kalarak ekonomik kalk›nmay› hedefledi. Her iki bloktan da yard›m alarak tarafs›z kalmay› ç›karlar›na
uygun gördü.
Ba¤lant›s›z devletler bir denge oluflturmaya ve bloklar aras›
gerilimi yumuflatmaya çal›flt›. Asya-Afrika ülkeleri aras›nda dayan›flma düflüncesi öne ç›kar›ld›. Say›s› h›zla artan ba¤lant›s›z devletler dünya güçler dengesinde önemli rol oynamaya bafllad›.
Bandung Konferans›
1955 y›l›na gelindi¤inde Asya ve Afrika’da ba¤›ms›z devlet say›s› bir hayli artm›flt›.
Endonezya'n›n giriflimleri ve 24 ülkenin kat›l›m›yla
1955’te Endonezya'n›n Bandung flehrinde AsyaAfrika Konferans› ad›yla bir dizi toplant› gerçeklefltirildi.
Bar›fl içinde bir arada yaflaman›n befl ilkesi, siyasi ba¤›ms›zl›k,
askerî ittifaklara kat›lmama, kendi topraklar›nda baflka devletlere askeri üsse izin vermeme, ikili ittifaklara girmeme, milli kurtulufl savafllar›n› desteklemedir.
Ba¤lant›s›zlar hareketinin ilk teflkilatl› toplant›s›
Yugoslavya lideri Tito ile M›s›r lideri Nas›r'›n öncülü¤ünde 1961'de Belgrat'ta 25 ba¤lant›s›z ülkenin
kat›l›m›yla yap›ld›.
Ba¤lant›s›zlar hareketini resmen bafllatan bu toplant›n›n sonunda bir deklarasyonla ABD ve
SSCB'ye bar›fl ça¤r›s› yap›ld›.
Deklarasyonda sömürgecili¤e karfl› ç›k›lmas› ve
ba¤›ms›zl›k hareketlerinin desteklenmesi isteniyor, Güney Afrika’daki ›rk ay›r›m›na karfl› ç›k›l›yordu.
Filistinlilerin tüm haklar›n›n tan›nmas›, yabanc› üslerin kald›r›lmas›, bütün nükleer silahlar›n yasaklanmas›, büyük devletlerin bir silahs›zlanma anlaflmas› imzalamalar› ve Çin'in BM'ye kabul edilmesi
konular› gündeme getirildi.
Ba¤lant›s›zlar›n 1964'te M›s›r'da yap›lan ikinci toplant›s›nda, "Bar›fl ve Milletleraras› ‹flbirli¤i Program›" yay›nlanarak flu konular gündeme getirildi:
• Bütün ülkelerin nükleer silahlardan vazgeçmesi,
• Bütün yabanc› üslerin kapat›lmas›,
• Devletlerin birbirlerinin iç ifllerine kar›flmamalar›,
• Emperyalizme karfl› ç›k›lmas›,
• K›br›s'a self-determinasyon hakk› tan›nmas›
Üçüncü toplant› 1970'te 54 ülkesinin kat›l›m›yla
Zambiya'da, dördüncü toplant› ise 2006'da Küba'da 118 ülkenin kat›l›m›yla gerçekleflti.
Ba¤lant›s›zlar, Birleflmifl Milletler üyelerinin yaklafl›k üçte ikisini temsil ederken, dünya nüfusunun
da % 55'ini oluflturmaktad›r.
Bandung Konferans›
Konferans›n amac›; Afrika ve Asya ülkelerinin,
ABD ve SSCB karfl›s›nda varl›klar›n› korumak için
birlikte hareket etmesini sa¤lamakt›. Fakat konferansa kat›lan 29 devlet siyasal sistem ve d›fl politika hedefleri aç›s›ndan birbirlerinden son derece
farkl› özelliklere sahipti.
Bu durum, konferans›n genel havas›n› etkilemifl,
birçok konuda anlaflmazl›klar yaflanm›flt›r. Buna
karfl›l›k konferansta "bar›fl için bir arada yaflama"
ilkesi üzerinde anlaflmaya var›ld›.
Üçüncü Dünya olarak adland›r›lan Ba¤lant›s›zlar,
1990'lar›n bafl›na kadar önemli bir ifllev üstlendi.
Do¤u ve Bat› Bloklar› d›fl›nda kalan çeflitli oluflum
ve teflkilatlar›n do¤mas›na imkân sa¤lad›.
Nükleer silah karfl›tl›¤›na dayanan ba¤lant›s›zl›k fikrinin sahibi
Hindistan bugün nükleer güce sahip bir devlet durumundad›r.
Di¤er bir öncü ülke M›s›r, bir zamanlar Bandung Konferans’›
d›fl›nda tutulan ‹srail’in ve ABD’nin en önemli müttefiki durumuna
gelmifltir. 1964 y›l›nda Kahire’de toplant›s›na kabul edilmeyen
Türkiye’nin Cumhurbaflkan› 2009 y›l›nda, ‘fieref Konu¤u’ olarak
Ba¤lant›s›zlar toplant›s›na davet edilmifltir.
9
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
4.4
Arap-‹srail Savafllar› ve büyük devletlerin politikalar›
SSCB: II. Dünya Savafl›'ndan sonra genifllemeye
yönelen SSCB, Orta Do¤u'ya olan ilgisini art›rd›.
Bat› devletleri, Arap-‹srail mücadelesinde ‹srail'in
yan›ndan yer al›rken, SSCB Araplar› desteklemeye
bafllad›. Bu geliflme Arap devletleri aras›nda sosyalizme ilgiyi art›rm›flt›r.
Orta Do¤u'da Sovyet etkisi 1967 Arap-‹srail Savafl›’ndan sonra daha da güçlendi. SSCB, Suriye, M›s›r, Cezayir'de deniz üsleri kurdu. Sovyet uzmanlar, M›s›r ve Suriye'nin ‹srail'e karfl› savunmas›nda
görev ald›.
ABD: Orta Do¤u'da dengeyi korumak istiyordu. Bu
nedenle bir yandan Arap devletlerini kazanmaya,
di¤er yandan ‹srail'i gücendirmemeye ve SSCB'yi
k›flk›rtmamaya çal›flt›.
ABD, Ekim 1956'da M›s›r'›n Süveyfl Kanal›’na yönelik ‹srail - ‹ngiliz - Frans›z ortak harekat›nda bu
devletlere karfl› ç›kt›. M›s›r'›n boflalt›lmas›nda rol
oynad›. Fakat, Süveyfl bunal›m›ndan sonra meydana gelen geliflmeler, Orta Do¤u'da Bat›l› devletlerin etkinli¤inin sona ermesine ve SSCB'nin güçlenmesine neden oldu.
Ortado¤u da ‹srail’e öncelik tan›yarak tepki toplayan ABD, II.
Dünya Savafl› sonras›n›n flartlar› içinde, ‹ngiltere'nin bofllu¤unu
doldurarak Orta Do¤u'daki etkinli¤ini artt›rmaya çal›flt›.
‹ngiltere: II. Dünya Savafl›’nda eski gücünü kaybetmifl olmas›na karfl›n, Orta Do¤u'da ç›karlar› olan
bir devletti. ‹ngiltere, K›br›s, Süveyfl Kanal›, Sudan,
Güney Arabistan üzerinde egemendi.
be vurdu.
Bölgedeki etkisi iyice azalan ‹ngiltere, 1966'da, Süveyfl Kanal›'n›n do¤usundaki yükümlülüklerini kald›rd›¤›n› ve Basra Körfezi'nden çekilece¤ini aç›klad›.
Fransa: II. Dünya Savafl›'ndan büyük kay›plarla ç›kan Fransa, iç ve d›fl sorunlar› nedeniyle Orta Do¤u'da aktif bir politika izleyemedi.
Süveyfl Bunal›m›
M›s›r’da egemen bir devlet kurulmufl olmas›na ra¤men Süveyfl Kanal›’n›n denetimi ‹ngiltere ve Fransa ortakl›¤›ndaki Kanal fiirketi’nin elindeydi. Pek
çok Bat› Avrupa devleti, Körfez ülkelerinden gelen
petrolü Süveyfl yoluyla al›yordu.
1952’de M›s›r’da iktidara gelen Cemal Abdunnas›r,
ülkesini askeri ve ekonomik yönden güçlendirmeye yöneldi. Ekonomik kalk›nma için ihtiyaç duydu¤u mali kaynak için ABD ve ‹ngiltere’den kredi almay› denediyse de baflar›l› olamad›.
Süveyfl Kanal›’n› iflleten Kanal fiirketi’ni millilefltirme karar› alan Nas›r, ‹ngiltere ve Fransa’dan büyük tepki ald›. ‹ngiltere kanal›n uluslararas› bir yönetim alt›na sokulmas›n› önerdi.
‹srail M›s›r’a sald›r›yor…
‹srail, ‹ngiltere ve Fransa ile yapt›¤› gizli antlaflma
uyar›nca 29 Ekim 1956'da M›s›r topraklar›na sald›rd›. Kanal›n güvenli¤ini sa¤lama bahanesiyle Süveyfl'e asker ç›karan ‹ngiltere ve Fransa, k›sa süre
içinde kanal› ele geçirdi.
Fakat ‹ngiltere, 1947 y›l›nda Ortado¤u'daki sorumluluklar›n› ABD’ye devretti¤inden, ikinci derecede
bir devlet olarak politikalar izledi.
Süveyfl Kanal›
Fiyasko Bafll›yor…
M›s›r Devlet Baflkan› Nas›r
1948'de ‹srail'in kurulmas›, Arap-‹ngiliz iliflkilerini
büsbütün bozdu. M›s›r 1956'da Süveyfl Kanal› fiirketi’ni devletlefltirerek ‹ngiltere'ye büyük bir dar-
10
‹ngiltere ve Fransa'n›n bu iflgali devletler aras›
alanda tepkiyle karfl›land›. BM iflgalci devletlerden
geri çekilmelerini istedi. ABD ve SSCB iflgale ortak
tav›r ald›. Sovyet yönetimi, Paris ve Londra’ya
nükleer sald›r› yapma tehdidinde bulundu. Yaln›z
kalan ‹ngiltere ve Fransa M›s›r'dan çekilmek zo-
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
runda kald›.
Süveyfl Krizi Nelere Yol Açt›?
• ‹ngiltere ve Fransa’n›n ABD’nin deste¤i olmadan hareket edemeyece¤i ortaya ç›kt›.
• Fransa Amerika’ya güvenemeyece¤ini anlad›.
(De Gaulle ba¤›ms›z bir politika için nükleer silah gelifltirmeye yöneldi ve Fransa'y› NATO'nun
askeri kanad›ndan çekti.)
• M›s›r krizden Arap dünyas›n›n lideri olarak ç›kt›.
Kanal üzerinde denetim kurdu.
• M›s›r’da ‹ngiliz etkisi ortadan kalkt›.
• ‹ngiltere ve Fransa’n›n sömürgelerinde ba¤›ms›zl›k süreci h›zland›.
• M›s›r’a destek olan SSCB, Orta Do¤u’da öne ç›kmaya bafllad›.
I. M›s›r’›n Süveyfl Kanal›’n› millilefltirmesi
II. ‹srail Devleti’nin kurulmas›
III. ‹ngilizlerin Filistin’den çekilmesi
fl XX. yüzy›lda Orta Do¤u’da görülen yukar›daki geliflmelerden hangilerini Arap milliyetçileri tepkiyle kar fl›lam›flt
flt›r?
fl›
B) Yaln›z II
D) I ve II
Çat›flmalar Bafll›yor…
1964’te toplanan I. Filistin Kongresi’nde ‹srail’in
Devleti'nin tan›nmad›¤› ve Filistin’in kurtuluflunun
koflulsuz olarak sa¤lanaca¤› ilan edildi. El Fetih örgütü kuruldu.
Bu arada M›s›r, Akabe Körfezi’ni ‹srail’e kapatt›.
M›s›r, Ürdün ve Suriye birlikte hareket ediyordu.
1966’da bafllayan çat›flmalar, k›sa sürede savafla
dönüfltü.
örnek soru
A) Yaln›z I
ABD, Arap-‹srail Savafl›’nda ‹srail yanl›s› politikalar izledi.
C) Yaln›z III
E) II ve III
(ÖSS 2009 / Sos-2)
çözüm
1948 y›l›nda ‹srail Devleti’nin kurulmas›, Arap milliyetçileri taraf›ndan tepkiyle karfl›lanm›flt›r. ‹ngilizlerin Filistin’den çekilmesi ve M›s›r’›n Süveyfl Kanal›’n›
millilefltirmesi ise Arap milliyetçili¤i ile uyuflan geliflmelerdir.
Haziran 1967’de ‹srail uçaklar›, M›s›r, Suriye ve Ürdün havaalanlar›n› bombalamaya bafllad›. ‹srail
kuvvetleri Sina bölgsini ele geçirdi. M›s›r, 8 Haziran'da ateflkesi kabul ederek, ‹srail’in kanal›n karfl›
yakas›na geçmesini önleyebildi.
Ürdün ve Suriye de ‹srail karfl›s›nda fazla dayanamad›. ‹srail Golan tepelerini alarak Suriye topraklar›nda ilerlemeye bafllad›. Ateflkes SSCB’nin bask›lar›yla sa¤lanabildi ve 1967 Arap-‹srail (Alt› Gün)
Savafl› sona erdi.
Cevap B
fl›
1967 Arap-‹srail Savafl›
1948 ve 1956’n›n ard›ndan Araplarla ‹srail'i karfl›
karfl›ya getiren üçüncü savafl 1967’de yafland›.
1967 Savafl›’nda Araplar›n özellikle de M›s›r’›n etkin oldu¤u görülür.
• M›s›r, 1948 ve 1956 yenilgilerinin intikam›n› almak istiyordu.
• M›s›r, SSCB’den elde etti¤i askeri malzemeyle
‹srail’den üstün duruma geldi¤ine inan›yordu.
• ABD’nin Vietnam sorunu nedeniyle ‹srail'e yard›m edemeyece¤i düflünülüyordu.
‹srail güçlerine teslim olan Suriyeli askerler
Savafl Nelere Yol Açt›?
• Savafl Araplar için tam bir bozgundu.
• ‹srail, topraklar›n› dört daha geniflletti.
• ‹srail, Suriye’ye ait Golan tepelerini iflgal etti.
• Arap devletleri aras›nda iflbirli¤i zorunlulu¤u
11
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
ortaya ç›kt›.
• Arap ülkeleri, ‹srail endiflesiyle bütün imkanlar›n› M›s›r veya Suriye’nin emrine verdi.
• SSCB, Arap ülkelerini silahland›rarak Suriye ve
M›s›r’da üs elde etti.
• ‹srail Süveyfl Kanal›’na ulaflt›.
fl›
1973 Arap-‹srail Savafl›
1967 Arap-‹srail Savafl›'ndan sonra BM’den ve ABD
- SSCB görüflmelerinden sonuç ç›kmamas› Araplar› ümitsizli¤e düflürdü.
Ekim 1973'te Arap askeri gücü 473.000, ‹srail’in asker say›s›
300.000 idi.
‹flgal edilen topraklar›n›n kurtar›lmas› için haz›rl›klar›na h›z veren M›s›r ile Suriye, Nisan 1973'de ‹srail'e karfl› askeri harekat için görüfl birli¤i sa¤lad›.
Savafl, M›s›r, Suriye ve ‹srail aras›nda cereyan etti.
Tüm Arap ülkeleri M›s›r ve Suriye'ye mali, siyasi ve
askeri yard›mda bulundu.
‹srail'in en büyük dini bayram›n› (Yom Kippur) kutlad›¤› 6 Ekim 1973’de sald›r›ya geçen M›s›r ve Suriye ordular› baflar›s›zl›¤a u¤rad›.
flmalar›
Camp David Antlaflm
Orta Do¤u'da bar›fl zeminini kuvvetlendirmek isteyen Baflkan Nixon, Haziran 1974’te M›s›r, Suudi
Arabistan, Suriye, ‹srail ve Ürdün'ü ziyaret etti.
Topraklar›n› ‹srail'den geri almak için ABD’nin deste¤ini elde etmek isteyen M›s›r, 1977’de M›s›r-Sovyet dostluk antlaflmas›n› ve Sovyet donanmas›n›n
M›s›r limanlar›ndan yararlanmas›n› sa¤layan anlaflmay› feshetti.
d›. ‹srail Cumhurbaflkan› Menahem Begin de M›s›r'a resmi ziyarette bulundu.
‹ki ülke aras›nda müzakereler bafllad›. Görüflmelerin sonuç vermemesi üzerine ABD devreye girdi.
Fakat ‹srail'in Bat› fieria'da yeni Yahudi yerleflim
merkezleri kurmaya bafllamas› bar›fl› engelliyordu.
ABD’nin devreye girmesiyle Camp David'de bir
araya gelen M›s›r ve ‹srail devlet baflkanlar›, ABD
Baflkan› Carter’›n da kat›l›m›yla görüflmelere bafllad›. 17 Eylül 1978’de M›s›r, ‹srail ve ABD aras›nda
Camp David Antlaflmas› imzaland›.
Camp David Antlaflmas› sonucunda,
• ‹srail'in varl›¤› bir Arap devleti (M›s›r) taraf›ndan ilk defa resmen tan›nd›.
• ‹srail'in Sina Yar›madas›'ndan çekilmesi karar›
al›nd›.
• Bu dönemde ‹srail ile Ürdün aras›nda bar›fl müzakereleri ve ‹srail'in güvenli¤ini sa¤layacak
düzenlemelerde yap›lacakt›.
• Bat› fieria ve Gazze’de Filistinlilere özerklik verilmesi için görüflmelerin sürmesi kararlaflt›r›ld›.
Fakat ne do¤ru dürüst görüflmeler yap›labilmifl, ne
de önerilen özerkli¤i Filistinliler kabul etmifllerdir.
Zira ‹srail, Bat› fieria'da yeni Yahudi yerleflim merkezleri kurmay› sürdürüyordu.
Bu arada Kudüs meselesine de¤inilmemiflti. Zira
iki taraf›n bu konudaki görüfllerini uzlaflt›rmak
mümkün de¤ildi.
Camp David Antlaflmalar› imzalan›yor.
Enver Sedat, ‹srail Parlamentosu'nda konufluyor.
Enver Sedat ‹srail’e Gidiyor…
‹srail’le iliflkilerini normallefltirmek isteyen M›s›r
Devlet Baflkan› Enver Sedat, 1977’de ‹srail'i ziyaret
etti. Bu giriflim Arap dünyas›nda tepki ile karfl›lan-
12
Camp David Anlaflmas›’na Avrupa ülkeleri destek
verirken, SSCB ve Arap dünyas› tepki gösterdi.
Arap ülkeleri M›s›r’a ekonomik boykot uygulanmas›, SSCB ile iliflkilerin gelifltirilmesi ve Arap Birli¤i
merkezinin Kahire’den tafl›nmas› kararlar›n› ald›.
1979'da Ba¤dat’ta bir araya gelen Arap ülkeleri,
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
Camp David Atlaflmas›’n›n feshedilmesini ve ba¤›ms›z bir Filistin Devleti'nin kurulmas›n› kararlaflt›rd›.
Camp David Antlaflmas›'nda belirlenen bar›fl koflullar› hayata
geçirilemedi.
1979'da toprak bütünlü¤ü ve ba¤›ms›zl›¤a sayg›
esas›na dayal› olarak "‹srail-M›s›r Bar›fl Antlaflmas›" imzaland›. Bugünkü M›s›r-‹srail s›n›r›n› çizen bu
antlaflma, M›s›r'›n Arap dünyas› ile iliflkilerinin kopmas›na yol açt›.
25 Eylül 1969’da kuruldu.
Fas'›n baflkenti Rabat'ta toplanan 24 ülkenin temsilcileri, zirve sonunda yay›nlad›klar› bildiride, ‹srail'in Kudüs'ü boflaltmas›n› ve 1967 Savafl›’nda iflgal
etti¤i Arap topraklar›ndan çekilmesini istedi. Bu
arada üye ülkelere ‹srail’le olan diplomatik iliflkilerin kesilmesi ça¤r›s›nda bulunuldu.
‹srail'in özerklik vaat edilen Bat› fieria'da Yahudi
yerleflim merkezleri kurmas›, Kudüs'ü baflkent ilan
etmesi ve Golan Tepelerini ilhak etti¤ini aç›klamas› bu antlaflmay› ifllevsiz b›rakt›.
Arap ülkelerinin ekonomik yard›m› kesmesi üzerine
M›s›r'a ABD taraf›ndan mali yard›mda bulunuldu.
Mescid-i Aksa
örnek soru
26 Mart 1979 tarihinde, iki devlet aras›ndaki s›n›rlar›
çizen ‹srail-M›s›r Bar›fl Antlaflmas› imzalanm›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisi bu antlaflm
flman›n neden oldu Afla
flmelerden biri de¤ildir ?
¤u geliflm
A) Suriye’nin Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i’ne yaklaflmas›
B) Filistin sorununun ortaya ç›kmas›
‹KÖ’nün kurulufl amaçlar› flunlard›r:
• ‹slam ülkeleri aras›ndaki yak›nl›¤› ve iflbirli¤ini
art›rmak,
• Müslüman halklar›n ç›karlar›n› ve güvenli¤ini
korumak ve mücadelelerini desteklemek,
• Üye devletler aras›nda siyasal, ekonomik, kültürel, bilimsel ve sosyal iflbirli¤ini artt›rmak,
C) ‹srail’in, Sina Yar›madas›’ndan çekilmeye bafllamas›
• Müslümanlarca kutsal olarak kabul edilen yerleri korumak,
D) Arap ülkelerinden M›s›r’a yap›lan ekonomik yard›m›n kesilmesi
• Filistin halk›n›n ba¤›ms›zl›k haklar›n› desteklemek ve savunmak,
E) ‹srail’in, Bat› fieria’da devaml› Yahudi yerleflim
merkezleri kurmas›
• Her türlü sömürgeci yaklafl›m›n ortadan kald›r›lmas›n› sa¤lamak
(LYS-4 2010)
‹slam Konferans› Örgütü zirvelerinin ikincisi,
1974'te Pakistan’›n Lahor kentinde yap›ld›. Bu zirvede Pakistan'dan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Bangladefl'in Pakistan yönetimi taraf›ndan tan›nmas› sa¤land›.
çözüm
Filistin sorunu 1979’da yap›lan bu antlaflmadan çok
daha önce ortaya ç›km›flt›r.
Cevap B
flkilat› (‹KÖ)
‹slam Konferans› Teflk
‹srail’in Kudüs’ü iflgal etmesi ve bir Yahudinin
A¤ustos 1969’da Mescid-i Aksa’y› kundaklamaya
çal›flmas›, ‹slam ülkeleri aras›nda bir iflbirli¤i örgütü kurulmas›n› gündeme getirdi.
Arap d›fliflleri bakanlar› Kahire'de toplanarak bir
‹slam zirvesi oluflturulmas›na karar verdi. ‹slam
Konferans› Teflkilat› böyle bir geliflmenin ard›ndan
1973 y›l›nda gerçeklefltirilen Cidde zirvesinde üye
ülkeler aras›nda mali teflkilatlanman›n önemi vurguland›. 1975'te ‹slam Kalk›nma Bankas›’n›n kuruluflu onayland›.
Günümüzde 57 devletten oluflan uluslararas› bir organizasyon
durumunda olan ‹KÖ, ‹slam dünyas›n›n bir çat› alt›nda topland›¤›
tek kurulufl olma s›fat›na sahiptir. Ülke vatandafllar›n›n tümünün
veya belirli bir k›sm›n›n Müslüman olmas›, bu organizasyona üye
olmay› mümkün k›lar.
13
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
4.5
Uluslararas› Politikada Petrolün Yeri
‹lk olarak XIX. yüzy›l ortalar›nda ABD'de ç›kar›lmaya bafllanan petrolün kullan›m› yüzy›l›n sonunda
yayg›nlaflmaya bafllad›.
Orta Do¤u'da petrol I. Dünya Savafl› öncesinde bulundu. Avrupa devletleri bölgedeki petrol yataklar›n› kontrolü alt›na almak istiyordu.
da’ya petrol sevkiyat›n› durdurdu.
Savafl s›ras›nda Hollanda, ‹srail’e silah sa¤lam›fl ve
ülkesindeki havaalanlar›ndan ABD’nin yard›m
uçufllar› yapmas›na izin vermiflti.
II. Dünya Savafl›’nda Japonlar, Do¤u Hint Adalar›ndaki petrol kaynaklar›n› kontrol etmek isterken. Almanlar Kafkasya'daki petrol yataklar›n› ele geçirmek istiyordu.
1950’li y›llardan itibaren petrolün birçok sanayi
dal›nda kullan›lmaya bafllanmas›, temel enerji kayna¤› olarak kullan›lan tafl kömürünün taht›n› petrole b›rakmas›na yol açt›.
1960’ta petrol ihraç eden ülkeler taraf›ndan Ba¤dat’ta OPEC (Organization Petroleum Exporting
Countries) kuruldu.
Suudi Arabistan, ‹ran, Kuveyt, Irak ve Venezüella,
OPEC'in kurucu üyeleridir.
Örgüte daha sonra Katar, Libya, Endonezya, Ekvador, Birleflik Arap Emirlikleri, Cezayir, Nijerya, Gabon ve Angola da kat›lm›flt›r.
OPEC, petrol üreten ülkeler aras›nda iflbirli¤ini gelifltirmeyi amaçlayan bir kurulufltur.
Öte yandan petrol fiyatlar›n› ve üretim miktarlar›n› belirlemesi aç›s›ndan tekel özelli¤i göstermektedir.
Örgüt üyelerinin al›nan kararlara uymayabildikleri gözlemlenmifltir. Petrol rezervi az olan ülkeler, petrol fiyatlar›n›n yükseltilmesini isterken, rezervleri zengin ülkeler fiyat yükseltilmesine
karfl› ç›km›flt›r.
fll›yor…
Petrol Ambargosu Bafll
Arap ülkeleri, 1973 Arap-‹srail Savafl›’n›n ard›ndan
petrolü Bat› ülkelerine karfl› siyasi silah olarak kullanmaya karar verdi. Bu yeni politika bütün dünyada bir petrol krizi yaflanmas›na yol açt›.
Petrol rezervlerine sahip Arap ülkeleri taraf›ndan
OAPEC (Petrol ‹hraç Eden Arap Ülkeleri Teflkilat›)
kuruldu.
Baz› OAPEC üyesi devletler, ‹srail 1967'de iflgal etti¤i Arap topraklar›ndan çekilinceye ve Filistinlilerin yasal haklar› güvenceye kavuflturuluncaya kadar petrol üretimini her ay % 5 azaltma karar› ald›.
Bu arada Ekim 1973’te OPEC de petrol üretimini
düflürüp, Bat›l› ülkelere özellikle de ABD ve Hollan-
14
ABD'de benzin istasyonlar›n›n ço¤u kullan›lamaz hale geldi.
Petrol Fiyatlar› Uçuyor…
OPEC ve OAPEC üyesi ülkelerin petrol üretimini
azaltmas›na karfl›l›k talep sabit kal›nca fiyatlarda
büyük art›fl yafland›.
Fiyat art›fllar› Bat› Avrupa'da ve Japonya'da pani¤e sebep oldu. 1974 y›l›nda ambargo kald›r›lm›fl olmas›na ra¤men, petrol fiyatlar› yükselmeye devam etti.
Petrol fiyat›nda yaflanan art›fl y›llarca Bat›l› devletlerin kontrolünde kalan petrol gelirlerinin Orta Do¤u ülkelerine akmas›na yol açt›.
Bu gelirin bir k›sm› geliflmekte olan ülkelerde ortaya ç›kan ekonomik sorunlar› hafifletmek için kullan›ld›.
New York Borsas› bu dönemde 97 milyar dolar de¤er kaybetmifltir.
Baz› OPEC üyesi ülkeler, elde ettikleri büyük petrol
gelirleri sayesinde büyük ekonomik geliflme programlar›na bafllad›. Kriz Bat› ülkelerinde ise kaos
olufltu.
Avrupa’da Hollanda tamamen ambargo alt›ndayd›.
Buna karfl›l›k askeri operasyonlar ABD’ye üslerini
kulland›rmayan ‹ngiltere ve Fransa, petrolünü kesintisiz flekilde almaya devam etti.
‹ngiliz hükümeti önceki yönetimin tersine ‹srail
yönetimini Araplara karfl› desteklemedi. Bu arada
‹srail yönetiminden 1967 s›n›rlar›na çekilmesini talep etti.
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
ABD’de karne uygulamas›
örnek soru
ABD’de petrol krizine çare olarak piyasadaki benzine karne uygulamas› getirildi. Plakalar› tek numarayla biten araç sahipler ay›n tek günlerinde,
çift numarayla biten araçlar da çift günlerde benzin alabileceklerdi.
Genifl bir petrol rezervi olan Amerika Birleflik Devletleri, baflka nedenlerin etkisiyle Arap davas›nda, ‹srail’e hemen hemen tam destek verirken, bölgede ç›kan petrole daha ba¤›ml› olan Bat› Avrupa ülkeleriyle Japonya, daha ›l›ml› ve dengeli olmakta hatta belirli konularda Arap davas›n› desteklemektedir.
ABD’de petrol tüketimini azaltmak için 1974 y›l›nda otoyollardaki h›z limiti saatte 90 km olarak yeniden belirlendi. Petrol bulunmayan istasyonlar
baflka ifller için kullan›l›r oldu. Ülke çap›nda enerji
tasarrufu konulu reklamlar ve kampanyalar düzenlendi. Otomobil üreticisi firmalar yeni modellerinde yak›t tasarrufuna önem vermek zorunda kald›. 1974 y›l›nda ünlü Nascar yar›fllar›n›n mesafesi
k›salt›ld›. ‹ndianapolis 500 yar›fllar›nda eleme ve
s›ralama turlar› iptal edildi.
fla¤›daki yarg›lardan hangisi Bu bilgiye dayanarak afla
fl›labilir?
ne ulafl›
A) Amerika Birleflik Devletleri nükleer tehlikeye dikkat çekmifltir.
B) Bölgede ‹lk Ça¤’dan bu yana ekonomik bunal›m
yaflanm›flt›r.
C) Ülkelerin Orta Do¤u petrolüne ba¤›ml›l›k dereceleri, bölgeye yönelik d›fl politikalar›n› biçimlendirmifltir.
D) Amerika Birleflik Devletleri, Bat› Avrupal› müttefiklerine petrol ak›fl›na karfl› de¤ildir.
Arap ülkeleri aras›nda tam bir dayan›flman›n sa¤lanamamas›
ve Bat›l› ülkelerin OAPEC d›fl›ndaki ülkelerden petrol sat›n almas›
petrol ambargosunda istenilen sonucun al›namamas›na sebep
oldu.
E) Orta Do¤u’da ‹srail Devleti güçlükle kurulmufltur.
(LYS-4 2010)
Petrol krizi yenilenebilir enerji kaynaklar› aray›fl›na yol açm›flt›r. 1974'te enerji ve özellikle petrolün
sa¤lanmas›nda ifl birli¤i amac›yla, Avrupa ‹ktisadi
‹fl Birli¤i ve Kalk›nma Teflkilat› (OECD) çerçevesinde "Milletleraras› Enerji Ajans›" kuruldu.
çözüm
Arap ‹srail anlaflmazl›¤›nda ABD ile Japonya aras›ndaki tutum farkl›l›¤›, ülkelerin Orta Do¤u petrolüne
ba¤›ml›l›k derecelerinin, bölgeye yönelik d›fl politikalar›n› biçimlendirdi¤ini göstermektedir.
Cevap C
Dünya petrol üretimi ve fiyat›
milyon varil
dolar/varil
OPEC d›fl› üretim
OPEC üretimi
2007
2006
2004
2002
2000
1998
1996
1994
0
1992
0
1990
10
1988
10
1986
20
1984
20
1982
30
1980
30
1978
40
1976
40
1974
50
1972
50
1970
60
1968
60
1966
70
1964
70
1962
80
1960
80
Varil fiyat›
15
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
4.6
‹ran - Irak Savafl› (1980-1988)
Irak'ta Rejim De¤iflikli¤i
Savafl öncesinde Irak-‹ran iliflkileri
Irak’ta 1958'de bir askeri darbeyle monarfli rejiminin yerini cumhuriyet idaresi ald›. Rejim de¤iflikli¤i
sonras›nda Ba¤dat Pakt›’ndan çekilen Irak’ta sosyalist Baas Partisi yönetimde söz sahibi oldu.
‹ran ve Irak aras›ndaki iliflkiler So¤uk Savafl boyunca gergindi. ‹ki devlet aras›nda Basra Körfezi ve
fiattülarap Su Yolu sorunlar› nedeniyle gerginleflen iliflkiler zorlukla ve geçici olarak düzeltilebilmiflti.
SSCB’den ekonomik ve askeri yard›m al›nmaya
baflland›. ‹ran’›n Basra Körfezi'ne tek bafl›na egemen olmak istemesi bu ülke ile olan iliflkileri gerginlefltirdi.
1975’te imzalanan Cezayir Anlaflmas›'yla fiattülarap Su Yolu'nun en derin yeri s›n›r kabul edilerek
sorun çözümlenmeye çal›fl›ld›.
‹ran'da fiah Devriliyor…
1973 petrol krizi ile petrol fiyatlar›n›n yükselmesi,
Pehlevi hanedan› taraf›ndan idare edilen ‹ran'›n
petrol gelirini beklenmedik bir flekilde art›rd›.
ABD’ye milyarlarca dolarl›k silah siparifl edilmesine karfl›n, ‹ran’da sosyal ve ekonomik dengesizlikler yaflan›yordu. Bat› kültürünün ülkede yay›lmas›,
halk›n tepkisini çekiyordu. Giderek fakirleflen köylü nüfus kentlere göçe yönelmiflti.
Humeyni’nin iktidara gelmesi de iki ülke aras›ndaki iliflkileri olumsuz etkiledi. Saddam Hüseyin
‹ran’daki fiii hükümetin, Irak’taki fiii ço¤unlu¤u
kendisine karfl› k›flk›rtmas›ndan endifle ediyordu.
Bu arada Irak yönetimi, ‹ran’da bulunan ve Araplar›n yaflad›¤› Huzistan bölgesine özerklik verilmesini de istiyordu.
‹ran - Irak Savafl› Bafll›yor…
‹ran’daki rejim de¤iflikli¤inden yararlanmak isteyen Irak, Cezayir Anlaflmas›'n› feshetti¤ini aç›klad›.
22 Eylül 1980'de Irak uçaklar›n›n ‹ran'a hücum etmesiyle savafl bafllad›.
Savafl›n ilk günleri Irak’›n üstünlü¤ü ile geçti. Bir
süre sonra ‹ran, savaflta dengeyi sa¤layarak
Irak'›n iflgal etti¤i baz› topraklar› geri ald›.
‹ki ülkenin de ekonomik gücü büyük ölçüde petrole dayan›yordu. Irak, petrol tafl›yan ‹ran gemilerine
sald›r›lar düzenlemeye bafllad›. Benzer flekilde ‹ran
da, Irak petrol tesislerine sald›rd›.
Son ‹ran fiah› R›za Pehlevi ve efli
Halk›n bafllatt›¤› fiah karfl›t› protestolar yönetim
taraf›ndan dikkate al›nmad›.
Muhalif güçler halk deste¤i bulmaya bafllad›. Bu
güçler aras›nda en önemli grup liderli¤ini Ayetullah Humeyni’nin yapt›¤› gruptu.
Ocak 1978’de bafllayan ayaklanmalar, Humeyni
muhalefetinin yönetimi ele geçirmesi ile sonuçland›. Ocak 1979’da ‹ran fiah› Pehlevi’nin ülkeden ayr›lmas›yla ‹ran’da monarfli fiilen sona erdi.
30 Mart 1979'da yap›lan halk oylamas› ile ‹ran ‹slam Cumhuriyeti ilan edildi. Humeyni yönetimi,
halka siyasi baz› haklar tan›yan anayasal de¤ifliklikler yapt›.
16
‹ran-Irak Savafl›
ABD ve Di¤er Devletlerin Tutumlar›
‹ran-lrak Savafl›'nda Suriye ve Libya ‹ran'›; di¤er
Arap devletleri ise Irak'› destekledi.
Savafl›n bafllar›nda tarafs›z kalan ABD, ‹ran’da Humeyni rejiminden endifle etmifltir. Irak’a çeflitli kanallardan silah yard›m› yapt› ve büyük miktarda
borç para sa¤layan ABD, Irak’›n biyolojik ve kimyasal silahlar üretmesine de yard›mc› oldu.
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
ABD ve ‹ngiltere 1986’da, BM’de Irak’›n ‹ran’a karfl› kimyasal ve
biyolojik silahlar kullanmas›n› elefltiren kararlar al›nmas›n› engellemifltir.
SSCB savafl s›ras›nda Basra Körfezi'nde etkili olmak için ‹ran'›n yan›nda yer ald›. Avrupa ülkeleri ise
tarafs›z bir politika izleme düflüncesinde iken,
‹ran'daki rejim de¤iflikli¤inden dolay› Irak yanl›s› tutum tak›nd›.
1986'da ‹ran'›n Basra Körfezi'ne egemen olmaya
bafllamas› ve körfezden petrol sat›fl›n›n aksamas›,
ABD ve Bat›l› devletleri endiflelendirdi.
Petrol ak›fl›n› sa¤lamak için ABD ve Bat›l› büyük
devletler taraf›ndan Basra Körfezi'ne savafl gemileri gönderildi.
Sekiz y›l süren savafl 1988’in A¤ustos ay›nda yap›lan ateflkes ile sonland›. Bar›fl ise ancak Irak’›n Kuveyt’i 1990’da iflgali ve ABD ile savafla tutuflma
korkusuyla ‹ran’dan ald›¤› topraklar› geri vermesiyle gerçekleflti.
Savafl›n en kazançl›lar› ‹srail ile M›s›r olmufltur. Zira
Arap dünyas›n›n bölünmesi ve bilhassa Irak'›n ‹ran'la
bafl›n›n derde girmesi, ‹srail için rahatlat›c› bir geliflme idi. Türkiye savafl s›ras›nda tarafs›zl›k politikas› iz-
4.7
ledi.
‹ran - Irak Savafl›'n›n Sonuçlar›
• Yaklafl›k bir milyon insan hayat›n› kaybetti.
Irak-‹ran s›n›r› de¤iflmedi.
• Savafl s›ras›nda iki devletin 150 milyar dolar civar›nda bir ekonomik kayna¤› yok oldu.
• Savaflan taraflar büyük bir y›k›m yaflad›. Savafl›n etkileri y›llarca sürdü.
• Petrol tesislerine sald›r›lar sonucunda petrol
üretimi düfltü ve petrol fiyatlar› artt›.
• Savafl boyunca ald›¤› borçlar› ödemekte zorlanan Irak, 1990 y›l›nda Kuveyt’i iflgal etti.
• ‹ran'da muhalefet tasfiye edildi ve ‹slam devrimi kal›c› hale geldi.
• Uluslararas› iliflkilerde yaln›zl›¤a sürüklenen
‹ran, kendi silah endüstrisini kurmaya çal›flt›.
• Arap ülkelerinin taraf olmas› Arap birli¤inin bozulmas›na yol açt›.
• ‹srail Orta Do¤u'da daha serbest hareket etmeye bafllad›.
• Baz› tarafs›z devletler, savaflta iki tarafa da silah satarak önemli gelir elde etti.
Yumuflama Dönemi’nde Dünya
Ekonomi
1960’l› y›llarda bilimsel ve teknolojik alanda yaflanan ilerleme ve yenilikler, sanayide kullan›lmaya
bafllanarak büyük at›l›mlara ortam haz›rland›.
Daha önce lüks görülen baz› olgular, bu dönemde
yayg›n olarak kullan›lmaya baflland›. Ekonomik büyüme, enerjiye olan ihtiyac› art›rd› ve bu süreçte
petrol bir enerji kayna¤› olarak kömürün yerini ald›.
Ekonomik alanda yaflanan h›zl› ve sürekli büyüme
dünya ülkelerinde iflsizlik oran›n› düflürdü.
Piyasalardaki mal miktar› ve çeflitlili¤inin artmas›,
ürünlerin pazarlanmas› konusunu önemli hale getirdi. Buna ba¤l› olarak reklamc›l›k sektörü ön plana ç›kt›.
Radyo ve özellikle de televizyon, ürünlerin ve fikirlerin genifl kitlelere ulaflt›r›lmas› için önemli bir
araç haline geldi. Televizyonculukta uydu teknolojisi kullan›lmaya baflland›.
1964 Tokyo Olimpiyatlar› ilk kez canl› televizyon yay›n› ile tüm
dünyaya ulaflt›r›lm›flt›r.
Uluslararas› alanda ticaret yayg›nlaflt›. Çok uluslu
büyük flirketler etkinliklerini daha da art›rarak ön
plana ç›kmaya bafllad›. Dünya ticaret hacmi sürekli olarak büyüdü.
flmeler
Bilimsel ve Teknolojik Geliflm
Do¤u ve Bat› Bloku aras›nda So¤uk Savafl Dönemi’nde yaflanan askeri ve siyasi rekabet, bilimsel
ve teknolojik alanda önemli bulufllar›n yap›lmas›na
yol açt›.
Uzay yolculu¤u rekabetinde yeni bir döneme girildi. Ruslar›n 1957'de Sputnik'i uzaya göndermesinden bir y›l sonra, ABD ilk uydusunu uzaya gönderdi. 1961’de SSCB taraf›ndan ilk insanl› uzay yolculu¤u gerçeklefltirildi. Yuri Gagarin, Vostok 1 uzay
arac›yla uzaya giden ilk insan oldu.
Uzay rekabetinde öne geçmek isteyen ABD,
1969'da aya ilk insanl› yolculu¤u gerçeklefltirdi.
17
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
Neil Amstrong aya ayak basan ilk insan oldu.
ABD ile SSCB aras›nda bafllayan uzay yar›fl›na, ingiltere, Fransa, Japonya ve Çin de kat›ld›. Uzay
programlar›na büyük bütçeler ayr›ld›.
Uzay araflt›rmalar› ülkelerin geliflmifllik düzeyinde
bir ölçü olarak kabul edilmemeye baflland›.
Büyük devletler aras›ndaki uzay yar›fl›, uzayda
egemenli¤i kapsayan "uzay hukuku" tart›flmalar›n›
beraberinde getirdi. Uzay›n kime ait olaca¤› tart›fl›lmaya baflland›.
1961'de BM taraf›ndan uzay›n ve gök cisimlerinin
hiçbir devletin egemenli¤i alt›na al›namayaca¤›n›
ilkesi kabul edildi.
Neill Armstrong Ay yüzeyinde
1970’li y›llarda kiflisel bilgisayarlar üretilmeye baflland›. ‹nternetin temelleri at›ld›.
DÖNEM‹N B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K GEL‹fiMELER‹
18
1959
‹lk hoverkraft yap›ld›. Bir hava yast›¤› üzerinde yol almak üzere tasarlanm›fl bu araç, hem karada hem de
denizde gidebiliyordu. Kullan›m›ndaki baz› güçlüklerden dolay› yayg›nlaflamad›.
1960
Yakuttan bir çubuk kullan›larak ilk lazer ayg›t› yap›ld›.
1961
‹nsanl› ilk uzay uçuflu 12 Nisan'da SSCB taraf›ndan gerçeklefltirildi. Kozmonot Gagarin, Vostok-1 adl› uzay
arac›yla Dünya'n›n çevresini 108 dakikada dolaflt›.
1964
Uluslararas› uydularla telekomünikasyon örgütü Intelsat kuruldu. Bu tarihten sonra ilk uydusunu f›rlatan
Intelsat 240 komünikasyon devresi ve 1 televizyon kanal›n›n gereksinimini karfl›layabiliyordu.
1967
‹lk kalp nakli gerçeklefltirildi. Güney Afrikal› cerrah Christian Bernard, trafik kazas›nda a¤›r yaralanarak
hastaneye getirilen ve ölmek üzere olan birinin kalbini, tedavi olana¤› kalmam›fl a¤›r bir hastaya nakletti.
1969
ABD'de dört üniversitenin bilgisayarlar›, araflt›rma, e¤itim ve hükümet uygulamalar›n› yürütmek için
birbirine ba¤land›. Bu proje günümüzde kullan›lan internetin bafllang›c› niteli¤indeydi.
ABD'li astronotlar Neil Armstrong ve Edwin Aldrin Ay'a ayak basan ilk insanlar oldular.
1970
Kömür, petrol gibi fosil yak›tlar›n kullan›lmaya bafllamas›ndan sonra ilginin azald›¤› rüzgar enerjisi yeniden
gündeme geldi.
1971
Mariner-9 Mars gezegeni çevresinde yörüngeye girdi ve yaklafl›k bir y›l boyunca gezegenin yüzey haritas›n›
ç›kard›. ‹lk uzay istasyonu olan Salyut-1 Ruslar taraf›ndan Dünya yörüngesine oturtuldu.
1972
‹lk Mikroifllemci (Intel 4004) yap›ld›. Bu, üzerine 2300 transistör yerlefltirilmifl
7 mm x 7 mm boyutlar›nda, kare biçiminde silisyum bir plakt›. 4 bit de¤erinde kelime iflleme gücü vard›.
1973
‹lk mikrobilgisayar üretildi. Önceki bilgisayarlara göre daha küçük oldu¤u için mikrobilgisayar denen bu
mikrobilgisayar›n ad› Micral'di.
1975
Apple-1 bilgisayarlar piyasaya ç›kt›. Steve Wozniak ve Steve Jobs'un tasarlad›¤› Apple-1, 1976'dan itibaren
önemli bir ticari baflar› sa¤lad›.
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
Kültürel Hayat
Sanayileflme köyden kente göçü h›zland›rd›. E¤itim düzeyi yükselen kad›nlar, sosyal hayata daha
aktif olarak kat›lmaya bafllad›.
Sanayileflmifl ülkelerde göçmen nüfusu artmaya
bafllad›. Çal›flmak üzere dünyan›n farkl› ülkelerinden gelen topluluklar bu geliflmede önemli rol oynad›.
Bilimsel geliflmelere ba¤l› olarak gelece¤e dönük
endifleler, post modern (modern ötesi) yaklafl›mlar
ön plana ç›kmaya bafllad›.
Müzik alan›nda Rock And Roll etkisini sürdürdü.
4.8
Politik çekiflmeler, savafl, göç gibi toplumsal sorunlar müzi¤in konusu oldu.
Soyut resim de bu dönemde etkisini devam ettirdi.
Sanayileflme süreci mimaride de¤iflik anlay›fllar›n
öne ç›kmas›na ortam haz›rlad›.
Olimpiyat oyunlar›nda ABD, SSCB ve di¤er büyük
ülkeler, elde ettikleri baflar›larla ön plana ç›kt›.
F‹FA Dünya Kupas›’n›, Brezilya (1962), ‹ngiltere
(1966), Brezilya (1970), Almanya (1974) ve Arjantin (1978) kazand›.
1971'de düzenlenen 6. Akdeniz Oyunlar› ‹zmir'de
yap›ld›.
Türk D›fl Politikas›
Türkiye 1950’li y›llardan itibaren içinde yer ald›¤›
Bat› Blokunun tercihleri do¤rultusunda bir d›fl politika izlemeyi sürdürdü. Bu dönemde Türk d›fl politikas›n›n temel meseleleri, K›br›s sorunu, TürkYunan gerginlikleri, Arap-‹srail Savafllar› ve Ermeni terörüdür.
Rum sald›r›lar› adada bir iç savafla yol açt›. Zürih'te 1959'da Türkiye ve Yunanistan baflbakanlar›
aras›nda görüflmeler yap›ld›. K›br›s'ta ba¤›ms›z bir
cumhuriyet kurulmas› karar› al›narak Zürih Antlaflmas› yap›ld›.
flkileri
Türk-Yunan ‹liflk
1930'lu y›llarda yaflanan devletler aras› gerginlikler, Türk-Yunan iliflkilerini olumlu etkilemifltir.
Fakat iliflkiler 1950’li y›llardan itibaren K›br›s meselesi nedeniyle yeniden gerginleflmeye bafllam›fl,
anlaflmazl›klar 1974 K›br›s buhran› ile zirveye ç›km›flt›r. Zaman içinde bu soruna bir de Ege Sorunu
eklendi.
K›br›s Meselesi
K›br›s'ta yaflanan sorunlar temelde K›br›s Rumlar›n›n Enosis'i gerçeklefltirme çabalar›ndan kaynaklanm›flt›r. Enosis, K›br›s’› bütünüyle bir Yunan topra¤› haline getirme projesidir.
Rumlar, daha ‹ngiliz yönetimi döneminde Enosis
için çal›flmalara bafllam›flt›. Yunanistan, 1951'de ‹ngiltere'ye resmen baflvurarak K›br›s'›n kendisine
verilmesini istedi.
Kabul görmeyen bu giriflimin ard›ndan, K›br›s meselesi BM'ye tafl›narak uluslararas› bir konu haline
getirildi. Bu geliflmeler, Türkiye'nin K›br›s konusunda harekete geçmesine yol açt›.
K›br›s'ta EOKA örgütünü kuran Rumlar önce ‹ngilizlere, sonra da Türklere sald›rmaya bafllad›. Örgütün amac›, ‹ngilizleri ve Türkleri K›br›s'tan ç›karmak ve Enosis’i gerçeklefltirmekti.
Rum lider Makarios
Konu, Türkiye, Yunanistan ve ‹ngiltere aras›nda
ayn› y›l Londra'da yeniden ele al›nd›. Zürih Antlaflmas› esas al›narak ba¤›ms›z bir K›br›s Devleti'nin
kurulmas›na karar verildi.
23 fiubat 1959'da imzalanan Londra Antlaflmas›;
K›br›s Devleti’nin kurulmas› ve garantörlük anlaflmas›ndan oluflmaktayd›.
Bu antlaflmalara ba¤l› olarak 16 A¤ustos 1960'ta
K›br›s Cumhuriyeti kuruldu. Rum lider Makarios
cumhurbaflkan› olurken, yard›mc›l›¤›na Türk lider
Faz›l Küçük getirildi.
Fakat K›br›s'ta bar›fl uzun ömürlü olmad›. EOKA,
Türklere karfl› izledi¤i sindirme politikalar›n› devam ettirdi. K›br›s Türkleri taraf›ndan Türk Muka-
19
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
vemet Teflkilat› kuruldu.
K›br›s Rumlar› K›br›s’ta kabul edilen 1960 Anayasas›’n›n Türklere tan›d›¤› haklar› bir türlü kabullenemedi.
K›br›s Cumhurbaflkan› Makarios çeflitli konuflmalarda, Enosis'i bir gün mutlaka gerçeklefltireceklerini ifade ediyordu. Rum idareciler Türklerin haklar›n› çi¤nemeye ve anayasay› ihlale bafllad›.
1963'te Makarios taraf›ndan anayasa de¤iflikli¤i
önerisi yap›ld›. Türk hükümeti de¤ifliklik tekliflerini
reddetti. Rumlar›n Türklere sald›rmaya bafllamalar› ile 1963 y›l›nda K›br›s'ta gerginlik artt›.
• Türkiye, Garanti Antlaflmas›’n› iflletmemifltir,
adaya müdahale hakk›n› kullanamaz.
• Türkiye K›br›s'a yapaca¤› askeri bir müdahale
sonucunda SSCB ile bir çat›flmaya girerse, NATO Türkiye'yi savunmayacakt›r.
• Türkiye, ABD’nin vermifl oldu¤u silahlar› K›br›s'a müdahalede kullanamaz.
Küba Krizi s›ras›nda ABD'nin Türkiye'deki Jüpiter
füzelerini bilgi vermeden sökmesi iki ülke aras›nda
güven bunal›m›na sebep olmufltu. Johnson Mektubu Türk-ABD iliflkilerindeki güven bunal›m›n› derinlefltirdi. Türkiye, SSCB ve Orta Do¤u politikas›n›
yeniden gözden geçirmeye yöneldi.
Rumlar K›br›s'ta Türk unsurlar› sindirmeye çal›flm›flt›r.
Rumlar Uzlaflmaya Yanaflm›yor…
Rumlar Lefkofla'da 24 Aral›k 1963 günü bir sald›r›
düzenleyerek 24 Türkü öldürdü (Kanl› Noel). Türk
jetleri 25 Aral›k günü Lefkofle üzerinde uyar› uçuflu yapt›. 650 kiflilik Türk birli¤i karargah›ndan ç›karak Lefkofla'n›n Türk kesimini koruma alt›na ald›.
K›br›s’a 10.000 kiflilik bir NATO kuvvetinin gönderilmesi plan› Makarios taraf›ndan reddedildi. Rumlar›n Türklere sald›r›lar› sürünce Türk hükümeti,
TBMM’den K›br›s'a müdahale yetkisi ald›. Bu geliflme üzerine adaya acilen bir BM Bar›fl Gücü gönderilmesi kararlaflt›r›ld›.
“Johnson Mektubu” ve Türkiye’nin Büyük Hayal
K›r›kl›¤›
20
Meflhur mektubun sahibi Lyndon Johnson
Baflbakan ‹nönü, 13 Haziran’da bir mektupla Johnson'a cevap verdi. Oldukça yumuflak bir ifadeyle
kaleme al›nan bu cevapta flu hususlar belirtiliyordu:
• Mektubun yaz›l›fl tarz› ve içeri¤i Türkiye için hayal k›r›c› olmufltur. Türkiye iflin bafl›ndan beri
ABD ile dan›flma halinde bulunmufltur.
• K›br›s Rumlar› silahlanarak yasa d›fl› faaliyetlere giriflmifl, Yunanistan taraf›ndan desteklenmifl, Türkiye'nin uyar›lar›na ra¤men ABD bir fley
yapmam›flt›r.
• Antlaflmalardan do¤an yükümlülükleri istedi¤i
zaman reddeden devletler aras›nda ittifaktan
söz edilemez.
Türkiye bu geliflmeler karfl›s›nda K›br›s'a müdahale karar› ald›. Fakat 5 Haziran 1964’te "Johnson
Mektubu" olay› ortaya ç›kt›. Türkiye’nin adaya askeri müdahalesini önlemek isteyen ABD Baflkan›
Johnson, Baflbakan ‹smet ‹nönü'ye tehdit dolu bir
mektup gönderdi.
• NATO sald›rgan›n iddialar›na kap›lacak kadar
zay›f ise tedaviye muhtaç demektir.
Baflkan Johnson mektubunda flu noktalar› belirtiyordu:
Türkiye, Johnson'un mektubu sonucunda K›br›s'a
müdahale karar›n› ask›ya ald›.
‹nönü, Baflkan Johnson'un daveti üzerine 21 Haziran’da ABD’ye gitti. Baflkan Johnson, mektubun
kötü etkisini silmek için ‹nönü'ye kendi özel uça¤›n› tahsis etmiflti.
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
Rumlar›n K›br›s'›n Erenköy bölgesinde Türklere
karfl› katliama giriflmesi üzerine, Türk jetleri 8
A¤ustos 1964’te Rum mevzilerini bombalad›. Makarios, Türkiye'nin müdahalesi üzerine Suriye, M›s›r ve SSCB’den yard›m istedi.
1967 K›br›s Bunal›m›
1965’te Türk-Yunan görüflmeleri Yunanistan'›n iç
istikrars›zl›¤› nedeniyle baflar›l› olamad›. Nisan
1967’te Yunanistan’da bir askeri darbe gerçekleflti. Yunan cuntas›n›n daha önceki Yunan hükümetlerinden fark› Enosis'i pazarl›kla gerçeklefltirmek
istemesidir.
TBMM 16 Kas›m’da Türk Hükümeti’ne savafl ilan›
yetkisi vererek K›br›s'a müdahale için yeflil ›fl›k
yakt›. Büyük bir ç›karma birli¤i haz›rland› ve donanma ‹skenderun'da topland›.
17 Kas›m’da dost ve müttefik hükümetlere ç›karma
yapma niyeti bildirildi. Türk düflman› Grivas'›n adadan ç›kar›lmas› ve Yunan askerinin adadan çekilmesi istendi.
Yunanistan K›br›s'a gönderdi¤i bütün kuvvetleri
geri çekece¤ini ilan etti. Buna karfl›l›k Türkiye'de
savafl haz›rl›klar›n› durduraca¤›n› bildirdi. 29 Aral›k 1967'de K›br›s Türkleri taraf›ndan “K›br›s Geçici
Türk Yönetimi” kuruldu.
Türkiye, ‹ngiltere ve ABD, K›br›s’ta kurulan yeni
idareyi tan›mam›flt›r.
1974 K›br›s Bar›fl Harekat›
‹ngiltere ile beraber K›br›s'a müdahale etmek isteyen Baflbakan Bülent Ecevit 17 Temmuz’da Londra'ya gitti. Fakat bir sonuç alamad›. Baflbakan
Ecevit’in Türkiye’ye dönüflünden bir gün sonra, yani 20 Temmuz 1974 sabah›, Türk ordusu taraf›ndan Girne bölgesinde K›br›s'a ç›karma yap›lmaya
baflland›.
Türk kuvvetleri Girne-Lefkofle yolunu kontrol alt›na ald›. K›br›s Harekat›’n›n bu ilk aflamas›n›n ard›ndan Türkiye adaya 40.000 asker ve 300 tank gönderdi. BM’nin ça¤r›s›na uyan Türkiye, 22 Temmuzda ateflkes ilan etti.
K›br›s Harekat› ile birlikte Türk-Yunan iliflkileri gerginleflmifl,
iki ülke aras›nda savafl atmosferi oluflmufltur. Yunan hükümeti
istifa etti. K›br›s'ta da Sampson'un yerini Glafkos Klerides ald›.
Türkiye, Rum ve Yunan kuvvetlerinin Türk bölgeleri etraf›ndaki kuflatmay› kald›rmamas› üzerine 14
A¤ustos’ta K›br›s Harekat›’n›n ikinci aflamas›n›
bafllatt›. ‹ki gün süren harekat ile adan›n % 38'i
Türk askeri taraf›ndan ele geçirildi. SSCB ve ABD,
harekata tepki gösterdi.
Kurulan bu yönetimin baflkanl›¤›na Faz›l Küçük,
baflkan yard›mc›l›¤›na da Rauf Denktafl seçildi. Meselenin çözümü için K›br›s Türkleri ile Rumlar aras›ndaki görüflmelerden yine bir sonuç al›namad›.
Türkiye'de 1973 seçimleri sonras›nda Bülent Ecevit baflkanl›¤›nda CHP-MSP Koalisyonu kuruldu.
Türk askeri K›br›s'ta
Harekat Sonras› Geliflmeler
Harekat karar›n› alan Ecevit-Erbakan koalisyonu
Enosis’i hemen gerçeklefltirmek isteyen EOKA, 15
Temmuz 1974’te Nikos Sampson’un liderli¤ini yapt›¤› bir darbe ile Makarios’u yönetimden uzaklaflt›rd›. K›br›s Helen Cumhuriyeti ilan edildi.
1966‘da K›br›s’ta Türk halk›n› yok etmek ve aday› Yunanistan'a
ba¤lamak amac›yla “AAkritas Plan› ” haz›rland›. Plan›n haz›rlay›c›lar› aras›nda Rum Cumhurbaflkan›, ‹çiflleri Bakan› ve Meclis Baflkan› gibi isimler bulunmaktayd›.
Türkiye'nin K›br›s Harekat›’nda Amerikan silahlar›n› kullanm›fl olmas›, ABD’de tepki ile karfl›land›.
ABD Kongresi, Aral›k 1974'te Türkiye'ye silah ambargosu karar› ald›. Silah ambargosuna Türkiye'nin cevab› 13 fiubat 1975'te K›br›s Türk Federe
Devleti'nin kuruluflu olmufltur.
Türkiye, Haziran 1975’te Türkiye'de bulunan Amerikan üslerinin statüsünü yeniden gözden geçirece¤ini bildirdi. 1969 tarihli Savunma ‹flbirli¤i Anlaflmas› yürürlükten kald›r›ld›. Türkiye'deki bütün
Amerikan tesisleri Türk ordusunun "kontrol ve gö-
21
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
zetimi" alt›na al›nd›. ABD 1978'de silah ambargosunu kald›rd›.
Kuzey K›br›s Türk Cumhuriyeti Kuruluyor…
Türkiye’nin K›br›s sorununa bir çözüm bulabilmek
için 1974 y›l›ndan beri sürdürdü¤ü çabalar Rumlar›n
uzlaflmaz tutumu nedeniyle bir sonuca varamad›.
Sorunun Rumlar taraf›ndan sürüncemede b›rak›lmas›, K›br›s Türklerini ba¤›ms›zl›k ilan›na götürdü.
15 Kas›m 1983'te ba¤›ms›zl›k karar› al›narak Kuzey
K›br›s Türk Cumhuriyeti kuruldu. K›br›s Türk Federe Devleti yerine KKTC kurulmufl oldu. KKTC'yi ilk
tan›yan devlet Türkiye’dir.
‹ngiltere'nin önerisi üzerine harekete geçen BM
Güvenlik Konseyi, ba¤›ms›zl›k ilan›n› k›nayarak, karar›n geri al›nmas›n› istedi. Adada K›br›s Cumhuriyeti d›fl›nda baflka hiçbir hükümeti tan›mamaya ça¤›ran bir karar tasar›s› BM’de kabul edildi.
Ege Adalar› Meselesi
Yunanistan, Ege Denizi'nin tümüne egemen olmak
istiyordu. Ege adalar›n›n silahland›r›lmas›, k›ta sahanl›¤›, karasular›n›n 12 mile ç›kar›lmas› ve Ege hava sahas› konular› Yunanistan ile Türkiye aras›nda
sorun haline geldi.
Türk-Yunan iliflkilerini 1974 y›l›ndan itibaren olumsuz etkileyen di¤er bir anlaflmazl›k da Ege adalar›
sorunudur.
Ege‘de Türkiye'ye b›rak›lan Bozcaada, Gökçeada
ve ‹talya'n›n sahip oldu¤u Meis ve On iki Ada d›fl›nda kalan di¤er adalar, Lozan Antlaflmas› ile Yunanistan'a b›rak›lm›flt›.
II. Dünya Savafl› sonunda ‹talya teslim olunca bir
süre Alman egemenli¤inde kalan On iki Ada, 10 fiubat 1947 Paris'te Antlaflmas› ile Yunanistan'a verildi.
Fakat Yunanistan'›n Oniki Ada'da askeri üs kuramayaca¤›, asker ve silah bulunduramayaca¤› kararlaflt›r›ld›.
Yunanistan'›n Ege Adalar›n› Silahland›rmas›
Yunanistan 1964 K›br›s bunal›m›ndan itibaren Ege
Denizi'nde Türkiye k›y›lar›na yak›n adalar› silahland›rmaya bafllad›. Türkiye bu konuda Yunanistan
yönetimini uyarm›fl ve duruma seyirci kalmayaca¤›n› aç›klam›flt›r.
Bu arada Yunanistan, 1980'de Türkiye'nin veto hakk›n› kullanmamas› üzerine alt› y›ll›k bir aradan sonra, daha önce
ayr›ld›¤› NATO'nun askeri kanad›na geri döndü.
22
K›ta Sahanl›¤› Sorunu
Yunanistan 1961’de Ege Denizi'nde petrol aramak
isteyen flirketlere arama ruhsat› vermeye bafllad›.
1970'lere gelindi¤inde Yunanl›lar taraf›ndan verilen ruhsatlar Türk k›ta sahanl›¤›n› da kaps›yordu.
Yunanistan bu süreçte deniz s›n›rlar›n› kendisine
göre belirlemeye çal›flt›.
Türkiye, sorunu çözmek için Yunanistan'a öneriler
yapt›. Cevap al›namamas› üzerine May›s 1974’te
petrol ve do¤al gaz aramak üzere Ege'ye bir gemi
gönderildi.
1976’da Ege k›ta sahanl›¤› konusu yeniden gündeme geldi. Türkiye'nin kararl› tutumuyla Ege Denizi'nde statünün Yunanistan lehine de¤ifltirilemeyece¤i fiilen ortaya koyuldu.
1976'da Türkiye'nin Sismik I adl› araflt›rma gemisi
ile Ege Denizi'nde bir araflt›rma yapmas› üzerine
Yunanistan, BM Güvenlik Konseyi ve Lahey Uluslararas› Adalet Divan›'na baflvurdu.
Taraflar Ege Denizi’nde k›ta sahanl›¤› ile ilgili hiçbir faaliyette bulunmamay› kabul etti.
Ege Hava Sahas› (FIR Hatt›) Sorunu
Uluslararas› Sivil Havac›l›k Örgütü'nün 1952'deki
toplant›s›nda, Ege Denizi üzerindeki hava sahas›n›n kontrolü büyük ölçüde Yunanistan'a b›rak›ld›.
Türkiye yeni bir FIR hatt› oluflturdu. Bu hatta göre;
Türkiye yönünde uçufl yapan her uçak Türk k›y›lar›na 50 mil kala durumunu ve uçufl plan›n› Türk
yetkililerine bildirecekti.
Yunanistan, K›br›s Bar›fl Harekât›'ndan sonra Ege
semalar›n› uluslararas› hava trafi¤ine ve Türk sivil
ve askeri uçaklar›na kapatt›. Bu giriflim Türkiye'nin
Ege'deki haklar›n› zedeledi¤i gibi iki ülke aras›nda
yeni bir soruna yol açt›.
NATO'nun çabalar›yla her iki taraf›n daha önceden
alm›fl oldu¤u Ege hava sahas› ile ilgili kararlar yürürlükten kald›r›ld›.
Karasular›n›n 12 Mile Ç›kar›lmas› Sorunu
Lozan Antlaflmas›'nda Ege Denizi'nde karasular›n›n geniflli¤i 3 mil olarak kabul edilmiflti. 1936'da
Yunanistan, 1964'te de Türkiye bu geniflli¤i 6 mile
ç›kard›.
Zaman içinde Yunanistan kendi karasular›n› 12 mile ç›karaca¤›n› belirtmifl, bu karar Türkiye taraf›ndan tepkiyle karfl›lanm›flt›r.
Türkiye, Yunanistan'›n karasular›n› 6 milin üzerine
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
ç›karmas›n› hiçbir zaman kabul etmeyece¤ini ilan
etmifl, bunu savafl nedeni sayaca¤›n› aç›klam›flt›r.
flkileri
Türkiye-ABD ‹liflk
II. Dünya Savafl› sonras›nda 1960 y›l›na kadar olan
dönemdeki iliflkiler sorunsuz flekilde sürdürülmüfl,
ciddi bir anlaflmazl›k yaflanmam›flt›r. Bu dönemde
ABD, Türk d›fl politikas›n›n en kuvvetli dayana¤›
durumundad›r.
1960-1980 dönemi Türk-ABD iliflkilerinde sars›nt›lar ve krizler dönemidir. K›br›s sorununa ba¤l› olarak ortaya ç›kan “Johnson Mektubu” ve “Silah
Ambargosu” iliflkilere darbe vuran geliflmelerdir.
Bu iki olay Türk d›fl politikas›nda önemli de¤iflikliklerine yol açm›flt›r.
1965’te iktidara gelen Adalet Partisi hükümeti
döneminde Sovyet yönetimi ile yap›lan anlaflmalarla ‹skenderun Demir Çelik, ‹zmir Alia¤a Rafinerisi, Seydiflehir Alüminyum gibi tesislerin yap›m›na
baflland›.
1970'li y›llarda Türk-Sovyet iliflkileri yeniden so¤umaya bafllad›. Türkiye'de terör ortam›nda Sovyet
bas›n ve yay›n organlar›nda Türkiye aleyhine yay›nlar yap›ld›.
Sovyet yönetimi 1974 K›br›s Harekat› sonras›nda
Türk askerinin adadan çekilmesini istedi. SSCB
1975’te Türkiye’ye uygulanan silah ambargosunu
destekledi ve ambargonun kald›r›lmas›na karfl›
ç›kt›.
Türkiye’nin Orta Do¤u Politikas›
Türkiye ile Orta Do¤u iliflkilerinde Türkiye'nin NATO üyeli¤i, K›br›s, petrol, ‹srail konular› belirleyici
unsurlar olmufltur.
Türkiye'nin Orta Do¤u ülkeleri ile iliflkilerinde üç
ayr› dönemden söz edilebilir.
1950-1960 Aras› Dönem
1968 olaylar›nda ABD'nin Ankara Büyükelçisi'nin arabas› yak›ld›.
ABD, iliflkilerin gerginleflmesi üzerine Türkiye’de
30.000 olan personel say›s›n› 7.000'e indirdi.
Amerikal› askerlerin halk aras›nda üniforma ile dolaflmas› yasakland›.
Bunda Türk üniversitelerinde güçlenen sol ak›mlar
ve Amerikal›lara yönelmeye bafllayan terör olaylar› rol oynad›.
Türkiye’nin haflhafl ekimi yasa¤›n› Temmuz
1974'de kald›rmas› da ABD taraf›ndan tepki ile karfl›land›. Türk hükümetinin gerekli tedbirlerinin al›naca¤› garantisini vermesine karfl›n, Türkiye'ye silah ambargosu uygulanmas› gündeme getirildi.
flkileri
Türkiye-SSCB ‹liflk
1964 K›br›s krizine kadar olan dönemde, Türk-Sovyet iliflkileri mesafeli bir çizgide devam etti. SSCB,
K›br›s sorunu boyunca Rumlar› destekleyerek Türkiye'nin adaya müdahalesine karfl› ç›kt›.
Türkiye'nin aday› kontrol alt›na almas› halinde, K›br›s'›n bir NATO üssü haline gelece¤ini düflünen Sovyet yönetimi, sorunu K›br›s’taki Türk ve Rumlar›n
kendilerinin çözmesi gerekti¤ini ileri sürüyordu.
Türkiye’nin Orta Do¤u ülkeleri ile olan iliflkilerinde
1955-1960 aras›nda olumsuz bir süreç yafland›.
Türkiye’nin NATO'ya girmesi ve SSCB’nin Arap ülkelerini etkisi alt›na almas›, Türkiye'nin Arap ülkeleri ile diyalog kurmas›n› zorlaflt›rd›.
1964-1973 Aras› Dönem
Türkiye, 1964 K›br›s buhran›ndan 1973 petrol krizine kadar olan dönemde Arap ülkelerine yak›nlaflma politikas›na yöneldi.
Türk hükümeti ‹srail’e yard›m eden ABD’ye, 1967
Arap-‹srail Savafl›’nda Türkiye'deki üsleri kullanamayaca¤›n› bildirdi.
Ayr›ca ‹srail’e karfl› savaflan M›s›r, Ürdün ve Suriye'ye yiyecek ve giyecek yard›m› yapt›. BM’de
Arap ülkelerini destekleyen bir politika benimsedi.
1969’da yaflanan Mescid-i Aksa yang›n› ve bu olay›n ard›ndan toplanan ‹slam Zirve Konferans›, Türkiye'nin ‹slam dünyas›na yaklaflmas›na ortam haz›rlad›.
Mescid-i Aksa’n›n kundaklanmas›na büyük tepki
gösteren Türkiye, Eylül 1969’da Fas'ta yap›lan ‹slam Zirve Konferans›'na d›fliflleri bakan› düzeyinde
kat›ld›.
23
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
1973 Sonras› Dönem
1973 Petrol krizi, Türkiye'yi Orta Do¤u ülkelerine
daha fazla yaklaflt›rd›. Bunda petrol fiyatlar›n›n
h›zla artmas›, Türkiye'nin kredili petrol al›m› meselesiyle karfl› karfl›ya kalmas› etkili oldu. Türkiye
petrol faturas›n› karfl›layamaz hale gelmiflti.
1978'de imzalanan ve bütün Arap dünyas›nda tepkilerle karfl›lanan Camp David Antlaflmas›, Türkiye
taraf›ndan da reddedildi. Türk Hükümeti ‹srail’in
1980’de Kudüs flehrini "ebedi ve de¤iflmez baflkent" yapma karar›n› tan›mad›¤›n› ilan etti. TelAviv'deki elçiliklerin Kudüs'e tafl›nmas› iste¤ini geri çevirdi.
1956’da ‹srail’in M›s›r’a sald›r›s› üzerine büyükelçisini geri çeken Türkiye, Kas›m 1980’de ‹srail ile
diplomatik iliflkilerini ikinci katip seviyesine indirdi,
Ayr›ca 1981’de ‹srail’in Golan Tepelerini ilhak karar›n› protesto ederek tan›mad›.
Ermeni ‹ddialar› ve Asala Terörü
ASALA, 1973 y›l›nda Ermeniler taraf›ndan kurulmufl bir terör örgütüdür. Düflman olarak gördü¤ü
Türkiye ve müttefiklerine karfl› silahl› mücadeleye
giriflece¤ini ilan eden ASALA, Ermeni davas›n›n
ancak bu flekilde çözümlenebilece¤ini savunmufltur.
ASALA’n›n Amac› Ne?
• Sözde Ermeni soyk›r›m›n›n Türk Devleti’nce kabul edilmesini sa¤lamak,
• Türkiye'yi sözde soyk›r›m nedeni ile tazminat
ödemeye zorlamak,
• Türkiye'nin Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu top-
4.9
ASALA terör örgütü, bu amaçlar›na ulaflabilmek
için Türk Devleti’nin diplomatik temsilcilerine yönelik silahl› sald›r›lar gerçeklefltirdi. Örgütün bu
yöndeki sald›r›lar› en çok Fransa'da yafland›.
Ermeniler Sözde Soyk›r›m Kart›n› Oynuyor…
Ermenilerce sürekli gündeme getirilen soyk›r›m iddialar› Türkiye-Ermenistan iliflkilerinin normalleflmesini engellemifltir.
Bu arada baz› üçüncü ülkelerin Ermeni lobilerinin
etkisinde kalarak Ermeni meselesinde Türkiye’yi
suçlay›c› baz› giriflimlerde bulundu¤u görülmektedir.
Türkiye, 2008 AG‹T Zirvesi'nde Ermenistan taraf›ndan soyk›r›m iddialar›n›n bir kez daha gündeme
getirilmesi üzerine, tarafs›z ülkelerden tarihçilerin
de kat›l›m›yla ortak bir komisyon oluflturulmas›n›
önerdi.
Taraflar›n arflivlerini tüm araflt›rmac›lara açmalar›
flart›na yer verilen bu öneri Ermenistan taraf›ndan
reddedildi.
Ermenistan ile Yeni Bir Dönem
Ermenistan Devlet Baflkan› Serj Serkisyan, Türkiye
Cumhurbaflkan› Abdullah Gül'ü Eylül 2008’de yap›lan Ermenistan-Türkiye Dünya Kupas› Eleme Maç›'na davet etti.
Gül’ün de bu daveti kabul etmesi Türk-Ermeni iliflkilerinde yeni bir dönem bafllat›lmas› ümidini güçlendirse de herhangi bir ilerleme sa¤lanamad›.
Türkiye'de Bunal›ml› Y›llar (1960-1983)
Siyaset
Türkiye'de 1958’de yap›lmas› gereken genel seçimler ekonomik sorunlar ve sosyal çalkant›lar nedeniyle bir y›l erkene al›nd›. 27 Ekim 1957’de düzenlenen seçimlerde DP oy kayb›na u¤rad›. Seçim sonuçlar›na göre DP % 47.9, CHP ise % 41.1 oy ald›.
1950 ve 1954 seçimlerinden sonra ilk defa muhalefetin toplam oyu iktidar›n oyunu geçmiflti. Gerginlik seçim sonras›nda da sürdü. Celal Bayar
TBMM’de 413 oy alarak cumhurbaflkanl›¤›na seçildi. 5. Adnan Menderes Hükümeti kuruldu.
Ödemeler dengesindeki bozukluk d›fl borçlar›n
24
raklar›n›n yasal sahibi olarak gördükleri Ermenilere iadesini sa¤lamak ve bu bölgede ba¤›ms›z bir Ermeni devleti kurmak
ödenmesini iyice zorlaflt›rm›flt›. 4 A¤ustos 1958'de
ekonomik istikrar paketi yürürlü¤e girdi. Türk Liras›'n›n de¤eri düflürüldü. Dolar›n fiyat› 2.80 liradan
9.02 liraya ç›kt›. Devalüasyon, ekonomik durgunluk, zam, iflsizlik ve iflaslar› beraberinde getirdi.
‹ktidar ile muhalefet aras›ndaki gerilim iyiden iyiye
artt›. 1960'ta ‹stanbul ve Ankara'da ö¤renci olaylar› bafllad›. Gösterilerde fliddet olaylar› yafland›.
Üniversiteler kapat›ld›. S›k›yönetim ilan edildi.
fliyor…
27 May›s Askeri Darbesi Gerçeklefli
27 May›s 1960 sabah› radyolardan okunan bildiri
ile Milli Birlik Komitesi TSK ad›na ülke yönetimine
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
el koydu. Kara Kuvvetleri Komutan› Org. Cemal
Gürsel komitenin bafl›na geçti.
Menderes, Polatkan ve Zorlu’nun itibarlar› 11 Nisan 1990 tarihli
bir kanunla iade edilmifl ve naafllar› ‹stanbul'da yapt›r›lan bir
an›t mezara devlet töreniyle defnedilmifltir.
Cumhurbaflkan› Celal Bayar ve Baflbakan Adnan
Menderes baflta olmak üzere DP'liler tutukland›.
Anayasa ve TBMM feshedildi. Siyasi faaliyetler ask›ya al›nd›. 28 May›s 1960 günü yeni bir hükümet
kuruldu.
1960’l› Y›llar ve Adalet Partisi
Darbenin ard›ndan ülke yönetimini üstlenen Milli
Birlik Komitesi, yeni bir anayasa için Kurucu Meclis Kanunu'nu kabul etti. Kurucu Meclis üyeleri 6
Ocak 1961'de çal›flmalar›na bafllad›.
Tutuklu milletvekilleri darbeciler taraf›ndan kurulan mahkeme taraf›ndan Yass›ada’da yarg›land›. 15
kifli idama, 31 kifli ömür boyu hapse, 418 kifli de¤iflik hapis cezalar›na çarpt›r›ld›.
Siyasi partilerin faaliyetlerine izin verildi. Yeni
anayasa 9 Temmuz 1961'de yap›lan halk oylamas›
sonucunda kabul edilerek yürürlü¤e girdi. Cemal
Gürsel cumhurbaflkanl›¤›na seçildi.
15 Ekim 1961'de yap›lan seçimlere Cumhuriyet Halk
Partisi (CHP), Adalet Partisi (AP), Cumhuriyetçi
Köylü Millet Partisi (CKMP), Yeni Türkiye Partisi
(YTP) kat›ld›.
27 May›s Darbesi ile kapat›lan Demokrat Parti seçmeni büyük oranda Adalet Partisi’ni destekledi. AP
1961 seçimlerinde % 34,8 oy toplad›. CHP-AP koalisyonu kuruldu.
Ülke 1965 seçimlerine kadar koalisyon hükümetleri taraf›ndan yönetildi.
Baflbakan Adnan Menderes ve arkadafllar› Yass›ada
mahkemelerinde yarg›land›.
1965'te yap›lan genel seçimleri AP kazand›. Bu tarihte Süleyman Demirel'in baflbakanl›¤› ile bafllayan AP iktidar›, 12 Mart 1971 Askeri Muht›ras›’na
kadar devam etti.
Yarg›lamalar sonucunda Maliye Bakan› Hasan Polatkan, D›fliflleri Bakan› Fatin Rüfltü Zorlu ve Baflbakan Adnan Menderes idam edildi.
Türkiye'de Genel Seçimler
%3
%7
%13,9
%3
%36,7
%3,5 %4
%4
%3,5
%13,7
%52,9
%28,7
%34,7
%7
%4
%5
%3
%27,3
%0,8
1961 Seçimleri
%46,5
%5
1965 Seçimleri
1969 Seçimleri
Adalet Partisi (AP)
Millet Partisi (MP)
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)
Türkiye ‹flçi Partisi (T‹P)
Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP)
Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP)
Yeni Türkiye Partisi (YTP)
Milliyetçi Hareket Partisi (MHP)
Ba¤›ms›zlar
Türkiye Birlik Partisi (TBP)
25
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
12 Mart Muht›ras› ve Bir Darbe Daha…
Tüm dünyay› etkileyen 1968 ö¤renci olaylar› Türkiye’yi de etkilemifltir. Ö¤rencilerin ön plana itildi¤i
toplumsal olaylar zamanla siyasi ve ideolojik bir
içerik kazanm›fl, hatta terör eylemlerine dönüflmüfltür.
Bu istikrars›z ortam içinde kuvvet komutanlar›n›n
imzas›yla 12 Mart 1971’de Cumhurbaflkan› Cemal
Gürsel’e bir muht›ra verildi.
Bu da Darbe Ama Bu Kez Farkl›…
1971 Muht›ras› sonras›nda TBMM feshedilmemifl,
partiler kapat›lmam›fl ve anayasa ask›ya al›nmam›flt›r. Askerler partiler üstü bir hükümetin oluflturulmas›n› istiyordu. Bunun üzerine Baflbakan Demirel ayn› gün istifas›n› verdi.
Baflbakan olarak CHP Kocaeli milletvekili Nihat
Erim ismi üzerinde anlafl›ld›. CHP'den istifa eden
Erim ba¤›ms›z baflbakan olarak askerin istedi¤i
partiler üstü hükümeti kurdu. 1973’te TBMM’de yap›lan cumhurbaflkanl›¤› seçimini Fahri Korutürk
kazand›.
Bu arada 12 Mart Muht›ras›’na karfl› ç›kan CHP Genel Sekreteri Bülent Ecevit, 1972 Kurultay›’nda
‹nönü’ye karfl› parti baflkanl›¤› için adayl›¤›n› koydu ve kazand›. ‹smet ‹nönü CHP Genel Baflkanl›¤›
ve milletvekilli¤inden istifa etti.
Cumhurbaflkanl›¤› seçiminin ard›ndan 14 Ekim
1973'te genel seçimler yap›ld›. Seçimlerde hiçbir
parti tek bafl›na iktidar olacak oy oran›na ulaflamad›.
Milliyetçi Cephe Y›llar›, 12 Eylül Darbesi’ne Do¤ru...
Türkiye, 1974-1980 aras› dönemde k›sa süreli koalisyon hükümetleri taraf›ndan yönetildi. S›k yaflanan hükümet de¤ifliklikleri siyasi istikrar›n sa¤lanmas›n› önledi. Toplumsal huzursuzluk, ekonomik
s›k›nt›lar ve terör artt›.
Siyasi istikrars›zl›k, terör, d›fl bask›, ekonomik bunal›m ve hayat pahal›l›¤› son haddindeydi. ‹ktidardaki CHP, Ekim 1979 seçiminden yenilgiyle ç›k›nca
Bülent Ecevit baflbakanl›ktan istifa etti. Süleyman
Demirel taraf›ndan AP-MSP-MHP az›nl›k hükümeti
kuruldu. ‹flte bu ortamda 12 Eylül darbesi gerçekleflti.
Süleyman Demirel
Türkiye'de Genel Seçim Sonuçlar›
%2
%1
%1 %1
%5
%9
%11,8
%4
%5
%29,8
%3
%7
%36,8
%3
%11,9
%7
%33,3
1973 Seçimleri
1977 Seçimleri
Adalet Partisi
Milliyetçi Hareket Partisi
Cumhuriyetçi Güven Partisi
Demokratik Parti (DP)
Millet Partisi
Türkiye Birlik Partisi
Türkiye İşçi Partisi
Bağımsızlar
Cumhuriyet Halk Partisi
26
%41,3
Milli Selamet Partisi
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
Milliyetçi Cephe Hükümeti
Darbe Ortam›na Nas›l Girildi?
• Türkiye a¤›r bir siyasal ve ekonomik bunal›mla
karfl› karfl›yayd›. 1977 seçimlerinden sonra istikrarl› bir hükümet kurulamad›¤› gibi, iki büyük
parti durumundaki CHP ve AP aras›ndaki diyalog neredeyse tamam›yla ortadan kalkm›flt›.
• Ülkede d›fl ticaret a盤›nda büyük art›fllar yaflanm›fl ve zamanla döviz darbo¤az› meydana
gelmiflti. ‹flsizlik artm›fl, piyasada yaflanan mal
k›tl›¤› nedeniyle bakkal ve marketlerin önünde
uzun kuyruklar oluflmaya bafllam›flt›.
• Siyasal ve toplumsal fliddet olaylar› günden güne t›rmanm›fl, terör bir türlü durdurulamam›flt›.
Sa¤ - sol bölünmesi toplumsal çat›flmalar› beraberinde getirmiflti. Darbe öncesinde günde yaklafl›k 30 siyasi cinayet iflleniyordu.
Darbe Gerçeklefliyor…
12 Eylül 1980’de TSK ülke yönetimine el koydu.
Darbeyle birlikte Genelkurmay Baflkan› Kenan Evren ve kuvvet komutanlar›ndan oluflan Milli Güvenlik Konseyi kuruldu.
Ülke genelinde saptanan 13 s›k›yönetim bölgesine
13 general s›k›yönetim komutan› olarak atand›.
Türk Hava Kurumu, Çocuk Esirgeme Kurumu ve
K›z›lay d›fl›ndaki tüm derneklerin faaliyetleri durduruldu.
Emekli Deniz Kuvvetleri Komutan› Bülent Ulusu,
20 Eylül 1980'de baflbakan olarak görevlendirildi.
Emekli Askerler Göreve…
25 Eylül 1980'de bütün il genel meclisleriyle, belediye meclisleri feshedildi. Belediye baflkanlar›n›n
görevlerine son verildi. Yerlerine MGK'ya yak›n kamu görevlileri veya ordudan emekli olmufl kifliler
atand›. 67 ilden 27'sinin valileri de¤ifltirildi.
Gelibolu Hamzakoy'daki askeri dinlenme tesislerinde tutulan Bülent Ecevit ve Süleyman Demirel
10 Ekimde Ankara'ya getirildi. Alparslan Türkefl ve
Necmettin Erbakan da 15 Ekimde tutukland›.
Bas›nda 12 Eylül Askeri Darbesi
Yorgan Gitti, Kavga Bitti mi?
1970'li y›llar›n ortalar›ndan itibaren Türkiye'yi istikrars›zl›¤a sürükleyen fliddet olaylar› 12 Eylül
darbesi ile birlikte birkaç gün içerisinde hissedilebilir biçimde azald›. K›sa bir süre sonra da durdu.
Anayasa Komisyonu taraf›ndan haz›rlanan yeni
anayasa, 7 Kas›m 1982 tarihinde halkoyuna sunuldu ve % 91,2 evet oyu ile kabul edildi. Siyasi Partiler Yasas› 24 Nisan 1983 tarihinde yürürlü¤e girdi
ve siyasi faaliyetler kademeli olarak serbest b›rak›ld›.
1983 Seçimleri ve Özal ‹ktidar›
Darbeyi izleyen dönemde Milliyetçi Demokrasi Partisi, Anavatan Partisi ve Halkç› Parti kuruldu. Do¤ru
Yol Partisi ve Sosyal Demokrat Halkç› Parti, kurucu
üyelerinin ço¤u MGK taraf›ndan veto edildi¤i için
genel seçimlere kat›lamad›. 6 Kas›m 1983 tarihinde
yap›lan genel seçimlerde oylar›n % 45,1’ini alan
ANAP tek bafl›na iktidar oldu.
Cumhurbaflkan› Kenan Evren, 1 Temmuz 1983’te
askerlik görevinden ayr›ld›. MGK’nin varl›¤› TBMM
Baflkanl›k Divan›’n›n 7 Aral›k 1983’te toplanmas›yla sona erdi. Emekliye ayr›lan MGK üyeleri alt› y›l
süreyle Cumhurbaflkanl›¤› Konseyi üyeliklerine getirildi.
12 Eylül Darbesi Nelere Yol Açt›?
• Siyasi partiler kapat›larak mallar›na el koyuldu.
• Siyasi liderler ve baz› milletvekilleri tutukland›.
• 100.000’den fazla kifli gözalt›na al›nd›.
27
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
• 1.683.000 kifli fifllendi.
• Aç›lan 210.000 davada 230.000 kifli yarg›land›.
• 7.000 kifli için idam cezas› istendi. 517 kifliye
idam cezas› verildi.
• 388.000 kifliye pasaport verilmedi.
• 30.000 kifli ''sak›ncal›'' oldu¤u için iflten at›ld›.
• 14.000 kifli yurttafll›ktan ç›kar›ld›.
• 30.000 kifli ''siyasi mülteci'' olarak yurtd›fl›na
gitti.
• 300 kifli kuflkulu bir flekilde öldü.
• 171 kiflinin ''iflkenceden öldü¤ü'' belgelendi.
• 23.677 derne¤in faaliyeti durduruldu.
• 400 gazeteci için toplam 4.000 y›l hapis cezas›
istendi.
• Gazeteler 300 gün yay›n yapamad›.
• 13 büyük gazete için 303 dava aç›ld›.
• 39 ton gazete ve dergi imha edildi.
• Cezaevlerinde toplam 299 kifli yaflam›n› yitirdi.
Hükümet
Kurulufl Tarihi
• TBMM’de yap›lan yasalar›n Anayasa’ya ayk›r›
olup olmad›¤›n› belirlemek üzere bir "Anayasa
Mahkemesi" kurulmas›n› sa¤lam›flt›r.
• Temel hak ve özgürlükler ayr›nt›l› olarak düzenlenmifl, devlete pek çok sosyal ödevler yüklenmifltir.
1961 Anayasas› bireye a¤›rl›k vermekteydi. Anayasa'da klasik hak ve özgürlüklerle birlikte sosyal ve
ekonomik haklarda verilmiflti.
1961 Anayasas›, 1971 y›l›ndaki yap›lan baz› de¤iflikliklerle birlikte, 1980'de yap›lan askeri darbeye kadar yürürlükte kald›.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi 1961 Anayasas›’n› 1982 Ana Afla
yasas›’ndan ay›ran özelliklerden biridir?
A) Parlamentonun iki ayr› meclisten oluflmas›
B) Kimseye iflkence ve eziyet yap›lmamas›
C) Herkesin ayr›m gözetilmeksizin kanun önünde eflit
olmas›
I. Nihat Erim Hükümeti
07.04.1971
II. Nihat Erim Hükümeti
22.12.1971
Ferit Melen
22.05.1972
Naim Talu
10.04.1972
E) Herkesin kiflili¤ine ba¤l› dokunulmaz, devredilmez
hak ve hürriyetlere sahip olmas›
CHP - MSP Koalisyonu
26.01.1974
(LYS-4 2010)
Sadi Irmak
29.01.1975
AP - MSP - CGP - MHP
12.04.1975
AP - MSP - MHP
01.08.1977
Bülent Ecevit (Az›nl›k)
05.01.1978
Süleyman Demirel (Az›nl›k)
12.11.1979
1961 Anayasas›
27 May›s Darbesi ile Türkiye’de yönetime el koyan
Milli Birlik Komitesi taraf›ndan haz›rlat›lan yeni
anayasa, 9 Temmuz 1961'de halkoyuna sunuldu ve
% 61,5’lik oy oran› ile kabul edildi.
1961 Anayasas›’n›n baz› özellikleri flunlard›r:
• Millet egemenli¤inin yetkili organlar eliyle kullan›laca¤› hükmüne yer vermifltir.
28
• TBMM'yi "Millet Meclisi" ve "Cumhuriyet Senatosu"ndan oluflan çift meclisli bir yap›ya kavuflturmufltur.
• Yasama yetkisinin TBMM’ye, yürütme yetkisinin Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulu’na, yarg› yetkisinin ise ba¤›ms›z mahkemelere verilmesini öngörür.
D) ‹nsan haysiyetiyle ba¤daflmayan ceza konulmamas›
çözüm
TBMM, 1961 Anayasas› ile "Millet Meclisi" ve "Cumhuriyet Senatosu"ndan oluflan çift meclisli bir yap›ya
kavufltu. 1982 Anayasas›, tek meclisli TBMM sistemine geri dönülmesini sa¤lam›flt›r.
Cevap A
1982 Anayasas›
1961 Anayasas›, 12 Eylül 1980 askeri darbesiyle ask›ya al›nd›. Darbeyi gerçeklefltiren askerlerin yer
ald›¤› Milli Güvenlik Konseyi, yeni bir anayasa için
"Kurucu Meclis" oluflturdu.
Darbecilerin direktifleri do¤rultusunda haz›rlanan
yeni anayasa 7 Kas›m 1982'de halkoyuna sunuldu
ve % 91,2 ’lik "Evet" oyu ile kabul edildi.
1982 Anayasas›’n›n özelliklerinden baz›lar› flunlard›r:
• Tek meclisli TBMM sistemine geri dönülmesini
sa¤lam›flt›r.
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
• Yürütme güçlendirilmifl, özgürlüklerin s›n›rland›r›lmas›
konusunda yeni ve daha keskin ölçüler getirmifltir.
• Özerk kurulufllara yeni statüler vermifltir.
1982 Anayasas› hak ve özgürlükler aç›s›ndan bireye de¤il, devlete a¤›rl›k veren bir anayasayd›.
1960 Anayasas›’ndan farkl›
olarak temel hak ve hürriyetlerin
s›n›rland›r›lmas› konusunda daha
ayr›nt›l› bir düzenleme getirmifltir.
Ekonomi
1960'l› y›llarda planl› ve h›zl› kalk›nma hedeflendi.
Ülkede kalk›nma planlar› haz›rlamak amac›yla
1960 y›l›nda Devlet Planlama Teflkilat› (DPT) kuruldu. Befl y›ll›k kalk›nma planlar› uygulamaya koyuldu.
örnek soru
I. 1924 Anayasas›
II. 1961 Anayasas›
III. 1982 Anayasas›
Türkiye Cumhuriyeti’nde yukar›daki anayasalardan
fltur?
hangileri halkoyuna sunulmuflt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
(ÖSS 2009 / Sos-2)
çözüm
1961 Anayasas› 9 Temmuz 1961'de halkoyuna sunuldu
ve % 61,5’lik oy oran› ile kabul edildi. 1982 Anayasas›
7 Kas›m 1982'de halkoyuna sunuldu ve % 91,2’lik
"Evet" oyu ile kabul edildi. 1924 Anayasas› ise halkoyuna sunulmam›flt›r.
Cevap D
1960-1970 aras›nda "ithal ikameci sanayileflme" ile
ithal mallar›n ülkede üretimi amaçland›. Bu dönemde, sanayi yat›r›mlar› demir-çelik, çimento, ka¤›t, kimya, petrol rafinerisi, alüminyum ve madencilik alan›nda yo¤unlaflt›.
1970'li y›llarda öne ç›kar›lan "ileri ithal ikameci
model" ile Türkiye’de, buzdolab›, televizyon, çamafl›r makinesi gibi ürünlerin yan›nda otomobil
üretimi de bafllad›.
1960'l› y›llarda Avrupa'ya giden iflçilerimizin ülkeye gönderdi¤i dövizler ekonomiye katk› sa¤lad›.
1970’lerde ihracattaki duraklamaya karfl›n ithalatta büyük art›fl yafland›. ‹thalatta yaflanan bu patlama d›fl ticaret a盤›n› h›zla büyüttü. 1971 ve 1973
petrol krizleri Türkiye’nin petrol faturas›n› art›rd›
ve d›fl ödemeler dengesini olumsuz etkiledi.
Türkiye'nin Ekonomik Göstergeleri
Y›llar
Büyüme
(%)
Kifli bafl›na
GSMH
(Cari, $)
Enflasyon
3,4
1972
9,2
463
13,7
7,9
1973
4,9
581
16
261
1,2
1974
3,3
796
18,6
274
5,8
1975
6,1
1184
19,8
318
5,7
1976
9
1488
16,4
344
8,3
1977
3
1604
28
Y›llar
Büyüme
(%)
Kifli bafl›na
GSMH
(Cari, $)
Enflasyon
1962
6,2
214
1963
9,7
250
1964
4,1
1965
3,1
1966
12
1967
4,2
TÜFE (%)
TÜFE (%)
1968
6,7
372
3,7
1978
1,2
1760
47,2
1969
4,3
403
7,8
1979
–0,5
1345
56,8
29
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
71970’li y›llar›n ikinci yar›s›nda, Türk ekonomisi
cumhuriyet tarihinin en a¤›r bunal›mlar›ndan birine girmifltir. De¤iflen dünya flartlar›na uyum sa¤layacak tedbirlerin zaman›nda al›nmamas›, döviz
kaynaklar›n›n erimesine ve ödemeler dengesinde
ciddi sorunlar›n ortaya ç›kmas›na yol açt›.
silcileri aras›ndad›r. Daha önceki dönemlerde bafllayan köy romanc›l›¤› ön plana ç›kt›.
Ekonomi 1979’da durma noktas›na gelmiflti. Yokluk, k›tl›k ve kuyruklar bafllam›fl, karaborsac›l›k artm›flt›. Mazot bulunamad›¤› için çiftçi traktörünü
çal›flt›ramaz haldeydi.
1970'lerden itibaren çarp›k kentleflme, iflsizlik ve
göç gibi toplumsal sorunlar, edebiyat›n konular›n›
oluflturdu.
Fuel oil ve kömür yoklu¤undan k›fl mevsiminde soba ve kaloriferler yak›lamad›. Benzin istasyonlar›
önünde uzun kuyruklar olufltu.
Nebati ya¤, ampul, tüpgaz, sigara ve daha birçok
temel ürün bulunam›yordu. D›fl temsilciliklerde çal›flanlara maafllar› zaman›nda gönderilemez hale
gelmiflti. Bu dönem Türk halk›n›n zihninde yoklu¤un ve % 100'lük enflasyonun yafland›¤› y›llar olarak kalm›flt›r.
Ülkede karma ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçifli sa¤lamak amac›yla 1980 y›l›nda 24
Ocak Kararlar› olarak bilinen düzenlemeler gerçeklefltirildi.
Sosyal ve Kültürel Hayat
fiiir alan›nda toplumcu ak›m ve bu ak›m›n temsilcileri Naz›m Hikmet ve Ahmet Arif ön plana ç›kt›. Dönemin bir di¤er önemli flairi Necip Faz›l K›sakürek'tir. fiiirlerinde ‹slam düflüncesin etkisi görülür.
Kemal Tahir bu dönemin önemli yazarlar›ndand›r.
Haldun Taner mizah ve hiciv anlay›fl›n› kullanm›flt›r. Bu dönem edebiyat›nda tiyatro, gezi, hat›ra ve
deneme, elefltiri türlerinde büyük geliflmeler yaflanm›flt›r.
1960-70 y›llar› Türk tiyatrosu için önemli bir dönem olmufltur.
Bu dönemde geleneksel Türk tiyatrosundan yararlan›larak ça¤dafl Türk tiyatrosu oluflturma yolunda
ciddi çal›flmalar yap›lm›flt›r.
Türk Sinemas› ise toplumsal sorunlara a¤›rl›k vererek geliflme gösterdi. Metin Erksan "Susuz Yaz"
filmi, ile 1963 Berlin Film Festivali'nde "Alt›n Ay›"
ödülü kazand›.
1960-1980 aras›nda köyden kente göç, çarp›k yap›laflma ve kentleflme yo¤unlaflt›. Halk›n sendikal faaliyetlere ilgisi artt›.
Türkiye’de yaflanan sosyoekonomik de¤iflim süreci edebiyat, sinema ve müzi¤i etkiledi.
Hülya Koçyi¤it ve Erol Tafl Susuz Yaz filminde
1970'lerden itibaren televizyonun yayg›nlaflmas›,
sinemaya olan ilgiyi azaltt›.
Toplumsal de¤iflim yeni anlay›fllar› ve de¤er yarg›lar›n› beraberinde getirdi. Arabesk olarak adland›r›lan yeni bir anlay›fl ortaya ç›kt›. 1960'l› y›llarda bu
müzik tarz› yayg›nlaflmaya bafllad›.
Necip Faz›l K›sakürek
Edebiyatta Garip ak›m›na karfl› ortaya ç›kan "‹kinci Yeni " 1960'lar›n ortalar›na kadar etkisini devam
ettirdi. Edip Cansever, ‹lhan Berk, Cemal Süreya,
Turgut Uyar ve Sezai Karakoç ikinci yeninin tem-
30
Pop alan›nda yabanc› müziklere Türkçe sözlerle
flark›lar yaz›lmaya baflland›.
Türkiye’de ‹lk Televizyon Yay›n›
Türkiye’de ilk TV yay›nlar› TRT’den de önce Nisan
1952’de ‹TÜ’de yap›lan deneme yay›nlar›yla gerçeklefltirildi. ‹TÜ TV’nin yay›nlar› TRT’nin 31 Ocak
YUMUfiAMA DÖNEM‹ VE SONRASI
1968’de yay›n hayat›na bafllamas›na kadar sürdü.
1970’ler Türkiye’nin televizyon ile tan›flt›¤› y›llar
oldu. Siyah-beyaz, tek kanall› televizyon yurt sath›nda yayg›nlaflt›r›ld›. 1981’in y›lbafl› gecesinde
TRT taraf›ndan Türkiye’de kamuya aç›k ilk renkli
TV yay›n› yap›ld›. Türkiye’de tamamen renkli yay›na geçiflin tarihi ise 1984’tür.
1990’l› y›llar›n bafl›ndan itibaren de Türkiye’de
özel televizyon ve radyolar kurulmaya bafllanm›flt›r.
31
KAVRAMA TEST‹
( 4.1 - 4.6 )
1.
flama
1960’l› y›llarda dünya politikas›nda bir yumufla
flanmas›nda,
döneminin yafla
4.
I. John Kennedy,
II. Nikita Kruflçev,
III. Josef Stalin
B) Yaln›z II
D) I ve II
1945-1952 y›llar› aras›nda nükleer tekeli elinde tutan
ve sonra da bu alanda büyük ilerlemeler gösteren
flla fl›s›nda, nükleer dengenin kurulmaya bafll
ABD karfl›
fla¤›dakilerden hangisinin etkisinden söz
mas›nda afla
edilebilir?
A) Sovyetler Birli¤i'nin k›talararas› füze sistemini gelifltirmesi
gibi devlet adamlar›ndan hangileri katk›da bulunfltur?
muflt
A) Yaln›z I
1
B) Almanya topraklar›n›n do¤u ve bat› olarak ikiye
parçalanmas›
C) Yaln›z III
C) NATO'nun kurulmas›
E) II ve III
D) ‹ngiltere'nin Avrupa'daki askeri ve siyasi etkinli¤inin gerilemesi
E) Birleflmifl Milletler Örgütü'nün kurulmas›
2.
1975 y›l›nda imzalanan Helsinki Nihai Senedi,
5.
I. devletler aras› eflitlik ve egemenli¤e sayg›,
II. kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma
tehdidinden kaç›nma,
flme,
Bu geliflm
III. s›n›rlar›n ihlal edilmezli¤i,
I. Türkiy