İslâm âlimleri Ansiklopedisi

İslâm âlimleri Ansiklopedisi
HİCRİ ALTINCI ASRIN
ÂLİMLERİ
AHMED BİN MEVDÛD ÇEŞTÎ....................... 79
ALİ BİN FÂ’ÛS EL-BAĞDÂDÎ ....................... 252
İçindekiler Tablosu
ABDÜLAZÎZ BİN OSMAN .............................. 4
AHMED BİN MUHAMMED ED-DÎNEVERÎ (Ebû
Bekr bin Ebü’l-Feth) ................................... 80
ALİ BİN HEYTÎ........................................... 252
ABDÜLHAK BİN ABDURRAHMÂN ELENDÜLÜSÎ (İbn-ül-Harrât) ............................ 4
AHMED BİN MUHAMMED EL-ERCÂNÎ......... 80
ALİ BİN İBRÂHİM ED-DIMEŞKÎ (İbn-i
Neciyye) .................................................. 255
AHMED BİN MUHAMMED EL-GAZNEVÎ ...... 81
ALİ BİN MUHAMMED EL-FEZÂRÎ ............... 256
ABDÜLKÂDİR-İ GEYLÂNÎ............................. 11
AHMED BİN SÂLİH EL-CÎLÎ (Ebü’l-Fadl bin Ebi’lMeâlî) ....................................................... 90
ALİ BİN MUHAMMED EZ-ZEYTÛNÎ ............ 257
ABDÜLKÂHİR SÜHREVERDÎ (Ebü’n-Necîb)... 11
AHMED GAZÂLÎ ......................................... 91
ABDÜLKERÎM BİN ALİ BİN EBÛ TÂLİB ERRÂZÎ .......................................................... 27
AHMED-İ NÂMIKÎ CÂMÎ ........................... 121
ABDÜLHÂLIK GONCDÜVÂNÎ......................... 9
ABDULLAH BİN AHMED ES-SEMERKANDÎ ... 27
ABDULLAH BİN YAHYÂ SA’BÎ ...................... 28
ABDULLAH MAKDİSÎ .................................. 29
ABDÜLMECÎD BİN İSMÂİL .......................... 29
ABDÜLMELİK ET-TABERÎ ............................ 30
ABDÜLMUGÎS BİN ZÜHEYR EL-HARBÎ ELBAĞDÂDÎ .................................................. 30
ABDÜLMÜN’ÎM BİN MUHAMMED ELHAZRECÎ.................................................... 31
AHMED RIFÂÎ .......................................... 133
AHMED YESEVÎ ........................................ 149
AKÎL (UKAYL) EL-MÜNBİCÎ ........................ 154
ALÂÜDDÎN-İ SEMERKANDÎ (Muhammed bin
Ahmed) ................................................... 155
ALİ BİN ABDULLAH EL-CÜZÂMÎ (Ebü’l-Hasen
el-Endülüsî) ............................................. 156
ALİ BİN ABDULLAH EL-ENDÜLÜSÎ (Ebü’l-Hasen
İbni Ni’me) .............................................. 157
ALİ BİN MÜSLİM ES-SÜHREVERDÎ ............. 257
ALİ BİN ÖMER HARRÂNÎ ........................... 258
ALİ BİN VEHB-İ SİNCÂRÎ ............................ 258
ÂMİR BİN MUHAMMED EL-ENSÂRÎ........... 260
ATTÂBÎ (Ahmed bin Muhammed) ............. 260
AYN-ÜL-KUDÂT HEMEDÂNÎ (Abdullah bin
Muhammed) ........................................... 261
AZZÂZ BİN MÜSTEVDÎ EL-BETÂİHÎ............. 265
BATALYÛSÎ (Abdullah bin Muhammed)..... 265
BEGAVÎ .................................................... 266
BEKÂ BİN BATÛ........................................ 274
ALİ BİN AHMED EL-YEZDÎ ......................... 157
BEKR EZ-ZERENCERÎ ................................. 275
ALİ BİN AHMED EZ-ZEYDÎ ......................... 158
BENÂ BİN MUHAMMED BİN MAHFÛZ ...... 278
ALİ BİN AKÎL EL-BAĞDÂDÎ ......................... 158
BERK ....................................................... 279
ALİ BİN FÂ’ÛS EL-BAĞDÂDÎ ...................... 160
BERRÜVÎ (Muhammed bin Muhammed)... 280
ALİ BİN HEYTÎ .......................................... 161
BURHÂNEDDÎN-İ MERGINÂNÎ ................... 281
ABDÜLVEHHÂB BİN ABDÜLVÂHİD
(Abdülvehhâb İbn-il-Hanbelî) ..................... 38
AHMED BİN EBÜ’L-HAYR.......................... 164
CÂKÎR EL-KÜRDÎ ....................................... 284
AHMED BİN İSMÂİL-İ KAZVÎNÎ .................. 165
CÜNEYD-İ GEYLÂNÎ (Cüneyd bin Ya’kûb) ... 286
ABDÜLVEHHÂB BİN MÜBÂREK EL-ENMÂTÎ . 39
AHMED BİN MEVDÛD ÇEŞTÎ..................... 170
ABDURRAHÎM BİN ABDÜLKERÎM EL-KUŞEYRÎ
(En-Nişâbûrî) ............................................. 40
AHMED BİN MUHAMMED ED-DÎNEVERÎ (Ebû
Bekr bin Ebü’l-Feth) ................................. 171
CÜNEYD-İ MÜTEAHHİR KÂYİNÎ (Cüneyd bin
Muhammed) ........................................... 286
ABDURRAHMÂN BİN ABDULLAH................ 41
AHMED BİN MUHAMMED EL-ERCÂNÎ....... 171
DÎBÂCÎ (Muhammed bin Ahmed Makdîsî) . 292
ABDURRAHMÂN BİN ABDULLAH BİN NASR 42
AHMED BİN MUHAMMED EL-GAZNEVÎ .... 172
ABDURRAHMÂN BİN AMMÂR EL-HULVÂNÎ 45
AHMED BİN SÂLİH EL-CÎLÎ (Ebü’l-Fadl bin Ebi’lMeâlî) ..................................................... 181
EBÛ ABDULLAH EL-KUREŞÎ (Muhammed bin
Ahmed) ................................................... 293
ABDÜLVÂHİD BİN İSMÂİL ET-TABERÎ (Ebü’lMehâsin er-Rûyânî) ................................... 32
ABDÜLVÂHİD BİN MUHAMMED EL-ÂMİDÎ.. 33
ABDÜLVEHHÂB BİN ABDÜLKÂDİR-İ
GEYLÂNÎ.................................................... 37
ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED BİN
ABÎYD ....................................................... 45
DEYLEMÎ .................................................. 287
EBÛ ALİ EL-FÂRİKÎ .................................... 296
AHMED GAZÂLÎ ....................................... 182
EBÛ BEKR BİN HÜVÂRÂ EL-BETÂİHÎ .......... 297
ABDURRAHMÂN CEVZÎ .............................. 46
AHMED-İ NÂMIKÎ CÂMÎ ........................... 212
ABDURRAHMÂN TAFSÛNCÎ ....................... 61
AHMED RIFÂÎ .......................................... 225
EBÛ BEKR HOCENDÎ (Muhammed bin
Abdüllatîf) ............................................... 299
ABDÜSSELÂM BİN BERRECÂN .................... 63
AHMED YESEVÎ ........................................ 240
ADİYY BİN MÜSÂFİR .................................. 64
AKÎL (UKAYL) EL-MÜNBİCÎ ........................ 245
AHMED BİN ABDURRAHMÂN BATRÛCÎ ...... 69
ALÂÜDDÎN-İ SEMERKANDÎ (Muhammed bin
Ahmed) ................................................... 246
AHMED BİN ABDURRAHMÂN EL-HAZRECÎ .. 69
EBÛ BEKR İBN-İ ARABÎ .............................. 300
EBÛ BEKR KAFFÂL EŞ-ŞÂŞÎ ........................ 303
EBÛ FETH-İ VÂSITÎ .................................... 304
EBÛ HAFS ÖMER CENZÎ ............................ 305
ALİ BİN ABDULLAH EL-CÜZÂMÎ (Ebü’l-Hasen
el-Endülüsî) ............................................. 247
EBÜ’L-ABBÂS EL-İRBİLÎ (Hıdır bin Nasr bin
Akîl)......................................................... 305
AHMED BİN ALİ (İbn-i Berhân) ................... 71
ALİ BİN ABDULLAH EL-ENDÜLÜSÎ (Ebü’l-Hasen
İbni Ni’me) .............................................. 248
EBÜ’L-BEREKÂT EMEVÎ HAKKÂRÎ .............. 306
AHMED BİN BAHTİYÂR EL-VÂSITÎ ............... 72
ALİ BİN AHMED EL-YEZDÎ ......................... 249
AHMED BİN EBÎ GÂLİB BAĞDÂDÎ ................ 72
EBÜ’L-HASEN BETÂİHÎ (Ali bin Asâkir) ....... 323
ALİ BİN AHMED EZ-ZEYDÎ ......................... 249
AHMED BİN EBÜ’L-HAYR ........................... 73
EBÜ’L-HASEN CÛSUKÎ............................... 324
ALİ BİN AKÎL EL-BAĞDÂDÎ ......................... 250
EBÜ’L-LEYS AHMED BİN ÖMER ................. 326
AHMED BİN ALİ EL-ALESÎ ........................... 70
AHMED BİN ALİ EL-BEYHEKÎ ....................... 71
AHMED BİN İSMÂİL-İ KAZVÎNÎ .................... 74
EBÜL-FEREC İBNİ CEVZÎ ............................ 308
EBÛ MİDYEN MAGRİBÎ .............................326
EBÛ MUHAMMED EL-BASRÎ (Kâsım bin
Abdullah) .................................................332
EBÛ NASR RÛYÂNÎ (Şüreyh bin
Abdülkerîm) .............................................334
EBÜ’N-NECÂ EL-FEVÎ EL-MAGRİBÎ .............335
İBN-İ EBÎ ASRÛN (Abdullah bin
Muhammed) ........................................... 410
İBN-İ HÂC KINÂVÎ (Şis bin İbrâhim Kıftî) .... 411
İBN-İ HAKÎM (Muhammed bin Es’ad)........ 412
İBN-İ HAMÎS KA’BÎ (Hüseyn bin Nasr) ....... 413
İBN-İ KURKÛL (İbrâhim bin Yûsuf Hamzî) .. 415
EBÛ ÖMER BİN AYYÂD ENDÜLÜSÎ (Yûsuf bin
Abdullah) .................................................336
İBN-İ MERZÛK MISRÎ (Sa’d bin Osman) ..... 415
EBÛ SA’ÎD KAYLAVÎ ...................................336
İBN-İ NÂDİR MAYORKÎ (Yûsuf bin Abdülazîz
Lahmî)..................................................... 416
EBÛ ŞÜCA’ EL-FARADÎ (İbn-i Dehhân) ........337
EBÛ TÂLÎB EL-İSFEHÂNÎ (Mahmûd bin Ali) .338
EBÛ VEFÂ.................................................338
EBÛ YA’ZÎ MAGRİBÎ ..................................356
ES’AD BİN EBÎ NASR EL-MİHENÎ ................357
İBN-İ NÜCEYYE (Ali bin İbrâhim) ............... 417
İBN-İ UKBERÎ (Muhammed bin Osman) .... 419
İBN-İ ZÂGÛNÎ (Ali bin Abdullah) ............... 419
İBN-İ ZEKÎ (Muhammed bin Ali Kuraşî)...... 420
İBRÂHİM BİN DÎNÂR NEHREVÂNÎ ............. 423
FAHRÜZZAMÂN EL-BEYHEKÎ (Mes’ûd bin Alî
bin Ahmed) ..............................................357
İBRÂHİM BİN HASEN EL-HAMEVÎ.............. 424
FÂTIMA BİNTİ ALÂÜDDÎN-İ SEMERKANDÎ ..358
İBRÂHİM BİN MENSÛR EL-MISRÎ (Ebû İshâk
el-Irâkî) ................................................... 424
GAZÂLÎ.....................................................360
HÂMİD BİN EL-HACER...............................360
HAMMÂD BİN HİBETULLAH HARRÂNÎ .......361
HAMMÂD BİN MÜSLİM DEBBAS ...............361
HASEN BİN AHMED ATTÂR (Ebü’l-Alâ
Hemedânî) ...............................................362
HASEN BİN HATÎR EN-NU’MÂNÎ ................364
HASEN BİN MÜSLİM (Zâhid Ebû Ali Fârisî) .364
HASEN BİN SÂFİ EL-BAĞDÂDÎ (Melik-ünNuhât) .....................................................365
HATÎB HASKEFÎ (Yahyâ bin Selâme) ...........365
HAYÂT BİN KAYS EL-HARRÂNÎ ...................366
HİBETULLAH BİN MÜBÂREK ES-SEKATÎ ......368
HUBÛŞÂNÎ (Necmüddîn Muhammed bin
Muvaffak) ................................................368
İKLÎŞÎ (UKLÎŞÎ) (Ahmed bin Muad)............. 425
İKLÎŞÎ (UKLÎŞÎ) (Ahmed bin Muad)............. 432
İMÂDÜDDÎN KÂTİB MUHAMMED ELİSFEHÂNÎ ................................................. 440
İMAM-I GAZÂLÎ........................................ 441
İMÂMZÂDE (Muhammed bin Ebî Bekr)..... 481
ÎSÂ BİN MUHAMMED BİN ÎSÂ EL-HAKKÂRÎ 497
İSMÂİL BİN ABDÜLVÂHİD EL-BÛŞENCÎ ...... 498
İSMÂİL BİN MUHAMMED EL-İSFEHÂNÎ
(Kıvâm-üs-sünne İsmâil Teymî)................. 498
KADÎB-ÜL-BÂN EL-MÛSULÎ ....................... 517
KÂDI EBÛ YA’LÂ (Abdullah bin Ali) ............ 519
KÂDI EBÛ YA’LÂ İBNİ FERRÂ (Ebü’l-Hüseyn
Muhammed bin Muhammed) .................. 520
HÜSÂMEDDÎN-İ RÂZÎ (Ali bin Ahmed)........370
KÂDI EBÛ YA’LÂ SAGÎR (Muhammed bin
Muhammed) ........................................... 525
İBN-İ ARÎF (Ahmed bin Muhammed
Sanhâcî) ...................................................371
KÂDI FADIL (Abdurrahîm bin Ali bin Hasen bin
Ahmed) ................................................... 526
İBN-İ ASÂKÎR (Ali bin Hasen) .....................372
KÂDI HÂN (Hasen bin Mensûr el-Fergânî) . 527
İBN-İ ATIYYE (Abdülhak bin Gâlib elEndülüsî)..................................................388
KÂDI IYÂD ............................................... 530
KÂSÂNÎ.................................................... 552
İBN-İ ATTÂB KURTUBÎ (Abdurrahmân bin
Muhammed) ............................................390
KÂŞÂNÎ (Ebû Bekr bin Mes’ûd) ................. 554
İBN-İ BEŞKUVAL (Halef bin Abdülmelik) .....391
KÂSIM BİN ALİ (Ebû Muhammed İbni
Asâkir)..................................................... 557
İBN-İ CEVZÎ...............................................392
İBN-İ DEBBÂG ENDÜLÜSÎ (Ebü’l-Velîd Yûsuf
bin Abdülazîz) ..........................................407
İBN-İ DECÂCÎ (Sa’dullah bin Nasr)..............408
İBN-İ DEHHÂN (Sa’îd bin Mübârek bin Ali) .409
KAZVÎNÎ (Ahmed bin İsmâil) ..................... 557
KERÂBÎSÎ (Es’ad bin Muhammed enNişâbûrî) ................................................. 563
KINÂVÎ (Abdurrahîm bin Ahmed Magribî) . 567
KİRMÂNÎ (Abdurrahmân bin Muhammed) 568
KİYÂ’L HERRÂSÎ (Ali bin Muhammed)........ 568
MÂCİD-ÜL-KÜRDÎ ..................................... 569
MAHFUZ EL-KELVEZÂNÎ............................ 571
MAHMÛD ABBÂSÎ HAREZMÎ..................... 571
MAHMÛD BİN MÜBÂREK ......................... 572
MAHMÛD BİN MUHAMMED (İbn-i Ahmed bin
Mâşâde) .................................................. 572
MA’MER BİN ALİ BAKKÂL BAĞDÂDÎ .......... 573
MA’MER BİN FÂHİR KURÂŞÎ ..................... 575
MATAR-ÜL-BÂZERÂYÎ ............................... 576
MEKKÎ (Muvaffak bin Ahmed) .................. 577
MELEKDÂD BİN ALİ .................................. 583
MENSÛR EL-BETÂİHÎ ................................ 584
MES’ÛD BİN MUHAMMED TURAYSÎSÎ
NİŞÂBÛRÎ................................................. 585
MEVDÛD ÇEŞTÎ BİN EBÎ YÛSUF ÇEŞTÎ ........ 585
MEVHÛB BİN AHMED EL-CEVÂLİKÎ ........... 588
MÜBÂREK BİN ALİ MUHARRİMÎ................ 589
MÜBÂREK BİN KÂMİL HAFFÂF .................. 590
MÜCELLÂ BİN CÜMEY MAHZÛMÎ ............. 590
MUHAMMED BİN ABDÜLBÂKÎ EL-ENSÂRÎ . 591
MUHAMMED BİN ABDÜLHAMÎD .............. 592
MUHAMMED BİN ABDULLAH BİN
MEYMÛN ................................................ 593
MUHAMMED BİN ABDULLAH ELERGIYÂNÎ ................................................. 593
MUHAMMED BİN ABDULLAH EŞŞEHREZÛRÎ .............................................. 594
MUHAMMED BİN ABDÜLMELÎK ............... 595
MUHAMMED BİN ABDURRAHMÂN ELMES’ÛDÎ .................................................. 595
MUHAMMED BİN AHMED EL-EBYURDÎ ..... 596
MUHAMMED BİN AHMED KURTUBÎ ......... 597
MUHAMMED BİN ALİ MÂZERÎ .................. 597
MUHAMMED BİN EBİ’L-KÂSIM BÂCÛK ELBAKKÂLÎ .................................................. 598
MUHAMMED BİN ES’AD HAFEDE ............. 598
MUHAMMED BİN FADL EL-FÜRÂVÎ ........... 599
MUHAMMED BİN FADL İSFERÂÎNÎ ............ 600
MUHAMMED BİN HİBETULLAH ELBERMEKÎ ................................................. 600
KERDERÎ .................................................. 564
MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-MERVEZÎ (Ebû
Abdullah-ı Zâgûlî)..................................... 601
KETTÂNÎ (Muhammed bin Ahmed bin
Ahmed) ................................................... 564
MUHAMMED BİN HÜSEYN EŞ-ŞEYBÂNÎ .... 601
MUHAMMED BİN HÜSEYN (Fahr-ülKudât)......................................................602
NASR BİN ALİ EŞ-ŞÎRÂZÎ (İbn-i Ebî
Meryem) ................................................. 628
SIBT-ÜL-HAYYÂT (Abdullah bin Ali
Bağdâdî) .................................................. 708
MUHAMMED BİN ÎSÂ ET-TEMÎMÎ .............602
NASRULLAH BİN MUHAMMED................. 628
ŞİHRİSTÂNÎ (Muhammed bin Abdülkerîm) 709
MUHAMMED BİN İSMÂİL .........................603
NESEFÎ (Meymûn bin Muhammed bin
Muhammed) ........................................... 629
SİLEFÎ (Ahmed bin Muhammed) ............... 714
MUHAMMED BİN MAHMÛD ENNİŞÂBÛRÎ .................................................603
NESEFÎ ÖMER .......................................... 631
MUHAMMED BİN MENSÛR ES-SEM’ÂNÎ ...604
NÛREDDÎN ES-SÂBÛNÎ ............................. 637
MUHAMMED BİN MÜBÂREK EL-BAĞDÂDÎ
(İbn-ül-Hall)..............................................605
ÖMER BİN MUHAMMED BİN ABDULLAH .. 638
MUHAMMED BİN MUHAMMED ESSECÂVENDÎ ..............................................605
MUHAMMED BİN MUHAMMED ET-TÂÎ.....606
MUHAMMED BİN MUHAMMED MERVEZÎ
(Fâşânî veya Kâşânî) .................................612
MUHAMMED BİN MÛSÂ HÂZİMÎ ..............613
MUHAMMED BİN NÂSIR ES-SELÂMÎ..........613
MUHAMMED BİN ÖMER EL-İSFEHÂNÎ (Ebû
Mûsâ el-Medînî).......................................615
MUHAMMED BİN TÂHİR MAKDİSÎ (İbn-i
Kayserânî) ................................................616
SİRÂCÜDDÎN ALİ ÛŞÎ (Ali bin Osman) ........ 717
SÜHEYLÎ (Abdurrahmân bin Abdullah) ...... 737
SÜLEYMÂN HAKÎM ATÂ............................ 738
TÂC-ÜL-ÂRİFÎN (Ebü’l-Vefâ) ...................... 740
ÖMER BİN MUHAMMED EL-CEZERÎ (İbn-ülBezrî) ...................................................... 639
TÂHİR BİN SA’ÎD SÛFÎ ............................... 757
ÖMER BİN MUHAMMED EŞ-ŞÎRÂZÎ........... 640
TÂHİR BİN YAHYÂ BİN EBİ’L-HAYR ELİMRÂNÎ.................................................... 757
OSMAN BİN MERZÛK EL-KUREŞÎ .............. 640
RADIYYÜDDÎN SERAHSÎ (Radıyyüddîn
Muhammed bin Muhammed) .................. 641
RÂGIB-İ İSFEHÂNÎ .................................... 642
RİSLÂN ED-DIMEŞKÎ ................................. 648
SABİT BİN MENSÛR EL-KEYLÎ .................... 649
SADAKA BİN HÜSEYN BAĞDÂDÎ................ 650
SADR-ÜŞ-ŞEHÎD ÖMER ............................. 650
TÂHİR-İ BUHÂRÎ (Tâhir bin Ahmed) ........... 758
TAKIYYÜDDÎN ÖMER BİN ŞÂHİNŞÂH ......... 758
TALHÂ BİN AHMED AKÛLÎ ........................ 759
TARTÛŞÎ (Muhammed bin el-Velîd) .......... 760
UBEYDULLAH BİN ALİ EL-MÂRİSTANİYYE... 767
ÜBEY NERSÎ (Muhammed bin Ali Kûfî) ...... 768
YAHYÂ BİN ABDÜLVEHHÂB EL-İSFENÂNÎ ... 769
YAHYÂ BİN ALİ BİN HASEN EL-HULVÂNÎ .... 770
MUHAMMED BİN YAHYÂ EN-NİŞÂBÛRÎ.....620
SAFFÂR (İbrâhim bin İsmâil) ..................... 651
MUHAMMED BİN YÛSUF EŞ-ŞATİBÎ...........620
ŞÂTIBÎ (Kâsım bin Fîrruh el-Endülüsî) ........ 653
MUHAMMED BİN ZAFER (İbn-i Zafer Saklî) 621
SELÂHADDÎN-İ EYYÛBÎ ............................. 655
MUHAMMED EL-CÜZZÂMÎ .......................625
SELMÂN BİN NÂSIR EN-NİŞÂBÛRÎ ............. 664
YAHYÂ BİN SA’DÛN EL-EZDÎ (Ebû Bekr elKurtubî) ................................................... 774
MUHAMMED EL-KAZVÎNÎ .........................625
SEM’ÂNÎ (Abdülkerîm bin Muhammed
Temîmî) .................................................. 665
YAHYÂ BİN SÂLİM YEMÂNÎ ....................... 775
MUHAMMED ZÂHİD ALÂÎ BUHÂRÎ ............626
MÛSÂ BİN MÂHÎN EL-MARDÎNÎ EZ-ZÛLÎ ....626
MU’TEMİN BİN AHMED SÂCÎ ....................627
MUZAFFER BİN ERDEŞİR ...........................628
ŞEREFÜDDÎN EL-AKÎLÎ (Ömer bin Muhammed
bin Ömer)................................................ 667
SEYYİD ABDÜLKÂDİR-İ GEYLÂNÎ................ 667
SEYYİD ALİ BİN YAHYÂ.............................. 708
YAHYÂ BİN MUHAMMED DABBÎ ............... 771
YAHYÂ BİN MUHAMMED (İbn-i Hübeyre) . 771
YÛSUF EŞ-ŞÎRÂZÎ ...................................... 775
YÛSUF-İ HEMEDÂNÎ ................................. 776
ABDÜLAZÎZ BİN OSMAN
ABDÜLHAK BİN ABDURRAHMÂN EL-ENDÜLÜSÎ (İbn-ülHanefî mezhebi fıkıh âlimi Künyesi Ebû Muhammed olup ismi,
Harrât)
Abdülazîz bin Osman bin İbrâhim bin Muhammed bin Ahmed
bin Muhammed bin Fadl bin Ca’fer bin Recâ bin Zur’a’dır.
Endülüs’te yetişen Mâlikî âlimlerinden. İsmi, Abdurrahmân bin
Aslen Kûfelidir. En-Nesefî diye tanınır, İlim tahsilini Buhârâ’da
Abdullah bin Hüseyn bin Sa’îd bin İbrâhim el-Ezdî, el-İşbîlî’dir.
yaptı ve Horasan’da kadılık görevinde bulundu. Bunun
Künyesi Ebû Muhammed’dir. İbn-i Harrât diye meşhûr oldu.
yanında ilim öğrenmek için Bağdad, Horasan ve
Hadîs, fıkıh ve Arab dili ve edebiyatı ilimlerinden büyük bir
Mâverâünnehr’e giden Abdülazîz bin Osman, 533 (m. 1138)
âlimdir. Hatîb idi, şiirleri vardır. 510 (m. 1116) senesinin
yılında vefât etti.
Rebî’ül-evvel ayında İşbîl’de doğdu. Bâce’ye gelip yerleşti.
Orada çeşitli ilimleri tahsil etti. Vatan olarak seçtiği bu şehirde,
El-Luknevî’nin İmâd-üd-dünyâ “Dünyânın direği” diye övdüğü
582 (m. 1186) senesi Rebî’ül-âhır ayının sonlarında vefât etti.
Abdülazîz bin Osman, Ebû Bekr Muhammed bin Hibetullah
bin Fail es-Serahsî’den ve Ebû Tâhir bin Ahmed el-
İbn-ül-Harrât, hadîs ilmini Şüreyh bin Muhammed’den, Ebü’l-
Kalâbâdî’den ilim öğrenip fıkıh tahsil etti. Kendisinden ise;
Hakem bin Bircân’dan, Ömer bin Eyyûb’den, Ebû Bekr bin
İmâm-ül-Haremeyn Ebü’l-Kâsım Mahmûd bin Ubeydullah bin
Medîd’den, Ebü’l-Hasen Târık bin Ya’îş’den, Tâhir bin
Sa’îd el-Haraî es-Serahsî, Ebû Bekr Muhammed bin Ömer el-
Atıyye’den ve daha pekçok âlimden öğrenip, onlardan
Felansî ve birçok âlim ilim öğrenmiş ve rivâyette bulunmuştur.
rivâyetlerde bulundu. Kendisinden de, Şamlı Hadîs
âlimlerinden Ebü’l-Kâsım bin Asâkir ve daha başkaları hadîs-i
Ebû Sa’îd, onun hakkında; “Abdülazîz bin Osman Horasan’da
şerîf yazarak rivâyet ettiler. Bâce şehrine yerleşip, ilmini orada
kadılık yaptı, ömrü uzun oldu. Fetvâ almak için herkes ona
yaydı. Çeşitli eserler yazdı. İsmi çok meşhûr oldu. Bâce
müracaat ediyordu. Böylece Abdülazîz bin Osman, Buhârâ’da
Câmii’nde hatîblik ve imamlık vazîfesine ta’yin edildi
methi dillerden düşmeyen bir kadı oldu. Bu âlim, babasından,
Endülüs’teki Letmûniyye Devletinin yıkılışına kadar bu şehirde
Ahmed bin Abdülcebbâr et-Tayûrî ve ba’zı âlimlerden ilim
kaldı.
öğrendi ve rivâyette bulundu” demektedir.
Hâfız Abdullah el-Ebbâr diyor ki; “İbn-ül-Harrât, fıkıh ilminde
Abdülazîz bin Osman hazretlerinin yazmış olduğu eserlerden
büyük bir âlim, hadîs ilminde hafız (yüzbin hadîs-i şerîfi
ba’zıları şunlardır: 1. El-Münkız min-ez-zülel fî mesâil-il-cedel,
ezberlemiş) idi. Hadîslerin illetlerini ve râvîlerini çok iyi bilirdi.
2. Kifâyet-ül-fuhûl fî ilm-il-usûl, 3. Et-Ta’likât fil-hılâf: Bu eser
O, kendisinde her türlü hayrı, iyiliği toplamış, zühd ve vera’
dört cilddir. 4. El-fusûl fil-fetâvâ, 5. Ravdât-ün-nâsihîn fî şerhi
sahibi bir zât idi. Dünyâya düşkün değildi.
hutab-il-erbe’în.
Haramlardan ve şüpheli şeylerden sakınması çoktu.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine sımsıkı sarılmıştı.
1) Tabakât-üs-seniyye sh. 295 b.
2) Cevâhir-ül-mudiyye sh. 89 a-b
3) Fevâid-ül-behiyye sh. 98
Dünyâ malından az bir şey ile iktifa ederdi. Edebiyat ve şiir ile
de meşgûl olmuştur.”
İbn-i Zübeyr diyor ki; “O, zamanındaki büyük şâirlerin
şiirlerinden daha güzelini söylemiş ve natıkasında,
konuşmasının güzelliğinde onun derecesine kimse
4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 424, cild-2, sh. 1497, 1869
yükselememiştir.”
5) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1, sh. 578
Eserleri çoktur. Bunların çoğu bugüne kadar gelememiş,
yazma veya matbû’ olarak mevcûdiyetine rastlanamamıştır.
6) Brockelmann Gal-1, sh. 374 Supp-1. sh. 639
Başlıcaları şunlardır:
1. Ahkâm-üs-sugrâ ve ahkâm-ül-kübrâ: iki nüsha hâlindeki bu
17. Kitâb-ül-vâ’î: Lügat ilmine dâir 25 cildlik bir eserdir.
eserin bir benzerini Ebü’l-Abbâs bin Ebî Mervân da yazmıştır.
İbn-i Harrât’ın “El-Cem” beyn-es-Sahihayn” adlı eserinde
2. El-Cem’ beyn-es-sahîhayn: Sahîh-i Buhârî ile Sahîh-i
kaydettiği hadîs-i şerîflerden ba’zıları şöyledir:
Müslim’i bir araya topladığı bir eserdir.
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ilk vahyin
3. El-Cem’ beyn-el-müsannifât-is-sitte.
başlaması, uykuda sâdık (doğru) rü’yâ görmekle
olmuştur. Gördüğü her rü’yâ, sabahın aydınlığı
4. Kitâb-ül-mu’tel: Hadîs-i şerîflerin illetlerini bildiren bir
gibi apaçık zuhur ederdi. Sonra kendisine,
eserdir.
tenhâda yalnız kalmak sevdirildi. Yanına azık
alarak Hirâ mağarasına çekilir, ailesinin yanına
5. Kitâb-ur-rekâik vel-enîs: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve
sâlih kimselerden olan âlimlerin, evliyânın sözlerinden
seçerek, va’z ve nasîhatları, hikmetleri edebleri anlatmaktadır.
6. Kitâb-ı Hâfil: Ebû Abdullah-i Hirevî’nin “Kitâb-ül-garîbeyn”
adındaki eserine benzeyen kıymetli bir kitabıdır.
7. Kitâb-ül-mürşid: Bu. Eserin içinde Sahîh-i Müslim’in
tamâmı, Buhârî’nin Müslim üzerine yaptığı ziyâdeleri ve buna
ilâveten Ebû Davud’un, Nesâî’nin, Tirmizî’nin ve başkalarının
kitaplarında bulunan sahih ve hasen olan hadîs-i şerîfleri ile
İmâm-ı Mâlik’in Muvatta’ isimli eserinde, Buhârî’de ve
Müslim’de bulunmayan hadîs-i şerîfleri toplamıştır. Hadîste,
Sahîh-i Müslim ve Câmi’ul-kebîr kitaplarından daha büyüktür.
Bu kitabı yazmaktaki niyeti, Kütüb-i Sitte’yi toplamaktır. Buna
Müsned-i Bezzâr ve daha başka hadîs kitaplarından çok
hadîs-i şerîf ilâve etti.
gelmeden orada günlerce ibâdetle meşgûl olurdu.
Sonra Hadîce’nin ( radıyallahü anha ) yanına
döner, sonra tekrar Hirâ mağarasına dönerdi.
Nihâyet Hirâ mağarasında bulunduğu bir sırada,
ansızın emr-i Hak karşısına çıkıverdi. Kendisine
melek gelerek: “Oku!” dedi. Resûlullah (
aleyhisselâm ): “Ben okumak bilmem” cevâbını
verdi. Fahr-i Kâinat ( aleyhisselâm ) bundan
sonrasını şöyle anlattılar “O zaman melek beni
alarak takatim kesilinceye kadar sıkıştırdı. Sonra
beni bırakıp yine: “Oku!” dedi. Ben de: “Okumak
bilmem” dedim. Melek beni yine alıp, ikinci defa
takatim kesilinceye kadar sıkıştırdı. Sonra beni
bırakıp yine “Oku!” dedi. Ben de: “Okumak
bilmem” dedim. Nihâyet beni yine üçüncü defa
olarak takatim kesilinceye kadar sıkıştırdı. Sonra
beni bırakıp şu (Alâk sûresinin besinci âyet-i
8. Kitâb-ı beyân-il-hadîs: Sahîh-i Müslim kadar olan bir
kerîmesinin sonuna
eseridir.
kadar) okudu: Meâli; “Yaratan Rabbinin adıyla
oku! O Allah ki, insanı bir kan pıhtısından yarattı.
9. Kitâb-üt-tevbe: Tövbe hakkında iki cildlik bir eseridir.
Herhalde oku! Senin Rabbin kalemle yazı
yazmayı öğreten kerîmler kerîmidir. İnsana
10. Mu’cizât-ur-Resûl: Bir cilddir.
11. Makâlât-ül-fakr velganî.
12. Kitâb-üs-salât vet-teheccüd: Bir cilddir.
bilmediğini öğretmiştir.
“Cebrâil (aleyhisselâm) gözümden kayboldu.
Lâkin onun heybet, şiddet ve korkusu üzerimde
sabit kaldı. Bana mecnûn diyeceklerinden ve
bana dil uzatıp kötüleyeceklerinden korktum.
13. Kitâb-ül-âkıbe: ölümü ve ondan sonrasını anlatan bir
Hadîce’nin yanına geldim. Vücûdum titriyordu.
eserdir.
Kendimden geçmiş idim. Hadîce’nin dizine
yaslandım. Gördüğüm şeyleri ona anlattım ve
14. Kitâb-ur-reşâtî: Soyları, kabileleri ve beldeleri anlatan iki
bana kâinlik arız olacağından korkuyorum”
cildlik bir eserdir.
dedim. Hadice ( radıyallahü anha ) “Allah
korusun! Hak teâlâ sana hayır ihsân eder,
15. Muhtasar-ı kitâb-il-kifâye: Çeşitli rivâyetler hakkındadır.
16. Kitâb-ül-hac vez-ziyâre.
hayırdan başka şey dilemez. O Allah hakkı için
benim ümidim şöyledir ki; sen bu ümmetin
peygamberi olacaksın. Zîrâ sen misâfiri seversin.
Doğru söylersin ve emîn kimsesin. Âcizlere
şerefini, kıymetini anlatabilmek için, “Öyle birgün idi ki...”
yardım edersin. Yetimleri korursun Garîblere iyilik
buyurdu. Cebrâil aleyhisselâmı insan şeklinde görmek, onun
edersin ve iyi huylusun. Bu hasletlerin sâhibi olan
sesini işitmek, kulların muhtaç olduğu bilgiyi, gayet güzel ve
kimseye korku ve ürkmek olmaz” dedi.
açık olarak, Resûlullahın mübârek ağzından işitmek nasîb
olan bir gün gibi, şerefli ve kıymetli bir vakit bulunabilir mi?
Bundan sonra Hadîce ( radıyallahü anha ) Resûlullahı (
aleyhisselâm ) yanına alarak amcasının oğlu Varaka bin
“O vakit, ay doğar gibi, bir zât yanımıza geldi.
Nevfel bin Esed’e götürdü. Varaka, câhiliyet devrinde
Elbisesi çok beyaz, saçları pek siyah idi.
hıristiyan olmuş, semâvî kitabları okumuştu, İncîl’i Arabca
Üzerinde toz toprak, ter gibi yolculuk alâmetleri
yazmış olan, ilim sahibi ihtiyâr bir kimse idi. Hadice (
görünmüyordu. Resûlullahın ( aleyhisselâm )
radıyallahü anha ): “Ey amca! Dinle bak kardeşinin oğlu neler
Eshâbı olan bizlerden hiçbirimiz onu
söyleyecek” dedi. Varaka, “Ne var kardeşimoğlu?” diye
tanımıyorduk. Ya’nî, görüp bildiğimiz kimselerden
sorunca Resûlullah ( aleyhisselâm ) gördüğü şeyleri kendisine
değildi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrunda
haber verdi. Bunun üzerine Varaka: “Yâ Muhammed! (
oturdu. Dizlerini, mübârek dizlerine yanaştırdı.”
aleyhisselâm ) Sana müjdeler olsun ki, sen Îsâ’nın
Bu gelen, Cebrâil ismindeki melek idi. İnsan
(aleyhisselâm) haber verip benden sonra bir peygamber gelir
şekline girmişti. Cebrâil aleyhisselâmın böyle
ki, ismi Ahmed’dir diye buyurduğu kimsesin ve sana nâzil olan
oturması, edebe uymuyor gibi görünüyor ise de,
Mûsâ’ya (aleyhisselâm) nâzil olan Nâmûs-u ekberdir (ya’nî,
bu hali, mühim birşeyi bildirmektedir. Ya’nî, din
Cebrâil aleyhisselâmdır). Yakında dînini yaymak ve cihâd
bilgisi öğrenmek için utanmak doğru olmadığını
etmekle emrolunursun. Ben şehâdet ederim ki, sen Îsâ’nın
ve üstada gurûr, kibir yakışmıyacağını
(aleyhisselâm) müjdelediği peygambersin. Eğer kâfirlerle
göstermektedir. Herkesin, dinde öğrenmek
muharebe zamanına yetişirsem, senin yanında cihad ederim.
istediklerini, öğretmenlere serbestçe ve
Keşke sen tebliğle emredildiğin zamanda genç ve kuvvetli
sıkılmadan sorması lâzım geldiğini Cebrâil
olarak hayatta olaydım da, kavmin seni şehirden çıkardıktan
aleyhisselâm, Eshâb-ı Kirâma anlatmaktadır.
sonra sana yardım edeydim” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ):
Çünkü, din öğrenmekte utanmak ve Allahü
“Beni bu şehirden çıkaracaklar mı?” buyurunca, Varaka: “Evet!
teâlânın hakkını ödemekte ve öğretmekte ve
Hiçbir peygamber yoktur ki, kavmi ona eziyet etmemiş olsun,
öğrenmekte sıkılmak olmaz.
şehirden dışarı çıkarılmamış olsun. Şayet senin da’vet
günlerinde hayatta olursam, sana son derece yardım ederim”
cevâbını verdi. Sonra Resûlullahın ( aleyhisselâm ) elini öptü.
Çok geçmeden vefât etti. Resûlullahın ( aleyhisselâm )
da’vetine yetişemedi, İbn-i Harrat’ın eserine aldığı hadîs-i
şerîflerden biri “Cibril hadîsi”dir. Bu hadîs-i şerîfi Mevlânâ
Hâlid-i Bağdadî hazretleri “İ’tikâdnâme” kitabında çok güzel
açıklamaktadır.
O zât; “Yâ Resûlallah! Bana İslâmiyeti
müslümanlığı anlat” dedi. Resûlullah (
aleyhisselâm ) buyurdu ki; “İslamın şartlarından
birincisi Kelime-i şehâdet getirmekdir” Kelime-i
şehâdet getirmek demek, “Eşhedû en lâ ilahe
illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve
resûlüh”, söylemekdir. Ya’nî, akil ve baliğ olan ve
konuşabilen kimsenin,“Yerde ve gökde, O’ndan
Müslümanların kahraman imamı, Eshâb-ı Kirâmın
başka, ibâdet edilmeğe hakkı olan ve tapılmağa
yükseklerinden, hep doğru söyleyici olmakla meşhûr, sevgili
lâyık olan hiçbir şey ve hiçbir kimse yoktur. Hakikî
büyüğümüz, Ömer bin Hattâb ( radıyallahü anh ) bu hâdiseyi
ma’bûd ancak, Allahü teâlâdır.” O vâcib-ül-
şöyle anlatır:
vücûddur. Her üstünlük Ondadır. Onda hiçbir
kusur yoktur. Onun ismi (Allah) dır, demesi ve
“Öyle birgün idi ki, Eshâb-ı Kirâmdan birkaçımız Resûlullah (
buna kalb ile kesin olarak inanmasıdır. Ve yine, o
aleyhisselâm ) efendimizin huzûrunda ve hizmetinde
gül renkli, beyaz kırmızı, parlak, sevimli yüzlü ve
bulunuyorduk.” O gün, o saat, öyle şerefli, öyle kıymetli ve hiç
kara kaşlı ve kara gözlü, mübârek alnı açık, güzel
ele geçmez bir gün idi. O gün, Resûlullahın sohbetinde,
huylu, gölgesi yere düşmez ve tatlı sözlü,
yanında bulunmakla şereflenmek, rûhlara gıda olan, canlara
Arabistan’da Mekke’de doğduğu için Arab
zevk ve safa veren cemâlini görmek nasîb olmuştu. Bu günün
denilen, Hâşimî evlâdından “Abdullahın oğlu
Muhammed adındaki zât-ı âlî, Allahü teâlânın
ayrılan rûhlar değildirler. Meleklere îmân şöyle
kulu ve resûlüdür, ya’nî peygamberidir.” İslamın
olmalıdır: Melekler, Allahü teâlânın kullarıdır.
temelinden ikincisi, şartlarına ve farzlarına uygun
Ortakları değildir. Kızları değildir. Kâfirler,
olarak, hergün beş kerre “Vakti gelince, namaz
müşrikler, öyle sandılar. Allahü teâlâ, meleklerin
kılmaktır.” Namazları; farzlarına, vâciblerine,
hepsini sever. Allahü teâlânın emirlerine itaat
sünnetlerine dikkat ederek ve gönlünü Hakka
ederler. Günah işlemezler. Emîrlere isyan
vererek, vakitleri geçmeden kılmalıdır. İslâmın
etmezler. Erkek ve dişi değildirler. Evlenmezler.
üçüncü temeli, “Malın zekâtını vermektir.” Zekâtın
Çocukları olmaz. Hayât sahibi, diridirler.
ma’nâsı, temizlik, övmek ve iyi, güzel hâle
gelmek demektir. İslâmiyette zekât demek;
Îmânın altı aslından üçüncüsü: “Allahü teâlânın
ihtiyâcından fazla ve (Nisâb) denilen belli bir sınır
indirdiği kitaplarına inanmaktır.” Allahü teâlâ, bu
mikdârında (Zekât malı) olan kimsenin, malının
kitapları, ba’zı Peygamberlere, melekle okutarak,
belli mikdârını ayırıp, Kur’ân-ı kerîmde adı
ba’zılarına ise, levha üzerinde yazılı olarak,
bildirilen müslümanlara, başa kakmadan vermesi
ba’zılarına da, meleksiz işittirerek indirdi. Bu
demektir, İslâmın beş temelinden
kitapların hepsi Allahü teâlânın kelâmıdır. Ebedî
dördüncüsü, “Ramazân-ı şerîf ayında, her gün
ve ezelîdirler. Mahlûk değildirler.
oruç tutmaktır.” İslamiyette oruç, şartlarını
gözeterek, Ramazan ayında, hergün üç şeyden
kendini korumak demektir. Bu üç şey; yemek,
içmek ve cimâ’dır.
O zât Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) bu cevapları
işitince, “Doğru söyledin yâ Resûlallah” dedi. O
zât yine sorarak, “Yâ Resûlallah! ( aleyhisselâm )
îmânın ne olduğunu da bana bildir” dedi.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Önce, Allahü teâlâya
inanmaktır” buyurdu. İmân demek, keşf ile
bularak veya vicdanla bularak, yahut bir delîl ile
aklın anlaması yolundan veya seçilmiş,
beğenilmiş bir söze güvenerek ve uyarak, belli
altı şeye can ve gönülden inanmak ve dil ile de
söylemektir.
Bu altı şeyden birincisi, Allahü teâlânın vâcib-ül-vücûd ve
hakîki ma’bûd ve bütün varlıkların yaratıcısı olduğuna
inanmaktır. Dünyâ âleminde ve âhıret âleminde bulunan
herşeyi, maddesiz, zamansız ve benzersiz olarak yoktan var
eden, ancak Allahü teâlâdır diye kesin inanmaktır.
Îmânın altı temelinden ikincisi: “O’nun
meleklerine inanmaktır.” Melekler, cisimdir.
Latifdir. Gaz hâlinden de daha latîfdirler.
Nûrânîdirler. Diridirler. Akıllıdırlar, insanlardaki
kötülükler, meleklerde yoktur. Her şekle
girebilirler. Gazlar, sıvı ve katı olduğu gibi ve katı
olunca, şekil aldığı gibi, melekler de güzel şekiller
alabilirler. Melekler, büyük insanların bedeninden
Altı inanılacak şeyden dördüncüsü, “Allahü
teâlânın Peygamberlerine inanmaktır.” insanları,
Allahü teâlânın beğendiği yola kavuşturmak,
doğru yolu göstermek için gönderilmişlerdir.
İslâmiyette (Resûl) demek, yaratılışı, huyu, ilmi,
aklı zamanında bulunan bütün insanlardan üstün,
kıymetli, muhterem bir insan demektir. Hiçbir kötü
huyu, beğenilmiyecek hâli yoktur.
Peygamberlerde, (İsmet) sıfatı vardır. Ya’nî
peygamber olduğu bildirilmeden önce ve
bildirildikten sonra, küçük ve büyük hiçbir günâh
işlemez. Peygamber olduğu bildirildikten sonra,
peygamber olduğu yayılıncaya, anlaşılıncaya
kadar, körlük, sağırlık ve benzerleri ayıb ve
kusurları da olmaz. Her Peygamberde yedi şey
bulunduğuna inanmak lâzımdır: Emânet, sıdk,
tebliğ, adâlet, ismet, fetânet ve emn-ül-azl. Ya’nî
peygamberlikden azl edilmezler. Fetânet, çok
akıllı, çok anlayışlı demektir.
Îmân edilmesi lâzım olan altı temelden
beşincisi, “Âhıret gününe inanmaktır.” bu
zamanın başlangıcı, insanın öldüğü gündür.
Kıyâmetin sonuna kadardır. Son gün denilmesi,
arkasından gece gelmediği içindir. Yahut
dünyâdan sonra geldiği içindir. Bu hadîs-i şerîfte
bildirilen gün, bildiğimiz gece gündüz demek
değildir. Bir vakit, bir zaman demektir. Kıyâmetin
ne zaman kopacağı bildirilmedi, zamanını kimse
anlıyamadı. Fakat, Peygamberimiz (
aleyhisselâm ), birçok alâmetlerini ve
sen O’nu görmüyorsan da, O muhakkak seni
başlangıçlarını haber verdi: Hazret-i Mehdî
görür” buyurdu.
gelecek, Îsâ aleyhisselâm gökden Şam’a inecek,
Deccâl çıkacak. Ye’cüc-me’cûc denilen kimseler
O zât yine: “Doğru söyledin” dedi. Bu sefer “Yâ
heryeri karıştıracak Güneş batıdan doğacak.
Resûlallah! Kıyâmet ne zaman kopacak?” dedi,
Büyük zelzeleler olacak. Din bilgileri unutulacak.
Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Bu mes’elede
Fısk, kötülük çoğalacak. Dinsiz, ahlâksız,
sorulan, sorandan daha âlim değildir. Ama ben
namussuz kimseler emîr olacak. Allahü teâlânın
sana onun alâmetlerini söyleyeyim?” buyurup
emirleri yaptırılmıyacak. Haramlar her yerde
kıyâmetin alâmetlerinden ba’zılarını saydıktan
işlenecek, Yemenden ateş çıkacak. Gökler ve
sonra, Lokman sûresi, otuzdördüncü âyet-i
dağlar parçalanacak. Güneş ve Ay kararacak.
kerîmesini okudu (meâli): “Kıyâmetin ne zaman
Denizler birbirine karışacak ve kaynayıp
kopacağını bilmek, şüphesiz ki Allaha mahsûstur.
kuruyacaktır.
Yağmuru O indirir, rahimlerde olanları O bilir.
Hiçbir kimse de nerede öleceğini bilemez.
İnanılması lâzım olan altı temel şeyden
Muhakkak Allah en iyi bilen ve haberdâr olandır.”
altıncısı; “Kadere, hayır ve şerlerin Allahü
teâlâdan olduğuna inanmaktır.” insanlara gelen
Bundan sonrasını şöyle anlattı: “Sonra o zât
hayır ve şer, fâide ve zarar, kazanç ve ziyanların
kalkıp gitti. Arkasından Resûlullah ( aleyhisselâm
hepsi, Allahü teâlânın takdîr etmesi
): “O zâtı bana geri getirin” buyurdu. Hemen
iledir. (Kader), bir çokluğu ölçmek, hüküm ve emir
peşinden koştular. Fakat onu bulamadılar. Bunun
demektir. Çokluk ve büyüklük ma’nâsına da gelir.
üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ): “O Cibril’dir.
Allahü teâlânın, birşeyin varlığını dilemesine
Sizin öğrenmenizi diledi. Çünkü siz
kader denilmiştir. Kaderin, ya’nî varlığı irâde
sormadınız” buyurdu.
edilen şeyin var olmasına (Kaza) denir. Kaza ve
kader kelimeleri birbirinin yerine de kullanılır.
Buna göre kaza demek, ezelden ebede kadar
yaratılmış ve yaratılacak şeyleri, Allahü teâlânın
ezelde dilemesidir. Bütün bu eşyanın, kazâya
uygun olarak, daha az ve daha çok olmayarak
yaratılmasına kader denir. Allahü teâlâ, olacak
herşeyi ezelde, sonsuz öncelerde biliyordu, İşte
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İnsanlar,
Allahtan başka ilâh yoktur deyinceye
kadar (onlarla) çarpışmaya me’mûr oldum. İmdi
herkim Allahtan başka ilâh yoktur derse malını ve
canını benden korumuş olur. Ancak hakkıyla
olursa müstesna! Onun da hesabı Allaha
kalmıştır.”
bu bilgisine (Kaza ve kader) denir. Bu varlıklar, o
Resûlullah ( aleyhisselâm ), Muâz bin
kazadan meydana gelmiştir. Bu ilme uygun
Cebel’e: “Allahın, kulları üzerindeki hakkı nedir
olarak, eşyanın var olmasına da (Kaza ve
bilir misin?” diye suâl buyurdu. Muâz bin Cebel (
kader) denir. Kadere imân etmek için, iyi bilmeli
radıyallahü anh ) “Allah ve Resûlü bilir” dedi.
ve inanmalıdır ki, Allahü teâlâ, bir şeyi
Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Gerçekten Allahın
yaratacağını ezelde irâde etti, diledi ise, az veya
kulları üzerindeki hakkı; O’na ibâdet etmeleri ve
daha çok olmaksızın, dilediği gibi var olması
kendisine hiçbir şeyi ortak koşmâmalarıdır.” Biraz
lâzımdır. Olmasını dilediği şeylerin var olmaması
sonra “Yâ Muâz bin Cebel! Bunu yaptıkları
ve yokluğunu dilediği eşyanın var olması
takdîrde, kulların Allah üzerinde hakkı nedir, bilir
imkânsızdır.
misin?” buyurdu. Muâz bin Cebel ( radıyallahü
Resülullah ( aleyhisselâm ) sözünü bitirince suâli
soran zât “Doğru söyledin” dedi ve: “Yâ
Resûlallah! ihsân nedir?” diye sordu. Resûlullah (
anh ), “Allah ve Resûlü bilir” dedi. Resûlullah (
aleyhisselâm ) “Onlara azâb
etmemesidir”buyurdu.
aleyhisselâm ): “Allahü teâlâdan, O’nu
Ebû Mûsâ el-Eş’arî ( radıyallahü anh ), “Yâ
görüyormuş gibi korkmandır. Çünkü her ne kadar
Resûlallah! İslâmın (müslümanların) hangisi daha
hayırlıdır?” diye suâl etti. Resûlullah (
6) Keşf-üz-zünûn sh. 19, 20, 383, 481, 599, 911, 1473, 1996
aleyhisselâm ): “Elinden ve dilinden
müslümanların emîn olduğu kimsedir” buyurdu.
7) El-Cem’ beyn-es-Sahihayn
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Sizden
hiç biriniz, ben kendisine, çocuğundan,
babasından ve bütün insanlardan daha sevgili
olmadıkça (kâmil olarak) îmân etmiş olamaz.”
ABDÜLHÂLIK GONCDÜVÂNÎ
“Dört şey vardır ki, bunlar kimde bulunursa, o
Evliyânın önderlerinden, İslâm âlimlerinin büyüklerindendir.
kimse hâlis münâfık olur. Kimde bunlardan bir
Babası Abdülcemîl, âlim ve ârif bir kimse olup, Malatyalı idi.
nesne bulunursa, onu bırakıncaya kadar
İmâm-ı Mâlik hazretlerinin soyundandır. Zâhirî ve bâtınî
kendisinde nifaktan bir haslet var demektir:
ilimlerde üstün olup, müşkülü olanlar ona başvururdu. Hızır
Konuştumu yalan söyler, söz verir sözünde
aleyhisselâm ile görüşür, sohbet ederlerdi. Birgün Hızır
durmaz, va’d ederse va’dinden döner, kavga
(aleyhisselâm) kendisine: “Senin sâlih bir erkek evlâdın
ederse haktan ayrılır.”
olacak, ismini Abdülhâlık koyarsın!” buyurdular. Çocuk
doğmadan Abdülcemîl ( radıyallahü anh ) Buhârâ’ya göç etti.
“Âhır zamanda bir takım deccâller, yalancılar
Goncdüvân kasabasına yerleşti. Abdülhâlık Goncdüvânî
çıkacak. Size, sizin ve babalarınızın işitmediği
orada doğdu. Çocukluğunu burada geçirdi. Yine burada 575
hadîsler getirecekler. Aman onlardan sakının!
(m. 1179) târihinde vefât etti.
Sizi saptırarak fitneye düşürmesinler!”
Abdülhâlık Goncdüvânî hazretleri, ilim öğrenmek
“Vallahi Meryem’in oğlu (Îsâ aleyhisselâm) âdil bir
için, beş yaşında iken Buhârâ’ya gönderildi.
hakem olarak mutlaka inecek ve mutlaka haçı
Buhârâ’nın büyük âlimlerinden Hâce
kıracak, domuzu öldürecek, cizyeyi kaldıracak,
Sadreddîn’den ( radıyallahü anh ) Kur’ân-ı kerîm
genç dişi develer başıboş bırakılarak onlara
ve tefsîrini öğrenmeye başladı. Okuma
rağbet edilmeyecek, bütün düşmanlıklar,
esnasında “Rabbinize tezarrû’ ederek ve gizli duâ
küsüşmeler ve hasedlikler muhakkak sûrette
ediniz” (A’râf-55) meâlindeki âyet-i kerîmeye
kalkacak. (Îsâ aleyhisselâm) insanları mala da’vet
gelince hocasına; “Efendim! Bu “gizli”den murâd
edecek, fakat malı hiçbir kimse kabûl
edilen nedir? Kalb ile yapılan zikrin aslı nedir?
etmeyecektir.”
Eğer zikir ve duâ, aşikâr (açıktan, sesli olarak), dil
ile olursa riyadan korkulur. Araya riya girerse,
İbn-i Harrât Abdülhak bin Abdurrahmân, Eshâb-ı Kirâmdan
hakkı ile (lâyık olduğu şekilde) zikir edilmemiş
Ebû Saîd’in şöyle anlattığını bildiriyor: “Resûlullahın (
olur. Şayet kalb ile zikretsem, “Şeytan insanın
aleyhisselâm ) yüzündeki haya örtüsü, bâkire kızlardan daha
damarlarında kan gibi dolaşır” hadîs-i şerîfi
çoktu. Birşeyi beğenmediğini yüzünden anlardık.”
gereğince, şeytan bu zikri duyar. Ne yapacağımı
bilemiyorum, bu müşkülümü halletmenizi istirhâm
ederim, efendim!” diye arz etti. Hocası, büyük
1) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 175, 177
2) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1350
âlim Sadreddîn hazretleri, bu yaştaki bir çocuğun
kendisinin bile anlıyamadığı böyle bir suâl
sorabilmesine hayret etti, hayran kaldı. Cevâb
olarak, “Evlâdım! Bu mes’ele, kalb ilimlerinin bir
3) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 271
konusudur. Allahü teâlâ nasîb ederse, sana bu
ilimleri öğretebilecek bir üstada kavuşturur. Kalb
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 92
ile zikri ondan öğrenirsin, böylece bu müşkülün
halledilmiş olur” buyurdu. Abdülhâlık Goncdüvânî
5) Tehzîb-ül-esmâ vel-luga cild-1, sh. 292, 293
( radıyallahü anh ) bu işâret üzerine, mes’elelerini
halledecek o büyük zâtı beklemeye başladı.
Birgün Hızır aleyhisselâm yanına geldi. Ona,
muhabbet, sevgi duymaya başladı. Böylece
Allahü teâlâyı gizli ve açık zikretme, anma
evliyânın, Allahü teâlânın nûruyla baktığının ne
yollarını öğretti ve onu ma’nevî evlâtlığa kabûl
demek olduğunu çok iyi anladı. Kelime-i şahadet
edip, “Kalbinden “La ilahe illallah, Muhammedün
getirip müslüman olmakla şereflendi. Sâdık
Resûlullah” Kelime-i tayyibesini şöyle şöyle
talebelerinden oldu. Bunun üzerine Abdülhâlık
zikredersin!” diye ta’rîf etti. Abdülhâlık hazretleri
Goncdüvânî hazretleri talebelerine dönerek
de, ta’rîf üzere, bu mübârek Kelime-i tevhîdi
buyurdu ki, “Ey dostlar! Gelin biz de ahde uyalım,
sessiz olarak, kalben söylemeğe başladı. Bunu,
zünnârımızı keselim, imân edelim. Şöyle ki, bu
kendisine bir ders olarak kabûl etti. Bu hâl,
genç maddî zünnârı kesti, biz de kalbe âid
kendisinin ma’nevî makamlarda pekçok
zünnârı keselim. O da, kibr ve gurûrdur. Bu genç,
yükselmesine sebep oldu.
af dileyenlerden oldu; biz de affa mazhar olalım”
buyurdu. Dostlar arasında şaşılacak hâller
Abdülhâlık Goncdüvânî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki:
göründü. Hazreti Hâcenin ayaklarına düştüler,
“Yirmiiki yaşında idim. Hızır aleyhisselâm beni,
tövbelerini yenilediler. Hep birlikte tövbe ettiler ve
Mâverâünnehr’de yaşayan büyük âlim ve velî Yûsuf-i
kalblerinin Allahü teâlâdan başka bir şeye
Hemedânî hazretlerine gönderdi. Ondan tam istifâdeye
bağlılıkları kalmadı.
kavuştum.”
Birgün huzûruna bir kimse gelip, “Eğer Allahü teâlâ beni
Bu sebeple, Abdülhâlık Goncdüvânî hazretlerinin sohbette
Cennet ile Cehennem arasında muhayyer kılsa, ben
üstadı Yûsuf-i Hemedânî ( radıyallahü anh ), zikir tâlim hocası
Cehennemi seçerim. Zira bütün ömrümde nefsimin arzusu
da Hızır (aleyhisselâm) idi.
üzerine amel etmedim. O halde Cennet nefsin muradıdır.
Abdülhâlık Goncdüvânî ( radıyallahü anh ) beş
vakit namazını Kâ’be-i muazzamada kılar, tekrar
Buhârâ’ya dönerdi. Bir Aşure günü talebelerine
ders veriyordu. Evliyâlık hallerini anlatıyordu.
Görünüşü müslüman kıyâfetinde olan bir genç
kapıdan girip, talebelerin arasına oturdu.
Abdülhâlık hazretleri arada sırada o gence
bakıyordu. Bir müddet onun sohbetini dinleyen
genç. “Efendim! Resûlullah ( aleyhisselâm
) “Mü’minin firâsetinden korkunuz. Çünkü o,
Allahın nûru ile bakar” buyuruyor. Bu hadîs-i
şerîfin sırrı nedir?” diye sordu. Abdülhâlık
Goncdüvânî hazretleri, “Sırrı şudur ki; belindeki
zünnârını (hıristiyanların ibâdette bellerine
Cehennem ise, Allahü teâlânın muradıdır” dedi. Abdülhâlık
Goncdüvânî hazretleri bu sözü red ederek, “Kulun seçme
hakkı yoktur. Her nereye git derlerse oraya gideriz. Nerede
kalın derlerse orada kalırız. Kulluk budur. Senin dediğin kulluk
değildir” buyurdu. O kimse de, “Efendim! Tasavvuf yolunda
bulunan kimseye şeytân yaklaşabilir mi?” diye sordu.
Tasavvuf yoluna yeni gelmiş bir talebe, nefsini emmâre
olmaktan kurtaramamış ise, birşeye Öfkelendiği zaman şeytan
ona yaklaşabilir. Şayet nefsi mutmainne derecesine çıkmış
ise, o kimsede öfkelenmek yerine, gayret hâsıl olur. Her ne
zaman gayret etse, şeytan ondan kaçar. Bu kadar sıfat o
kimseye kâfidir. Yeter ki, Hakka yönelsin. Allahü teâlânın
Kitabına ve Resûlünün sünnetine sarılsın. Bu iki nûr arasında
tasavvuf yolunda yürüsün” buyurdu.
bağladıkları ve ucunda haç asılı parmak
Abdülhâlık Goncdüvânî hazretleri, Allahü teâlânın
kalınlığında yuvarlak ip) kesip çıkar ve müslüman
indinde duâsı makbûl olan kimselerden idi.
olmakla şereflen!” buyurdu. Genç i’tirâz edip,
İnsanlar ve cinler onun duâsına kavuşmak için,
“Allahü teâlâya sığınırım, benim belimde zünnâr
uzak yerlerden bile gelirlerdi. Birgün Abdülhâlık
mı var?” deyince, Abdülhâlık ( radıyallahü anh )
Goncdüvânî’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna
bir talebesine işâret etti. Talebe, o gencin
uzak yerden bir misâfir, biraz sonra da yanlarına,
üzerindeki hırkasını çıkarınca, belinde zünnâr
güzel sûretli, temiz giyimli bir genç geldi
bağlı olduğu görüldü. Bu hâdise karşısında genç,
Abdülhâlık hazretlerinden düâ isteyip hemen
çok mahcûb oldu. Ne yapacağını şaşırdı.
ayrıldı. Misâfir, “Efendim! Bu gelen genç kimdi
Kalbinde İslâmiyete karşı bir sevgi meydana
acaba? Gelmesi ile gitmesi bir oldu” dedi. O da,
geldi. Abdülhâlık Goncdüvânî hazretlerine
“Bizi ziyârete gelip duâ istiyen bir melek idi”
buyurdu. Misâfir hayret etti ve “Efendim! Son
Tasavvufta meşhûr olan (onbir temel kelime), Abdülhâlık
nefeste îmân selâmeti ile gidebilmemiz için bize
Goncdüvânî’nin sözlerindendir.
de duâ buyurur musunuz?” diye arzuda bulundu.
Bunun üzerine Abdülhâlık Goncdüvânî hazretleri,
“Her kim farzları eda ettikten sonra duâ ederse,
duâsı kabûl olur. Sen, farz olan ibâdeti yaptıktan
sonra duâ ederken bizi hatırlarsan, biz de seni
hatırlarız. Bu durum hem senin, hem de bizim için
duânın kabûl olmasına vesîle olur” buyurdu.
1) Reşâhat sh. 25
2) Câmi’-il-kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 50
3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 3066
(Allahü teâlâ, Resûlullahın ve evliyâsının duâsını
kabûl edeceğini Kur’ân-ı kerîmde bildirmektedir.
4) İrgam-ül-mürîd sh. 51
Nitekim hadîs-i şerîfte, “Saçları dağınık ve
kapılardan kovulan öyle kimseler vardır ki, bir şey
5) Behcet-üs-seniyye sh. 13
için yemîn etseler, Allahü teâlâ, onları
doğrulamak için o şeyi yaratır” buyuruldu. Allahü
teâlâ sevdiği kullarını yalancı çıkarmamak için,
yemîn ettikleri şeyleri bile yaratınca, duâlarını
elbet kabûl buyurur. Allahü teâlâ mü’min
sûresinin altmışıncı âyetinin meâlinde, “Bana duâ
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 972
7) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 28
8) Menâkıb-ı Abdülhâlık Goncdüvânî, Fadlullah bin Rüzbehân
İsfehânî. Yahyâ Tevfîk kısmı No. 190
ediniz! Duânızı kabûl ederim” buyurdu. Duâların
kabûl olması için şartlar vardır. Bu şartları taşıyan
9) Risale fî âdâb-ı tarikatı li-Hâce Abdülhâlık Goncdüvânî
duâ elbet kabûl olunur. Herkes bu şartları bir
Yahyâ Tevfîk kısmı. No: 190
araya getiremediği için, duâlar kabûl olmuyor. Bu
şartları yaptıklarına güvenilen âlimlerin, velilerin
duâ etmeleri için, onlara yalvarmak şirk olmaz.
Allahü teâlâ, sevdiklerinin rûhlarına işittirir.
Onların hatırı için istenileni yaratır. Onların rûhları
diri iken de, öldükten sonra da, Allahü teâlânın
verdiği kuvvet ile ve izni ile dirilere yardım
ABDÜLKÂDİR-İ GEYLÂNÎ
(Bkz. Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî)
ederler. Böyle inanarak evliyâdan yardım
istemek, Allahü teâlâdan başkasına tapınmak
olmaz. Allahü teâlâya tapınmak, O’na inanmak,
ABDÜLKÂHİR SÜHREVERDÎ (Ebü’n-Necîb)
O’ndan istemek olur.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’n-Necîb olup ismi,
Abdülhâlık Goncdüvânî hazretleri, Vasıyyetname risalesinde
ma’nevî oğulları Hâce Evliyâyı Kebîr’e buyurdular ki: “Sana
vasıyyet ederim ey oğul ki; her hâlinde ilim, edeb ve takvâ
üzere ol! İslâm âlimlerinin kitaplarını oku! Fıkıh ve hadîs
öğren! Câhil tarikatçılardan sakın! Şöhret yapma! Şöhretde
âfet vardır. Aslandan kaçar gibi câhillerden kaç! Bid’at sahibi
sapıklar ile ve dünyâya düşkün olanlar ile arkadaşlık etme!
Helâlden ye! Çok gülme! Kahkaha ile gülmek gönlü öldürür.
Herkese şefkat ve merhamet et! Kimseyi hakîr görme! Kimse
Abdülkâhir bin Abdullah bin Sa’d bin Hüseyn bin Kâsım bin
Alkame bin Nadr bin Muâz bin Abdurrahmân bin Kâsım bin
Muhammed bin Ebî Bekr es-Sıddîk’dır (radıyallahü anhüm)
Diyâüddîn es-Sühreverdî adıyla anılır. Sühreverdî hazretleri
takriben 490 (m. 1097) senesinde Sühreverd denilen yerde
doğdu. Gençliğinde Bağdad’a geldi. 563 (m. 1168) senesi
Cemâzil-âhır ayının onyedinci Cum’a günü ikindi vakti
Basra’da vefât etti. Ertesi gün erkenden tekkesine defnolundu.
ile münâkaşa, mücâdele etme! Kimseden bir şey isteme!
Sühreverdî hazretleri, fıkıh ilmini Nizâmiyye Medresesi’nde
Tasavvuf büyüklerine dil uzatma! Onları inkâr eden felâkete
hocalık yapan Es’ad Mühenî’den, tasavvuf ilmini İmâm-ı
düşer. Mayan fıkıh, evin mescid olsun!”
Gazâlî Tûsî’nin birâderi Ahmed eş-Şihâb’dan, hadîs ilmini Ali
Bin Neyhan’dan tahsil etti. Tasavvuf yoluna girince, uzun
zaman insanlardan uzak yaşadı ve uzlete çekildi. Daha sonra
biri uyanık biri idi. Orada yüksek bir yere çıktı. Yukarıdan
insanlar arasına girdi. Onları va’zü nasîhatlarıyla Allahü
hizmetçisine seslenip, “Ona bir tokmak ver” dedi. O da
teâlâya çağırdı. Onun gayreti sebebiyle çok kimse hakîkî
tokmağı bana verdi. Onlarla beraber pirinci tokmakladım.
müslüman olma saadetine kavuştu. Kendisinden Ahmed
Böyle işe alışık değildim, İş sahibi göz ucu ile bana bakıyordu.
Şihâb’in birâderzâdesi Ebû Hafs Ömer es-Sühreverdî, İbn-i
Bir saat geçti. Sonra iş sahibi beni çağırdı. Ben de gittim.
Asâkir, Sem’ânî, Abdullah bin Mes’ûd bin Abdullah bin Matar
Bana bir miktar altın verdi ve: “İşte senin ücretin” dedi. Onu
er-Rûmî gibi seçilmiş zâtlar ilim ve edeb öğrendiler.
aldım ve oradan ayrıldım. Sonra, Allahü teâlâ benim kalbime
ilim öğrenmek arzu ve isteğini verdi. Din bilgilerini en ince
Sühreverdî hazretleri, hırkasını Kâdı Vecihüddîn’den giydi. O
noktalarına kadar öğrendim. Usûl-i dîn, Usûl-i fıkh, Vâhidî’nin
da şeyh Ferec ez-Zencânî’den, o, Şeyh Ebü’l-Abbâs en-
“Vesît”ini, tefsîr ve çok hadîs-i şerîf kitaplarını ezberledim.”
Nehâvendî’den, o, Muhammed bin Hafif eş-Şîrâzî’den, o, Kâdı
Ruveym Ebû Muhammed el-Bağdâdî’den, o da, Cüneyd-i
Serrâc ed-Dımeşkî ve Şihâbüddîn es-Sühreverdî anlatır:
Bağdâdî’den ilim ve feyz almıştır.
“Birgün Sühreverdî hazretlerinin huzûruna üç hıristiyan ve üç
yahudi gelmişti; Onlara îmânı ve İslâmı anlattı. Kabûl
Abdülkâhir Sühreverdî, nefsine hâkim ve Seyyid Ahmed Rıfâî
etmediler. Sonra onların herbirinin ağzına sütten bir yudum
hazretlerinin hâline benzer bir hâl üzere olduğu nakledilir.
verdi. Bundan sonra herbiri, Kelime-i şehâdeti söyleyip
Çünkü Sühreverdî hazretleri, zâhir ve bâtında, her haliyle
müslüman oldu. “O sütü içince, kalbimizdeki (Hıristiyanlık ve
İslâmiyetin edeb dâiresinde hareket ederdi. Kendisi ve
Yahudiliğin) bütün küfür pisliklerinin dışarı çıktığını hissettik”
talebeleri için Bağdad’ın batı yakasında büyük bir tekke inşâ
dediler. Abdülkâhir Sühreverdî buyurdu ki: “Allahü teâlâya
edildi. Onun dersleriyle çok kimseler İslâmiyetin nurlu yolunu
yemîn ederim ki, sizin önce müslüman olmayışınızın sebebi;
öğrendi. Dünyâ ve âhıret saadetine kavuştular.
şeytanlarınız size mâni oluyordu. Onlar burada önce ıslah
Sühreverdî hazretleri, meşhûr Nizâmiyye Medresesi’nde ders
vermesi için da’vet edildi. 545 (m. 1150) senesi Muharrem
ayının yirmiyedinci günü bu da’veti kabûl edip, orada bir
müddet hadîs dersi verdi. Onun dersinin bereketi hemen
görüldü. Bütün talebeler tam bir dikkat ve edeb ile istifâdeye
oldu. Size Allahü teâlânın hidâyet vermesi için biz de duâ
ettik.” Sühreverdî hazretleri sonra mübârek ellerini onların
gözlerine sürdü. Kerâmet olarak, onlar uzak yerlerdeki
tanıdıklarını gördüler ve onlara müslüman olduklarını bildirip,
İslâm Dînine da’vet ettiler.”
koştular. 547 (m. 1152) senesinde Câmi-i Atîk’de va’zü
Sehâvî şöyle anlatır: “Birgün Sühreverdî hazretleriyle
nasihatte bulundu. Sonra Şam’a geri döndü. Adâlet sahibi bir
Bağdad’ın sultan çarşısından geçiyorduk. Sühreverdî
sultan olan Nûreddîn Mahmûd, Sühreverdî hazretlerinin
hazretleri, oradaki bir kasap dükkânında soyulup asılmış bir
Şam’a teşrîfine çok memnun oldu. Kısa bir süre de Şam’da
koyuna bakmaya başladı. Buyurdu ki; “Bu koyun bana diyor ki,
kalıp va’zü nasihatte bulunan Sühreverdî hazretleri Bağdad’a
ben leşim.” Bunu işiten kasap düşüp bayıldı. Daha sonra
döndü.
suçunu i’tirâf etti ve bir daha böyle yapmıyacağına söz verip,
Kendisi anlatır: “Birgün hocamın huzûruna girdim. Bende bir
tövbe etti.
gevşeklik ve isteksizlik hâli vardı. Hocam buyurdu ki: “Sende
Menâvî anlatır: “Sühreverdî hazretleri birgün yanında
bir karartı, bir zulmet seziyorum.” Bunun sebebini anladım ve
bulunanlara, “Biz fakiriz, ihtiyâcınızı, yalnızlığı seven Allahü
bu hocamın bir kerâmetiydi. Oradan ayrıldım, İki-üç gün birşey
teâlâdan isteyin. Size bir kapı açar. Bu yolda devâm ediniz”
yemedim. Azığım da yoktu. Dicle kenarına gidip suya girdim
buyurdu. Böyle yaptılar. Daha sonra tanıdıkları olan İsmâil
ve açlığım böylece gitsin istedim. Fakat gitmedi. Bir zaman
Betâihî isminde birisi geldi. Elinde bir kâğıt vardı. Onda da
sonra, sokakta giderken birisini gördüm. Yanında başkaları da
otuz tane dâire vardı. “Bunu alın” dedi. Az bir zaman sonra
vardı. Ellerindeki tokmakla pirinçleri dövüyor, un hâline
başka birisi de çıka geldi ve ortaya bir mikdar altın koydu.
getiriyorlardı. Onlara, “Beni de ücretle çalıştırır mısınız?”
Sühreverdî hazretleri getirilen bu altınları saydı, tam otuz tane
dedim. “Ellerini görelim” dediler. Gösterdiğimde, “Bu eller
idi ve elden bırakılan her bir altın o kâğıttaki dâiresine düştü.
ancak kalem tutar” dediler. Sonra bana, içine altın konmuş bir
Tam o dâire büyüklüğünde idi. “Alın bunları, ihtiyâcınıza
kâğıt uzattılar. Ben de “Bunu alamam, zira bir iş yapmadım ki,
sarfedin, bu, İsmâil hazretlerinin bir kerâmetidir” buyurdu.”
eğer yazılacak birşey varsa onu yapabilirim” dedim, içlerinden
Şâ’rânî hazretleri şöyle anlatır: “Fakir bir kimse Abdülkâhir
konuşmalardaki ifâdelerin ve kullandıkları kelimelerin ne
Sühreverdî’nin evine gelip bir müddet kaldığında, onun
ma’nâya geldiğini bilmelidir ki, sözlerinde ve işlerinde onların
odasına hergün girer, hâlini sorar ve ona, “Sende şöyle hâller
izinde bulunabilsin.
meydana gelir, nice şeyler sana ma’lûm olur. Bütün bu hâllere
kavuşmanla birlikte, sana şöyle şöyle sûrette biri gelir. O
Onların kısaca i’tikâdları ve âdabı şöyledir: Allahü teâlâ birdir.
şeytandan sakın” buyururdu. Aynen haber verdiği şeyler o
O’nun ortağı yoktur. O’nun eşi, benzeri ve zıddı yoktur. O’nun
fakirin başına gelirdi.”
kâmil sıfatları vardır. Noksan sıfatlardan münezzehtir. O,
kendisi tarafından bildirilen isimlerle isimlendirilir. O, cisim
Şihâbüddîn Ömer Sühreverdî anlatır: “Birgün amcam
değildir. Allahü teâlânın bekâsı vâcibdir. O’nun varlığının
Abdülkâhir hazretlerinin yanına bir köylü geldi. Beraberinde bir
öncesi yoktur. O’nun zâtı anlatılamaz.
buzağı getirmişti. “Efendim bu buzağıyı sizin için nezretmiştim.
Buyurun” dedi. Amcam; “Bu buzağı diyor ki, nezredilen ben
Ahlâk ilmi âlimlerinden birisine, Allahü teâlâ
değilim. Ben başka bir kişi için nezredildim. Sizin için nezr
hakkında sorulduğu zaman şöyle cevap verdi:
edilen bir başkasıdır” dedi. Az sonra birisi geldi. Onun da
“Eğer Allahü teâlânın zâtını soruyorsan, Kur’ân-ı
elinde bir buzağı vardı. Hemen “Efendim sizin için nezr edilen
kerîmde meâlen; “O’na benzer hiçbir şey
budur. Elinizdeki başkasına âittir” dedi. Onu aldı ve gitti.
yoktur” (Şûrâ-11) buyurulmuştur. O’nun sıfatlarını
soruyorsan, İhlâs sûresinde buyurulduğu gibidir.
Bir defasında amcam Sühreverdî ile giderken, köprü üzerinde
Meâlen şöyledir: “O Allah tekdir. Allah
birisini gördük. Meyve götürüyordu. Ona, “Bunları bana sat”
Sameddir (Her yaratığın muhtaç olduğu eksiksiz
buyurdu. O da, “Niçin?” dediğinde, “Çünkü o meyveler diyor ki,
bir varlıktır). Doğurmadı. O, doğurulmadı da.
“Beni bu kişiden satın al. Çünkü o, beni içki içmek için satın
Hiçbir şey de O’na denk olmamıştır.” Eğer ismini
aldı” dedi. O kişi düşüp bayıldı. Daha sonra amcamın
soruyorsan, Kur’ân-ı kerîmde meâlen Allahü teâlâ
huzûruna gelip tövbe etti ve “Benim bu hâlimi Allahtan başka
buyurdu ki: “O, kendisinden başka hiçbir ilâh
kimse bilmiyordu. Fakat Sühreverdî hazretlerine hâlim ma’lûm
olmayan Allahtır. Gizliyi de aşikârı da bilendir. O,
olmuş” dedi.
Rahmândır (dünyâda bütün kullara rahmet
edendir) Rahimdir (âhırette yalnız mü’minlere
Birgün Bağdad’da Kerh denilen bir yere geldik. Orada bir
merhamet edendir)” (Haşr-22). (Allahü teâlânın
evden sarhoş kimselerin seslerini işittik. Amcam oraya girdi. O
daha başka isimleri de vardır. Allahü teâlânın
evin altında bir yerde, namaz kılıp duâ etti. Sonra eve girdik.
isimleri sonsuzdur. Binbir ismi var diye
Onların toplandığı odaya vardığımızda, içtikleri şarabın su
meşhûrdur. Ya’nî isimlerinden binbir tanesini
hâline döndüğünü gördük. Hepsi tövbe etti. Amcamın talebesi
insanlara bildirmiştir. Muhammed aleyhisselâmın
olmakla şereflendiler.”
dininde, bunlardan doksandokuzu bildirilmiştir.
Bunlara Esmâ-i Hüsnâ denir. Allahü teâlânın
Sühreverdî hazretlerinin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları
şunlardır: 1. Âdâb-ül-mürîdîn, 2. Şerh-ül-esmâ-ül-hüsnâ, 3.
Muhtasâr-ı mişkât-ül-mesâbih lil-Begâvî, 4. Müsannefi fî
tabakât-üş-Şâfiiyye.
Abdülkâhir Sühreverdî’nin yazmış olduğu Âdâb-ül-mürîdîn adlı
eserinden ba’zı bölümler:
Allahü teâlâya hamd olsun. Peygamberlerin sonuncusu
Muhammed aleyhisselâma ve O’nun âline ve Eshâbına salât
ve selâm olsun. Bil ki; herhangi birşeye tâlib olan, onu isteyen
kimsenin, önce o şeyin mahiyetini, ne olduğunu bilmesi
gerekir. Böylece talibin o husûsa rağbeti, isteği artar. Bir kimse
ahlâk ilmi ehlinin akidelerini, zâhir (dış) ve bâtınlarıyla
(içleriyle) alâkalı âdabını, aralarında cereyan eden
isimleri tevkifidir. Ya’nî, İslâmiyette bildirilen
isimleri söylemek caizdir. Bunlardan başkasını
söylemek caiz değildir. Meselâ, Allahü teâlâya
âlim denir. Fakat âlim demek olan fakîh denmez.
Çünkü İslâmiyet Allahü teâlâya fakîh dememiştir.
Allah ismi yerine tanrı demek caiz değildir. Fakat
“Birdir Allah, O’ndan başka tanrı yok” denilebilir.
Eğer O’nun fiilini (işini) soruyorsan, Kur’ân-ı
kerîmde Allahü teâlâ meâlen buyuruyor
ki; “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi (O’na
muhtaçtır. Hacetlerini) O’ndan isterler. O, her an
bir iştedir” (Diriltmek, öldürmek, azîz kılmak,
alçaltmak, zengin yapmak, fakir yapmak, duâ
edene icabet; etmek, istiyene vermek, v.s. gibi.)
bulunulamaz. Yine hiçbir kimsenin işlediği büyük günahtan
(Rahmân-29).
dolayı, Cehenneme gideceğine şehâdet edilemez.
Onlar Allahü teâlânın istivası hakkında Mâlik bin
Allahü teâlâ, peygamberleri vasıtasıyle insanlara kitaplar
Enes’in ( radıyallahü anh ) söylediğini
göndermiştir. Peygamberler, insanların en üstünleridir.
söylemişlerdir. Mâlik bin Enes’e ( radıyallahü anh
Muhammed aleyhisselâm da onların en üstünüdür. Allahü
) istiva sorulduğunda, Peygamber efendimizin (
teâlâ, O’nunla Peygamberliği sona erdirdi (O’ndan sonra
aleyhisselâm ) şu hadîs-i şerîfini
peygamber gelmiyecektir). Peygamberlerden sonra insanların
nakletti: “İstivanın olduğu bilinir. Keyfiyeti (nasıl
en üstünü Hazreti Ebû Bekr, sonra Hazreti Ömer, sonra
olduğu) mechûldür (bilinmez). Ona îmân vâcibdir.
Hazreti Osman, sonra Hazreti Ali, sonra aşere-i mübeşşerenin
Ondan suâl bid’attir. Onu inkâr küfürdür.”
tamâmı, sonra Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm )
kendilerini Cennetle müjdelediği kimseler. Sonra Bedr
Onlar yine icmâ’ ettiler ki: Kur’ân-ı kerîm, Allahü teâlânın
gazâsında bulunan üçyüzonüç kişi, sonra Uhud gazâsında
kelâmıdır. Mahlûk değildir. Mushaflarımızda yazılı olup,
bulunanlar, sonra Bî’at-ur-rıdvân, ya’nî ağaç altında
dillerimizle okunur, kalblerimizde muhafaza edilir.
Resûlullaha söz veren bindörtyüz kişi, en üstündür. (Bu
Allahü teâlâyı mü’minler Cennette görecektir.
Fakat, nasıl olduğu bilinmeyen, bir görmekle
göreceklerdir. Nasıl olduğunu bilinmiyeni
anlaşılmayanı görmek de, nasıl olduğu
anlaşılmayan bir görmek olur. Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfte buyurdu
üstünlük önce îmâna gelmek, din için herkesten çok mal
vermek ve canını feda etmektir. Ya’nî dinde sonra gelenlere
üstâd olmaktır. Sonra, ilimleriyle amel edenler, sonra,
insanlara en fâideli olanlardır.
Mü’minler arasında üstünlük bakımından farklılık olduğu gibi,
melekler arasında da vardır.
ki: “Kıyâmet günü Rabbinizi, ondördüncü
gecesinde ayı dolunay hâlinde gördüğünüz gibi
Helâli, aramak farzdır. Yeryüzünde helâl her zaman bulunur.
göreceksiniz.”
Allahü teâlâ, kullarından helâli aramalarını istedi. Fakat
mümkün olanı istedi. Ancak, helâl bir yerde çok, diğer yerde
Îmân ve ikrâr, Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde bildirdiğine ve
azdır. Arayıp bulmak kula düşer.
Resûlullah efendimizin haber verdiği şeylerin hepsinedir.
Resûl-i ekremin haber verdiği şeyler de; Cennet, Cehennem,
Dinde inanılması lâzım gelen şeyleri dil ile ikrâr (söyleyip),
Levh-i mahfûz, Kalem, Havz, Sırat, şefaat, Mizan, Sûr’un
kalb ile tasdik ettikten (inandıktan, kabûl ettikten) sonra,
üfürülmesi, kabir azâbı, Münker ve Nekir’in suâli, öldükten
şartlarına uygun amel yapmakla, kalbdeki îmân parlar. Kişi,
sonra dirilmek, Cennet ve Cehennemin ebedî (sonsuz) olarak
îmânı dili ile söylemelidir. Hiçbir zarûret olmadan dil ile îmânı
devam etmek üzere yaratıldıkları, Cennet ve Cehennem
söylememek küfre sebep olur. Dili ile îmânı olduğunu söylediği
ehlinin oralarda sonsuz kalacakları, Cennetliklerin ni’metlere
hâlde, kalbinden inanmıyan, müslüman değildir. O kimse
kavuşacağı, Cehennemliklerin azâb görecekleri, fakat
münâfıktır. Ameli terk eden fâsık olur. Sünnet-i seniyyeye
Cehennemlikler arasında olan günahkâr mü’minlerin
uymayan, bid’at sahibidir. İnsanlar, îmân bakımından
Cehennemde ebediyyen kalmıyacakları v.s. bildirildi.
birbirlerinden farklı derecelere sahiptirler.
Kulların bedenlerini Allahü teâlâ yarattığı gibi,
Konuşurken yeri gelince “İnşâallah” demelidir:
onların işlerini de O, yaratır. Nitekim Allahü teâlâ
Kur’ân-ı kerîmde meâlen: “Halbuki sizi de,
Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen: “And olsun
yaptıklarınızı da Allah yaratmıştır” (Saffât-96)
ki, Allah gerçekten Peygamberine o rü’yâyı hak
buyurdu.
olarak doğru gösterdi. And olsun ki, İnşâallah
emniyet içinde kimseler olarak, başlarınızı traş
Allahü teâlâ kullarının küfründen, imansız olmasından ve
etmiş ve kısaltmış olduğunuz hâlde,
günahlarından râzı değildir. Her iyi ve kötü kimsenin arkasında
korkmaksızın, mutlaka Mescid-i Harâm’a
namaz kılmak caizdir. Ehl-i kıble olan hiç kimse için, yaptığı bir
gireceksiniz...” (Fetih-27) buyurdu. Fakat bu âyet-
hayır işten ve iyilikten dolayı, bu Cennetliktir diye şehâdette
i kerîmede “İnşâallah” şek ve şüphe üzerine
buyurulmamıştır. Tasavvuf büyüklerinden
ba’zan kuvvetli, ba’zan zayıf olur. Sıddîklar, nefislerinin
birisine, Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde
köleliğinden kurtulmuşlardır. Âriflerde, kötü sıfatlar bulunmaz.
“İnşâallah” buyurması hakkında sorulunca;
“Allahü teâlâ “İnşâallah” buyurmakla, kullarına
Allahü teâlâ için sevmek, O’nun için buğzetmek, îmânın en
böyle söylemeyi, öğretmeyi murâd etmiştir”
güvenilir ve sağlam kulplarındandır. Emr-i ma’rûf ve nehy-i
buyurdu. Âyet-i kerîmede Allahü teâlâ kamil ilmi
münker (iyiliği emredip, kötülükten alıkoymak) yapmak imkânı
ile “İnşâallah” derse, ilmi noksan olan kulların
olan herkese, imkânı nisbetinde lâzımdır.
konuşmalarında, “İnşâallah” demeleri gerektiği
hakkında işâret vardır. Bu yüzden Resûlullah
efendimiz ( aleyhisselâm ) kabristanda “İnşâallah
biz size yakında katılacağız”buyurmuştur.
Halbuki, Peygamber efendimizin ölüm hakkında
ve onlara kavuşma husûsunda hiçbir şüphesi
yoktu.
Evliyânın kerâmeti haktır. Evliyâ Peygamber efendimizin (
aleyhisselâm ) zamanında ve ondan sonraki asırlarda da
kerâmet gösterdiler. Peygamberlik mu’cize ile değil, Allahü
teâlânın onları peygamber olarak göndermesi ve vahy
göndermesi ile sabit olur. Peygamberlerin mu’cize göstermesi
ve o mu’cize ile inkâr edenlere peygamberliğini isbât etmesi
lâzımdır. Velinin ise kerâmetini gizlemesi lazımdır. Fakat
İyilik ve takvâ üzere yardımlaşmalıdır. Kazanç,
Allahü teâlânın, kerâmeti veli kulunda izhâr etmesi
ticâret ve san’at mübahtır. Kişi mecbûr kalırsa,
(göstermesi) müstesnadır.
başkasından birşey isteyebilir. Zengin kimsenin
istemesi doğru değildir. Rızâ gösterilen fakirlik,
zenginlikten üstündür. Bundan dolayı Resûlullah
efendimiz ( aleyhisselâm ) fakirliği tercih etti.
Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm )
yeryüzünün hazînelerinin anahtarı arz edildiği
zaman, Cebrâil (aleyhisselâm) fakirliği işâret etti.
Yine Cebrâil (aleyhisselâm) Peygamber
efendimize ( aleyhisselâm ) tevâzu etmesini de
işâret etti. Bu sebeple Resûl-i ekrem (
aleyhisselâm ) “Yâ Rabbî! Bir gün aç, bir gün tok
olmayı istiyorum. Acıktığım zaman sana
yalvarırım, doyduğum zaman sana hamd eder,
seni anarım” buyururdu.
Tasavvuf ehli, Allahü teâlânın kazâsına rızâ göstermeyi,
belâya sabretmeyi, ni’metlere şükür etmeyi, herkese vâcib
görmektedirler. Allahü teâlânın azâbından korkmak,
rahmetinden ümid kesmemek, kul için iki sağlam iptir ki, kulları
Allahü teâlâya karşı edebe muhalif iş yapmaktan alıkoyar.
Ümit ve korku hâline sahip olmayan her kalb haraptır, insan,
aklı yerinde olduğu müddetçe Allahü teâlânın emir ve
yasaklarına riâyet edip, kulluk vazîfelerini yapmakla
mükelleftir. Ancak kulun kalbi, ma’nevî kirlerden temizlenip,
kalbi dâima Allahü teâlâ ile beraber olunca, Allahü teâlânın
emirlerini yapıp, yasaklarından sakınırken ve kulluk
vazîfelerini yaparken, kendisinde bir zorluk ve meşakkat
hissetmez hâle gelir. Fakat yine emirlere uyup, yasaklardan
sakınmakla me’mûrdur. Havada bağdaş kurup otursa bile,
insan olmak, hiç kimseden kaybolmaz. Ancak beşerî durum,
Ahlâk ilmi ehli, dinde mücâdele ve münâkaşadan insanları
men ettiler. Dünyâ ve âhırette kendilerine fayda verecek
şeyleri öğrenip, bunlarla meşgûl olmayı, zararlı olanlardan ise
sakınmayı tavsiye ettiler.
Dînen giyilmesi haram olanların dışında, bütün
elbiseleri giymek mübahtır. Gösterişli ve süslü
olmayan elbiselerle yetinmelidir. Çünkü
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
şerîfte; “Az fakat kâfi gelen, çok fakat Allahü
teâlâdan alıkoyandan daha hayırlıdır” buyurdu.
Zira dünyânın helâl elbiseleri için, yarın kıyâmet
gününde hesap, haram olanları için de ceza
vardır.
Ma’nâyı bozmadığı ve tegannî olmadığı
müddetçe, Kur’ân-ı kerîm okurken sesi
güzelleştirmek müstehabdır. Çünkü Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i
şerîfte; “Kur’ân-ı kerîmi seslerinizle
süsleyiniz” buyurdu. Diğer bir hadîs-i şerîfte
ise; “Herşeyin bir süsü vardır. Kur’ân-ı kerîmin
süsü ise, güzel sestir” buyuruldu. (Elhân ile, ya’nî
mûsikîye uyarak tecvidi bozmak bid’at ve
dinlemesi de büyük günahtır.) Resûlullah
efendimize ( aleyhisselâm ) şiir hakkında
sorulduğu zaman: “O bir sözdür, iyisi iyi, kötüsü
de kötüdür”buyurdu. İçerisinde nasihatler ve
hikmetler, Allahü teâlânın ni’metlerinden, sâlih ve
iyi kimselerin ve takvâ sahiplerinin güzel
hâllerinden bahseden şiirler iyi olanlarıdır. Bunları
bağlıdırlar. Onlar, fıkıh âlimlerinin icmâ’ ettikleri
dinlemekte hiçbir mahzur yoktur. Bir takım
husûslara uyarlar. Bağlı oldukları mezheb
yerlerden, zamanlardan ve ümmetlerden
içindeki fıkıh âlimlerinin ihtilâf ettikleri husûslarda
bahseden şiirler de dinlenebilir. Hiciv ve kötülük
en güzel ve evlâ olanı alırlar. Te’vîllere ve nefse
bulunan şiirleri dinlemek günahtır. Nefsin hoşuna
uymaktan doğan bid’atlere yapışmak onların yolu
giden, şehveti tahrik eden şiirleri okumak
değildir. Sonra, tasavvuf âlimlerinin yüksek
haramdır.
ilimleri ve şerefli hâlleri vardır. Onlar mu’âmelât
bilgilerinden, kötü ve çirkin olan hâllerin neler
Dinde bilinmesi zarurî olan bilgileri, helâl ve
olduğundan, şerefli makamlardan anlatırlar.
harama dâir bilgileri öğrenmek her müslümana
Tövbe, zühd, vera’, sabır, rızâ, tevekkül,
lâzımdır. Çünkü bunlara uygun amel yapmak,
muhabbet, ümit ve korku, müşâhede, kanâat,
ancak bunları bilmekle mümkün olur.
doğruluk, ihlâs, şükür, zikir, tefekkür, murâkabe,
Yaşanmayan ve tatbik edilmeyen bir ilim,
ibret almak, Allahü teâlâdan korkmak, O’na
meyvesiz ve fâidesiz olur. Bilmeden, gelişi güzel
ta’zîm, günahlara pişmanlık, haya, fenâ, bekâ,
yapılan bir amel ise, eksik olur. Peygamber
nefsi tanımak, nefsle mücâdele, riyanın
efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “İlim
incelikleri, gizli şehvet, gizli şirk ve bunlardan
taleb etmek, her müslümana farzdır” buyurdu.
kurtulmak, gibi husûslardan bahsederler.
Ahlâk ilmi ehli, müslümanlar arasında ameldeki
ayrılığı (Amelde dört hak mezhebi) inkâr
etmezler. Zîrâ Peygamberimiz ( aleyhisselâm )
bir hadîs-i şerîflerinde: “Ümmetimin âlimleri
arasındaki ayrılık rahmettir” buyurdu. Tasavvuf
büyüklerinden birisine, ihtilâfları (farklı ictihâdları)
rahmet olan âlimlerin kimler olduğu soruldu. O
anda şöyle cevap verdi: “Onlar Allahü teâlânın
kitabına sarılan, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm )
sünnet-i seniyyesine uymaya çok gayret eden,
Eshâb-ı Kirâmın yolunda giden âlimlerdir. Bunlar
da hadîs âlimleri, fıkıh âlimleri ve tasavvuf
büyükleri olmak üzere üç kısma ayrılır. Hadîs-i
şerîfler, Edille-i şer’iyyenin (dîni hükümlerin
çıkarıldığı dört kaynağın) ikincisidir. Allahü teâlâ
Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Peygamber size ne
verdi ise, onu alın. Size neyi yasak etti ise, onu
da almayın. (Yapma dediğini yapmayın). Allahtan
korkun, çünkü Allah, çok şiddetli azâb
sahibidir” (Haşr-7) buyuruyor. Hadîs âlimleri,
hadîs-i şerîf dinlemek, onları nakletmek,
derlemek ve sahih olanını, sahih olmayandan
ayırmakla uğraşırlar. Onlar dînin bekçileridirler.
Fıkıh âlimlerine gelince; onların, hadîs âlimlerine
üstünlükleri vardır. Çünkü onlar, hadîs-i şerîfleri
anlayıp, onlardan hüküm çıkarırlar. Dînin
hükümlerini bildiren onlardır. Tasavvuf ehli ise, bu
iki sınıf âlimlerin bildirdiklerine uyarlar. Bid’at
işlemekten uzak dururlar. Sünnet-i seniyyeye
Tasavvuf âlimleri, zikirlerin hakîkatleri, insana
Allahü teâlâyı unutturan, O’ndan uzaklaştıran
çeşitli hâllere dâir hakîkatlerden konuşurlar. Bir
kimse, bu üç ilim dalından birinde bir konuya
takılsa, o sahanın âlimine müracaat eder.
Meselâ, hadîs ilminden anlaşılmayan bir mes’ele
için, hadîs âlimlerine müracaat edilir. Fıkhın
inceliklerinden bir müşkülü olan kimse, fıkıh
âlimlerine; hâl bilgilerinden, meselâ vera’nın
incelikleri, tevekkül sahiplerinin makamları
hakkında müşkülü olan ise, tasavvuf ehline
müracaat eder. Kim bunun aksini yaparsa, hatâ
eder.
Tasavvuf (Ahlâk ilmi) büyüklerinin, tasavvufla ilgili konular
hakkında sorulan suâllere verdikleri cevaplar, duruma göre
farklılık arz eder. Her tasavvuf büyüğü, ya kendi durumuna
göre veya suâl soranın durumuna ve derecesine göre cevap
verir. Suâl soran talebe ise, ona zâhirî ilimlere, fıkıh kitaplarına
göre cevap verirler. Suâl soran tasavvufta orta mertebelerden
birisinde ise, onun hâline göre cevap verirler. Suâl soran ârif
ise, hakîkat cihetinden cevap verirler. Bu durumu, tasavvuf
büyüklerinden birisinin şu sözü çok güzel açıklamaktadır
“Tasavvufun başı ilim, ortası amel, sonu mevhibedir (Allahü
teâlânın lütfu ve ihsânı olan ma’nevî ilimdir), ilim, muradı
(maksadı) açar. Amel, istemeye yardımcı olur. Mevhibe,
amelin meyvesine ulaştırır. Ahlâk ilmi ehli üç kısımdır. Mürid
(talebe) durumunda olan tâlibdir. Orta derecede olan (daha
yoldadır). Sona varmış olan, Allahü teâlânın rızâsına
kavuşmuş olandır. Talebe, muradına ermek için çalışır. Orta
derecede olan, makamların âdabını gözetmekle meşgûldür.
Denilir ki, nefsin edebi; nefse hayrı tanıtmak ve onu teşvik
Bir hâlden diğer bir hâle yükselir. O, devamlı ilerleme
etmek, ona şerri (kötüyü) tanıtıp ondan menetmektir.
halindedir. Sona varmış olan ise, bütün makamları aşmış ve
artık istikrâra kavuşmuş bir haldedir. Çeşitli hâller, onda bir
Denilir ki, edeb; fakirlerin senedi, zenginlerin süsüdür, insanlar
değişiklik meydana getiremezler. Talebe, nefsiyle, şehvetiyle
edeb husûsunda üç kısımdır. Bunlar Dünyâ ehli, din ehli ve
ve şeytanla mücâdele etme, hazlarından uzak kalma
din ehli arasında da dereceleri yüksek olanlardır.
mertebesindedir. Orta mertebede olan, murada kavuşabilir
miyim, yoksa kavuşamaz mıyım korkusu ile içinde bulunduğu
hâllerde doğruluğa riâyet, makamlarda edebi gözetme
mertebesindedir. Sona ulaşan ise, bütün makamları elde
etmiştir. Onun hâli, darlıkda da, genişlikte de eşittir. Onun
yemesi açlığı, uykusu uykusuzluğu gibidir. Onun, dünyevî
istek ve lezzet hissi kalmamıştır. Onun zâhirî (dışı) halk ile,
bâtını (içi) Hak iledir.”
Dünyâ ehlinin âdabının ekserisi, fesahat ve belagat ilimlerini,
meliklerin haberlerini ve şiirleri ezberlemektir. Din ehlinin
edeblerinin ekserisi, zâhir (dış) ve batınlarını (içlerini) Allahü
teâlânın emirlerine uymakla süslemek, nefsinin arzu ve
isteklerini terk etmek; haramlardan ve şüphelilerden
sakınmak, hayır işlere koşmaktır. Din ehlinden büyük zâtların
âdabı ise, kalblerini Allahü teâlâdan başkası ile meşgûliyetten
korumak, sırları gözetmektir. Tasavvuf yolunda talebe
Tasavvuf yolunda edeb: Bu yolun bir zâhiri, bir de
durumunda olanların, amel bakımından birbirine üstünlükleri
bâtını vardır. Zâhirini halk ile olan edebler,
vardır. Orta durumda olanların, edeb bakımından birbirine
bâtınını ise Allahü teâlâya karşı olan edebler
üstünlükleri vardır. Âriflerin ise, himmet bakımından birbirine
teşkil eder. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm
üstünlükleri vardır.
), namazda iken bir şeyle oynayan birisini
görünce, “Eğer kalbinde huşû’ olsaydı, a’zâların
da huşû’ hâlinde olurdu” buyurdu. Cüneyd-i
Bağdadî, Ebû Hafs el-Haddâd’a: “Talebelerini
sultanlar gibi terbiye ettin” deyince, Ebû Hafs;
“Zâhirdeki güzel edeb, bâtındaki güzel edebe
delâlet eder” dedi.
Cüneyd-i Bağdadî’ye “Sadakalarınızı Allah
yolunda çalışmaya koyulmuş olan fakirlere verin
ki, onlar öteye beriye koşup, kazanamazlar.
Dilenmekten çekindikleri için, tanımıyanlar onları
zengin zanneder. Ey Resûlüm, sen onları
simalarından tanırsın. Onlar, iffetlerinden ötürü
insanları rahatsız edip birşey istemezler. Siz
Ahlâk ilmi ehli arasında edebe riâyet edilmesi,
malınızdan bunlara ne harcarsanız, muhakkak
başka şeylerden önde gelir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı
Allah onu hakkıyla bilicidir” (Bekâra-273)
kerîmde edeb ehlini övüp, onların durumlarını şu
meâlindeki âyet-i kerîme hakkında sorulunca,
âyet-i kerîmede meâlen şöyle bildirdi: “Gerçekten
“Onların himmetlerinin yüksekliği Allahü teâlâdan
Allahın Peygamberinin yanında (edebe riâyet
başkasına ihtiyâçlarını arz etmekten men eder”
ederek) seslerini yavaşlatanlar o kimselerdir ki,
buyurdu.
Allahü teâlâ kalblerini takvâ için imtihan etmiştir.
Onlar için mağfiret ve pek büyük bir ecr
vardır” (Hucurât-3). Ebû Abdullah bin Hafif:
“Ruveym bin Ahmed bana; “Ey Oğul! Amelin
güzel, edebin ince olsun” dedi”
Muhtelif yerlerdeki edepler: Misâfire ikram:
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
şerîfte; “Mü’minlerin Allah için birbirlerini ziyâret
etmeleri, güzel ahlâktandır” buyurdu. Ziyâret
edilen kimsenin, kendisini zorlamadan, evinde ne
Denilir ki, tasavvufun tamâmı edebten ibârettir. Her zamanın,
varsa misâfirine onu ikram etmesi gerekir. Evinde
her hâlin ve makamın riâyet edilmesi gereken edebi vardır.
bir yudum su bile olsa onu ikram eder. Ev
Edebe yapışan kimse, büyüklerin mertebesine kavuşur.
sahibinin yanında ikram edeceği birşey olduğu
Edebden mahrûm olan kimse, yakınım zannettiği yerden pek
hâlde, misâfirine ikram etmezse, o gün ve o gece
uzaklardadır. Kabûl edileceğini umduğu yerden geri çevrilir.
Allahü teâlânın gazâbını üzerine çekmiş olur.
Edebden mahrûm olan kimse, bütün hayırlardan mahrûm olur.
Hasen-i Basrî’nin yanına girmek için izin istendiği zaman
yanında yiyecek birşey varsa, o kimseyi kabûl eder, yoksa
kendisi dışarıya, onun yanına çıkardı.
Denilir ki, misâfire karşı edeb şöyledir: önce selâm, sonra
Ebû Zer’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i
ikram, sonra taam (yemek), sonra kelâm (konuşma).
şerîfte Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm
Misâfirlere, dünyâ ve dünyâ ehli ile alâkalı lüzumsuz şeylerden
); “Allah için ziyâret et. Kim Allah için ziyâret
sorulmaz. Ancak büyük zâtlardan ve sevdiklerinden sorulur.
ederse, yetmiş bin melek onu ziyâret eder ve
“Allahım o senin için ziyâret ettiği gibi, sen de ona
Yûsuf bin Hüseyn dedi ki: Zünnûn-i Mısrî’ye “Kiminle arkadaş
vâsıl ol, ziyâret et” diye niyaz ederler. Bir Münâdî
olayım?” diye sordum. Cevâbında, “Hasta olduğunda seni
de, “Sen de iyisin, ziyâretinde. Bundan dolayı
ziyâret eden, günah işlediğinde senin için Allahü teâlâdan af
Cennetten bir yere yerleştin” der” buyurdu. Sonra
dileyen kimse ile” buyurdu.
ziyâret; haksızlık ve zulümleri gidermek, helâl
Rivâyet edilir ki; Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm )
yolda giderlerken bir yerde durup, orada
bulunanlara selâm verdi ve “Size iyilerinizi ve
kötülerinizi haber vereyim mi?”
“Hayırlılarınız, iyiliği umulan ve kötülüğünden
emîn olunanlardır. Şerlileriniz ise, iyilik
umulmıyan ve kötülüğünden emîn
olunmıyanlardır” buyurdu.
Sefer Âdâbı: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “Nice adamlar vardır ki, ne bir ticaret, ne
de bir alış-veriş, Allahı anmaktan (ona ibâdet
etmekten ve emirlerine bağlanmaktan), namazı
gereği üzere kılmaktan ve zekât vermekten
kendilerini alıkoyamaz. Onlar, öyle bir
günden (kıyâmet gününden) korkarlar ki, o günde
kalbler ve gözler korkudan döner.” (Nûr-37)
buyurulanların kimler olduğu Resûlullah
efendimize ( aleyhisselâm )
sorulunca; “Yeryüzünde, Allahü teâlânın fadl ve
ihsânından istiyerek dolaşanlardır” buyurdu.
Seferde asıl olan, cihâd için yola çıkmaktır. Sonra
hac, sonra-Resûl-i ekremin kabr-i şerîflerini
ziyâret gelir. Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Üç mescidden
başka mescidlere ziyâret için gidilmez. Bunlar;
Mescid-i Haram, benim mescidim (Mescid-i
Nebevî) ve Mescid-i Aksâ’dır” buyurdu.
Bunlardan sonra; ilim tahsili için, âlimleri ve
dostları ziyâret için yolculuk yapılır. Resûlullah
efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte
buyurdu ki: “Allahü teâlâ, benim için birbirini
sevenlere, benim için birbirlerini ziyâret edenlere
sevgim haktır, buyurdu.”
rızık aramak, ibret almak, için yapılır. Gezinti için,
riya ve nefsin arzularına, isteklerine uymak üzere,
memleketlerde dolaşmak için yolculuk yapılmaz.
Ebû Turab Nahşebî ( radıyallahü anh ) der ki;
“Tasavvuf yolundaki talebeler için, nefslerine
uyarak yaptıkları seferden daha zararlı birşey
yoktur. Allahü teâlâ Kur’ân-ı
kerîmde;“Yurtlarından çalım satarak, insanlara
gösteriş yaparak çıkanlar ve Allah yolundan
alıkoymaya çalışanlar gibi olmayın..” (Enfâl-47)
buyurdu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
bir hadîs-i şerîfte; “İnsanlar üzerine öyle bir
zaman gelir ki, ümmetimin zenginleri hacca
seyahat için giderler. Orta durumda olanları
ticâret için, kurrâlar (Kur’ân-ı kerîm
okuyucuları) riya için, fakirler de dilenmek için
giderler” buyurdu.
Ana-baba ve hocanın rızâsı ve izni olmadan yola
çıkmamalıdır. Eğer izinsiz çıkarsa, seferinde birçok engelle
karşılaşır ve yolculuğunda bereket olmaz.
Topluluk hâlinde yolculuk yapılıyorsa, en
zayıfların yürüyüşü gibi yürümelidir. Arkadaşı
durduğu zaman durmalıdır. Mümkün mertebe,
namazları vaktinden sonraya tehir etmemelidir.
Eğer mümkün ise, yürüyerek gitmeyi bir vâsıtaya
binerek gitmeye tercih etmelidir. Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Bir
bineğe binerek hacca giden kimsenin, bineğinin
attığı her adım için yetmiş hasene, yürüyerek
giden kimsenin her adımına karşılık ise harem
hasenatından yediyüz
hasene (iyilik) vardır”buyurunca, Eshâb-ı Kirâm
(r.anhüm) “Harem hasenatı nedir?” diye sordular.
Bunun üzerine Resûl-i ekrem; “Onun bir
hasenesi, yediyüzbin hasenedir” buyurdular.
Toplulukla yapılan yolculukta, mümkün mertebe
teâlâ isrâf edenleri sevmez” (A’râf-31) buyuruyor.
yolculuk arkadaşlarına hizmet etmeli, onların
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
meşakkatlerini gidermelidir. Adiy bin Hâtem şöyle
şerîfte, “Sizden biriniz birşey yediği zaman
rivâyet etti: Resûlullaha ( aleyhisselâm ), “Ey
“Bismillâhirrahmânirrahim” desin. Eğer başında
Allahın Resûlü! sadakaların en faziletlisi
Besmeleyi unutur. Sonra hatırlarsa, “Bismillahi
hangisidir?” diye sorulunca, “Kişinin, Allahü
evvelühu ve âhıruhu” desin” buyurdu. Yine Resûl-
teâlânın rızâsı için arkadaşlarına hizmet
i ekrem ( aleyhisselâm ) yemek kabını işâret
etmesidir” buyurdu.
buyurarak, “Onun kenarlarından yiyiniz.
Ortasından yemeyiniz. Çünkü bereket, yemeğin
Bir memlekete gidildiği zaman, eğer orada büyük bir âlim
ortasına iner” buyurdu.
varsa, önce onun ziyâretine gidilir. Yoksa, sâlih kimselerin
yanına gidilir. Böyle kimseler çoksa, en faziletli ve kıymetli
Rızık husûsunda merak etmemeli, endişe
olanının yanına gidilir. Yine bir memlekete gidildiği zaman,
etmemelidir. Bütün vaktini bununla
abdest ve temizlik ihtiyâcının giderilmesi için uygun bir yer
geçirmemelidir. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
aranır. Akarsu olan yer, yerleşmek için tercih edilir. Abdest
meâlen; “Nice hayvanlar vardır ki, rızkını yüklenip
aldıktan sonra, iki rek’at namaz kılar ve yanına gideceği büyük
taşımaya güçleri yetmez. Onlara da, size de, rızkı
bir zât varsa onun yanına gider. Yanında bir süre oturur.
Allahü teâlâ verir. Allahü teâlâ Semî’dir.
Soracağı bir husûs varsa, onu sorar, yoksa onun yanında
Alîmdir” buyuruyor. (Ankebût-60).
konuşmaz. Eğer o büyük zât birşey sorarsa, ona cevap verir.
Yemek yerken, açlığı gidermek, nefse hakkını
Yolculuğa çıkan kimsenin yanında abdest için bir kab
vermek ibâdet ve tâatleri yapabilecek kuvveti,
bulundurması lâzımdır. Büyük zâtlardan ba’zısı, yolculuk
enerjiyi kazanmak kastedilir. Yoksa, yemek,
yapan birisi ile müsâfeha yapınca, onun avucunda ve
lezzet almak niyetiyle yenmez. Peygamber
parmaklarında su kabı taşıdığına dâir bir izin olup olmadığına
efendimiz.” ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
bakardı. Eğer böyle bir iz bulursa, onu çok iyi karşılar,
şerîfte “Nefsin, insan üzerinde hakkı
bulamazsa, ona yüz vermez ve onu kabûl etmezdi. Yine
vardır” buyurdular. Büyük zâtlardan birisine,
onlardan birisi, yolculuk yapan birisinin yanında su kabı
“Tasavvuf ehli nasıl yemek yerler?” diye
görmezse, bundan, onun namazı terketmeyi göze aldığına
sorulunca, “Hastanın, şifa bulmak ümidi. İle ilâç
hükmederdi. Yola çıkacak kimsenin yanına; iğne, iplik, makas,
alması gibi” diye cevap verdi. Yemek yerken;
çakı v.b. gibi şeyleri alması müstehabdır. Çünkü bunlar,
mi’denin üçte biri yemek için, üçte biri su için,
farzları eda etmeye yardımcı olurlar. Yolculuğa çıkmak isteyen
üçte biri de hava için ayrılmalıdır.
bir kimse, dostlarını ve tanıdıklarını dolaşması, onlara veda
etmesi ve onlarla helâllaşması lâzımdır. Yola çıkan kimsenin
özellikle namazlarını terk etmemesi lâzımdır.
Giyinme âdâbı: Giyinmede temizliğe çok dikkat
edilir. Çünkü Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm
) bir hadîs-i şerîfte; “Temizlik
imândandır” buyurdular. Giyimde avret mahallini
örtüp, sıcaktan ve soğuktan koruyacak
elbiselerin, temiz, imkânına göre kıymetli
kumaştan olması esastır. Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) İbâdet niyetiyle alanları dünyâdan
saymamışlardır.
Yeme-içme âdâbı: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “Yeyin, için isrâf etmeyin. Çünkü Allahü
Yemek hazır iken beklememeli, vakti yemekle geçirmemeli.
Yemeği normal zamanı içinde bitirmeli.
Yemek yerken, hiçbir yemeği kötülememelidir.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ), “Resûlullah
efendimiz ( aleyhisselâm ), hiçbir yemeği asla
kötülemedi” buyurdu. Acıkmadan yememeli,
acıkınca yemelidir. Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte: “Yediğiniz
yemekleri, Allahü teâlâyı anarak ve namaz kılmak
sûretiyle eritiniz. Tok karınla uyumayınız. Yoksa
kalbiniz kasavetli olur” buyurdu.
Yemek yerken güzel şeylerden konuşmalıdır.
Denildi ki: Yemek yerken konuşmamak,
mecûsîlerin âdetidir. Yemek yerken, sağ ayağı
dikip, sol ayak üzerine oturmak, Besmele
Yatma âdabı: Allah için uyumaya çalışmalıdır.
çekmek, üç parmakla yemek, lokmayı küçük
Allahü teâlâdan gâfil olarak uyumamalıdır. Allah
almak, lokmayı iyice çiğnemek ve parmakları
için uyuyan kimse, farzları eda etmekte yardımcı
yalamak sünnettir. Câbir ( radıyallahü anh ) şöyle
olması için uyur ve niyeti bu olur. Nafileleri,
dedi: Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), bize
özellikle gecenin sonunda kılar. Çünkü hadîs-i
parmaklarımızı yalamamızı ve tabağı sıyırmamızı
şerîfte Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
emrederek, “Sizden birisi, bereketin, yemeğin
şöyle buyurdu: “Allahü teâlâ gecenin sonunda
neresinde olduğunu bilemez” buyurdu. Yemek
“Duâ eden var mı? Kabûl edeyim, isteyen var mı?
yerken başkasının lokmasına bakmamalıdır.
istediğini vereyim. Af ve mağfiret olunmasını
Çünkü hadîs-i şerîfte “Sizden biriniz, arkadaşının
diliyen var mı? Onu af ve mağfiret
lokmasına bakmasın” buyurulmuştur. Yemek
edeyim” buyurur.
yemeği bitirdikten sonra, Allahü teâlâya hamd
etmelidir. Büyük zâtlardan birisi; “Dostlarla
Allahü teâlâyı zikredenler, ananlar, uyuyuncaya
beraber, rahat ve neş’e ile, yabancıların yanında
kadar Allahü teâlâyı anarlar. Bunlar Kur’ân-ı
edebe riâyet ederek, fakirlerle beraber îsâr (onları
kerîmde meâlen şöyle bildirilir: “Onlar ki,
kendisine tercih) ederek yemelidir” buyurdu.
Rablerine secdeler ve kıyâmlar yaparak (namaz
kılarak) geceyi geçirirler.” (Furkan-64).
Yemeği yalnız yememelidir. Ailesi veya
arkadaşları ile yemelidir. Çünkü Resûlullah
Abdestli olarak uyumalıdır. Sağ tarafa yatarak şu duâyı
efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerinde
okumalıdır (Allahım! Senin yüce isminle yattım. Senin isminle
buyurdu ki: “En hayırlı yemek, yiyenlerin çok
kalkacağım. Allahım! Nefsimi tutarsan, ona merhamet eyle,
bulunduğu yemektir.”
eğer onu salıverirsen, sâlih kullarını muhafaza ettiğin gibi
nefsimi de muhafaza eyle. Allahım! Kullarını dirilttiğin gün,
“Dostlarla beraber yemek yemek, şifâdır.”
beni azâbından koru.) Her uyandığında Allahü teâlâyı
hatırlamalıdır. Uyanınca abdest alıp iki rek’at namaz kılıp,
“İnsanların şerlisi; yalnız yiyen, hizmetçisini
döven, başkasını doyurmayandır.” Resûl-i ekrem
( aleyhisselâm ), bir toplulukla yemek yedikleri
tekrar uyunursa, çok sevâb kazanılır. Sabah namazından
sonra uyumak uygun görülmemiştir. Akşam namazından
sonra da uyumamalıdır.
zaman, yemeği en son bırakırlardı.
İstemenin Âdâbı: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti:
Birgün Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna
girdim. Namaz kılıyorlardı. Namazdan sonra
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) aç olduklarını
öğrenince, ağladım. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm
), “Ağlama! Çünkü Allahü teâlânın rızâsını
diliyerek, aç olan kimseye, kıyâmetin şiddeti
isâbet etmez” buyurdu.
Büyüklerden bir zât şöyle buyurdu: “Misâfire ve ev sahibine şu
üç şey lâzımdır Ev sahibine lâzım olan üç şey: Misâfire helâl
yedirmek, namaz vakitlerini gözetmek ve namaz vaktinde
misâfirini kaldırmak, gücünün yettiği şeyi misâfirden
esirgememektir. Misâfire lâzım olan üç şey: Ev sahibinin
dediği yere oturmak, kendisine ikram edilen yiyeceklere rızâ
göstermek, ev sahibinden izin aldıktan sonra evden
ayrılmaktır.”
fakirleri meâlen şöyle medh
buyuruyor: “Sadakalarınızı Allah yolunda
çalışmaya koyulmuş olan fakirlere verin ki, onlar
öteye beriye koşup kazanamazlar. Dilenmekten
çekindikleri için, tanımıyanlar onları zengin
zannederler. Ey Resûlüm, sen onları
simalarından tanırsın. Onlar, iffetlerinden dolayı
insanları rahatsız edip birşey istemezler. Siz
malınızdan bunlara ne harcarsanız, muhakkak
Allah onu hakkıyla bilicidir.” (Bekâra-273). “Ey
Resûlüm! Dilenciyi de azarlama” (Duhâ-10)
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ise bir
hadîs-i şerîfte; “At üzerinde bile gelse, istiyene
veriniz” buyurdu.
Ebû Hafs, “Kim kendisini istemeye alıştırırsa, tama’ya,
hıyânete ve yalana mübtelâ olur” buyurdu.
Tasavvuf yolundakiler, ancak zarûret ve ihtiyâç hâlinde
şerîfte; “Biz peygamberler topluluğuyuz. Bizim
isterler. Birşey istedikleri zaman, sâdece kendilerine yetecek
için belalar, ecirler gibi, kat kat verilir” buyurdu.
miktarı alırlar. Onlar kendileri için istemeyi iyi görmezler,
arkadaşları için istemeyi münâsip görürler.
Belâ ve musibet zamanında sızlanmamalı ve
şikâyette bulunmamalı, belâ ve musibete
Hastalık zamanındaki âdâb: Hastalık gelince,
göstereceği sabırdan dolayı Allahü teâlâ katında
tedâvisi için çalışmalı, sabırlı olmalı. Hastalığı
kazanacağı ecir ve sevâbı gözünün önüne
olan ibret almalı. Sağlığın kıymetini düşünmeli.
getirmelidir. Allahü teâlânın, sabredenler için
Aynı zamanda, hastalık günahlara keffârettir.
hazırladıklarını düşünmelidir. Allahü teâlâ Kur’ân-
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
ı kerîmde meâlen; “Rabbinin hükmüne sabret,
şerîfte; “Bir günlük humma hastalığı, bir senelik
çünkü sen, bizim muhafazamız
günaha keffârettir” buyurdu. Fıkıh âlimlerinden
altındasın. (Uykudan veya herhangi bir
birisi; “Elemde birçok ni’metler vardır. Elem ve
yerden) kalktığın sırada Rabbine hamd ile tesbih
hastalık, günahlardan kurtulmaya, sabrın
eyle” (Tûr-48) buyuruyor.
sevâbını kazanmaya, gafletten uyanmaya, sıhhat
zamanındaki ni’meti hatırlamaya, tövbeyi
Hayırlı işlerde, Allahü teâlâdan yardım dile.
yenilemeye, sadakaya teşvike vesile olur”
Birşey başına gelirse, bu, Allahü teâlânın
buyurdu.
kaderidir, Allahü teâlâ neyi dilerse yapar, de.
Eğer şöyle olsaydı veya böyle olsaydı demekten
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
sakın. Çünkü böyle söylemek, şeytanın açtığı bir
birgün; “Ey Allahın kulları, tedâvi olunuz. Çünkü
kapıdır, İbn-i Atâ: “Belâ ve musibet zamanında,
Allahü teâlâ, her hastalığın ilâcını da
kulun doğru veya yalancı olduğu anlaşılır. Kim
yaratmıştır” buyurunca orada bulunanlar, “Ey
genişlik zamanı şükreder, belâ ve musibet
Allahın Resûlü! Tedâvi, Allahü teâlânın
zamanında da feryâd edip şikâyette bulunursa, o
kazasından birşey giderir’ mi?” diye sordular.
yalancılardandır” buyurdu. Allahü teâlâ Kur’ân-ı
Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm
kerîmde meâlen; “(Müşrikler tarafından eziyet
) “Tedâvi de Allahü teâlânın
edilen) o insanlar sandılar ki, “Îmân ettik”
kazâsındandır” buyurdu.
demeleriyle bırakılacaklar da imtihana
çekilmiyecekler? Doğrusu biz onlardan evvelkileri
Ölüm zamanındaki âdâb: Resûlullah efendimiz (
de (çeşitli belâlarla) denedik. Allah(imtihan
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîflerinde; “Lezzetleri
sûretiyle, imânında) sâdık olanları da muhakkak
gideren ölümü çok hatırlayınız” buyurdu. İbn-i
bilecek, yalancı olanları da elbette
Harîrî şöyle anlattı: “Vefâtı sırasında Cüneyd-i
bilecek” buyurdu. (Ankebût-2, 3). Diğer bir âyet-i
Bağdâdî’nin yanında idim. Kur’ân-ı kerîm
kerîmede ise, “Andolsun sizi, muharebe ve diğer
okuyordu. Ben, “Efendim, biraz kendinize acıyın.
meşakkatli şeylerle imtihan ederiz. Tâ ki,
Bu kadar kendinizi yormayın” deyince bana, “Ona
içinizden mücâhidleri ve sabır
en muhtaç olduğum an şu saattir. Çünkü, amel
gösterenleri, (imânında sâdık ve yalancı
defterim onunla dürülecek, onunla son bulacak”
olanların) haberini meydana çıkaralım”buyuruldu.
dedi ve tekrar Kur’ân-ı kerîm okumaya başladı.
(Muhammed-31).
Bekâra sûresinden yetmiş âyet-i kerîme okudu.
Sonra Hak teâlânın rahmetine kavuştu.”
Cüneyd-i Bağdadî hazretleri buyurdu ki: “Belâ ve musibet,
âriflerin kandili, murîdlerin uyanıklığı, gâfillerin de helakıdır.”
Belâ ve musibet zamanındaki âdâb: Allahü teâlâ
Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “.... Seni çeşitli belâ ve
Dilin âdabı: Dilin âdabı; dâima Allahü teâlâyı
musibetlerle imtihan ettik, (sonra, seni
anması, kardeş ve dost edindiği kimseleri hayırla
herbirinden kurtardık.)” buyurdu. (Tâhâ-40)
anması, onlara duâ, va’zu nasihat etmesi, onlara
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
hoşlanmadıkları şeyleri konuşmamasıdır. Dil,
gıybet etmemeli, söz taşımamalı, başkalarını
kötülememeli, kendisine lâzım olmayan şeylerle
Kalbin âdabı: övülen, kıymetli ve yüksek hâllere
ilgilenmemelidir. Bir topluluk arasında bulunduğu
riâyet etmek, kötü ve kötülenen işleri zihinden
zaman, o topluluk, kendisini alâkadar eden
atmak, Allahü teâlânın ihsânlarını ve ni’metlerini,
konularda konuşuyorlar ise konuşmalıdır. Eğer
yaratıklarının acâib durumlarını düşünmektir.
kendisini ilgilendirmeyen konularda
Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Sağ
konuşuyorlarsa, onların yanından uzaklaşmalıdır.
duyulular o kimselerdir ki, ayakta iken, otururken
Her yerde, hâlin gerektirdiği şekilde konuşmalı,
ve yatarken (dâima) Allahı anarlar. Göklerin ve
yoksa konuşmamalıdır. Denilir ki: “Allahü teâlâ
yerin yaradılışı hakkında Allahın varlığını isbât
dili; kalbin tercümanı, hayrın ve şerrin anahtarı
için iyice düşünürler ve şöyle derler: “Ey
olarak yarattı.” Kalbinin iyiliğini istiyorsan, dilini
Rabbimiz, sen bunları boşuna yaratmadın. Sen
muhafaza etmek sûretiyle kalbine yardımcı ol.
bâtıl şey yaratmaktan münezzehsin. Artık bizi
Susmak önemli bir iştir. Çünkü susmak; câhilin
Cehennem ateşinden koru” buyuruyor. (Âl-i
perdesi, akıllının süsüdür.
İmrân-191). Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir
hâdis-i şerîfte; “Bir saat tefekkür, bir sene
Kulağın âdabı: Fuhuş ve şehveti tahrik edip,
ibadetten daha hayırlıdır” buyuruyor.
fuhşa sürükleyen sözleri, dedikoduyu ve her kötü
olan şeyi dinlememelidir. Kulak, Allahü teâlânın
Allahü teâlâ hakkında, müslümanlar hakkında
zikrini, va’zu nasihatleri, dîne ve dünyâya fâidesi
güzel zan sahibi olmak, hasetten, hıyânetten,
olan şeyleri dinlemelidir. Böyle şeylerden
kötü ve bozuk akidelerden kalbi temizlemek,
bahsedenleri dinlemek çok güzeldir.
kalbin edeblerindendir. Allahü teâlâ Kur’ân-ı
kerîmde meâlen; “Hakîkatini bilmediğin şeye zan
Gözün âdabı: Haramlardan, insanların ve
ile tâbi olma. (Ya’nî, bilmediğin şeyi biliyorum
dostların ayıplarına bakmakdan gözü men
deme.) Muhakkak ki, kulak, göz ve kalbin
etmelidir. Çünkü Allahü teâlâ Kur’ân-ı
herbirine sahibinin ameli sorulur. (Ya’nî, sahibin
kerîmde; “Allah, gözlerin hâin bakışını da bilir,
senin ile ne yaptı, denir.)” buyuruluyor. (İsrâ-36).
kalblerin gizlediğini de...” (Mü’min-19) buyuruyor.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
Bakılan şeylere ibret ile, Allahü teâlânın kudret ve
şerîfte; “Dikkat ediniz, vücutta bir et parçası
azametine, güzel yaratmasına delîl olarak
vardır ki, o iyi olunca, bütün vücûd iyi olur. O
bakmalıdır. Fakat insanın böyle olabilmesi için,
bozuk olunca, bütün vücûd bozuk olur. Dikkat
kötülüğü emreden nefsin isteklerinden
ediniz, bu kalbdir” buyurdu. Sırrî-yi Sekatî
temizlenmesi lâzımdır.
buyurdu ki: “İnsanların kalbleri üç çeşittir. Birisi
Bir zât şöyle anlatır: “Bir kadına şehvetle bakmıştım. O gece
rü’yâmda bir ses bana şöyle dedi: “Dünyâ benim evim,
içindekiler kullarım, kim onlardan birine haksız olarak bakarsa,
bana hıyânet etmiş olur.” Bu sırada uyandım ve bundan sonra
hiç kimseye böyle bakmıyacağıma yemîn ettim.”
Ebû Ya’kûb en-Nehrecûrî ise şöyle anlattı: Birgün Kâ’be-i
muazzamada tavaf ederken, tek gözü bulunan birisini gördüm.
“Allahım senden, sana sığınırım” diyordu. Ona “Bu nasıl
dağ gibidir. Onu hiçbir kötü düşünce ve hiçbir şey
onu sarsamaz. İkincisi hurma gibidir ki, onun
kökü sabittir. Fakat rüzgâr onu sağa sola sallar.
Üçüncüsü, tüy gibidir ki, her çeşit rüzgâr onu
götürür. Yerinde hiç sabit kalmaz.”
Elin âdabı: Eli, iyilik ve yardımlaşmada,
müslüman kardeşlerine hizmette kullanmalı,
onunla kötülüğe yardımcı olmamalıdır.
duâdır?” diye sorduğumda, bana şöyle cevap verdi: “Ben, elli
Ayağın âdabı: Onunla, kendisinin ve din
seneden beri buradayım. Birgün bir kadın gördüm. Gayet
kardeşlerinin iyiliğine olan işlere koşmalıdır.
beğendim, ondan lezzet aldım. Bu sırada gözümün üzerine bir
Yeryüzünde kibirlenmeden yürümeli,
tokat indi. O anda gözüm yanağımın üzerine aktı. Ben “Ah”
böbürlenmemeli ve ahdi bozmamalıdır. Çünkü
dedim. Bir ses: “Bir bakış, bir tokat karşılığındadır. Ne kadar
bunlar, Allahü teâlâyı gazâblandıran şeylerdendir.
bakarsan, o kadar tokat atarız,” denildi.
Yine ayaklarla günâha yardımcı olmamak, onun
gördüklerinde, buna mâni olurlar. Herkesin kıymeti,
edeblerindendir.
mertebesine göre bilinir. Süfyân bin Uyeyne ( radıyallahü anh
); “İnsanların ne derecede ve mertebede olduklarını bilmeyen
Sohbetin âdabı: Sohbetin evveli ma’rifet, sonra
bir kimse, kendi derecesini hiç bilmez. Kıymeti ve derecesi
meveddet (sevgi), sonra ülfet (dostluk), sonra
olmayan kimse, başkalarının kıymetini bilmez, onları hafif
beraberlik, sonra uhuvvettir (kardeşliktir). Sohbet,
görür” buyurdu.
kalbe rahatlık verir. Eğer sohbet, şartlarını hâiz
olursa, en üstün hâllerdendir. Çünkü Eshâb-ı
Bu yolda olan bir kimse, dostlarında ve
Kirâm; ilim, fıkıh, ibâdet, zühd, tevekkül ve rızâ
sevdiklerinde hoş olmayan birşey görürse, onları
bakımından insanların en üstünü idi. Bütün bu
ikaz eder. Onlara iyi ve güzel olan şeyleri tavsiye
yüksek hâllere, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm )
eder. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir
mübârek sohbetleri ile kavuştular.
hadîs-i şerîfte; “Mü’min, mü’minin
aynasıdır” buyurdu.
Aileye ve çoluk-çocuğa karşı olan âdâb: Onlara
şefkatle muâmele etmelidir. Onların iyi terbiye
Onlar herkese derecesine göre muâmele ederler.
edilmesine dikkat etmelidir. Allahü teâlânın
Âlimlere, tasavvuf büyüklerine hürmet ve saygı
beğendiği işlere teşvik etmelidir. Allahü teâlâ
gösterirler. Onlara hizmette kusur etmezler.
Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Ey imân edenler!
Onların işlerini görürler. Bütün insanlara güleryüz
Kendinizi ve aile halkınızı öyle bir ateşten
gösterirler. Onlara iyilikte bulunurlar. Hazreti Âişe
koruyun ki, onun tutuşturucusu, insanlarla,
buyuruyor ki: Resûlullah ( aleyhisselâm ) evde
taşlardır..” buyuruldu. (Tahrim-6) Bu âyet-i
mübârek baldırları (ayak ile diz arası) açık
kerîmenin tefsîrinde: “Onları terbiye ediniz, onlara
yatıyordu. Hazreti Ebû Bekr, daha sonra Hazreti
dini bilgileri öğretiniz. Böyle yapmak sûretiyle
Ömer içeri girmek için izin istediler. Resûlullah
onları ateşten koruyunuz” denilmiştir, özellikle kişi
onlara içeri girmeleri için izin verdi. Onlarla,
ehli ile Allahü teâlânın hükmü üzere bulunur.
mübârek baldırları açık olarak, yattıkları vaziyette
Onlara helâlinden yedirmelidir.
sohbet ediyorlardı. Bu sırada Hazreti Osman içeri
girmek için izin isteyince, Resûl-i ekrem oturdu ve
Dost ve din kardeşlerine karşı olan âdâb: Dostlar
örtündü. Hepsi gittikten sonra Server-i âleme
ve din kardeşleriyle beraber olunduğu zaman,
neden böyle yaptıklarını sordum. Cevâb
mümkün mertebe onlara uygunluk gösterilir,
olarak; “Meleklerin haya ettiği bir kimseden, ben
dinen mahzuru olmadığı müddetçe onlara
haya etmez miyim?” buyurdular. Onların hak
muhalefet etmekten, onlara kin beslemekten,
karşısında boyunları eğiktir. Hakkı her zaman
gıybet etmekten, onları haset etmekten sakınılır.
kabûl ile karşılarlar. Kendilerinden küçüklere
Bütün insanlara karşı olan muâmelede âdâb: Ebû
Damdam gibi olmalıdır. Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte: “Sizden biriniz,
Ebû Damdam gibi olmaktan âciz olur mu? O,
sabah ve akşam olduğu zaman “Allahım! Nefsimi
ve şerefimi senin için verdim. Allahım! Ben
şerefimi kullarına tasadduk (sadaka) ettim. Kim
bana söverse, ben ona sövmem. Kim bana zulm
ederse, ben ona zulmetmem” der” buyurdu.
Tasavvuf ehlinin âdabı: Kardeş ve dost edindikleri kimselere
hizmet ederler. Onlardan gelen eziyet ve sıkıntılara katlanırlar
ve sabrederler. Onlar hakkında hüsn-i zanda bulunurlar. Fakat
onlarda Allahü teâlâ ve Resûlünün emirlerine uymayan birşey
şefkat gösterirler. Onları terbiye eder, doğru yolu,
fâideli olan şeyleri gösterirler. Onları, kendilerini
ilgilendirmeyen şeylerden men ederler. Allahü
teâlâ, Kur’ân-ı kerîmin Mâide sûresi altmışüçüncü
âyet-i kerîmesinde meâlen; “Onların
Rabbanîleri (zühdü anlatıp buna da’vet eden
âlimleri) ve din âlimleri, niçin onları günâh
söylemelerinden ve haram yemelerinden
alıkoymazlar. Onların yapmakta oldukları bu
san’at (vazgeçirmeyi terk etmeleri) ne kadar
kötü!”buyurarak, kendi kavimlerini, yapmakta
oldukları kötülükten men etmedikleri için o
kavmin âlimlerini kötüledi.
Onlar hocalarına (bağlı oldukları zâta) hürmet
Bana bir kere üf demedi. Şunu niçin böyle yaptın, bunu niçin
ederler, emirlerine uyarlar. Yasak ettikleri
yapmadın buyurmadı.”
şeylerden uzak dururlar. Aslında onlarla beraber
olmak, onlara hizmettir. Ebû Mensûr Magribî’ye,
Tasavvuf ehlinin, garîblere karşı âdabı: Onlar,
Ebû Osman Magribî ile ne kadar arkadaşlık ettin?
garîblere yakın dururlar. Onlara güleryüz gösterir
diye sorulunca: “Ben ona arkadaşlık etmedim.
ve iyi muâmelede bulunurlar. Yanlarına gidip,
Sâdece ona hizmet ettim” cevâbını verdi.
onlara hizmette gayret gösterirler. Onların hakkını
Hocanın hizmetini yerine getirmek vâcibdir.
gözetmekte sabırlı olurlar. Onlar, câhillere de
Onların emri altında olmaya sabırlı olmalıdır.
güzel bir sabırla katlanırlar. Onlara iyi muâmele
Zâhiren ve bâtınen onlara muhalefet etmeyi terk
ederler. Onlardan gelen sıkıntılara katlanırlar.
etmelidir. Onların sözlerini dinlemeli, karşılaştığı
Onlara şefkat ve merhametle bakarlar. Allahü
bütün durumlarını ona söylemelidir. Hocaya çok
teâlâ kendilerini onların yerine koymadığı için,
hürmet etmeli, içinden ve dışından onun
Allahü teâlânın kendilerine olan ni’metinin ve
hakkında herhangi bir husûsu beğenmemekten
ihsânının idrâki içindedirler.
sakınmalıdır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “Rabbin hakkı için, onlar, aralarında
ihtilâf ettikleri şeylerde seni hakem yapıp, sonra
da verdiğin hükümden nefsleri hiç bir darlık
duymadan tam bir teslimiyetle boyun eğmedikçe,
îmân etmiş olmazlar” buyurdu. (Nisa-65). Denilir
ki “Hoca, talebeleri içinde, ümmeti arasındaki
peygamber gibidir.” Cüneyd-i Bağdâdî’nin
talebelerinden birisi, bir mes’ele sorunca,
Cüneyd-i Bağdadî ona lâzım gelen cevâbı verdi.
Fakat talebe Cüneyd-i Bağdâdî’ye karşı çıktı.
Bunun üzerine Cüneyd-i Bağdadî, “Bana
inanmıyorsanız çekip gidin” buyurdu. Bu yolun
talebeleri, hocalarına karşı, Eshâb-ı Kirâmın
Câhillere karşı davranışları: Eğer câhillerin,
istenmedik bir durumlarını görürlerse, onların bu
hareketlerine tahammül ve sabrederler. Câhiller,
onlara, sapık, câhil ve akılsız olduklarına dâir
iftira ederlerse, Peygamberlerin, onlara
verdiği; “Ey kavmim bende akılsızlık
yoktur” şeklindeki cevâbından başka birşey
söylemezler. Birisi Şa’bî’yi ( radıyallahü anh )
kötüledi ve hakkında ba’zı uygunsuz şeyler
söyledi. Şa’bî ( radıyallahü anh ) ise ona, “Eğer
sen, bu sözünde doğru isen, Allahü teâlâ beni
affeylesin. Eğer yalancı isen, Allahü teâlâ seni
affeylesin” buyurdu.
(r.anhüm) Resûlullahın huzûrunda, Kur’ân-ı
Onların kendi aralarındaki âdâb: Onların
kerîmin bildirdiği edeb ve terbiye üzere
sözlerinde; bu bana, bu sana, bu şöyle olsaydı,
bulundukları gibi bulunurlar. Allahü teâlâ Kur’ân-ı
böyle olmazdı, niçin yaptın, niçin yapmadın, gibi
kerîmde; “Ey îmân edenler! (Söz ve
sözler bulunmaz. Çünkü bunlar, halkın kullandığı
hareketlerinizle ileri varıp da) Allahın ve
kelimelerdir ve onlar, hocaları ne verirse onu alır,
Resûlünün önüne geçmeyin. Allahtan korkun.
ne yap derse, onu yaparlar. Onlar arasında
Çünkü Allah Semî’dir, Âlimdir. Ey imân edenler!
düşmanlık, mücâdele, sürtüşme, alay etme, boş
Seslerinizi Peygamberin sesinden yüksek
sözler ve gıybet bulunmaz. Onların her biri
çıkarmayın ve birbirinize bağırır gibi O’na
kendisinden büyüğe karşı onun oğlu gibi, kendi
bağırmayın. Haberiniz olmadan, amelleriniz boşa
akranlarına karşı kardeş gibi, küçüklerine karşı
çıkıverir” buyurdu. (Hucûrât-1, 2). Evliyânın
baba, ana ve hoca gibidirler.
ba’zısı: Kendisini terbiye eden hocasına hürmette
kusur eden kimse, bu edebin bereketinden
Onlar cemâat hâlinde olup, namaz kılacakları
mahrûm kalır” buyurdu.
zaman, kendilerine işlerinde müracaat
edebilecekleri, ilim, akıl, himmet ve hâl
Hoca, kendisine hizmet edenlere nezâketle muâmele eder.
bakımından en yüksek olan birini İmâm yaparlar.
Onlara duâ eder. Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) buyuruyor
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
ki: “Resûlullaha ( aleyhisselâm ) on sene hizmetçilik ettim.
şerîfte: “Bir cemâate, Allahü teâlânın kitabını en
iyi okutan İmâm olur. Eğer bu husûsta müsavî
olurlarsa, onların dîni en iyi bileni imâm olur. Eğer
ne de bir fesad istemiyen kimselere veririz. İyi
bunda müsavî olurlarsa, en şereflileri, bunda da
akıbet (Cennet, Allahın râzı olmadığı
müsavî olurlarsa, en yaşlıları, bunda da müsâvî
şeylerden) sakınanlarındır.” buyuruyor. (Kasas-
olurlarsa, en önce hicret edenleri imâm
83). Edebli kişi, müslümanlardan birini hakîr
olur”buyurdu. Nitekim Resûl-i ekrem (
görmekten çok sakınır. Resûlullah ( aleyhisselâm
aleyhisselâm ) Bedr ehlini, diğer Sahabeye üstün
) hadîs-i şerîflerinde buyurdu ki: “Kişinin
tutardı. Birgün Resûlullah efendimiz (
müslüman kardeşini hakîr görmesi, ona şer
aleyhisselâm ) dar bir yerde oturuyorlardı. Bedr
olarak kâfidir.”
ehlinden bir topluluk geldi. Oturacak bir yer
bulamadılar. Server-i âlem ( aleyhisselâm ), Bedr
“Kim bir mü’min erkeği veya mü’min kadını hakîr
ehlinden olmayanları kaldırarak onları oturttu.
görürse veya onu fakirliğinden ve sâhib olduğu
Fakat bu durum diğerlerine ağır geldi. Bunun
şeyden dolayı aşağılarsa, Allahü teâlâ kıyâmet
üzerine Allahü teâlâ; “Ey iman
günü onu rezîl ve rüsvâ eder.”
edenler! (Peygamber tarafından) size meclislerde
“Yer açın” dendiği zaman, hemen yer açın ki,
Allah da size genişlik versin. “Kalkın” denilince de
kalkın ki, Allah, içinizde imân ve tâatte olanların
derecelerini yükseltsin. Kendilerine ilim verilenler
için ise, (Cennette) dereceler vardır. Allah bütün
yaptıklarınızdan haberdardır.” (Mücâdele-11)
âyet-i kerîmesini indirdi. Sonra onların ahlâk
bakımından en güzelleri, sonra hicret bakımından
en önce olanları, sonra edebi en iyi olanları İmâm
olur. Onlara, niyeti ve şefkati en iyi ve samimî
Velî zâtlardan birisi: “Allahü teâlânın kul olarak
râzı olduğu kimseden, sen de kardeş olarak râzı
ol. O, kendisine kardeşlerinden veya cemâatten
birisi kendisine misâfir olarak geldiği zaman, Ona
yiyecek ve içecekten, az veya çok ne varsa
takdim eder” buyurdu. Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerde buyurdu
ki: “Kişinin helaki, yanına kardeşlerinden birisi
gelip, evinde olan şeyleri ona takdim etmiyecek
kadar onu hakîr görmesidir.”
olan, en halîm olan, kalben en kuvvetli olan,
“Cemâatin helaki, takdim edileni hakîr
diyaneti, emâneti en yüksek olan, nefisine ve
görmeleridir.”
nefs sâhiblerine ihtimâmı en az olan hizmet eder.
Hizmet, hocalıktan sonra ikinci derecede gelir.
“Allah için ziyâretleşmek güzel ahlâktandır.”
Denilir ki; “Dünyâya ve nefsinin arzu ve
isteklerine esîr olan kimse ile arkadaş olma.”
Onlar, konuşmalarıyla nasihat ederler, insanlara
doğru yolu gösterirler, insanların âhırette
Onlar, insanların ayıplarını zikretmez. Denildi ki; “Kim
kurtuluşunu isterler. Herkese fâideli olan şeyleri
insanların ayıplarını zikrederse kendisinin ne olduğunu ortaya
ve onların durumlarına göre konuşurlar.
koymuş, kendi aleyhinde şâhidlik yapmış olur. Çünkü
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
başkalarını, kendisinde olan ayıpları kadar anlatabilir.”
şerîfte: “Biz Peygamberler topluluğu, insanların
akıllarına (durumlarına) göre
Üç kimse ile beraber olunabilir. Birisi, senin kendisinden dînen
konuşuruz.” buyuruyor. Tasavvuf ehli,
istifâde ettiğin kimsedir. Bu kimseye iyi yapış. Diğeri, senin
sorulmayan bir mes’ele hakkında konuşmazlar.
kendisine fâide verdiğin kimsedir. Böyle kimseye ikram et.
Bir suâl sorulursa, soranın hâline ve derecesine
Üçüncüsü, ne kendisinden istifâde edersin, ne de ona bir
göre konuşurlar.
fâiden dokunabilir. Böyle kimselerle ihtiyâcın kadar bulun.
Şeref üç şeydedir. Bunlar; büyüklere hürmet, akranlara
Tasavvuf ehli, san’at edinirler, san’atlarını fâideli işlerde
hizmet, düşük kimselerden uzaklaşmaktır.
kullanırlar. Maişetlerini ve geçimlerini kazanmak için çalışırlar.
Fakat onların bu çalışması, kendilerini zamanı gelince farzları
Onlar kibir ve düşmanlığı terk ederler. Allahü
teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Şu âhıret
yurdunu (Cenneti) biz, yeryüzünde ne bir zulüm,
edadan alıkoymaz. Bununla beraber, vakitlerinin çoğunu
maişet ve geçimlerini te’mîn için geçirmezler. Onlar, kuşluk
vaktinden, öğle namazına kadar çalışır. Sonra arkadaşlarının
yanına dönerler. Ertesi günü kuşluk vaktine kadar, beş vakit
ahlâkı sorulduğu zaman, “Onun ahlâkı, Kur’ân-ı
namazı onlarla beraber kılarlar. Kazançlarından, çoluk-
kerîm idi” buyurdu. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
çocuklarına verdikten sonra, artan birşey olursa, arkadaşlarına
meâlen; “Sen bağışlama yolunu tut, iyiliği emret
verirler.
ve câhillerden yüz çevir” buyurdu. (A’râf-199).
Onlar, ihtiyâç ve zarûret hâlinin dışında,
Hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz (
kimseden birşey istemezler, istediklerinde de
aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Sizin en kötü olanınız,
yetecek miktarda birşey isterler. Sâlih
ahlâkı en kötü olanınızdır.”
kimselerden isterler, isterken de nâzik ve kibar
olurlar. Fakat isterken alçalmazlar. Hadîs-i
Hilim, tevâzu, insanlara nasihat etmek, insanların eziyetlerine
şerîfte; “Malından dolayı zengine tevâzu gösteren
tahammül etmek, Îsâr sahibi olmak, güleryüzlü olmak, cömert
fakire, Allahü teâlâ la’net etsin” buyuruldu. Ca’fer-
olmak, ağır başlı olmak, affedici olmak, sözünde durmak, haya
i Sâdık; “Hiçbir mahlûka açgözlü olarak boyun
sahibi olmak, ağırbaşlı olmak, hüsn-i zan sahibi olmak, nefsi
eğme. Çünkü bu, dinde gevşekliktir. Allahü
hor görmek, dostlara hürmet etmek, âlimlere hürmet etmek,
teâlâdan yardım isteyerek, meliklerin dünyâsına
şefkatli olmak, iyilik etmek, küçüklere ve büyüklere merhamet
karşı istek gösterme. Rızkı Allahü teâlânın
etmek, kendi yaptığı şeyleri büyültmeyip küçük görmek,
hazinelerinden iste.”
kendisine yapılan en küçük iyiliği kıymetli görmek gibi güzel
hasletler, tasavvuf ehlinin ahlâkındandır.
Onlar, latife yaparlar, fakat yalandan, gıybetten
sakınırlar. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
Hâller, kalbin işlerindendir. Yapılan zikirler sebebiyle kalbe
bir hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâ doğru konuşarak
gelir. Cüneyd-i Bağdâdî (kuddise sirruh) buyurdu ki: “Hâl
mizah, latife yapan kimseyi azâba
denen şey, kalbe iner. Fakat devam etmez. Bu hâllerden
çekmez” buyurdu. Hazreti Ali de: “Resûl-i ekrem
muhabbet; Allahü teâlânın sevdiğini sevmek, sevmediğini
Eshâbından birisini gamlı olarak gördüğü zaman,
sevmemektir.”
latife ile onu sevindirirlerdi” buyurdu. Fazla mizah,
özellikle makam sahibi kimselere karşı iyi
değildir. Denilir ki; “Şeref sahibi kimse ile mizah
yapma, sana kin besler. Bayağı ve düşük kimse
ile de mizah yapma, senin aleyhinde iş yapar.”
İlmin fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “Allahü teâlâ, kendinden başka ilâh
olmadığını, adâleti ayakta tutarak, delîllerle
beyân eyledi. Melekler ve ilim sahipleri de buna
îmân ettiler” buyuruyor. (Âl-i İmrân-18).
Onlar, ilimlerini açıklarlar. Onlar bununla,
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i
karşısındakine nasihat etmek, onlara fâide
şerîflerde buyuruyor ki: “Âlimler peygamberlerin
vermeyi kastederler. Peygamber efendimiz (
vârisleridir.”
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Benim sözümü
duyup, onu anlayan ve bunu duyduğu gibi
başkasına ulaştıran kimsenin yüzünü Allahü teâlâ
“Âlimin âbide üstünlüğü, benim sizden en aşağı
birisine olan üstünlüğüm gibidir.”
ak etsin” buyurdu.
Onlar, başlarına bir musibet geldiği zaman
ağlarlar. Fakat seslerini yükseltmezler, bağırıp
çağırmazlar. Resûl-i ekrem de ( aleyhisselâm ),
1) Mir’ât-ül-Haremeyn cild-3, sh. 142
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 140
oğlu İbrâhim’in ölümü üzerine ağladılar ve “Göz
ağlar, kalb mahzûn olur. Rabbimizi
3) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 101
gazâblandıracak şeyi söylemeyiz. Ey İbrâhim! Biz
senin için mahzûnuz” buyurdular.
4) El-A’lâm cild-4, sh. 49
Tasavvuf ehlinin en büyük özellikleri ahlâklarıdır.
5) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-7, sh. 173
Âişe’ye ( radıyallahü anha ) Resûl-i ekremin
6) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 204
büyüklerinden olduğu hâlde, teberrüken hocam İmâm-ülHüseyn’in yanında oturuyordu. Ders bitinceye kadar bekledim.
7) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 244
8) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 208
9) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 311
10) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 606
Ders bitti. Talebeler çıktılar. İçeride iki İmâmdan (Hocam
İmâm-ül-Hüseyn ve Abdülkerîm er-Râzî’den) başka kimse
kalmayınca, içeri girip selâm verdim. Hocam selâmıma cevap
verdi. Fakat başını kaldırmadı. Bana iltifât etmedi. Oturup,
takıldığımız fıkhî mes’eleyi kendilerine arzettim. Hocam,
“Fıkıh, müşkilleri halletmekten başka birşey değildir” buyurdu
ve suâlimi cevaplandırdı. Ama, hâlâ gönlü hoş değildi.
Abdülkerîm er-Râzî de buyurdu ki; “Fıkıh âlimleri ve tasavvuf
ehlinin, kendilerine mahsûs şartları ve husûsiyetleri vardır. Bir
talebe, fakîh (fıkıh âlimi) olan hocasının sözüne (anlattığı, bir
ABDÜLKERÎM BİN ALİ BİN EBÛ TÂLİB ER-RÂZÎ
mes’elede) “Niçin?” diyebilir. Bu i’tirâz da hocasına hoş gelir.
Ama tasavvuf mütehassısının terbiyesinde yetişen bir talebe,
İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin yetiştirdiği fıkıh âlimlerinden. İsmi,
Abdülkerîm bin Ali bin Ebû Tâlib er-Râzî olup, künyesi Ebû
Tâlib’dir. Hirat’ta tasavvuf büyükleri arasında yaşardı. Fâris’te
(İran’da) 522 (m. 1128) senesinde vefât etti. 521 veya 523’de
vefât ettiği de rivâyet edildi.
İslâm âlimlerinin büyüklerinden olan Ebû Tâlib er-Râzî, fıkıh
ilmini İmâm-ı Gazâlî hazretlerinden öğrendi. Onun ihyâ isimli
asla hocasına i’tirâz edemez. Teneşir tahtası üzerinde, gâsilin
(cenâze yıkayan kimsenin) elinde meyyit (ölü) gibidir” dedi,
sonra da hocama hitaben, “Şimdi senin, fıkıh âlimlerinin
şartlarından olarak onun i’tirâzını kabûl etmen ve onu
affetmen gerekir” buyurdu. Bunun üzerine hocam benden râzı
oldu. Beni yanına yaklaştırdı. Ben de ellerini öptüm. Beni
kucakladı. Bu hâlde memleketime döndüm.”
meşhûr eserini ezberledi, ilim öğrenmek için Bağdad ve başka
yerlere gidip, oralarda bulunan âlimler ile görüştü. Ebû Bekr
bin el-Hâdıbe ve İmâm-ül-Hüseyn bin Mes’ûd el-Ferrâ ve
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-7, sh. 179
başka zâtlardan ilim öğrendi. Herat tarihçisi olarak bilinen Ebû
Nasr el-Fâmî ve başka zâtlar da kendisinden ilim öğrenip
rivâyetlerde bulundular.
İbn-üs-Sem’ânî diyor ki; “İmâm hazretleri (Ebû Tâlib er-Râzî),
ABDULLAH BİN AHMED ES-SEMERKANDÎ
zerâfet sahibi, ince nâzik tavırlı, temiz, nezîh, iffet ve namuslu
idi. Haram ve şüphelilerden çok sakınan, müstakim istikâmet
Hadîs âlimi. Künyesi Ebû Bekr olup ismi, Abdullah bin Ahmed
sahibi, dosdoğru bir zât idi. Hüsn-i sîret sahibi idi. Hâl ve
bin Ömer bin Ebi’l-Eş’as es-Semerkandî’dir. 444 (m. 1052)
gidişatı çok güzel idi.”
senesinde Şam’da doğdu. Orada ilim ve edeb öğrendi. Daha
sonra hadîs-i şerîf öğrenmek için ilmî seyahatlerde bulundu.
Yine İbn-üs-Sem’ânî, Ebû Nuaym Abdurrahmân bin Ömer el-
Nişâbur, İsfehan ve Bağdad’a gitti. 516 (m. 1122) senesi
Asfar el-Bâmencî’nin şöyle anlattığını naklediyor: “İmâm-ül-
Rebî’ül-âhır ayında Bağdad’da vefât etti.
Hüseyn bin Mes’ûd el-Ferrâ’ hazretlerinin yanında fıkıh
öğreniyordum. Onun yanından ayrıldıktan sonra, memleketim
Ebû Bekr es-Semerkandî; Bağdad’da; Ebû Bekr el-Hâtib,
olan Bâmeî’ne döndüğümde yanıma fıkıh âlimlerinden biri
Abdülazîz el-Kettânî, Ebû Nasr bin Tullab, Ebü’l-Hasen İbni
geldi. Aramızda ilmî konularda müzâkerede bulunduk. Bir
Nükür’den, Nişâbûr’da; fadl bin el-Muhîb’den, İsfehan’da; Ebû
mes’elede takılıp cevâbını bulamadık. Ba’zıları, bu mes’elede
Mensûr bin Şükreveyh ve bir çok âlimden hadîs-i şerîf dinledi
birbirine uymayan şeyler söylediler. Nihâyet ben kalktım.
ve ilim öğrendi. Hadîs ilmi yolunda çok gayret sarfetti. Çok
Hocam, İmâm-ül-Hüseyn hazretlerinin bulunduğu Mervirrûz
eziyet ve sıkıntılara katlandı. Kendisinden birçok âlim hadîs-i
şehrine gitmek üzere, yaya olarak yola çıktım. Sabah vakti
şerîf rivâyet etti. Hadîs ilminde hafız, (yüzbin hadîs-i şerîfi
hocamın bulunduğu yere vardım. Huzûrundaki talebelere ders
râvîleriyle birlikte ezbere bilen) idi.
okutuyordu. Abdülkerîm er-Râzî hazretleri de, imamların
Silefî’ye, İbn-i Semerkandî hazretleri hakkında soruldukta;
olarak dağıtırdı. Güzel ahlâkı, engin bilgisiyle insanlara örnek
“Ebû Bekr es-Semerkandî fazilet sahibi, âlim ve her bakımdan
olur, sık sık nasihatlerde bulunurdu. Vaktini ilim öğrenmek,
i’timâda şayan idi” buyurdu. Onun hakkında ayrıca Abdülgafir
öğretmek ve ibâdet etmekle geçirirdi. Yalnız Allahü teâlânın
bin İsmâil de; “Ebû Bekr es-Semerkandî zamanının büyük
rızâsını kazanmak için çalışırdı. Birçok âlime hocalık yapan
hadîs-i şerîf âlimi idi.” İbn-i Nâsiruddîn ise; “O, sika (güvenilir),
Ebû Muhammed bin Ahmed bin Ömer, Es’âd bin Abdullah
sağlam ve incelemesi kuvvetli bir zât idi” demektedir.
Necrî, Ahmed bin Abdülmelik bin Muhammed, Abdullah bin
Ya’fer bin Sâlim Irakî, Ahmed bin Ebî Ahmed Tebâî, Reyme
kadısı Abdullah bin Ali ve daha birçok âlim talebeleri
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 29
2) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1263
3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 119
arasındaydı. Arkadaşlarından Kâdı Müslim bin Ebû Bekr de
sık sık derslerine gelir, fıkıh ilminde ondan istifâde ederdi.
Talebeleri de hocaları gibi Allahü teâlânın dînini yaymak ve
O’nun rızâsını kazanmak için gayret gösterirlerdi. O güzel
ahlâklı, yüksek ilimli, seçkin kimseler, çalışmaları ile insanların
ebedî se’âdete kavuşmaları için gayret ettiler.
4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 49
Talebeleri anlatır: Birgün Ebû Muhammed Sa’bî
5) Tabakât-ül-huffâz sh. 459
ile birlikte, bir yerden bir başka yere giderken,
ıssız bir dağ başında Müleyke kabilesinden
eşkiyalar önümüzü kesti. Üzerlerimizde ne varsa
önlerine attık. Ebû Muhammed Sa’bî’nin üzerinde
hiçbir şey çıkmayınca, para vermek istemeyip
ABDULLAH BİN YAHYÂ SA’BÎ
Yemen’de yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin ileri
gelenlerinden. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdullah
bin Yahyâ bin İbrâhim bin Ebî Heysem bin Abdüssemî’dir.
Memleketine nisbetle Yemenî ve Sa’bî denildi. Yetmişsekiz
yaşında iken, 553 (m. 1158) yılında Güney Yemen’de,
San’a’nın batısında bir şehir olan Cened’in köylerinden
Sehfene’de vefât etti.
Küçük yaştan i’tibâren kendisini ilme veren ve ilim ehli ile
düşüp kalkan Ebû Muhammed Sa’bî, birçok âlimden istifâde
etti. Yemen’deki ilim merkezlerinde ilim öğrendikten sonra,
Hicaz tarafına gitti. Hicaz’da İslâm âleminin çeşitli
bölgelerinden gelen âlimlerin ilminden istifâde etti.
Zamanında, Yemen müslümanlarının en ileri gelen âlimi oldu.
Sehfene (Sefîne) köyündeki medresede ders verirdi. Zamanın
ileri gelenleri, onun derslerine koşardı.
sakladığını zannettiler ve kılıçla hücum ettiler.
Eşkiya, kılıcını vurduğu hâlde kesmediğini
görünce şaşırdı. Tövbe edip, sâdık talebe oldu.
Yüksek ilimleri öğrenip, güzel amelli sâlih
insanlardan oldu. Hocamıza kılıcın kesmemesinin
sebebini sorduğumuzda, eşkiyanın hücumu
sırasında “Hıfz âyetlerini” okuduğunu bildirdi. Bu
âyet-i kerîmeleri nasıl öğrendiğini de şöyle anlattı:
“Birgün arkadaşlarımla beraber dolaşmaktayken,
bir kurdun zayıf bir koyunla oynaştığını gördük,
merak edip yaklaştık. Kurt koyunla, koyunun
yavrusu ile oynadığı gibi oynamaktaydı. Kurt,
bizim yaklaştığımızın farkına varınca kaçıp
uzaklaştı. Koyunu tutup, kurdun yaralayıp
yaralamadığını kontrol ederken, boynuna yazılı
bir kâğıdın bağlanmış olduğunu gördük. Kâğıtta;
Bekâra sûresi ikiyüzellibeşinci âyet-i kerîmesi,
meâlen; “Göklerin ve yerin muhafazası, O’na
Yemen’in meşhûr âlimlerinden İmâm Yahyâ bin Ebü’l-Hayr’la
ağırlık ve zorluk vermez, O çok yüce, çok
arkadaşlıkları oldu. O, “Ebû Muhammed Sa’bî, âlimlerin
büyüktür.” Yûsuf sûresi altmışdördüncü âyet-i
âlimidir” derdi. Bu iki âlim, sık sık bir araya gelir, sohbet
kerîmesi, meâlen; “Allah en hayırlı koruyucudur.
ederler, fıkıh mes’elelerinde istişâre ederlerdi. Ebû
Ve O, merhamet edenlerin en
Muhammed Sa’bî, haram ve şüphelilerden çok sakınır,
merhametlisidir.” Saffât sûresi yedinci âyet-i
harama düşmek korkusundan mübahların bir çoğunu da terk
kerîmesi, meâlen; “Biz semâyı, tâatten çıkmış
ederdi. Zâhid olarak yaşardı. Çok cömert idi. Eline geçenden
olan şeytandan koruduk.” Hicr sûresi onyedinci
zarûret miktarını kendisi için ayırır, fazlasını fakirlere sadaka
âyet-i kerîmesi, meâlen; “Biz semâyı, Allahü
teâlânın rahmetinden kovulan her şeytandan
Muvaffaküddîn’e, Abdullah Makdisî hakkında soruldu. Onlara
koruduk.” Fussilet sûresi onikinci âyet-i kerîmesi,
cevâb olarak dedi ki: “Abdullah, küçükken Bağdad’a gitti.
meâlen; “Biz dünyâ göğünü, duyduklarını çalan
Orada pekçok âlimden ilim tahsil etti. Fıkıh öğrenip, iyi bir
şeytandan koruduk, işte bu Azîz, Alîm olan Allahü
fakîh oldu. Çok güzel konuşur, güzel yazı yazardı. Ebü’l-Vefâ (
teâlânın takdîridir.” Târık sûresi dördüncü âyet-i
radıyallahü anh ) hakkında kitap yazdı. Sonra Şam’a gelip,
kerîmesi, meâlen; “Hiçbir nefs yoktur ki, üzerinde
bizimle gazâ’ya çıktı. Sonra Harran’a gitti. Orada, Şevval
amellerini koruyan bir melek bulunmasın,” Burûç
ayında, çok genç yaşda vefât etti.
sûresi, onikinci âyet-i kerîmeden sonuncu âyet-i
kerîmeye kadar yazılı idi. İşte orada görüp
ezberlediğim âyet-i kerîmeleri burada, eşkiyanın
karşısında okuyunca, onların kılıçları kesmez
oldu” dedi.
Yetiştirmiş olduğu pekçok talebe yanında, birçok kıymetli
eserler de yazan Ebû Muhammed Sa’bî, Şafiî mezhebi fıkıh
1) Tabakât-ı Hanâbile (Zeyli) cild-1, sh. 371
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6 sh. 94
3) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 285
bilgilerine dâir “İhtirâzât-ül-mühezzeb” ve “Et-Ta’rîf’, Ahmed
bin Hanbel hazretlerinin mezhebi hakkında “Akide” kitabını
yazdı.
ABDÜLMECÎD BİN İSMÂİL
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Sa’îd olup ismi,
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-7, sh. 140
2) Tabakât-ü fûkahâ-i Yemen sh. 161
3) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 166
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild- 6, sh. 163
Abdülmecîd bin İsmâil bin Muhammed’dir. El-Hirevî diye
tanınan bu âlim, Kays kabilesine mensûp olup, Rûm
memleketlerinde kadılık yaptı. Tahsilini Mâverâünnehr’de
yapan el-Hirevî, zamanının büyük âlimlerinden oldu. Özellikle
Bağdad, Basra, Hemedân ve Rûm memleketlerinde uzun
yıllar ders okutan el-Hirevî, 534 (m. 1139) senesinde
Semarrâ’ya gitti. Abdülmecîd bin İsmâil, 537 (m. 1143) yılında
Kaysâriyye’de vefât etti. El-Hirevî, Fahr-ül-İslâm Pezdevî’den
fıkıh tahsil etti. Hocası Pezdevî, fıkıh ilminde çok meşhûr olan
bir âlim idi. Kendisinden ise; âlim ve müderris olan İsmâil ve
ABDULLAH MAKDİSÎ
Fıkıh ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Seyfeddîn Abdullah bin
Ahmed adındaki iki oğlu ile Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed elBilendî, el-Belhî ilim öğrendi.
Ömer bin Ebî Bekr el-Makdisî el-Hanbelî olup, künyesi Ebü’l-
Ebü’l-Kâsım bin Asâkir onun hakkında: “Abdülmecîd bin İsmâil
Kâsım’dır. Şam’ın Kasiyun beldesinde, 559 (m. 1164)’de
Şam’a geldi Ebû Muhammed Abdullah bin Muhammed bin
doğdu. Bağdad’da ilim tahsil etti. Ferâiz, hılâf ve münâzara
Sa’dullah el-Hanefî el-Bağdâdî ile sohbette bulundu”
ilimlerinde çok mahir oldu. Ebi’l-Bekâ’dan nahiv okudu. Ebû
demektedir.
Ali’nin “Efsâh” kitabını ezberledi. Aruz ilmini öğrendi ve bu
konuda kitap yazdı. 586 (m. 1190)’da vefât etti.
Abdülmecîd bin İsmâil’in fıkha ve târihe dâir yazmış olduğu
birçok eseri vardır. Fakat bilinen bir eseri “El-Eşrâf alâ
El-Behâ Abdurrahmân diyor ki:
gavâmid-il-hükûmât”dır.
“Abdullah bin Ömer çok zekî idi. Onun zekâsına Bağdadlılar
hayret ederlerdi. Hocasından gördüğü dersi bir veya iki defada
ezberlerdi; Ben ise ezberliyene kadar çok uğraşırdım. O hılâf
1) Fevâid-ül-behiyye sh. 112
ilminde çok tanındı. Haramlardan sakınan, şüpheli korkusuyla
mübahların çoğunu terkeden vera’ sahibi bir kimse idi.
2) Cevâhir-ül-mudiyye sh. 91-a
3) Tabakât-üs-seniyye sh. 302-a
El-Hüseynî diyor ki, “Bir gece Abdülmelik ile beraber Mescid-i
Haram’da idik. Soğuk bir gece idi. Gömleği olmadığından, sırtı
4) Nücûm-üz-zâhire cild-5, sh. 272
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 167
6) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1, sh. 613
soğuktan çatlayıp yarılmıştı. Mescidin kapısında uyudu. Sağ
elini yanağı altına, sol elini başı üzerine koydu. Allahı
zikrediyordu. Ona, “Şayet mescidin bir köşesinde uyusanız
daha iyi olur. Soğuktan korunmuş olursunuz” dedim. Buyurdu
ki; “Bir gece mescidde uyudum, iki kişi gördüm. Mescide
girdiler, bana yaklaşıp, “Mescidde uyuma” dediler. Onlara, “Siz
kimsiniz?” dedim. “Biz melekleriz” dediler. Bunun üzerine
uyandım ve bundan sonra mescidde uyumadım” diye cevap
ABDÜLMELİK ET-TABERÎ
verdi.
Kerâmetler sahibi evliyâdan bir zât. Nizâmiyye Medresesi’nde
fıkh ilmini tahsil etti. Mekke’de altıncı asırda yaşadı. Zühd ve
vera’ bakımından zamanında yaşayan evliyânın önde
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-7, sh. 190, 191, 192,
gelenlerinden idi. Haramlardan şiddetle kaçınır, şüpheli
korkusuyla mübahların çoğunu terk eder ve dünyâya zerre
kadar meyl etmezdi. Çok ibâdet eder, nefsini terbiye etmek
için sıkı riyâzet ve mücâhede ederdi. Nefsinin isteklerini hiç
yapmaz, istemediklerini yapmak için çok uğraşırdı. Elbise
ABDÜLMUGÎS BİN ZÜHEYR EL-HARBÎ EL-BAĞDÂDÎ
olarak sert olan şeyleri tercih eder, katıksız yemek yer, vaktini
Hadîs ve Hanbelî mezhebinin önde gelen âlimlerinden. 500
böyle sıkıntılara göğüs gererek sabırla geçirirdi. Kendisine zikr
(m. 1107) târihinde doğduğu tahmin edilen Abdülmugîs,
olarak seçtiği şu iki kelimedir: “Sübhânallahi ve bihamdihi,
Hanbelî mezhebinin kurucusu olan Ahmed bin Hanbel
sübhânallahilazîm ve bihamdihi.”
hazretlerine çok benzer idi. Ancak, Ahmed bin Hanbel’in (
Hibetullah Kuşeyrî şöyle der: “Mekke”de olduğum zaman,
Abdülmelik Taberî’yi ziyâret etmek istedim. Onu bana
gösterdiler. Yanına vardığımda, onu ateşler içinde yanıyor bir
hâlde buldum. Zahmetle oturdu ve “Hummaya
yakalandığımda bununla sevinirim. Çünkü nefs, humma (ateşli
radıyallahü anh ) boyu, Abdülmugîs’den biraz daha uzun idi.
Abdülmugîs ( radıyallahü anh ) çok takvâ sahibi olup,
haramlardan ve şüpheli olan herşeyden şiddetle kaçınırdı.
Güvenilir bir zât idi. 583 (m. 1187) senesi Muharrem ayının
13. Pazar günü akşamı vefât etti.
hastalık) ile meşgûl olup, beni meşgûl etmez. Bu hâldeyken,
Abdülmugîs bin Züheyr ( radıyallahü anh ); Ebü’l-Kâsım bin
kalbimle istediğim gibi yalnız kalırım” buyurdu.
Hüseyn, Ebü’l-İz bin Kâdeş, Ebû Gâlib, Ebû Abdullah bin Ali
Sem’ânî, Ebü’l-Hasen el-Merâgî’den, o da el-Hüseyn
Zegandânî’den naklen anlatır: “Anber denilen bir havuz
gördüm, içindeki su, el ulaşamıyacak kadar aşağıda idi. Çok
defa Abdülmelik Taberî’yi o sudan abdest alırken görürdüm.
Elini uzattığında su yükselir, abdestini bitirince su yine
alçalırdı. Birgün kendinden geçti. Yanına yaklaştım, onu
göğsüme yasladım. Başı göğsümde iken insanlar onun
etrâfına toplandılar. Bir tanesi iki mes’ele sordu, fakat ona
cevap vermedi. Sonra o adam, üçüncü bir soru sordu, bu
suâline cevap verdi. Abdülmelik Taberî’ye, iki soruya sükût
etmesinin ve üçüncüsüne cevap vermesinin sebebini sordum.
Dedi ki; “Resûlullah ( aleyhisselâm ), üçüncüsünün cevâbını
bana telkin etti. Öncekilerde ise sükût buyurdular. Ben de
ikisine cevap vermedim.”
bin el-Bennâ, Ebü’l-Hüseyn bin Ferrâ, el-Müzrefi, Kâdı Ebû
Bekr el-Ensârî gibi pekçok âlimlerden hadîs-i şerîf öğrendi.
Kendisinden de; Muvaffakuddîn, el-Hâfız Abdülganî, el-Behâ
Abdurrahmân el-Makdisiyyûn, el-Fakîh Ebû Abdullah Ahmed
gibi büyük zâtlar hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular.
Abdülmugîs ( radıyallahü anh ), zamanının büyük âlimleri ve
devlet erkânının ileri gelenleri tarafından ziyâret edilirdi. Bir
defasında halîfe en-Nâsır tebdîl-i kıyâfet yaparak, yoksul bir
kimse kıyâfetinde Abdülmugîs’in ( radıyallahü anh ) ziyâretine
gitti. Abdülmugîs halîfeyi o kıyâfette tanıdıysa da tanıdığını
belli etmedi. Halîfe, Abdülmugîs’e, Yezîd’e la’net etmenin caiz
olup olmadığını sordu. Abdülmugîs, “Ben şahsen la’net
edilmesine karşıyım. Çünkü bu mes’eleye caiz diye fetvâ
verecek olursak, insanlar şimdiki halifeyi de la’netleme
cesâretini bulurlar” cevâbını verince, halîfe, “Niçin?” diye
sordu. Abdülmugîs ( radıyallahü anh ), “Çünkü halîfe, hoş
Ebü’l-Kâsım bin Bâki, Ebü’l-Hasen bin Şureyh, Ebû Bekr bin
olmıyan bir takım işleri yapmaktadır. Meselâ şu şu işler”
Arabî, Ebü’l-Haccâc el-Kudâî, Ebû Muhammed er-Reşâtî’den,
diyerek halîfenin hatâlarını sıraladı. Bundan gayesi, halîfeyi bu
şarkta (doğuda) ise; Ebü’l-Muzaffer eş-Şeybânî, Ebû Sa’îd el-
kötü ve çirkin işlerinden vaz geçirmekti. Halîfe, orada bu
Halebî, Ebû Abdullah el-Mâzerî’den ilim öğrenip, icâzet
sözlerden müteessir olarak ayrılmış olacak ki, bir daha bu gibi
(diploma) aldı. Kendisinden ise; Ebü’l-Velîd bin Kafzete, Ebû
çirkin işleri yapmadı. Fakat üzüntüsünden, o yılın Muharrem
Muhammed bin Eyyûb, Ebü’l-Velîd bin ed-Debbâg, Ebü’l-
ayında vefât etti. Abdülmugîs de aynı yıl vefât etti ve İmâm-ı
Hasen bin Hüzeyl ve birçok âlim hadîs-i şerîf dinledi ve kırâat
Ahmed’in türbesine defn edildi. Cenâze namazı çok kalabalık
ilmini öğrendi.
oldu. Ya’kûb bin Yûsuf el-Harbî der ki; “Abdülmugîs’i rü’yâda
gördüm. “Allahü teâlâ sana nasıl muâmelede bulundu?” diye
İbn-ül-Feres, aynı zamanda hadîs, lügat ve nahiv âlimi, şâir ve
sordum. Cevâbında; “İlim, kabirde insanları diriltir. Cehâlet ise,
edîb idi. Fıkıh ilminde ise, yüksek bir derece sahibi idi. Ebü’r-
diri insanı ölülere dâhil eder” buyurdu.
Rebî’ bin Sâlim onun için; “Mâlikî mezhebini Endülüs’de Ebû
Abdullah bin Zerkûn’dan sonra, Abdülmun’îm bin el-Feres’den
Dûbeysî der ki; “Abdülmugîs, hadîs-i şerîf toplamak ve rivâyet
daha iyi bilen yoktu. Evi, ilim merkezi idi. Baba ve dedesi âlim
etmekte büyük bir hassasiyet gösterirdi.”
ve kâmil bir zât idiler” demektedir.
Abdülmugîs ( radıyallahü anh ), Allahü teâlânın emirlerini
Ebû Abdullah et-Tüceybî şöyle anlatır: 566 (m. 1170)
yapmaya ve yasaklarından kaçınmaya çok dikkat ederdi.
senesinde Mürsiyye’de onunla karşılaştığımda, ilimdeki
Dînine bağlılığı, Kur’ân-ı kerîm okumaktaki üstünlüğü ile çok
incelikleri kavrayışına, zekâsına ve hıfzına hayran oldum.
meşhûr oldu. Vefâtına kadar, insanların kurtuluşu, saadeti için
Babasının bulunduğu bir mecliste ders verdi. O konuşurken,
çalıştı. Kitaplar te’lîf etti. El-İntisâr li-müsned-il-İmâm Ahmed,
getirdiği delîllerin sağlamlığı karşısında herkes sükût etti. O,
er-Reddü alel-müteassıb, Şerh-i Müsellesati Kutrub fil-lüga,
bedenen zayıf idi. Fakat ilim ve ma’rifet olarak çok yüksek idi.
Kitâb-u fî fedâil-i Yezîd bin Mu’âviye en önemli kitaplarıdır.
Hakkında; “Bir kimsenin ilim ve ma’rifeti çok olduğunda,
bedeninin zayıf olması ona zarar vermez. Sen onu üstün
zekâlı, bedeni zayıf bir kişi olarak görürsün ki, o bedenin,
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 178
2) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 328
3) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 275, 276
4) Zeylü Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 354
ilimden yanmasına delîldir” diye söylendi. Abdülmun’îm
hazretleri aynı zamanda şâir idi. Şiirlerinden bir çoğunu bana
okudu.”
Kitâb-ül-Bugle’de, İbn-ül-Feres hakkında şöyle yazmaktadır:
“Abdülmun’îm hazretleri Arabîde ve lügat ilminde İmâm idi.”
İbn-ül-Feres hazretleri, usûl-i fıkha dâir eserler yazdı. Bu
eserlerden ba’zıları şunlardır: 1. Kitâbü fî ahkâm-il-Kur’ân, 2.
Edeb-ül-Kadâ, 3. Mesâil-ül-hılâf fin-nahv.
ABDÜLMÜN’ÎM BİN MUHAMMED EL-HAZRECÎ
Gırnata’da yetişen Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi
Ebû Muhammed olup ismi, Abdülmün’îm bin Muhammed bin
Abdurrahîm bin Muhammed el-Ensârî el-Hazrecî’dir. İbn-ülFeres ismiyle meşhûr oldu. 525 (m. 1130) senesinde doğdu.
599 (m. 1203) senesi Cemâzil-âhır’ın dördünde Pazar günü
ikindi vakti vefât etti. Bâb-ül-Beyrâ denilen yerin dışına
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 196
2) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 116
3) Keşf-üz-zünün cild-2, sh. 1669
4) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 218
defnedildi. Cenâzesinde çok kimse bulundu.
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 629
İbn-ül-Feres hazretleri, önce baba ve dedesinden, daha sonra
zamanın büyük âlimlerinden olan Ebü’l-Hasen bin Mugîs,
6) Tabakât-ül-müfessirîn cild-2, sh. 356
Kâdı Ebû Muhammed el-Cürcâni, onun hakkında diyor ki; “O,
asrın bir tanesi idi. Fıkıh ilminde, zamanındaki âlimlerin İmâmı,
en üstünü oldu.”
ABDÜLVÂHİD BİN İSMÂİL ET-TABERÎ (Ebü’l-Mehâsin erRûyânî)
İbn-i Sem’ânî diyor ki; “O, dil ve beyân bakımından büyük
âlimlerin ve fazilet sahiplerinin reîsi idi. Onun yüksek bir
Şafiî âlimlerinin büyüklerinden. İsmi Abdülvâhid bin İsmâil bin
mertebesi vardı. Bu diyarda herkes tarafından senet olarak
Ahmed bin Muhammed er-Rûyânî’dir. Künyesi Ebü’l-
kabûl edilmişti. Çalışmaları ve eserleri, çok övülürdü.
Mehâsin’dir. “Fahr-ül-İslâm” lakabı ile tanınmaktadır. 415 (m.
Mezhebinde büyük bir âlim olup, şöhreti çeşitli memleketlere
1025) senesinin Zilhicce ayında, Buhârâ’da doğdu, önce kendi
yayılmıştı. İlim ve fazilet sahibi olan birçok kimseler, kendisini
memleketinde, babasından ve dedesinden Şafiî fıkhını
ziyârete gelip istifâde ederlerdi.”
öğrendi. Birçok beldeleri dolaşarak Nişâbûr’da Ebû Nâsır-ı
Mervezî’den, Meyyâfârikîn’de Muhammed bin Beyân el-
Muhammed bin Ebî Sa’d diyor ki: “O, yaşadığı devirde Rey
Kâzûnî’den fıkıh ilmini öğrendi. Hattâ Mâverâünnehr’e kadar
şehrinin en önde gelen âlimiydi. Ebü’l-Mehâsin er-Rûyânî
gidip, bir müddet orada kalarak çok ilim tahsil etti. Çok hadîs-i
asrının büyük Şafiî âlimidir.”
şerîf dinleyip ezberledi. Şafiî mezhebinde büyük bir âlim
olarak yetişti. “Kitâb-ül-Bahr” isimli eserin sahibidir. Taberistan
İmâm-ı Sübkî, “Tabakât’ında diyor ki; “Ebü’l-Mehâsin,
vilâyetinin kadılığına ta’yin edildi. 502 (m. 1108) senesi
Taberistan ve onun köylerinden birisi olan Rûyân kadılığına
Muharrem ayının onuncu Cum’a günü, İslâm dîninden ayrılan
ta’yin edilmişti. Daha sonra, Âmül’de inşâ edilen bir
mülhidler tarafından Âmül’de şehîd edildi.
medreseye müderris olarak nakledildi. Âmül, ailesinin
memleketidir. 502 senesinin Muharrem ayının onbirinci Cum’a
Ebü’l-Mehâsin Rûyânî, âlimler arasında yüksek bir mertebeye
gününe kadar orada kaldı. Tedrisât esnasında yazma işini
ulaşmıştı. Kendisine çok hürmet edilirdi. Sağlam bir i’tikâda
bitirdikten sonra, doğru yoldan ayrılmış bir sapık tarafından,
sahipti. Çok kıymetli eserleri olup, her tarafta okunup istifâde
düşmanlık ve hased sebebiyle şehîd edildi. O, ilim için
edilirdi. Hâfızası, o kadar çok kuvvetli idi ki, bu hâli darb-ı
Bağdad’a gidenlerdendir.”
mesel gibi herkes tarafından konuşulurdu. Hattâ kendisinin:
“Şafiî mezhebinin kitaplarının hepsi yanıp kül olsaydı, ben
onları ezberimden yazardım” dediği bildirilmektedir. Büyük
Selçuklu devletinin veziri Nizâm-ül-mülk, kendisine çok ta’zîm
ve hürmette bulunurdu. Onu Taberistan kadılığına ta’yin etti.
Sonra Amül’e nakletti. Orada iken, mülhidler, sapık yolda
olanlar tarafından şehîd edildi!
Çok faydalı eserler yazdı. Bunlardan başlıcaları şunlardır:
1. Bahr-ül-mezheb: Bu eser, Şafiî mezhebinde yazılmış
kitapların en uzunu olmakla beraber; İmâm-ı Mâverdî’nin
“Hâvî” kitabından ibâret sayılır. Bununla birlikte, Rûyânî’nin
babasından ve dedesinden öğrendiği fıkhî mes’eleleri de içine
almaktadır. Ayrıca diğer ba’zı mes’eleler daha vardır ki, fıkhî
Şafiî mezhebinde fıkıh, usûl ve hılâf ilimlerinde derin bir âlim
hükümler bakımından “Hâvi”den daha çoktur. 2. Menâsîs-ül-
olan Ebü’l-Mehâsin; Abdullah bin Ca’fer el-Habbâzî Ebû İshâk
İmâm-ı Şafiî (veya Nusûs-üş-Şâfiî), 3. El-Kâfî, 4. Hilyet-ül-
İbrâhim bin Muhammed el-Mutehherî, Ebû Hafs bin Mesrûr,
mü’min, 5. El-Fürûk, 6. Et-Tecribe, 7. Et-Tehzîb fî garîb-il-
hocası Muhammed bin Beyân el-Kâzerûnî, Ebû Ganîm
hadîs, 8. El-Avâlî.
Ahmed bin Ali el-Kurâ’î, Hâfız Ebû Osman es-Sâbûnî, dedesi
Ebü’l-Abbâs er-Rûyânî, Ebû Mensûr Muhammed bin
Abdurrahmân et-Taberi ve Âmül’de Nişâbûr’da, Buhârâ’da,
Gazne’de, Merv’de ve daha başka memleketlerdeki birçok
1) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 198
âlimden hadîs-i şerîf dinlemiş ve ezberlemiştir.
2) Tabâkât-üş-Şâfiiyye cild-7, sh. 193, 203
Kendisinden de; Zâhir eş-Şehhâmî, Ebü’l-Fütûh et-Tâî, Ebû
3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12 sh. 170, 171
Reşîd İsmâil bin Ganîm, Ebû Tâhir es-Silefî, hafız İsmâil bin
Muhammed et-Teymî ve daha pekçok âlim, hadîs-i şerîf
4) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 351
rivâyetinde bulunmuşlardır.
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 634
6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 206
“Akıllı kimse, günahlarını tövbe ile örtendir. Cömert, kötülük
yapana iyilikle karşılık verendir.”
“İlim; güzel bir mîrâs, umûmî bir ni’mettir, insaf, ihtilâfı giderir,
ülfeti getirir.”
ABDÜLVÂHİD BİN MUHAMMED EL-ÂMİDÎ
“Adâlet; îmânın başıdır, ihsânın birleştiği noktadır ve îmânın
Fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Feth olup ismi, Abdülvâhid bin
en yüksek mertebesidir.”
Muhammed el-Mahfûz bin Abdülvâhid et-Temîmî el-Âmidî’dir.
Lakabı ise Tâcüddîn’dir. Abdülvâhid el-Âmidî, 550 (m. 1155)
“Âlim; sözü, işine uygun olandır. Âlim ilme doymaz.”
yılında vefât etti. Hayâtı hakkında fazla bilgi bulunmayan
Abdülvâhid el-Âmidî, babası Kâdı Ebû Nasr Muhammed, Şeyh
“Takvâ sahibi kimse, nefsi nezîh, ahlâkı yüce olandır. Zühd
Ahmed Gazâlî ve başka birçok âlimden ilim öğrendi. Çeşitli
sahibi olmak, takvâ sahibi olan kişilerin zînetidir, gece ibâdeti
yerlerde kadılık yaptı.
yapanların tabiatıdır. Takvâ sahibi olmak ise, dînin meyvesi,
yakînen inanmanın alâmetidir.”
Abdülvâhid bin Muhammed’in “Gurer-ül-Hıkem ve Durer-ülkelîmi min Kelâmi Ali bin Ebî Tâlib” ve “Cevâhir-ül-kelâm fî
“Hikmet; akılların bahçesi, ermişlerin mesîresidir (gezinti
şerh-il-hükmi vel-ahkâm min kıssati Seyyid-il-Enâm
yeridir).”
aleyhissalâtü vesselâm” isimli eserleri vardır.
“Akıllı; şehvetten uzaklaşan, âhıreti dünyâ ile değişmeyendir.
Gurer-ül-Hıkem ve Dürer-ül-kelîmi min kelâmı Ali bin Ebî Tâlib
Akıllı, yalnız ihtiyâcı kadar ve huccetle konuşur, sâdece
adlı eserinde, Hazreti Ali’nin buyurdukları veciz sözleri
âhıretinin ıslâhı için çalışır. Akıllı, günahlardan sakınır,
toplamıştır. Bu eserden ba’zı bölümler:
ayıplardan uzak durur. Cömertlik günahları siler, kalblere
sevgi eker.”
Hazreti Ali buyuruyor ki: “Doğruluk vesiledir, affetmek fazilettir.
Cömertlik iyi huydur, şeref meziyettir. Kararlı olmak metâ’dır
(Sâhib olunan maldır), kararsız olmak ise zayi olmaktır.
Vefâkârlık fazilet, sevgi rahmettir, ismet, ni’met; ihsân ise
fazilettir. Akıl zînet, ahmaklık çirkindir. Doğruluk emânet,
yalancılık hıyânettir, insaf rahatlık, şer küstahlıktır. Cömertlik
riyaset, mülk siyâsettir. Emânet îmândandır, güleryüzlülük
ihsândır. Fikir gerçeği gösterir. Doğruluk kurtarır, yalan
“Câhil; dayakla uslanmaz, nasihatlerden payını almaz.”
“İlim; insanı akla götürür, kim ilim öğrenirse akıllanır, ilim;
nefsi, rûhu ihyâ eder (diriltir). Aklı aydınlatır, cehâleti öldürür.”
“Zulüm; ayakların kaymasına, ni’metin zevâline, milletlerin
helakine sebep olur.”
felâkete sürükler. Kanâat insanı zengin yapar, zenginlik
“Allahü teâlâdan başka her şeyden uzaklaşmak, ermişlerin
azdırır. Fakirlik unutturur. Dünyâ aldatır, şehvet kandırır.
ibâdetidir.”
Lezzet oyalar, nefsin arzuları alçaktır. Hased yıpratır, nefret
çökertir.”
“Mü’minin gerçek sevgisi, buğzu, birşeyi alması, yapması ve
terki, Allah için olur.”
“Yakîn ibâdet, iyilik efendilik, şükür ziyâdelik, fikir ibâdet, aza
kanâat zühd sahibi olmak, işler tecrübe ile olur. İlim
“Kâmil mü’min gizli şükür eder, belâya karşı sabır eder, ümîd
anlamakla, anlamak zekâ ile, fetânet basiretle, düşünce rey ile
hâlinde iken bile korkar.”
(görüşle), görüş fikirle, muvaffakiyet azîmkârlıkla, azîmkârlık
tecrübe ile, fazilet güçlüklerle, sevâb meşakkat ile olur.”
“Güzellik sevâb güzelliğidir, elbise güzelliği değil.”
“Kendini beğenmek helak olmak, riyakârlık şirk koşmak,
“Akıllı kimse, Rabbine ibâdetle, nefsin arzusuna karşı gelendir.
cehâlet ölüm, tenbellik ziyandır. Şehvetler âfet, lezzetler
Câhil kimse, mâsiyet (günah) işleyerek nefsin arzusuna
ifsattır.”
uyandır.”
“Allaha vuslat (erişmek), insanlardan uzak durmakla olur.”
“İlim, hikmet semeresidir (meyvesidir).
Îmân ve ilim, ikiz kardeş ve birbirinden ayrılmayan arkadaş
gibidir.”
“İhtirâslı kimse, bütünüyle dünyâya mâlik olsa dahi fakirdir.”
“Îmân bir ağaç gibi olup, kökü yakîn, dalı takvâ, nûru haya,
“Doğruluk, İslâmın direği, îmânın desteğidir.”
meyvesi cömertliktir.”
“Allah için cömertlik, mukarrebînin (ermişlerin) ibâdetidir.”
“Öfke, tutuşturulmuş bir ateş gibidir. Her kim ki öfkesine hâkim
“Allahın azâbından korkmak, müttekîlerin nişanıdır.”
“Günahlardan sakınmak, tövbekârların ibâdetidir.”
“Dînin esâsı, emâneti yerine vermek, sözünde durmaktır.”
“Hased eden dâima hastadır, cimri insan, dâima fakirdir.”
“Cennet en hayırlı mal, Cehennem ise en kötü barınaktır.”
olursa, onu söndürür ve her kim onu salıverirse, ilk yanan
kendisi olur.”
“Ârif, kendini bilen, nefsini Allahtan uzaklaştıracak herşeyden
temizliyendir.”
“Şehvet, bukağılı, sağlam demir zincirdir, bunun en iyi ilâcı
sabırlı olmaktır.”
“Ahmaklık, dermanı bulunmayan bir dert, şifâsı olmayan bir
“Fazla başa kakma, nefret ateşini körükler.”
hastalıktır.”
“Kanaatkar olmak, boyun eğme zilletinden daha hayırlıdır.”
“Allah için kardeş olanların sevgisi, sebebi dâim olduğu için
devam eder. Dünyâ için kardeş olanların sevgisi, sebebi
“İyilik, zincirden bir bağ olup, onu ancak teşekkür veya
devam etmediği için kısa sürer, bir ân gelir son bulur.”
mükâfatlar çözebilir.”
“Akıllı kimse; bugünü, dünkü gününden hayırlı olandır. Şaki;
“Mü’min, ni’metle hatâ arasında olup, ni’mete yalnız şükür ve
hâline aldanan, emellerinin aldatmasına kanandır. Leîm
istiğfarla erişilir.”
(alçak) değerinin üzerine çıkınca, eski hâlini inkâr edendir.”
“Öfke anındaki yumuşaklık (hilm), zâlimlerin gazâbından
“Allaha yaklaşmak, O’ndan istemekle, âhırete yaklaşmak
korur.”
dünyâyı terk etmekle, dünyânın fânî olduğunu, sen onunla
kalsan bile, onun sana kalmıyacağını bilmekle olur.”
“Olgunluk üç şeyde gereklidir: Musibetlere sabır, isteklerde
iktisâd ve istiyene vermektir.”
“Dünyâ, itaat göstermeye değmiyecek kadar küçük ve
hakîrdir.”
“Yumuşaklık, durulmayı çabuk sağlar ve zor olan şeyleri
kolaylaştırır.”
“Doğruluk, sevimli olanlarda zînet, üzüntülü olanlarda
meta’dır.”
“Âlim, câhili hemen tanır, çünkü daha önce o da câhildi. Câhil
âlimi tanımaz, çünkü daha önce âlim değildi.”
“Büyük ihsân, dostunun hatâsını doğruya çevirir, düşmanın
doğruluğunu da hatâya çevirir.”
“Muvaffakiyet ve başarısızlık, nefs ile mücâdele etmektedirler.
Hangisi gâlib gelirse, ona hâkim olur (te’sîri altına alır).”
“Câhil kusûrunu anlamaz, yapılan nasihati kabûl etmez.”
“Mü’min, dâima günahlardan kaçınır, belâdan korkar ve
“Mahrûm ettikten sonra vermek, verdikten sonra mahrûm
Rabbinin rahmetini taleb eder.”
etmekten daha güzeldir.”
“Akıl ve ilim, biribirinden ayrılmayan ve zıd olmayan iki kardeş
“Zaman, bedenleri yıpratır, emelleri yeniler, eceli yakınlaştırır,
gibidir.”
dilekleri uzaklaştırır.”
“Îmân ve haya, diğerinden kopmayan bir bütündür.”
“Akıllı, sustuğu vakit tefekkür, konuştuğu vakit zikir eder,
“Korkaklık, ihtirâs ve cimrilik, Allaha karşı kötü zannın bir
baktığı vakit de ibret alır.
araya getirdiği:kötü arkadaşlardır.”
“Kendisi amel etmeksizin Allah yoluna çağıran kişi, oksuz
“Mal, harcandığı kadar sahibine ikramda bulunur. Kişinin
yaya benzer.”
yaptığı cimrilik kadar ona ihânet eder.”
“Mürüvvet; insanın, kendisini lekeleyecek şeylerden kaçınması
“Fakîh öyle biridir ki, insanları Allahın rahmetinden ümitsizliğe
ve güzellik kazandıracak şeylere yaklaşmasıdır.”
düşürmez ve onları Allahın rahmetinden yüz çevirtmez.”
“Zenginliklerin en hayırlısı, Allahü teâlâ ile iktifa etmektir.
“Âlim, öyle biridir ki, insânları Allahın rahmetinden dolayı ümit
Allahtan başkasıyle yetinmek, en büyük fakirlik ve şakiliktir.”
kapısından men etmez ve Allahın mekrinden emîn
olmamalarını sağlar.”
“İlmin sonu yoktur. Her ilimden, güzel olanını alınız.”
“Mal ve çocuklar, dünyâ hayâtının zînetidirler. Sâlih amel de,
“Cömertlik ve cesâret, şerefli maksatlar olup, Allahü teâlâ
dünyâdan âhırete götürülen mahsûldür.”
hazretleri bunları sevdiği ve denediği kişilere ihsân eder.”
“Cömertlik, güzel medhiyeyi, mal sevgisi üzerine tercih
“Sıkıntıya karşı sabır etmek, bolluk anındaki afiyetten daha
etmektir”
efdaldir.”
“Allah için seven bir kardeş, en yakından daha yakın, anne ve
“Akıl, ni’metlerin en büyüğü, dünyâ ve âhırette şereflerin en
babalardan daha merhametlidir.”
yücesidir.”
“Amel eden câhil kişi, yoldan başka yerde yürüyen gibidir. Bu
“Şerefli insan, azarlandığı vakit kızar, yumuşak davranıldığı
yürüyüşü ona, ihtiyâcından uzaklaşmaktan başka birşey
vakit yumuşar. Şerefsiz insan ise yumuşak davranışa sert
kazandırmaz.”
çıkar ve sert davranana karşı da yumuşar.”
“İnsan, sözü ile tartılır veya işi ile değerlendirilir. Seni zînet
“Sükût, sana vekar kazandırır ve seni özür dileme
yönünden ağır getirecek şeyi söyle ve kıymetini artıracak şeyi
zahmetinden kurtarır.”
yap.”
“İhtirâs, gâfillerin kalbinde şeytanların sultânıdır.”
“Yalancı, sözünde suçludur. İsterse delîli kuvvetli ve ağzı lâf
“Hikmet, her mü’minin kaybettiğidir, onu münâfıkların ağzında
olsa dahi alınız.”
“İnsandaki cahillik, vücûdu yiyen haşereden daha tehlikelidir
(zararlıdır).”
“Said kimse, azapdan korkarak inanır ve sevâb niyaz eder.”
“Hasedcilerin en ehveni, haset ettiği kişinin elindeki ni’metlerin
yok olmasını ister.”
“İlim, insanı Allahın emrettiği şeylere götürür, zühd ise o
şeylere erişilmesini kolaylaştırır.”
“Mal, dünyâda sahibine ikramda bulunan bir dost gibi olsa da,
Allah huzûrunda ona ihânet eder.”
yapan biri olsun.”
“İnsanlar dünyânın çocuklarıdır, çocukta, yaratılış i’tibârı ile
ana sevgisi vardır.”
“Mü’min; yakındır, hazırdır, yakîn ve takvâ sahibidir. Münâfık
ise; küstahtır, yaltaktır, aptaldır ve şakidir.”
“Kötü iki arkadaş arasındaki konuşma, ya çoktur veya azdır.
Çoğu, zaman öldürücü azı ise yorucudur.”
“İstişâre sana rahatlık, başkasına yorgunluktur.”
“Zikr; aklın yoldaşı, kalbin kandili, rahmetin inmesine
vesiledir.”
“Halim olanın ilk mükâfatı, bütün insanların ona düşmanına
karşı yardımcı olmalarıdır.”
“Dünyâ mü’minin hapishânesi, ölüm hediyesi, Cennet de
“Hased, bir dert ve hastalık olup, hased eden veya olunan
varacağı yerdir.”
helak olmadıkça çâresi bulunmaz.”
“Dünyâ kâfirin Cenneti, ölüm korkulu rü’yâsı, Cehennem de
“Günahlar birer dert olup, devası istiğfardır.”
varacağı son duraktır.”
“Hadîs-i şerîfte de buyurulduğu üzere ateşin odunu yiyip
“Allaha tâatla uğraşmak en kârlı iş, doğru konuşan dil ise, en
tükettiği gibi, hased de iyilikleri yok eder.”
güzelidir.”
“Sabır iki kısımdır: Sevmediğin şeye sabretmek ve sevdiğin
“Gaddarlık, herkes için kötü bir şeydir. Şan, şeref sahibi ve
şeye sabretmek.”
büyük zâtlar için daha çirkindir.”
Sabır, en güzel îmân kisvesi ve insanların en şerefli ahlâkıdır.”
“Vefâkârlık, emânetin ikiz kardeşidir ve kardeşliğin süsüdür.”
“Şek (şüphe), yakîni bozar, îmânı yok eder.”
“Takvâ, dîni ıslâh, nefsi muhafaza eder ve mürüvveti süsler.”
“Akıllı, iyiliklerini canlandıran, kötülüklerini öldürendir.”
“Akıllı; alçak dünyâdan el çeken, Cennet-i a’lâya göz dikendir.”
“Tûl-i emel, serap gibidir, bunu gören aldanır.”
“Sabır en güzel huy, ilim en şerefli süs eşyâsıdır.”
“İyiliği tamamlamak, yeniden başlamaktan daha hayırlıdır.”
“Kalblerin gafletine, gözlerin uyanık olması fayda vermez.”
“Kendi nefsinden râzı olan, aldanmıştır. Ona güvenen, mağrur
“Müttekî, günahlardan uzak durandır.” “Sıkıntıya düşmeden
ve yolunu şaşırmıştır.”
önce emniyet tedbirini alan kimse, ayağını sağlam yere
basmış olur.”
“Gerçek dost, ayıbını görüp nasihat eden, gıyabında seni
koruyan ve seni kendisine tercih edendir.”
“İtâat halkın Cenneti, adâlet devletin Cenneti.”
“Ahmaklık; herşeyi fuzûliymiş gibi hiçe saymak ve câhil
“Sabır, insanın başına gelene katlanması demektir. Onu
insanlarla arkadaşlık kurmaktır.”
kızdırana karşı da kendisine hâkim olmaktır.”
“Allah için dost olan, kişiye doğru yolu gösteren, fesattan
“Korku kaderi değiştirmez, yalnız sevâbın yok olmasına sebeb
uzaklaştıran ve ibâdetlerinde yardımcı olandır.”
olur.”
“İlim, maldan daha hayırlıdır, ilim seni, sen de malı korursun.”
“İhtiras, rızkı artırmaz.”
“Fazilet; çok mal ve büyük işlerle değil, güzel kemâliyet ve
“Kârlı olan, dünyâyı âhıretle değiştirendir.”
hayırlı işlerle olur.”
“İnsanlar, bir sayfadaki resimler gibidir, her katlamada biri
“Takvâ sahibi kişilerin nefsleri tok, şehvetleri ölü olup, güler
ortaya çıkar.”
yüzlü, hazin kalblidirler.”
“Cimri, dünyâda kendi nefsine cömert davranmaz, bütün
“İslâmiyet, teslimiyettir. Teslimiyet, yakîndir. Yakîn, tasdiktir.
malını mirasçılara vermeye râzı olur.”
Tasdik, ikrârdır, ikrâr, edadır (yerine getirmektir). Eda ise
ameldir.”
“Mal, sahibini dünyâda yükseltir, âhırette alçaltır.”
“Fazilet, en iyi maldır. Cömertlik, en güzel mücevherdir. Akıl,
“Şehvet (nefsin istekleri), öldürücü âfettir, bunun en iyi ilâcı,
en güzel zînettir. İlim, en şerefli meziyettir.”
sabırlı olmaktır.”
“Adâlet, halkın dirliği ve düzeni, idârecilerin süsü ve
güzelliğidir.”
“Akıllı kimse; dilini kötü söz ve gıybetten koruyan, mü’min;
“Allahü teâlâdan haya etmek, insanı Cehennem azâbından
kalbini şek ve şüpheden temizleyendir.”
korur.”
“İyilikle emretmek, insanların en faziletli amelleridir.”
“Gaflet, insana gurûr getirir, helâka yaklaştırır.”
“İffet; nefsin koruyucusu ve kinlerden paklayıcıdır.”
“Mü’min, dünyâya ibret gözü ile bakar, ihtiyâcı için karnını
doyurur. Ondan konuşulduğu vakit, nefret ve tenkid kulağı ile
“Zikir; akılların nûru, nefslerin hayâtı, kalblerin kurtuluşudur.”
dinler.”
“Sabır iki kısımdır; belâya sabır iyi ve güzeldir. Bundan daha
“Hâlis bir ibâdet; insanın Rabbinden başkasını istememesi,
güzeli, haramlara karşı sabırdır.”
günahından başka şeyden korkmamasıdır.”
“Haramlardan çekinmek, akıllıların şânı, şereflilerin
“Fazilet, gücü yettiğinde affetmektir.”
tabiatındandır.”
“Haya ve cömertlik, ahlâkların en efdalidir.”
“Allah korkusundan dolayı göz yaşı dökmek, kalbi nurlandırır.
Tekrar günah işlemekten insanı korur.”
“Kötü insan, hiç kimseye iyi zan beslemez. Çünkü o, herkesi
kendisi gibi görür.”
“Yaptığı günah bir işle öğünmek, o günahı yapmaktan daha
kötüdür.”
“Kâmil olan kimse, aklı arzu ve isteklerine gâlib gelendir.”
“Ârifin, yüzü nûr ve tebessüm, kalbi korku ve hüzün doludur.”
“Söz ilâç gibidir. Azı faydalı, çoğu zararlıdır.”
“Dünyâ; güzel, aldatıcı ve geçici bir serap, çabuk yıkılan bir
dayanaktır.”
“Sevgi, kalblerin birbirine yakınlaşması ve rûhların ünsiyetidir.”
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 213
“Yumuşaklık, öfke ateşini söndürür. Hiddet ise öfke ateşini
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 635
körükler.”
“Mü’min, baktığında ibret alır. Bir şey verilirse, şükür eder.
Musibet ve belâya uğrayacak olursa, sabır eder. Konuşacak
olursa, Allahü teâlâyı hatırlatır.”
“Câhil, suyu fışkırmayan kaya, dalı yeşermeyen ağaç, ot
bitmeyen yer gibidir.”
3) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 616 cild-2, sh. 1200
4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 414
5) Gurer-ül-hıkem ve dürer-ül-kelim min kelâmı Ali bin Ebî
Tâlib, Süleymâniye Kütüphânesi Bağdatlı Vehbi kısmı No:
1685
“Emânet ve vefakarlık; işlerin doğruluğu, yalan ve iftira da;
sözlerin cinâyetidir.”
“Akıl, mü’minin dostu; ilim, veziri, sabır, askerlerinin komutanı
ve amel ise silâhıdır.”
“Îmân ile amel, ikiz kardeş olup, birbirinden ayrılmazlar.”
“Hased edenin sevgisi sözlerinde görülür. Kinini işlerinde
gizler. Adı dost, fiili düşmancadır.”
ABDÜLVEHHÂB BİN ABDÜLKÂDİR-İ GEYLÂNÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi,
Abdülvehhâb bin Abdülkâdir bin Ebî Sâlih el-Geylânî elBağdâdî olup, künyesi, Ebû Muhammed ve Ebû Abdullah’dır.
Lakabı; Seyfüddîn, İbn-ül-Kıdve ve Zâhid’dir. Ehl-i sünnet
“Yumuşak başlı olanlar, en sabırlı, derhal affedici ve en güzel
âlimlerinin en büyüklerinden olan seyyid Abdülkâdir-i Geylânî
huylu olan kimselerdir.”
hazretlerinin en büyük oğlu ve aynı zamanda talebelerinin
önde gelenlerindendir. 522 (m. 1128) senesi Şa’bân ayının 2.
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 314
günü Bağdad’da doğdu. 593 (m. 1197) senesi Şevval ayının
15. Çarşamba gecesi orada vefât etti. Ertesi günü babasının
3) Kalâid-ül-cevâhir sh. 42
medresesinde cenâze namazı kılınıp, Celbe kabristanında
defn olundu.
Ebû Muhammed Abdülvehhâb ( radıyallahü anh ), küçük yaşta
ilim tahsiline başladı. Babasından Kur’ân-ı kerîm, fıkıh ve
diğer ilimleri öğrenip, kısa zamanda yüksek ilimlere sâhib
oldu. Ayrıca İbn-ül-Husayn, İbn-üz-Zâgûnî, Ebû Gâlib bin elBennâ ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Kendisinden ise,
ABDÜLVEHHÂB BİN ABDÜLVÂHİD (Abdülvehhâb İbn-ilHanbelî)
Muhammed bin Ya’kûb icâzet aldı. Ayrıca İbn-ül-Katî’î, İbn-üd-
Hanbelî âlimlerinden. İsmi, Abdülvehhâb bin Abdülvâhid bin
Debîsî, Abdurrahmân bin Gazzâl, İbn-ül-Halîl ve başka birçok
Muhammed bin Ali eş-Şîrâzî ed-Dımeşkî’dir. Künyesi Ebü’l-
zât da ilim öğrenip rivâyetlerde bulundular. Abdülvehhâb bin
Kâsım olup, lakabı “Şeref-ül-İslâm”dır. İbn-i Hanbelî diye
Abdülkâdir hazretleri, kardeşleri arasında fıkıh ve diğer ilimleri
meşhûr oldu. Önce “Şîrâzî” ve sonra da “Dımeşkî”,
en fazla bilen olup, onların en âlimi idi. Bilhassa fıkıh ilminde
nisbetleriyle anıldı. Doğum târihi belli değildir. Babası
çok yükselip, babasının hayâtında onun medresesinde ders
Abdülvâhid de büyük âlimdir. Fakîh, vâ’iz ve müfessir idi.
vermeye başladı. Yirmi seneden fazla böyle devam etti.
Babasının vefâtından sonra, Şam’daki Hanbelî âlimlerinin
Babasının vefâtından sonra, artık orada müstakil olarak ders
şeyhi kabûl edilip, onların reîsi oldu. Bâb-ı Ferâdîs’in içindeki
vermeye başladı.
Medreset-ül-Hanâbile’nin bânisi, kurucusudur. Fıkıh, usûl ve
İbn-ül-Kâdisî diyor ki, “Abdülvehhâb bin Abdülkâdir (
radıyallahü anh ), çok iyi bir fakîh (fıkıh âlimi) idi. Zühd sahibi
idi. Haramlardan, şüphelilerden, hattâ şüpheli olmak korkusu
tefsîr ilimlerine dâir eserler yazdı. 536 (m. 1142) senesinde
Şam’da vefât etti. Bâb-ı Sagîr kabristanındaki şehîdler
kısmında, babasının yanına defnedildi.
ile mübahların çoğundan sakınırdı. Bunun için va’zı çok te’sîrli
Abdülvehhâb İbn-il-Hanbelî, küçük yaşta iken babasını
olup, herkes sözlerinden istifâde ederlerdi. Herkes tarafından
kaybetti. Kendi kendine ilimle meşgûl oldu. Fıkıh ilminde,
sevilir, sayılır, hürmet edilirdi. Herkesten hüsn-i kabûl görürdü.
emsalleri arasında çok yükseldi. Âlimlerin reîsi seçildi.
Aklının ve ilminin fevkalâde çok olmasından başka, zekâsı,
Münâzara ve fetvâ işlerinde en önde tutulurdu. Fıkıh ve tefsîr
anlayışı ve hafızası da pek fazla idi. Latîfe sâhibi, gayet güzel,
dersi okutur, va’z ve nasihat ederdi. Dımeşk Câmii’nde va’zını
zarif bir zât idi. İhtilaflı olan mes’eleleri gayet güzel hallederdi.
dinlemek için hergün yüzlerce insan toplanırlardı. Uzak
Va’zında ve diğer konuşmalarında çok fâsîh, pek tatlı
şehirlerden gelen birçok kimseler, onun ilminden istifâde
konuşurdu. Mürüvvet sahibi ve cömertti. Fetvâlarında gayet
ettiler. Herkesin hürmet gösterdiği, önder ve örnek kabûl ettiği
isâbetli idi. Hakkı söylemekte kimseden çekinmezdi. Halîfe
bir âlimdi. Yüzü gayet güzel olup, ayrıca celâdet ve heybet
Nâsır, bunu, mazlûmların haklarını koruyacak ve ihtiyâç
sahibiydi.
sahiblerinin ihtiyâçlarına cevap verecek makama ta’yin etmişti.
İhtiyâcı olanlar, kendisine müracaat ederlerdi.” İbn-ül-
Şeref-ül-İslâm Abdülvehhâb, Bağdad’da ve Dımeşk’de
Kâdisî’nin sözü tamâm oldu.
(Şam’da) babasından hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendisinden de;
Bağdad’da Ebû Bekr bin Kâmil hadîs-i şerîf dinledi. O,
Derslerine ve va’zlarına devam eden yüzlerce insan, ilimde
Bağdad’da bütün fakîhlerle beraber hılâfiyyât mes’elelerinde
yükselmişler, çokları icâzet almakla şereflenmişlerdir.
münâzaralarda bulundu. Hakkı, doğruyu şaşıranlara delîller ile
Ömrü boyunca, İslâmiyet bilgilerini doğru olarak anlatmakla
meşgûl olup, ders ve va’z verdi. Çeşitli vazîfelerde bulundu.
Yüzlerce velî yetiştirdi. Hadîs-i şerîf de rivâyet etti.
izah etti. İnsaf sahiplerini ikna ederek, onların yanlış yoldan
dönmesine sebep oldu.
Şeref-ül-İslâm Abdülvehhâb’ın, fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerine
dâir kıymetli eserleri vardır. Bunlardan başlıcaları şunlardır:
1) Zeylü Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 388
1- El-Müntehâb: Fıkıh ilmine dâir olup, iki cild halindedir, 2-El-
Kendi eliyle birçok kitap yazdı. Ali İbn-üt-Tüyûrî’nin (
Müfredât, 3-El-Burhân fî usûl-iddîn.
radıyallahü anh ) yanında onun rivâyet ettiği bütün hadîs-i
şerîfleri okudu.
Ebû Mûsâ el-Medînî ( radıyallahü anh ) diyor ki; “O,
1) Zeylü Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 198-201
Bağdad’da, asrında bulunan hadîs âlimlerinin hafızı idi.”
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 113
Silefî ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Abdülvehhâb ( radıyallahü
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 224
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 638
anh ) çok rakîk (ince kalbli), hafız, (hadîs âlimi) ve sika
(güvenilir) bir zât idi. Onda bizim öğrenmediğimiz başka
bilgiler, de vardı.”
Ebü’l-Ferec Abdurrahmân el-Cevzî hazretleri, eserlerinin
birçoğunda, kendilerinden ilim öğrendiği hocalarını anlatırken,
Ebü’l-Berekât el-Enmâtî’yi ( radıyallahü anh ) zikredip,
kendisini çok övmekte ve şöyle demektedir: “Çok sağlam,
güvenilir, dînin emirlerine son derece bağlı vera’ sahibi
ABDÜLVEHHÂB BİN MÜBÂREK EL-ENMÂTÎ
(Şüpheli olan şeylerden sakınan) bir zat idi. Ben, onun
yanında hadîs-i şerîf okurdum. O devamlı ağlardı. Ben, daha
Bağdad’da yetişen hadîs âlimlerinin büyüklerinden. İsmi,
ziyâde onun rivâyetinden değil, ağlamasından istifâde ettim.
Abdülvehhâb bin Mübârek bin Ahmed el-Enmâtî el-Bağdâdî
Ondan başkasından göremediğim birçok faydayı ondan
olup, künyesi Ebü’l-Berekât’tır. Hanbelî mezhebi âlimlerinden
gördüm. O, Selef-i sâlihînin (Eshâb-ı Kirâm, Tâbiîn ve Tebe-i
idi. 462 (m. 1070) senesi Receb ayında doğdu. 538 (m. 1143)
tabiîn hazerâtının) yoluna sımsıkı bağlı idi. Maraz-ı mevtinde
senesi Muharrem ayının 11. Perşembe günü Bağdad’da vefât
(ölüm hastalığında) kendisini ziyâret ettim. Gayet zayıf ve
etti. Ertesi gün (Cum’a günü) Seyyid-üt-tâife Ebü’l-Kâsım
hâlsiz olmuştu. Sanki eti gitmiş, bir deri bir kemik kalmıştı. Ben
Cüneyd-i Bağdadî hazretlerinin de medfûn bulunduğu
bu zayıf ve bitkin hâline çok hayret ettim. Bana, “Şüphesiz ki,
Şûniziyye kabristanına defn olundu. Nafakasını te’min etmek
azîz ve celîl olan Allahü teâlâ hükmünü yerine getirmekten
için, Enmât diye bilinen bir çeşit örtüyü satmasına, nisbetle,
âciz değildir. Benim bu hâlde olmamı dilediği için bu hâldeyim”
kendisine Enmâtî; Bağdad’da yetişmiş olduğu için de Bağdadî
buyurdu.”
denilmiştir.
Yine Ebü’l-Ferec Abdurrahmân el-Cevzî ( radıyallahü anh )
Dahâ çok Ebü’l-Berekât künyesiyle tanınmış olan Abdülvâhid
şöyle anlatıyor: “Biz, hadîs âlimleri arasında ondan daha çok
el-Enmâtî hazretleri; Ebû Muhammed es-Sarîfînî, Ebü’l-
hadîs-i şerîf dinleyen, öğrenen, bildiği hadîs-i şerîfleri kendi
Hüseyn bin Nakûr, Ebü’l-Kâsım Abdülazîz el-Enmâtî, İbn-ül-
eliyle yazan ve hadîs-i şerîf okutmakta ondan daha sabırlı
Büsrî, Ebû Nasr ez-Zeynebî ve başka birçok âlimden ilim
olan bir kimse görmedik. Yine, gözyaşları durmadan akan,
öğrendi. Hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendisinden de, İbn-i Asâkir,
onun kadar çok ağlıyan bir kimse de görmedik. Bununla
Ebü’l-Ferec İbn-ül-Cevzî, İbn-ün-Nâsır, Ebû Tâhir Silefî, Ebû
beraber, insanlarla konuşup, sohbet edip müşkillerini
Mûsâ; Ali İbn-ül-Medînî, Ebû Sa’d es-Sem’anî ve başka büyük
hallettiğinde, hiç hâlini belli etmezdi. Gayet güleryüzlü hüsn-i
ve meşhûr âlimler ilim öğrenip rivâyetlerde bulunmuşlardır.
iltifât sahibi, gayet neş’eli görünürdü.
Ebü’l-Berekât el-Enmâtî hazretleri, zamanında Bağdâd’da
Biz Cum’a günleri Mensûr Câmii’nde kendisini beklerdik.
bulunan âlimlerin en yükseklerindendi. Ebû Sa’d es-Sem’ânî (
Normal olarak, Bâb-ı Basra denilen yerdeki köprüden gelmesi
radıyallahü anh ) diyor ki: “Enmâtî ( radıyallahü anh ), çok
icâb ederken, oradan gelmezdi de eski köprüden gelirdi. Bu
âlimden ilim öğrendi. Çok hadîs-i şerîf dinleyip ezberledi.
hâli merak edip kendisine suâl ettim. Cevâbında şöyle anlattı:
Hadîs ilminde hafız oldu. Çok sağlam, sika (güvenilir) bir âlim
“Bu köprünün ucunda Kâdı İbn-i Ma’rûf’un bir evi vardı. Sultan
idi. Dâima güleryüzlü idi. Herkesle iyi geçinirdi. Allahü teâlâyı
bu zâta kızdı ve o evi ondan aldı. O evi yıktırdı. Oraya bir
her an hatırlar, O’na olan muhabbetinden devamlı göz yaşı
köprü yaptırdı. Köprünün bir ayağı, yıkılan evin bulunduğu
dökerdi. Enmâtî ( radıyallahü anh ), birçok zâttan ilim dinledi.
yere geldi. Bunun için ben, o köprüden geçmeyi uygun
bulmuyorum ve ihtiyâten diğer köprüden geçiyorum.” Ebü’l-
İmâm-ül-Haremeyn Ebü’l-Meâlî el-Cüveynî’nin
Berekât el-Enmâtî hazretleri, İslâmiyetin emirlerine tam uyardı
derslerine devam etti. Ondan, Şafiî mezhebinin
ve bu husûsta hiçbir zaman gevşeklik göstermezdi. Kimseyi
fıkıh, usûl ve hılâf ilimlerini öğrendi. “İmâm-ül-
gıybet etmez, yanında da kimsenin gıybeti edilmezdi. İlim
eimme: imamların İmâmı” diye yâd edildi. Âlimler
öğretmekte çok sabırlı olup, ilim taleb edenler için gün
arasında üstün bir yeri oldu. Tefsîr ve fıkıh
boyunca oturur, onlarla meşgûl olurdu, ilim öğretmek
ilimlerine dâir kıymetli eserler yazdı. Fıkıh ilmine
karşılığında hiçbir ücret kabûl etmezdi. Ücretle ilim öğretenleri
âit tahsilini tamamladıktan sonra, hac ibâdetini
ayıblar, “İlmi sana meccânen (ücretsiz olarak) öğrettikleri gibi,
yapmak için memleketinden ayrıldı. Bir müddet
sen de başkalarına meccânen öğret” buyururdu. Kendisine bir
Bağdad’da kaldı. Onun faziletine, kemâlâtına
işi düşenlere, kendisinden emânet olarak bir şey isteyenlere
hayran kalan Bağdad halkının yanında, daha
çok kolaylık gösterirdi. Bu cömertlikte, el ve gönül açıklığında
öncekilerin görmediği i’tibâra ve kabûle mazhar
hiçbir zaman gevşeklik olmamıştır.
oldu. Hac farîzasını tamamladıktan sonra, tekrar
Bağdad’a döndü. Önceki gibi yine çok ta’zim
Enmâtî hazretlerinin yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları
ettiler. Bağdad’a gelip yerleştikten sonra, bir va’z
şunlardır: “Tehârîcün fil-hadîs”, “Fevâidün fil-hadîs”, “Kitâbün
meclisi kurdu. Va’z ve nasîhatlarını dinlemek için
fil-icâzet”.
etrâfında çok kimse toplandı. Meşhûr Şafiî âlimi
Ebû İshâk-ı Şîrâzî, va’zlarında hazır bulundu.
Bütün âlimler, Bağdad’da onun gibisinin
1) Zeylü Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 201
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 227
görülmediğinde söz birliğine vardılar. Büyük
Selçuklu veziri Nizâm-ül-mülk, ona çok saygı
gösterirdi. Onun kurduğu Nizâmiyye
Medresesi’nde va’z ve ders verirdi. Kendisini
3) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1282
çekemiyenlerin çıkardığı karışıklıklar sebebiyle,
Bağdad’dan ayrılıp, kendi memleketi olan
4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 116
Nişâbûr’a gitti. Bağdadlılar, onun ayrılışına çok
üzüldüler ve nasihatlerine hasret kaldılar. Ondan
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 638
6) Tabakât-ül-huffâz sh. 464
sonra senelerce oruç tutanlar, hattâ başkalarının
va’zlarına gitmeyenler oldu. Bağdad vâlisi, onun
Horasan’a dönmesini emredince, oraya gitti, önce
Kazvîn şehrine girdi. Orada tam bir kabûl ile
karşılaştı. Büyük âlimler ve şehrin ileri gelenleri
onu karşılamak için yollara çıktılar. İnsanların bu
arzusunu görünce, İmâm-ül-Haremeyn’in usûlü
ile ders vermeye başladı. Uzun zaman bununla
ABDURRAHÎM BİN ABDÜLKERÎM EL-KUŞEYRÎ (En-
meşgûl oldu. Ömrünün sonlarına doğru hadîs-i
Nişâbûrî)
şerîf rivâyetiyle meşgûl olmaya başladı. O,
benzeri az bulunan ve zamanın bir tanesi kabûl
Nişâbûr’da yetişen tefsîr, hadîs, fıkıh, usûl ve
edilen âlimlerdendi. Uzleti ve inzivâyı severdi.
edebiyat âlimlerinden. İsmi, Abdurrahîm bin
Onu öven çok şiirler söylenmiştir.
Abdülkerîm bin Hevâzim bin Abdülmelik bin
Talha bin Muhammed el-Kuşeyrî’dir. Künyesi Ebû
Ömrünün sonunda vücûdunda bir za’fiyet baş gösterdi. Bir ay
Nasr olup, “Kuşeyrî” nisbetiyle tanındı. Babası
öyle kaldı. Son günlerde dili tutuldu. Ancak Allahü teâlâyı
Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm, büyük bir âlimdi.
zikredebiliyor ve Kur’ân-ı kerîmden âyet-i kerîmeler
Nişâbûr şehrinde doğup büyüyen Abdurrahîm el-
okuyabiliyordu. Sonra 514 (m. 1120) senesinin Cemâzil-âhır
Kuşeyrî, önce babasının ilim meclislerinde
ayının yirmisekizinci Cum’a günü dahve vaktinde vefât etti.
bulundu. Babasının terbiyesinde yetişti.
Nişâbûr’un umûmî mezarlığına defnedildi.
Babasından tefsîr ve usûl ilimlerini aldı. Sonra
Abdurrahîm el-Kuşeyrî, başta babası olmak üzere, Ebû
9) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 187
Osman es-Sâbûnî, Ebü’l-Hüseyn el-Fârisî, Ebû Hafs bin
Mesrûr Ebû Sa’d el-Gencerûzî, Ebû Bekr el-Beyhekî, Ebü’lHüseyn bin en-Nakûr Ebü’l-Kâsım ez-Zencânî ve daha
başkalarından hadîs-i şerîf dinleyip ezberledi. Horasan, Irak
ve Hicaz’da dolaşarak çok hadîs-i şerîf öğrenip rivâyet etti.
Kendisinden de; torunu Ebû Sa’d Abdullah bin Ömer esSaffâr, Ebü’l-Fütûh et-Tâî, Musul hatîbi Ebü’l-Fadl et Tûsî ve
daha başkaları rivâyette bulundular. Abdurrahîm el-Kuşeyrî,
yüksek bir âlim olup, her ilimde bir hazîne gibiydi. Zamanının
âlimleri arasında İmâm kabûl edildi. Âlimlerin reîsi oldu.
Bağdad’da herkes onun büyüklüğünü kabûl ve tasdik etti.
Ahlâkı çok güzeldi. Çünkü babası, onu en güzel şekilde
terbiye etmişti. Huyları bakımından babasına en çok benzeyen
evlâtlarındandı. Babası ona daha küçük yaşta iken, Arabcanın
dil ve edebiyat bilgilerini öğretti. Bu ilimlerde çok yüksek
derecelere ulaştı. Nazım ve nesirde mükemmel bir hâle gelip,
bu ikisinde mütehassıs oldu. Usûl ve tefsîr ilimlerinden çoğunu
ABDURRAHMÂN BİN ABDULLAH
Fıkıh Ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Abdurrahmân bin Abdullah
bin Abdurrahmân bin Hüseyn bin Muhammed bin Ömer bin
Ziyâd’dır. Künyesi, Ebû Muhammed olup, meşhûr âlim Hasen
bin Abdurrahmân’ın yeğenidir. Abdurrahmân bin Abdullah (
radıyallahü anh ) Mervezzud kasabasında doğdu. Fıkıh ve
hadîs-i şerîf ilimleri üzerinde tahsil yapıp, zamanının büyük
âlimlerinden oldu. Gündüzleri talebesine ders verir, geceleri
ibâdetle meşgûl olurdu. Fevkalâde güzel bir ahlâka sahip olan
Abdurrahmân bin Abdullah ( radıyallahü anh ), şafiî
mezhebinde idi. 548 (m. 1153) senesinde, doğduğu
Mervezzud’da vefât etti.
babasından öğrendi. Çok çabuk yazmaya başladı. Hergün,
Abdurrahmân bin Abdullah, fıkıh hocası el-Begavî başta
gücü yettiği kadar usanmadan yazı yazardı. Derin ilimlerden
olmak üzere, Ebû Muhammed bin Abdullah bin Hasen et-
ve hesâb bilgilerinden çok şeyler tahsil etti. Babası vefât
Taberî, Ebü’l-Fadl Abdülcebbâr bin Muhammed el-İsfehânî,
edince, İmâm-ül-Haremeyn’in ilim meclisine devam ederek,
Abdurrezzâk İbn-i Hassan el-Meniî, Ebû Abdullah Muhammed
gece gündüz onun derslerini ve sohbetlerini ta’kib etti. Akşam
bin Abdülvâhid ed-Dekkak’dan hadîs-i şerîf işitmiş ve ilim
ve sabah ondan ayrılmazdı. Şafiî mezhebinde ve hilâf ilminde,
öğrenmiştir.
onun yolunu ta’kib edip çok şeyler öğrendi. Onun huzûrunda
usûl bilgilerinin tamâmını elde etti. Bu sebeple, o da İmâm
Kendisinden hadîs-i şerîf ve ilim tahsil eden İbn-üs-Sem’ânî,
sayıldı. Günlerinin çoğunu İmâm-ül-Haremeyn ile geçirirdi.
onun fetvâ ve hadîsle meşgûl olduğunu ve çok ibâdet eden,
Ondan, ferâiz, devir ve vasıyyet mes’elelerine âit birçok
nefsini ıslâh etmiş, güzel ahlâk sahibi, ilmiyle âmil, cemaata
hesapları öğrendi.
hadîs imlâ ettiren büyük bir âlim olduğunu bildirdi. İbn-üsSem’ânî buna ilâveten, birçok fakîh ve âlimin ondan istifâde
ettiğini ve kendisinin de onun imlâ derslerine katıldığını
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild- 5, sh. 207
2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-7 sh. 159
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 559
4) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 291
bildirdi.
Abdurrahmân bin Abdullah ( radıyallahü anh )
talebelerine ders vermesinin yanısıra, insanların
kurtuluşu için câmide va’z ve nasîhatlarda
bulunur. Ehl-i sünnet i’tikâdını anlatırdı.
Cehennemden kurtulmanın, ancak Ehl-i sünnet
i’tikâdı ile mümkün olabileceğini bildirir, Allahü
5) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 18, 19
teâlânın emirlerinin yapılmasını, yasaklarından
kaçılması lâzım geldiğini, bıkmadan, usanmadan
6) Şezerât-üz-zeheb cild- 4, sh. 45
her zaman anlatırdı.
7) Vefeyât-ül-a’yân cild- 3, sh. 207
8) Fevât-ül-vefeyât cild- 2, sh. 310
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-4, sh. 245; cild-3, sh. 204
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 148
ni’met verildi. O şükür etti. Eyyûb aleyhisselâma
hastalık verildi. O sabretti. Yûsuf aleyhisselâm,
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5 sh. 150
ceza vermeye muktedir olduğu hâlde suçlu
kardeşlerini affetti. Muhammed aleyhisselâma
eziyet ve işkence yapıldı. O, bunlara sabretti ve
yapanları affetti.
ABDURRAHMÂN BİN ABDULLAH BİN NASR
Şükür: Allahü teâlâ İbrâhim sûresi yedinci âyet-i
kerîmesinde meâlen; “Ni’metlerime
şükrederseniz, onu arttırırım” buyuruyor. Hikmet
“Akıl binici, ilim sürücü, nefs ise huysuz bir hayvandır. Sürücü
olmadan binici olursa, nefs huysuzlaşır. Binici olmadan sürücü
olursa, sağa sola zikzak çizer. Binici ile sürücü bir araya
geldiğinde, ister istemez doğru yürür.”
sahibleri dedi ki: “Şükürle ni’met devam eder.
Ni’mete küfredilir, kadrü kıymeti bilinmezse gider.
Ni’meti koruyan şükürdür. Şükür, ni’metleri
çoğaltır ve insanı cezadan korur. Ni’metlere
şükretmiyen, hayvanlardan sayılır.” Hazreti Ali
Sabır: Bütün iyi vasıfların (özelliklerin) en üstünü
buyurdu ki: “Ni’metlere şükreden, onun elden
ve önde gelenidir. Bunun için Resûlullah
çıkacağından korkmasın. Ni’mete şükredenlere,
efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
onu arttıracağını Allahü teâlâ bildirdi. Ni’mete
şerîfte; “Sabır, mü’minin en samîmi dostu, hilim
küfredenlerin elinden o ni’met alınır. Ni’metin
onun yardımcısı, akıl delîli (yol göstericisi), amel
kıymetini bilmemek, onun elden çıkmasına
kumandanı, rıfk (yumuşaklık) onun babası, hayır
sebebtir. Şükür ise, onu devamlı kılar ve arttırır.”
onun kardeşidir” buyurdu. Fazilet yönünden
elbette ki ilim ve akıl üstündür. Fakat bu ve buna
benzer bütün işlerde sebat, ancak sabırla olur.
Sabır, sebat, dayanmak demektir. Bir kimsede iyi
bir haslet (özellik) olsa, fakat o işinde sabırlı
değilse, haslet sahibi olmayan kimse gibidir.
Sabır, bütün iyi vasıflar için bir koruyucudur.
Kumandanın, ordusunu derli toplu düzenli
tutması gibidir. Demirin mıknatısa bağlanmak
istediği (mıknatısın demiri çekmesi) gibi, zafer de
sabıra bağlıdır. Sabır zaferdir.
Cömertlik: Hayır ve iyiliğin direği olup, karşılıklı
sevgiyi meydana getirir. Rahatlık ve huzûr onunla
kalblere yerleşir, İslâm dîni, müslümanları bu
güzel haslete sevkederek cömert olmalarını
bildirdi. Zîrâ, dünyâ ve âhıret iyilikleri, cömertlikte
toplanmıştır. Muhakkak onda Allahü teâlânın râzı
olması vardır. Bütün insanların da beğendiği ve
râzı olduğu bir iştir. Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Cömert kimse,
Allahü teâlâya ve insanlara yakın olup (Allahü
teâlâ ve insanlar onu sever), Cehennemden
Hasen-i Basrî hazretleri buyurdu ki: “Biz ve bütün büyükler
uzaktır” buyuruyor. Diğer bir hadîs-i şerîfte
tecrübe ile anladık ki, sabırdan daha faydalı birşey yoktur.
de; “Cömert kişinin günahını araştırmayınız.
Sabırla bütün işler yolunda gider. Bütün işlerin tedâvi
Muhakkak Allahü teâlâ, sıkıntıya düştüğü zaman
edicisidir. Fakat onu tedâvi eden yoktur.” Süleymân
ona yardım eder” buyuruldu. Hazreti Âişe
aleyhisselâm; “Biz, kazancımızın en hayırlısı olarak sabrı
vâlidemiz ise; “Cennet cömertlerin, Cehennem de
bulduk” dedi. Îsâ aleyhisselâm ise; “Ey Havarilerim (bana
cimrilerin yeridir” buyurdu. Denildi ki: “Kişinin
inananlar)! Arzu ettiklerinize ancak sabırla kavuşabilirsiniz”
cömertliği, kendisini düşmanlarına bile sevdirir.
buyurdu.
Cimriliği ise, yakınlarını bile düşman yapar:”
Bütün büyüklerin âdeti hep cömertlik oldu.
Affetmek: Mu’âviye ( radıyallahü anh ) buyurdu ki:
“İnsanların en üstünü, ceza vermeye gücü yettiği
Şefkat ve merhamet: En güzel hasletlerdendir.
hâlde affedenlerdir, insanların aklı en noksan
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
olanı ise, kendinden aşağıda ve güçsüz olanlara
şerîfte; “Allahü teâlâ, kullarından ancak şefkat
zulüm edenlerdir.” Süleymân aleyhisselâma her
sahiplerine merhamet eder. Yerde olanlara
merhamet ediniz ki, melekler de sizin için Allahü
Sonra Ömer (r.a:), “Şimdi neşelendiklerini gördüm. Gidelim yâ
teâlâdan merhamet dilesinler” buyuruyor.
Eslem” buyurdu.
İmâm-ı Mâlik şöyle bildirdi: Ömer bin Hattâb ( radıyallahü anh
Ömer bin Abdülazîz devlet başkanı olunca, yanına
), hilâfeti zamanında Şam civarındaki şehirlerden birisine, vâli
Muhammed bin Ka’b-il-Kurâzî’yi çağırdı ve ona “Allahü
olarak birini göndermek istedi. O zât ta’yin emrini almak için
teâlânın azâbından kurtulma yolunu bana göster” buyurdu. O
küçük çocuğu ile Hazreti Ömer’in huzûruna çıktı. Hazreti
da “Ey Halîfe! Müslümanların senden büyüklerini baban, orta
Ömer, o çocuğu kucağına alarak öptü. Bunu gören vâli olacak
yaşta olanları kardeşin, küçük olanları da çocukların kabûl et.
kişi, “Ey mü’minlerin emîri, çocuğu kucaklayıp öptünüz.
Büyüklere hürmet, kardeşlerine merhamet, küçüklerine de
Halbuki benim birçok evlâdım olduğu halde, şimdiye kadar
şefkat göster” diye nasihatini bildirdi.
hiçbirini öpmedim” deyince, Hazreti Ömer “Demek sen
çocuğuna bile şefkat ve merhamet ile davranmayan bir kişisin.
İffet: Kişiyi her türlü rezillikten koruyan bir
O hâlde insanlara karşı merhamet ve şefkatin de az olur”
haslettir. El, ayak ve diğer a’zâyı her türlü
diyerek ta’yin emrini yırttı ve onu geri çevirerek, “Emri altında
zarardan korur. Bu haslet, mürüvvetin ve güzel
olanlara merhameti olmayan kişiden vâli olmaz” buyurdu.
ahlâkın en üstünüdür. Malıyla kötülük yapmayan,
emri altında olanlara adâletle muâmele eden,
Hazret-i Ömer, birgün Mekke-i mükerreme civarında koyun
kıyâmet gününde ebrâr (sâlih kimseler) ile
güden bir çoban gördü. Çoban koyunları, çorak, kurak, dikenli
beraber diriltilir, denildi. Nefsini günah işlemekten
bir yerde güdüyordu. Ömer ( radıyallahü anh ), koyunlara
korumayan (iffetli olmayan), his organları olan
acıyarak çobana, “Ey kişi, sürün için otu bol bir yer bul” dedi
beş duyu organını günahtan koruyamaz. Beş
ve hemen arkasından, “Her çoban, kendi sürüsünden
duyu organını günahtan koruyamayan, emri
mes’ûldür” buyurdu.
altında olan yardımcılarını günah işlemekten
koruyamaz. Onlar ki, idârecinin en yakınlarıdır.
Eslem ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: Hazreti Ömer halîfe
Dolayısıyla emri altındaki insanlar da günahtan
iken, Medine’de her zamanki âdeti şerîfesi üzerine, bir gece
korunmamış olurlar. İdâreci olan kişi iffet sahibi
şehri dolaşıyordu. Ben de onunla idim. Dolaşırken, şehir
olup, kendini ve a’zâsını günahtan koruduğu
kenarında kurulmuş bir çadırda bir kadın ve ağlaşan çocukları
zaman, bütün memleket işleri yoluna girer.
gördük. Çadırın önündeki ateşin üzerinde kaynayan bir
Âhırette de, o idâreci kişinin dünyâdaki iffeti
tencere vardı. Ömer ( radıyallahü anh ) kadına hitaben, “Ey
sebebiyle işlediği hayır, hasenatı ve sultanlığı
hâtun bu çocuklar niçin ağlaşırlar” dediğinde kadın, “Açlıktan”
devam eder.
cevâbını verdi. O zaman Hazreti Ömer “Peki bu kaynayan
tencere nedir?” diye sordu. Kadın, “Onda su ve taşlar vardır:
A’zânın iffetli olması demek; meselâ gözün
Çocukları onunla avutarak uyutmaya çalışıyorum” dediğinde,
harama bakmaması ve kendisine yasak olan
Ömer ( radıyallahü anh ) şiddetli bir şekilde ağlamaya başladı
şeyleri terk etmesidir. Peygamber efendimiz (
ve kadına, “Bize biraz izin verin geleceğiz” buyurdu. Doğruca
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte, “Harama
Beyt-ül-mâl’a (hazine dâiresine) gittik. Bir çuvala un, et, yağ,
bakmak İblîs’in (şeytanın) zehirli oklarından bir
hurma, elbise, para koydu ve “Ey Eslem! Çuvalı sırtıma yükle”
oktur. Kim Allahü teâlâdan korkarak onu terk
buyurdu. Ben de, “Ey mü’minlerin emîri! Ben sizin
ederse, Hak teâlâ ona, tadını hemen kalbinde
hizmetçinizim. Ben götüreyim, deyince, Hazreti Ömer; “Hayır,
duyacağı bir îman verir”buyurdu. Yine bir hadîs-i
yâ Eslem! Benim taşımam lâzım. Çünkü kıyâmet günü onların
şerîfte: “Bir kızın güzelliğini gören kimse, gözünü
hesabı benden sorulacak” buyurdu ve çuvalı yüklendi. Oraya
ondan hemen ayırırsa, Allahü teâlâ, ona bir
kadar da kendisi götürdü. Oraya varınca çuvalı yere koyup,
ibadet sevâbı ihsân eder ki, bu ibâdetin lezzetini
içindekileri çıkarıp, kaynayan tencereyi boşaltıp, içine yağ, un,
hemen duyar” buyuruldu.
et koydu ve karıştırdı. Zaman zaman ateşi üfleyerek
yanmasını te’min etti. Ateşi üflerken, mübârek sakalları
arasından dumanların çıktığını gördüm. Yemek pişince,
çocuklara yedirdi, içirdi. Nihâyet çocuklar doyup neş’elendiler.
Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kim gözünü
harama bakmaktan korursa, Allahü teâlâ ona âhırette istediği
kadar hûrî kızı verir. Başkasının evinde ne olup ne olmadığını
“Cenâb-ı Hak Peygamberine istişâreyi
araştıran kimse, kıyâmet günü a’mâ olarak haşr olunur.”
emretmiştir ki: doğru görüşe kavuşsun ve onunla
amel etsin diye.” Ed-Dahhâk ise; istişâreyi
İnsanların kötü sözlerini dinlememeli, gıybetten, söz
Hazreti Peygambere, onda faziletin bulunduğunu,
taşımaktan, zararlı şeyleri dinlemekten sakınıp, bunlardan
faydasının kendisine döneceğini bildiği için
korunmalıdır. Abdullah bin Ömer ( radıyallahü anh ), “Biz
emretmişti” diyor. Dahhâk şöyle devam ediyor:
gıybet etmekten ve gıybet edenleri dinlemekten, söz
“Keskin ve isâbetli fikirlerden, saf ve berrak
taşımaktan ve söz taşıyanları dinlemekten nehy olunduk”
düşünceden, mümkün olan birşey kaçamaz. Caiz
buyurdu.
olan gizlenemez. Hatalı da olsa görüşünü zorla
Cehâlet (bilgisizlik): Kötü vasıflardan biri olup,
kötü ahlâktandır. Câhil, iyiyi kötüden, kötüyü
iyiden ayırt edemez. Görüşlerinin neticesi dalâlet,
sapıklık ve felâkettir. Bilgisiz kişi, zillete düşmeğe
mahkûmdur, İslâm âlimleri dediler ki: “Cehâlet bir
binektir ki, ona binen zillete düşer. Kim bilgisizle
arkadaşlık yaparsa, sapıtır yoldan çıkar.” “İnsana
verilen en güzel ni’met, akıldır. Kötülüklerin en
kötüsü cehâlet, bilgisizliktir.” “Câhil, ömrüne
güvenir. Akıllı ise, hesapla kitapla yaptığı işlerine
göre hareket eder.” “Câhilin görmesi gözle, akıllı
kişinin ise kalbiyledir.”
Âlimler, câhilin altı vasfı olduğunu ve bunlarla tanınacaklarını
söylediler. Bu altı vasıf şunlardır: Herşeyde hemen
öfkelenirler. Faydası olmayan şeylerden konuşurlar. Yersiz
sadaka verirler. Sırrı korumayıp ifşa eder ve yayarlar. Dostunu
ve düşmanını birbirinden ayıramazlar. Herkese güvenirler.
kabûl ettiren kimse, doğrudan uzak, hatâya daha,
yakındır. Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm
);“Allaha imândan sonra aklın başı, insanlara
dostluk etmektir ve kat’î görüşten vazgeçmektir.
Hiçbir kimse, istişâreyle helak olmamıştır. Cenâbı Hak kulunu helak etmek isteyince, Önce onun
görüşünü helak eder” buyurdular. Peygamber
efendimiz başka bir hadîs-i
şerîflerinde; “Akıllarınızı mütâlâa ile durulayın,
işlerinizin halli için istişâreye
başvurun” buyurmuşlardır. Ba’zı âlimler de;
“İstişâre ile gelen hatâ, istibdâdla (zorla
kabûllendirme ile) gelen doğrudan daha iyidir”
buyurdular. Yine hikmetli konuşan âlimler dediler
ki: “Senin reyinin yarısı müslüman kardeşinindir.
Reyini tamamlamak için kardeşinle istişârede
bulun.” Bir işin içinden çıkamayacak olursan,
akıllı insanların görüşüne başvur. Doğruyu ve
doğru yolu göstereni aramaktan vazgeçme, böyle
İstişare yapmaya teşvik: istişâre bizzat rüşd ve
olunca, insanların sevgisine mazhar olursun.
hidâyet yolu, kapalı kalan görüşün açıklanması
Sorarak selâmete kavuşman, senin için doğruyu
ve ortaya çıkmıyan doğrunun anahtarıdır. Dînimiz
bulup pişmanlık duymaktan çok daha hayırlıdır.
bizi buna teşvik etmiş ve halkı istişâreye da’vet
Ba’zı âlimler; “Tereddütlü olmak, aceleci
etmiştir. Allahü teâlâ, Hazreti Peygambere
olmaktan daha hayırlıdır” demişlerdir.
hitaben Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Uhud
savaşında sen, Allahtan gelen bir merhamet
sayesindedir ki, onlara (Eshâba) yumuşak
davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın,
muhakkak onlar etrâfından dağılıp gitmişlerdi.
Artık onları bağışla ve kendilerine Allahtan
mağfiret dile. İş husûsunda onlarla istişâre et.
Abdülmelik bin Mervân; “İstişâre ile olan hatâm, istişâresiz
doğru olan görüşümden daha iyidir. Çünkü kendi görüşü ile
yetinen, ayıplanacağı iki konu ile karşı karşıya kalmaktadır.
Birincisi, yalanlaması gereken şeyi tasdik etmesi, ikincisi,
daha iyi görüşlü ve basiret sahibi ile yapacak olduğu istişâreyi
terk etmesidir” buyurmaktadır.
İstişâreden sonra da birşeyi yapmaya karar
verdin mi, artık Allaha güven. Gerçekten Allah
tevekkül edenleri sever” buyurmaktadır. (Âl-i
1) El-A’lâm cild-3, sh. 313
İmrân-159). Hasen-i Basrî hazretleri bu husûsta
şöyle diyor:
2) Siyâset-ül-mülk
Endülüs’te yetişen hadîs âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Kâsım
olup ismi, Abdurrahmân bin Muhammed bin Abîyd bin Yûsuf
el-Ensârî el-Endülüsî’dir. İbn-i Hübeyş olarak tanınır. İbn-i
ABDURRAHMÂN BİN AMMÂR EL-HULVÂNÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup
ismi, Abdurrahmân bin Ammâr bin Ali bin Muhammed elHulvânî el-Bağdâdî’dir. Abdurrahmân el-Hulvânî, 490 (m.
1097) senesinde doğdu. 546 (m. 1151) senesi Rebî’-ül-evvel
ayında, Silh’de vefât etti ve kendi evinin bahçesine defn edildi.
Ebû Muhammed Abdurrahmân, fıkıh ilmini ilk önce
babasından tahsil etti. Daha sonra Ebü’l-Hattâb’dan ders alıp
fıkıh ilminde derin bilgi sahibi oldu. Ayrıca Ali bin Eyyûb elBezzâr, Mübârek bin Abdülcebbâr, Hüseyn el-Hilâl, Ebû Nasr
bin Vid’ân ve birçok âlimden hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Kendisinden ise; Yahyâ bin Tâhir en-Neccâr el-Vâ’iz ve birçok
âlim hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu.
Abdurrahmân el-Hulvânî hazretleri hakkında İbn-i Şafiî; “O,
mezhebinde büyük âlim idi. Fetvâlarıyla insanların müşkillerini
çözdü.” İbn-ün-Neccâr, “O, fazilet, salâh ve hayır sahibi bir zât
idi.” İbn-ül-Cevzî ise; “O, sirke satar, onunla geçimini karşılar,
kimseden birşey kabûl etmezdi” demektedirler.
Abdurrahmân el-Hulvânî’nin fıkha dâir: Et-Tabsıra fî fürû-ilfıkh, el-Hidâyetû fî usûl-il-fıkh. Tefsîre dâir, Tefsîr-ül-Kur’ân
adında kırkbir cüz kadar olan bir eseri ile Ta’lîkât fil-hılâf adlı
eseri vardır.
Hübeyş, Endülüs’te el-Meriyye denilen yerde, 504 (m. 1111)
senesi Receb ayında doğdu. 584 (m. 1188) senesi Safer
ayında, Mürsiyye denilen yerde vefât etti. Cenâze namazı çok
kalabalık oldu. İzdihamdân birçok kimse çok sıkıntılı
durumlara düştüler.
Endülüs’te hadîs ilmi mütehassıslarından ve bu ilmin
bayraktarlarından olan İbn-i Hübeyş, hadîs ilmini; Ahmed bin
Abdurrahmân el-Kasbî, Ebü’l-Kâsım bin Ebî Recâ’ el-Belvî, elEsbag bin el-Yesâ’dan, fıkıh ilmini; Ebü’l-Kâsım bin Virdân,
Ebü’l-Hasen bin Nâfi’, Ebû Abdullah bin Vedâh, Abdülhak bin
Gâlib, Ali bin İbrâhim el-Ensârî, Ebü’l-Hasen bin Mevhib’den
öğrendi. Daha sonra Kurtuba şehrine giden İbn-i Hübeyş,
orada Yûnus bin Mugîs, Ca’fer bin Muhammed bin Mekkî,
Kâdı Muhammed bin Esbag, Kâdı Ebû Bekr İbni Arabî’den de
ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinledi. Edebiyat ilimlerini,
Muhammed bin Ebî Zeyd en-Nahvî’den öğrendi. Nahivde çok
üstün bir derecede ilim sahibi oldu.
Kendisinden ise; Ahmed bin Muhammed etTarsûsî, Ebû Süleymân bin Havtullah,
Muhammed bin Vehbülfehrî, Muhammed bin
Hasen el-Lahmî ed-dânî, Muhammed bin İbrâhim
Sıletân, Muhammed bin Ahmed bin Hayyûn elMusrî, Muhammed bin Muhammed bin Ebi’sSeddâd, Nezir bin Vehb, Abdullah bin Hasen elMâlekî, İbn-ül-Kurtubî, Ömer bin Dıhye ve
kardeşi, Ali bin Yûsuf İbn-üş-Şüreyk, Ali bin Ebi’l-
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 159
Âfiye el-Kastalî ve birçok âlim ilim öğrenip, hadîsi şerîf rivâyet ettiler. İbn-i Hübeyş’den bizzat
2) Tabakat-ı Hanâbile (zeyli) cild-1, sh. 221
icâzetiyle (diplomasıyla) rivâyette bulunan Ebû
Ali, eş-Şelûbin’dir.
3) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 274
İbn-i Hübeyş, 542 (m. 1147) senesinde Haçlı orduları
4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 144
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 519
6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 304, 351
Meriyye’yi istilâ edince, önce Mürsiyye’ye sonra da Şukr
adasına gitti. Orada oniki sene kadılık ve hatîblik vazîfesinde
bulundu. Sonra tekrar Mürsiyye’ye döndü. Orada da insanlara
Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bıkmadan, tatlı dil ile
bildirdi ve kadılık yaptı.
İbn-i Hübeyş hazretleri hakkında es-Safdiy; “O, nahiv ilminde
üstün idi. Şukr adasından sonra tekrar Mürsiyye’de kadılık
ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED BİN ABÎYD
yaptı. Endülüs’te yetişen hadîs imamlarından idi. Târihe dâir
eserleri vardır.” İbn-i Zübeyr; “O zamanındaki hadîs âlimlerinin
en üstünlerinden olup, ilmiyle âmil bir zât idi.” Ebû Abdullah
büyük bir müfessir, kudretli bir edîb, târih ve terâcim (biyografi)
bin Abbâd ise; “O, kırâat ilminde mütehassıs olup, hadîs-i şerîf
müellifidir.
ilminde İmâm (üçyüzbinden fazla hadîs-i şerîfi ezbere bilen)
idi. Endülüs’te onun gibisi görülmedi. Zamanındaki bütün
İbn-i Cevzî’yi, İbn-i Teymiyye’nin talebesi olan İbn-i Kayyim el-
âlimler kendisini övdüler. Fen ilimlerinde de söz sahibi idi”
Cevziyye ile karıştırmamalıdır. İbn-i Kayyim 691-751 (m.
demektedirler.
1292-1350) târihleri arasında yaşamıştır. Aralarında birbuçuk
asırlık bir zaman farkı vardır. Ayrıca i’tikâd ve fikrî bakımdan
İbn-i Ömer’den rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte,
da çok farklı şahsiyetlerdir. Ebü’l-Ferec Ehl-i sünnet, diğeri ise
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), “Kur’ân-ı
aşırı görüşleri dolayısıyla Ehl-i sünnetin başına ciddî gaileler
kerîmi ezberlemiş kişinin misâli, bağlanmış
açmış bid’at ehli birisidir.
devenin sahibinin misâli gibidir. Eğer o devesini
görür gözetirse, onu tutmuş, yanında
İbn-i Cevzî hazretlerinin doğum târihi ihtilaflıdır. Kendisi bir
bulundurmuş demektir. Eğer onu kendi hâline
yazısında şöyle demektedir: “Doğum târihimi araştırmadım.
bırakırsa, o da çeker gider. (Kur’ân-ı kerîmi
Ancak, babam 514 senesinde vefât etmişti. Annem, babamın
ezberliyen kimse de onu devamlı okursa, onu
vefâtında benim üç yaşlarında olduğumu söyledi.” Bu
unutmamış, korumuş olur)” buyurdular.
açıklamayla İbn-i Cevzî’nin doğuma 511 (m. 1120) senesi
olmaktadır. İbn-ül-Kati’î “İbn-i Cevzî’den doğum târihini
Uzun bir ömür süren İbn-i Hübeyş, zamanının büyük bir
sordum. O zaman, “Doğumumu kesin, bilmiyorum. Ancak
kısmını ilim öğretmekle geçirdi. Bir çok kimse kendisinden ilim
hocamız İbn-i Zâgûnî’nin vefât ettiği sene bülûğ çağına
ve edeb öğrendi. Bunun yanında, çok kıymetli eserler yazan
erdiğimi biliyorum” dedi” demektedir.
İbn-i Hübeyş hazretlerinin “Kitâb-ül-Megâzî” adlı eseri
meşhûrdur. Diğer eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Elkâb, 2-
İbn-i Cevzî Bağdad’ın Habîb sokağında dünyâya geldi Babası
İktidâb Sılatü İbn-i Beşküvâl.
vefât ettiğinde, kendisi çok küçüktü. Ona annesi ve halası
baktı. Büyüyünce, halası onu Ebü’l-Fadl bin Nasır mescidine
götürdü, İbn-i Cevzî burada va’z dinlemeye başladı. Burada ilk
va’z dinlemeye başladığı zaman beş yaşlarında idi. Küçük
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 182
yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi.
2) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1353
Kendisi şöyle anlatır: “Hocam İbn-i Nasır, beni küçüklüğümde
3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 85
4) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1460, 1747
birçok âlim zâtlara götürdü. Onlardan ilim dinletti. Dinlediğim
âlimlerin hepsinden bana icâzet (diploma) aldı. Hocalarımın
büyüklüklerini bilen, onların hâllerine vâkıf olan arkadaşlarıma,
hocalarımın herbirinden bir söz söyledim. Ders aldığım
hocalarımın sayısı seksenyedi idi.”
Hocaları: İbn-i Cevzî hazretleri, çok sayıda âlimden ders
ABDURRAHMÂN CEVZÎ
okudu. Kendisi, bu hocaların büyük ve tanınmış olanlarını
bildirdi. Bunlar; İbn-ül-Husayn, Kâdı Ebû Bekr Ensârî, Ebû
Tefsîr, hadîs, târih ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi,
Bekr Mezrefî, Ebû Kâsım Harirî, Ali bin Abdülvâhid Dîneverî,
Ebü’l-Ferec olup ismi, Abdurrahmân bin Ali bin Muhammed
Ebü’l-Se’âdâd Mütevekkil, Ebû Gâlib İbn-ül-Bennâ, Ebû
bin Ali bin Ubeydullah bin Abdullah bin Kâsım bin Nadar bin
Abdullah el-Barî’, Ebü’l-Hasen Ali bin Ahmed el-Müvâhid, Ebû
Kâsım bin Muhammed bin Abdullah bin Abdurrahmân bin
Gâlib el-Mâverdî, Ebü’l-Hasen bin er-Râgûnî, Ebû Mensûr bin
Kâsım bin Muhammed bin Ebî Bekr Sıddîk’dır (r.anhüm).
Hayrûn, Ebü’l-Kâsım es-Semerkandî, Abdülvehhâb el-Enmâtî,
Ebü’l-Ferec, büyük dedesi Ca’fer-ül-Cevzî’ye âit “El-Cevzî”
Abdülmelik el-Kerûhî, Ebü’l-Kâsım Abdullah bin Muhammed
nisbetinden dolayı, “İbn-i Cevzî” diye meşhûr oldu. El-Kuraşî,
el-İsbehânî, Ebû Sa’îd ez-Zevzenî, Ebû Sa’îd el-Bağdâdî,
et-Teymî, el-Bekrî, el-Bağdâdî nisbeti de, kendisine isnâd
Yahyâ bin et-Tarrâh, İsmâil bin Ebî Sâlih el-Müezzin, Ebü’l-
olunan sıfatlardandır, İbn-i Cevzî, Hanbelî mezhebine mensûp
Kâsım Ali bin Muallâ, Ebû Mensûr Kazzâz, Abdülcebbâr bin
İbrâhim bin Abdülvehhâb bin Mende’dir.
İbn-i Cevzî, hocalarından; Müsned, Câmi’-i Tirmizî, Târih-ül-
evlerinden karşılamaya çıktıklarından, şehrin girişi sanki bir
Hatîb gibi büyük kitapları dinledi. Sahîh-i Buhârî’yi Ebü’l-
pazar yerini andırıyordu. Harbiye’ye girdiğim zaman, yolların
Vakit’den dinledi. Sahîh-i Müslim’i, diğer cüzleri eline
da dolu olduğunu gördüm. Yine burada va’z vermem istendi.
geçmediği için Nüzûl bahsine kadar okudu. Ayrıca Ebiddünyâ
Va’z verdiğim zaman, Harbiye ile Basra arasında verdiğim
ve başka hadîs âlimlerinin tasniflerini dinledi. Kendisi ayrıca,
va’zı dinlemek için gelen insanların sayısını saymak adetâ
Ebû Hâkim ve Ebû Ya’lâ bin Ferrâ’dan fıkıh öğrendi. Edebi,
mümkün değildi.
Ebû Mensûr Cevâlîkî’den öğrendi.
Ebü’l-Ferec, daha sonra Darb’i Dinar’da bir medrese yaptırdı.
Ebü’l-Ferec, Ebû Hâkim Nehrivânî’nin yanında yardımcı idi.
Orada ilk dersi 570 (m. 1174) senesinde verdi. Medresenin
İbn-üs-Senihal’in yaptırdığı medresede Ebû Hâkim, Ebü’l-
açıldığı ilk gün, çeşitli ilimlerden ondört ders verdiği bildirildi.
Ferec’e fıkıh ve ferâiz okuttu. Bâb-ül-Özc’de Ebû Hâkim’in
Aynı sene kürsüde Kur’ân-ı kerîmi tefsîr etmesi son buldu.
ders verdiği bir medrese vardı. Daha sonra Ebû Hâkim, bu
“Binefşa”da bulunan medreseyi Ebû Ca’fer bin Sabbâg’dan
medresede ders vermeyi tamamen Ebü’l-Ferec’e bıraktı.
teslim aldı. Vakıf defterine şöyle yazdı: “Burası “İmâm-ı
Halîfe Müstadî, Ebü’l-Ferec’e çok hürmet ederdi. Ebü’l-Ferec
Ahmed bin Hanbel’in talebeleri için vakf edilmişti. Şimdi bana
halîfe için “El-Mesbah-ül-Mudî’ fî devlet-il-Mustadî” adlı eseri
teslim edildi.” Medresede ders verdiği zaman, Kâdı’l-kudât,
yazdı. Ayrıca “En-Nasrü alâ Mısr” adlı eseri de halife için
Hacîb-ül-bâb ve Bağdad fukahâsı hazır bulundu. Kendisine
yazıp, halifeye arz etti. Bundan sonra halîfe ona, Bâb-ı
hilât giydirildi. Ebü’l-Ferec’in derslerini ta’kib etmek için gelen
Bedr’de kendi huzûrunda va’z etmesi için, 568 (m. 1172)
binlerce halk, medresenin kapısında birikti. O da, usûl ve fürû’
senesinde izin verdi. Ayrıca bununla birlikte birçok hediyeler
hakkında birçok ders verdi. Anlatmasındaki güzellik, ikna etme
de verdi.
ve senedleri ortaya koymadaki üstünlüğü, bid’at ehli ve bozuk
i’tikâd ehli olanların kalblerine büyük bir üzüntü verdi.
Kendisi şöyle anlatır: “İkindiden sonra vereceğim va’z için
insanlar duhâ vaktinden i’tibâren gelmeye başlarlardı. Bâb-ı
Birara Eshâb-ı Kirâm düşmanlığı çoğaldı. Mahzen sahibi
Bedr’de bir hafta ben va’z verirdim. Bir hafta da Ebü’l-Hayr
(Hazîne bakanı) halîfeye mektûp yazdı. Mektûpta “Eğersen
Kazvînî va’z verirdi. Benim va’zımı dinlemeye çok kalabalık bir
İbn-i Cevzî’den yardım istemezsen, Eshâb-ı Kirâm düşmanı
insan grubu gelirdi. Onunkinde ise, çok az kimse olurdu.
olanlarla mücâdele edemezsin” diye bildirdi. Halîfe de İbn-i
Ramazân-ı şerîfin son günü va’z verme sırası bana gelmişti.
Cevzî hazretlerine yardım etmesi için mektûp yazınca, o da
Halk duhâ vaktinden i’tibâren hazır oldular. Hava çok sıcak idi
va’z kürsüsünden insanlara şöyle hitâb etti. “Emîr-ül-
ve insanlar oruçluydu. Bu sırada ben bir hâdiseye çok hayret
mü’minîn’e Eshâb-ı Kirâm düşmanlarının çoğaldığı haberi
ettim. Başında “Darbûne” isminde bir gölgelik taşıyan bir
ulaşmış. Bid’at ehli olanları yok etmek için ferman çıkardı.
adam, öğleden ikindiye kadar on kişiyi gölgelendirdi. Ona beş
Size söylüyorum. Halktan Sahabeye dil uzatanları duyarsanız
kırat (o zamanın para birimi) verdiler. Halbuki bu paranın çok
bana haber verin. Onun evini başına yıkayım, ömür boyu
az miktarı ile çok sayıda yelpaze alınırdı. O sırada bir adam,
hapse attırayım. Eğer vâ’izlerden birisi de Sahabeyi
“Bu kalabalıkda yüz dinarımı çaldılar” diye bağırınca, halîfe
zemmederse, onlara da aynı şekilde zem etmeği
hemen onun yüz dinarını verdi. Yine aynı sene Aşure günü
yasaklıyorum.” Bu va’zın te’sîri büyük oldu. Halk, Eshâb-ı
Mensûr Câmii’nde verdiğim va’zı dinlemek için binlerce kişi
Kirâm düşmanlarından uzaklaştı.
toplanmıştı.
574 (m. 1178) senesi Aşure günü, İbn-i Cevzî, halîfenin de
Irak’a gittiğimde Harbiye halkı, kendilerine va’z etmemi
hazır bulunduğu bir cemâate va’z verdi. Va’z esnasında
istediler. Onlara, Rebî’-ül-evvel ayının altısına gelen Cum’a
halîfeye hitaben “Allahü teâlâ seni insanların başına âmir
gecesinde va’z verdim. Oradan ayrılırken, Harbiye halkı büyük
olarak vazîfelendirdi. Birinin sana teşekkür eden olmasını
bir kalabalık ile uğurladı. Oradan ayrıldıktan sonra, akşamdan
istemez misin?” deyip, hapistekilerin durumunu îmâ edince,
sonra Basra’ya girdim. Oranın halkı beni çok sayıda mumla
halîfe bütün tutukluları serbest bıraktı. Aynı sene Emîr-ül-
karşıladı. Orada da halka va’z verdim. Basra’dan çıkıp tekrar
mü’minîn, İmâm-ı Ahmed hazretlerinin kabir taşını yenilemek
Harbiye’ye geldiğim zaman, halk beni sayısız mumlarla
istedi. Bunun için İbn-i Cevzî’ye müracaat etti. İbn-i Cevzî
karşıladı. Her taraf ışıklarla dolu olduğundan toprağı
hazretleri kendi eliyle mezar taşını yaptı ve üzerine şunları
göremiyordum. Harbiye halkı, kadın-erkek, çoluk-çocuk
yazdı: “Emîr-ül-mü’minîn Müstadî billâh’in emriyle yapılmıştır.
Bu kabir, Tâc-üs-sünne (Sünnetin tâcı), vâhid-ül-ümmet
doğruluğu koyardı. Kendisi dünyâdan el çekmişti. Az bir
(ümmetin bir tanesi), alil himmet (yüksek arzulu), âlim-ül-âbid
dünyalıkla yetinirdi. Kendisini, ömrünün sonlarında minberde
(ilmiyle ibâdet eden), fakîh ve zâhid olan İmâm-ı Ahmed
dinledim. Şöyle diyordu: “Bu iki parmağımla, ikibin cild kitap
hazretlerinin kabridir.” Daha sonra bu yazıya “Vera” sahibi,
yazdım. Elimde yüzbin kişi tövbe etti. Yirmibinden fazla yahudi
mücâhid, kitâbullah ve sünnet-i Resûlullah ile amel eden”
ve Hıristiyan elimde müslüman oldu.”
sözleri ilâve edildi. Halifenin böyle bir iş yapmasına halk çok
şaşırdı. Çünkü halîfelerin âdeti, halîfeden başkasına İmâm-ül-
İbn-i Cevzî hazretleri, her yedi günde bir, Kur’ân-ı kerîmi hatim
İmâm demezlerdi. İmâm-ı Ahmed için kabir taşında; İmâm-ül-
ederdi. Cum’a namazı ve va’z vermek hâriç, evinden hiç
İmâm Ebû Abdullah Ahmed bin Muhammed bin Hanbel
çıkmazdı. Asla kimse ile şaka yapmazdı. Helâl olduğu kesin
Şeybânî yazıldı.
olarak bilinmeyen şeyi yemezdi. Bu; âdetini ömrünün sonuna
kadar devam ettirdi.
Talebeleri: İbn-i Cevzî hazretlerinden birçok âlim
ve halk, hadîs ve diğer ilimleri dinlediler. Ondan
İbn-ül-Kati”î onun hakkında; “İnsanlar İbn-i Cevzî’nin,
birçok âlim hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu.
sözünden fâidelenirdi. Bir mecliste yüz kişi, ba’zan daha çok
Onlardan ba’zıları şunlardır: Oğlu Sâhîb
kimseler tövbe ederdi. Mensûr Câmii’nde, senede bir veya iki
Muhyiddîn, torunları Ebü’l-Muzaffer ve Şeyh
gün va’z verirdi. Va’z verdiği yer tıklım tıklım olurdu. Onu
Muvaffaküddîn, Hâfız Abdülganî, İbn-i Debîsi,
dinlemeye binlerce insan gelirdi” demektedir.
İbn-i Katî’î, İbn-i Neccâr, İbn-i Halîl, İbn-i
Abdüddâim, Necîb Abdüllatîf-il-Harrânî İbn-i
Cevzî’den son icâzet (diploma) almış olan âlim,
el-Fahr Ali bin Buhârî’dir.
İmâm Nâsıhüddîn bin el-Hanbelî ise, Ebü’l-Ferec hakkın da:
“Başkalarında bir arada olmayan ilimlerin hepsini kendisinde
toplamıştı. Va’z meclisleri Bağdad’ın seçilmiş kişilerini bir
araya getirirdi. Orada kafiyeli güzel sözler söylenir, Kur’ân-ı
Ebü’l-Ferec İbni Cevzî’nin fazileti: Ebü’l-Ferec
kerîm okunur ve Allahü teâlânın rahmeti oraya yağardı.
beş medresede ders verdi. Yüzbinden fazla kişi
Dinleyenlere gelen feyz ve ihsânlarla, bütün güzellikler bir
onun va’zları sebebiyle tövbe etti. Binlerce kişi
arada bulunurdu. On küsur yaşından vefâtına kadar va’z etti.
Eshâb-ı Kirâma düşmanlığı bıraktı. Va’zlarında o
Onu ilimden başka birşey meşgûl etmedi. Mekke hâriç sefere
kadar insan toplanırdı ki, başka hiçbir âlimin
çıkmadı. O, Bağdad halkı, bütün müslümanlar ve Hanbelî
va’zında bu kadar kalabalığa rastlanmazdı. Va’z
mezhebi için bir ni’mettir. Bâb-ı Bedr’deki va’z meclisine halîfe
meclislerinde halîfe, vezir, sâhib-ül-mahzen
Müstadî de gelirdi. Derb-i Dinar Medresesi’nde, Bâb-ül-Ezc’de
(hazîne bakanı) ve büyük âlimler bulunurdu.
ve Dicle kenarında va’z meclisleri olurdu. Ben İmâm-ı
Ebü’l-Ferec İbni Cevzî’nin va’z meclislerinin
Ahmed’in menkıbelerini ondan dinledim, Şam’dan onun için
benzeri yoktu. Onun verdiği va’zlar büyük
geldim” demektedir.
faydalar sağladı. Gâfilleri uyandırdı. Câhiller onun
sözlerinden çok şeyler öğrendiler. Günahkârlar
Hâfız İbn-üd-Debîsî, “Zeylü Târih-i İbn-i Sem’ânî” adlı
onun meclisinde tövbe ettiler. Birçok müşrik,
eserinde: “İbn-i Cevzî şu ilimlerde kitap tasnif etmişti: Tefsîr,
orada müslüman oldu.
fıkıh, hadîs, va’z, rekâik, târih vb. Hadîs ilimlerini çok iyi bilirdi.
Hadîs râvîlerinin hâl tercemelerini, cerh ve ta’dîlle ilgili
Kitâb-ül-kısâs ve el-Müzekkirîn adlı eserlerinde şöyle
tasnifleri vardır. Fıkıh ve ahkâm konularında delîl olunan bütün
yazmaktadır “Ben insanlara devamlı va’z ettim. Onları tövbe
bilgiler ile ilgili ve delîl olarak kullanılmayan uydurma hadîsleri
etmeye ve takvâ sahibi olmaya teşvik ettim. Bu kitabı yazıp
terk etme ve tanıma husûsunda eserleri vardır. Va’zlârında
bitirdiğimde, benim yanımda yüzbin kişiden fazla insan tövbe
ince ibâreler, yüksek işâretler, derin ma’nâlar vardı. Söz
etmişti. Yirmibinden fazla kimse müslüman olmuştu. Yine o
söyleme bakımından, O zamandaki insanların en güzeli idi.
kadar kimsenin kalbine Allah korkusu yerleşmişti.”
Sözleri en iyi şekilde dizen, dili en tatlı olan, açıklamaları en
fâideli olan o idi. Ömründe ve amelinde bereket vardı, insanlar
Torunu Ebü’l-Muzaffer şöyle anlatır: “Dedemin va’z meclisinde
ondan, kırk seneden fazla va’z dinlediler. Kitaplarını tekrar
en az onbeşbin kişi olurdu. Çoğunlukla bu sayı çok daha fazla
tekrar okudular. İbn-i Cevzî Vasıt’ta kendi nefsi için, bana şu
olurdu. Allahü teâlâ, onun meclisinde olanların kalblerine
şiiri söyledi:
Bekle ferah gününü, ey dünyâda sakin olan,
İbn-i Kadsî Târih kitabında şöyle yazmaktadır: “Ebü’l-Ferec
Yolculuğa azık hazırla, ayrılacak refakatçin,
İbni Cevzî gece namaz kılar, gündüz oruç tutardı. Gece iyice
karanlık olduktan sonra sâlihleri ziyârete giderdi.
Gözyaşlarıyla ağla günahlarına, orada susuz kalacaksın,
Muvaffaküddîn el-Makdisî onun hakkında; “İbn-i Cevzî,
Razı mısın bakîyi yok etmeğe, ey zamanını kaybeden?”
zamanındaki halkın va’zda önderi idi. Çeşitli ilim dallarında
Sonra benim için de şu şiiri söyledi: “Az bir azığa râzı olursan,
insanlar arasında sevilen olursun. Nefsinin azığı senin huyun,
Yaradılışın benim için inci olursa, Başka yakut ve inci için
üzülme.” Muvaffak Abdüllatîf de İbn-i Cevzî hakkında: “İbn-i
Cevzî’nin sûreti latif, görünüşü tatlı, sesi yumuşak, hareketleri
ölçülü, latifeleri çok güzel idi. Meclisinde binlerce kimse
olurdu. Zamanını boşa geçirmezdi. Bir günde dört forma
yazardı. Bir senede elli veya altmış cild kitap ortaya çıkardı.
Her ilimden bilgisi vardı. Fakat tefsîrde a’yânda (büyüklerden),
hadîsde hafızlardan, târihde geniş bilgisi olanlardan idi.
Hanbelî fıkıh ilminde İmâm idi. Va’zlârında çok güzel kâfiye
yapması, kendisine has bir alışkanlığı idi. Kitaba bakmadan
konuşursa çok güzel, rivâyetle konuşursa çok edebli idi.
Sıhhatini korumağı gözetirdi. Mizacı latif idi. Aklında kuvvet,
zihninde keskinlik ifâdesi vardı. Daha çok piliç yerdi. Meyve
yerini tutan içeceklerden içerdi. Kıymetli elbiseler giyerdi
Elbiseleri, beyaz yumuşak kumaştan ve güzel kokulu idi.
Yetim olarak büyüdü. Hazır cevap olan İbn-i Cevzî, tatlı
espiriler yapardı” dedi.
İbn-ül-Bezûrî, yazdığı târih kitabında, İbn-i Cevzî için: “İbn-i
Cevzî, Hanbelî mezhebinde kendisine başvurulan ve
zamanında parmakla gösterilen İmâm idi. Çeşitli
medreselerde ders verdi. Derb-i dinâr’da kendisi için medrese
güzel kitaplar yazdı. Herkes tarafından hüsn-i kabûl görürdü.
Fıkıh öğretir ve bu konuda kitap yazardı. Hadîsde hafız idi. Bu
dalda da kitap yazdı. İbn-i Cevzî bir kitap görse ve onu
beğense, hemen onun gibisini yazardı. Her ne kadar daha
önce bu konuda bir çalışması olmasa da fehminin kuvveti,
zihninin keskinliği ile kitap yazardı. Hocası İbn-i Nasır onu çok
meth ederdi. Ebü’l-Ferec “Telbîh” kitabını yazınca, hocası İbn-i
Nâsır’a arz etti. Ebü’l-Ferec o zaman otuz yaşındaydı. Hocası
kitabın üzerine şöyle yazdı: “Âlim, zâhid Ebü’l-Ferec, topladığı
bu kitabı bana okudu. Kitabı çok güzel derlenmiş buldum. Bu
konuda böyle bir başka kitap tasnif edilmemiştir.” İbn-i Cevzî,
çok kitaplar mütâlâa etti. Onlarda olan en güzel yakut ve
incileri aldı. Târihlerden topladığı Sahâbe-i Kirâmın isimlerini,
künyelerini, ömürlerini tasnif etmiş, anlaşılır bir şekilde
kısaltmıştır. Allahü teâlâ ilminden bizleri fâidelendirsin. Allahü
teâlâ, müslümanların fâidelenmesi için ehl-i sünnete yardım
etmesi için, bid’atleri ve hizibleri yok etmesi için, onun ilmiyle
kendisini ve başkalarını fâidelendirsin ve ömrünü sonuna
ulaştırsın” demektedir.
İmâm Ebü’l-Abbâs da İbn-i Cevzî hakkında: “Ebü’l-Ferec müftî
idi. Tasnif ve te’lîfleri çok idi. Çeşitli konularda eser yazdı.
Saydım, binden fazla olduğunu gördüm. Daha sonra
görmediğim eserlerini de gördüm” demektedir.
yaptı. Yazdığı kitaplarını o medreseye vakf etti. Bütün
Hapse girmesi: İbn-i Cevzî’nin hayâtının
ilimlerde derin âlim idi. Zamanındaki edîblerin en üstünü,
sonlarına doğru uğradığı iftira ve hapse girmesi
fadılların en yükseği idi. Çok sayıda kitap yazdı. Sayısı
şöyle anlatılır. “Vezîr İbn-i Yûnus el-Habelî,
kendisine sorulduğunda, “Üçyüzkırkdan fazladır” dedi.
vezîrliği sırasında Rükn Abdüsselâm bin
Bunlardan ba’zısı yirmi cildlik bir kitap, ba’zısı bir kitap forması
Abdülvehhâb bin Abdülkâdir-i Geylânî hakkında
kadardı. Her alanda kitap yazdı. Zamanının bir tanesi idi.
bir meclis toplamıştı. Bu mecliste onun sapıklığı
Onun gibisine bir daha rastlanacağını zannetmiyorum” diye
delîlleri ile anlatınca, vezir, Rükn Abdüsselâm’ın
uzun uzun yazmaktadır.
kitaplarını yaktırdı. “Rükn Abdüsselâm, zındık,
yıldıza tapan bir kişi idi. Vezîr İbn-i Yûnus,
İbn-i Neccâr, İbn-i Cevzî’nin kitaplarından biraz bahsettikten
sonra şöyle demektedir: “Bu kadar kitabın ve kitaplardaki
bilgilerin ezberlenmesi, tam vâkıf olunması ve kitap miktarı
düşünülürse, onun ilimdeki yeri anlaşılır. Münâcaatın
tatlılığının zevkine varmıştı. Şüphesiz ki, onun va’zlardaki
sözleri ve ma’rifetleri, zevkten uzak nakil yapan gibi değil,
onun sözlerinde zevk, nakil ve kendi tercihi bir arada idi.”
Abdüsselâm’ı dedesinin medresesinden çıkardı.
Medreseyi İbn-i Cevzî’ye teslim etti. Vezirliği İbn-i
Kassâb isminde bir Ehl-i sünnet düşmanı ve
habis biri ele geçirdiğinde, Rükn Abdüsselâm,
İbn-i Yûnus’u tutuklatmaya çalıştı. İbn-i Yûnus’un
arkadaşlarını araştırdı. Rükn Abdüsselâm, İbn-i
Kassâb’ın yanına giderek: İbn-i Yûnus’un sevdiği
bir kişi de Cevzî’dir. Ebû Bekr evlâdındandır. İbn-i
Yûnus dedemin medresesini ona verdi. Onunla
de sizin isteğinizi yerine getiririz” diye halîfenin annesine
meşveret ederek İbn-i Yûnus benim kitaplarımı
haber gönderdi. Bunun üzerine halifenin annesi, halîfe
yaktırdı” dedi. Bunun üzerine İbn-i Kassâb, halîfe
Nâsır’dan İbn-i Cevzî’yi serbest bırakmasını istedi. O da İbn-i
Nâsır’a yazdı. Halîfe de Ehl-i sünnet
Cevzî’nin serbest bırakılmasını emretti. İbn-i Cevzî, hapisten
düşmanlarına meyyal idi. Ayrıca, İbn-i Cevzî
kurtulunca Bağdad’a döndü. Bağdad halkı onu büyük bir
va’zlarında seni kötülüyor diye halîfeye şikâyet
sevinç içinde karşıladılar. Cumartesi günü Ümmül Halîfe
ettiler. İbn-i Kassâb, İbn-i Cevzî’ye, medreseyi
türbesinin yanında va’z vereceği halka duyuruldu. Halk Cum’a
Rükn Abdüsselâm’a teslim etmesini emr etti ve
namazından sonra türbenin etrâfında yer tutmaya başladı. O
İbn-i Cevzî’nin evine gelerek onu azarladı ve
gece çok yağmur yağdı. Yollar su ile doldu. Halk, gece
kaba davrandı. Evini ve kitaplarını mühürledi.
yağmur dinince hemen yerleri temizlediler. Kireç ve toprak
Çoluk-çocuğunu dağıttı. Halîfenin emriyle onu
serpip, yaygılar yaydılar. İbn-i Cevzî hazretleri, sabah
tutukladı. Daha sonra, yanında sâdece düşmanı
erkenden va’z kürsüsüne çıktı. Medreselerde ders veren
Rükn Abdüsselâm olduğu hâlde, ev kıyâfetiyle bir
âlimler ve büyük evliyâ da orada hazır bulundular, İbn-i
gemiye bindirilerek Vasıt’a götürdüler: Rükn
Cevzî’nin sesi Allahü teâlânın bir lutfu olarak kalabalığın en
Abdüsselâm vâliye, “Düşmanımı kuyuya atmak
sonundakine kadar gidiyordu.
için izin ver” dedi. Vâli ona mâni oldu ve “Ey
zındık, senin sözünle mi onu kuyuya atacağım.
İbn-i Cevzî, vefâtına kadar ilim yaymağa, va’z vermeğe ve
Halîfenin yazısını getir. Benim mezhebimden
kitap yazmağa devam etti.
olsaydın, sana canımı feda eder, malımı da
hizmetine sunardım” dedi. Vâliden yüz bulamıyan
Rükn Abdüsselâm Bağdad’a geri döndü.
Vefâtı: İbn-i Cevzî, 597 (m. 1201) senesi
Ramazân-ı şerîf ayının yedisi Cumartesi günü,
Ümmül Halîfe türbesinin yanında son va’zını
İbn-i Cevzî Vasıt’a getirildiğinde, büyük halk kalabalığı
verdi. Bu va’zdan sonra beş gün hasta yattı.
toplandı, İbn-i Abdülkâdir, “İbn-i Cevzî medresenin vakıf
Cum’a gecesi akşam ile yatsı arasında evinde
mallarında haksız tasarruf yaptı. Şu şu malları aldı” diye büyük
vefât etti. İbn-i Cevzî’yi Ziyâeddîn bin Sekine ve
yalanlar söyledi, İbn-i Cevzî, halkın önünde bu iddiaları kabûl
Ziyâeddîn bin el-Cübeyr seher vaktinde yıkadılar.
etmeyip, doğrusunu ve yaptığı iyi şeyleri anlattı. Fakat İbn-i
Sabahleyin, bütün Bağdad halkı evin önüne
Cevzî’ye inanmayan vâli, halîfenin emri ile İbn-i Cevzî için
toplandı. Dükkânların hepsi kapatıldı. Tabutu va’z
Derb-i dinâr’da bir hücre ayırttırdı ve oraya haps ettirdi. İbn-i
verdiği yer olan Ümmül Halîfe türbesinin altına
Cevzî, bu hücrede beş sene mahbus olarak kaldı. Ona inanan
götürüldü. Oğlu İbn-i Kâsım namazını kıldırdı.
halktan bir kısmı hücresine gelir, ondan va’z dinlerlerdi, İbn-i
Sonra Mensûr Câmii’ne götürüldü. Burada da
Cevzî onlara ba’zı şeyleri yazdırırdı.
cenâze namazı kılındı. Çok kalabalık vardı.
Görülmemiş bir gündü. Ahmet İbni Hanbel’in
İbn-i Cevzî hapiste iken elbisesini kendisi yıkar, yemeğini
kabrinin yanında kazılmış mezara, ancak Cum’a
kendisi pişirirdi. Suyu kuyudan kendisi çekerdi. Hamama
namazı vakti ulaşıldı. O sene Ramazan ayı
gitmeğe veya başka birşey için yanında bekçi olduğu hâlde
Temmuz’a rastladığı için çok sıcaktı, İbn-i
dışarı çıkmasına izin verilmezdi. Yaşı sekseni geçmişti.
Cevzî’nin vefâtına insanlar çok üzüldü ve
Hapiste zamanını Kur’ân-ı kerîm okuyarak ve Allahü teâlâya
ağladılar. Ramazan ayı boyunca kabri yanında
ibâdet ederek geçirirdi. Akşam ile yatsı arasında üç-dört cüz
hatimler okuyarak geceleyenler çok oldu.
Kur’ân-ı kerîm okurdu.
Şöyle anlatılır: “Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm )
İbn-i Cevzî’nin çok sevdiği oğlu Yûsuf, o hapiste iken büyüdü
hadîs-i şerîflerini yazdığı kalemleri açarken çıkan küçük yonga
ve va’z vermeye başladı. Babası gibi çok güzel va’z veriyordu.
parçacıklarını topladı ve kendisi: “Ben ölünce, beni
Va’zlarının güzelliğini halîfe Nâsır’ın annesi de duydu.
yıkayacağınız suyu bunlarla ısıtınız” diye vasıyyet etti. İbn-i
Kendinin de bulunacağı bir mecliste va’z vermesini, İbn-i
Cevzî hazretlerinin vasıyyeti yerine getirildi. Yonga
Cevzî’nin oğlundan istedi. O da; “Babam, oğlunuz halîfe Nasır
parçacıkları suyun ısınmasına yettiği gibi, bir miktar da arttı.”
tarafından haps ettirildi. Eğer onu serbest bıraktırırsanız, biz
Ebü’l-Ferec İbni Cevzî hazretlerinin, İbn-i
kapatacak bir belge olarak kabûl edeceklerdi, içlerinden birisi
Abbâs’dan bildirdiği hadîs-i şerîf şöyledir: Abd-i
İbn-i Cevzî’ye, “Âlemlere rahmet olarak gönderilen
Kays kabilesinin temsilcileri Resûlullah
Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra, insanların, ya’nî
efendimizin ( aleyhisselâm ) yanına geldiler.
ümmetin en üstünü kimdir?” diye sordu. İbn-i Cevzî hiç
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) onlara
düşünmeden, “Kızı, O’nun nikâhı altında bulunandır” dedi. İki
îmân etmelerini emretti ve buyurdu ki; “Allaha
taraf da bu söze râzı oldular. Çünkü Hazreti Ebû Bekr’in kızı,
îmân nedir, bilir misiniz?” Onlar da, “Allah ve
Peygamber efendimizin nikâhı altında ve Resûlullah
Resûlü bilir” dediler. Resûlullah efendimiz bunun
efendimizin ( aleyhisselâm ) kızı da Hazreti Ali’nin nikâhı
üzerine “Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığına,
altında idi. Bu cevâbı her iki taraf da kendilerine çektiler.
Muhammed aleyhisselâmın O’nun peygamberi
olduğuna inanmak, namaz kılmak, zekât vermek,
Eserleri: İbn-i Cevzî’nin yazmış olduğu eserlerin
Ramazan orucunu tutmak ve ganîmetlerin beşte
sayısı çoktur. Kendisi, üçyüzkırkdan fazla
birini (hak sahiplerine) vermektir” buyurdular.
olduğunu söylemektedir. Hadîs ve hadîsin
bölümlerine dâir yazdığı kitaplar gibi kimse tasnif
İbn-i Cevzî buyurdu ki: “Kim kanâat ederse, geçimi iyi olur.
yapmamıştır. Bir eser yazarken, kitabın tertîbini,
Kim tama’ ederse (dünyâ lezzetlerini haram yollardan ararsa),
bâblara ayrılmasını güzel yapardı. Toplama ve
geçim sıkıntısı çeker.”
yazma konusunda çok kabiliyetli idi.
“Hâin korkak, sâlih kimse cesur olur.”
Kendisi “İlk tasnif ve te’lîf ettiğim eser, onüç yaşında iken
Kur’ân-ı kerîm ilimleri ve Kur’ân-ı kerîm ilimleriyle ilgili
“İyi niyetle mal kazanmak, mal kazanmamaktan iyidir.”
tasniflerin tesbiti kitabıdır” demektedir.
“Dünyâ arzuları olmıyan kimsenin, sultanlarla görüşmesinde
Bilinen eserlerinin başlıcaları şunlardır:
zarar yoktur.”
1. Zâd-ül-mesîr fî ilm-it-tefsîr: Dört cildlik bir eserdir. 2. Teysîr“Dünyâ Allahü teâlânın evidir. Sahibinin izni olmadan bu evde
ül-beyân fî tefsîr-il-Kur’ân, 3. Teysîr-ül-beyân fî tefsîr-il-garîb,
tasarrufta bulunan hırsızdır.”
4. Garîb-ül-garîb, 5. Nüzhet-ül-uyûn en-nevâzır fil-vücûhi vennezâir, 6. El-İşâretü ilel kırâat-il-muhtâre, 7. Tezkiret-ül-
Birgün münâcaatında buyurdu ki: “Yâ ilâhî! Senden haber
veren dile azâb etme! Sana delâlet eden ilimlere bakan göze
de azâb etme! Senin hizmetinde yürüyen ayağa, Resûlünün
hadîslerini yazan ele de azâb etme! İzzetin hakkı için beni
Cehenneme atma! Cehennem ehli de, dünyâ da biliyordu ki,
ben senin dînini muhafaza etmeğe çalıştım.
Yâ Rabbî! Senin için dökülen göz yaşlarına rahmet et! Sana
kavuşamadığı için yanan ciğere rahmet et! Sana karşı âcizim,
yalvarırım.”
Birgün birisi: “(Yâ Rabbî, seni tesbîh ederim) mi, efdaldir,
yoksa (Yâ Rabbî, senden bağışlanmayı dilerim) mi efdaldir?”
diye sorunca, İbn-i Cevzî hazretleri, “Kirli elbisenin sabuna
ihtiyâcı vardır, kokuya değil” buyurdular. (Ya’nî önce istiğfar,
sonra tesbîh etmelidir.)
müntebihi fî uyûn-il-müstebeh, 8. Fünûn-ül-efnân fî uyûni
ulûm-il-Kur’ân, 9. Vird-ül-egsân fî fünûn-il-efnân, 10. Umdetur-râsih fî ma’rifet-il-mensûh ven-nâsih, 11. El-Musaffâ bi ekfi
ehl-ir-rüsûh min ilmin nâsih vel-mensûh, 12. Sebt-üt-tesânif fî
usûl-iddîn, 13. Muntekâd-ül-mu’temed, 14. Minhâc-ül-vüsûl ilâ
ilm-il-usûl, 15. Beyân-ü gaflet-ül-kâil bi kademi efâlil ibâd, 16.
Gavâmid-il-ilâhiyyât, 17. Meslek-ül-akl, 18. Minhâc-ü ehl-ilisâbe, 19. Es-Sirr-ül-masûn, 20. Def’u Şibh-it-teşbîh, 21. ErReddü alel müteassıbil anîd, 22. Sebt-üt-tesânif fî ilm-il-hadîs-i
vez-zühdiyyât, 23. Câmi’-ül-mesânid bi elhas-il-esânid, 24. ElHadâik, 25. Nefy-ün-nakl, 26. El-Müctebâ, 27. En-Nüzhe, 28.
Mültekat-ül-hikâyât, 29. İrşâd-ül-mürîdîn fî hikâyât-is-Selef-i
sâlihîn, 30. Ravdât-ün-nâkil, 31. Gurer-ül-eser, 32. Et-Tâhkîk fî
ehâdîs-it-ta’lik, 33. Elmedih, 34. El-Mevdû’ât minel ehâdîs-ilmerfû’ât, 35. El-Ilel-ül-mütenâhiye fil-ehâdîs-il-vâhiye, 36. ElKeşfü lî müşkil-is-sahîhayn, 37. Ed-Duâfâü vel-metrûkîn,
Bağdad’da Ehl-i sünnet ile bid’at fırkaları arasında mücâdele
38.İ’lâm-ül-âlimi ba’de rusûhihi bi hakâik-ı nâsih-il-hadîsi ve
çıktı. Hangi tarafın haklı olduğu hakkındaki konuşma uzadı. İki
mensûhihi, 40. İhbârü ehl-ir-rüsûhi fil-fıkhı vet-takdisü bi
taraf da İbn-i Cevzî’nin cevâbına râzı olup, hükmünü, geçmişi
mukadder-il-mensûhi minel hadîs, 41. Es-Sehm-ül-musib, 42.
Ehâyir-üz-zehâir, 43. El-Fevâidü an-iş-şüyûh, 44. Menâkıb-ü-
ahyâ’bi aglât-il-ahyâ’, 139. Tahrîm-ül-mahall-ilmekrûh, 140. El-
Eshâb-il-hadîs, 45. Mevt-ül-hasâr, 46. Muhtasarât, 47. El-
Mısbâh-ül-mudî’ lî da’vet-il-İmâm-il-Müstadı’, 141. Atf-ül-ulemâ
Meşihat, 48. El-Meselselât, 49. El-Muhteseb fin-neseb, 50.
alel-ümerâ, 142. En-Nasru alâ nısr, 143. El-Mecd-ül-adûdî,
Tuhfet-üt-tullâb, 51. Tenvîr-u medellehüm-iş-şeref, 52. El-
144. El-Fecr-ün-nûrî, 145. Menâkıb-üs-setr-ir-refi’, 146.
Elkâb, 53. Fedâil-i Ömer bin el-Hattâb 54. Fedâil-i Ömer bin
Makultûhü minel eş’âr, 147. Elmakâmât, 148. Minresâilî, 149.
Abdülazîz, 55. Fedâil-i Sa’îd bin el-Müseyyeb, 56. Fedâil-il-
Et-Tıbb-ur-rûhânî, 150. El-Uzlet, 151. Er-Riyâdat, 152. Beyân-
Hasen-il-Basrî 57. Menâkıb-ül-Fudayl bin Iyâd, 58. Menâkıb-ü
ül-hatâi ves-sevâb an-ehâdîs-iş-şîhâb, 153. El-Bâz-ül-eşheb
Bişr-i Hafî 59. Uyûn-il-hikâyat, 60. Menâkıb-ı İbrâhim bin
el-munkıdu alâ men halefel mezheb, 154. En-Nûr fî fedâ-il-il-
Edhem, 61. Menâkıb-ı Süfyân-i Sevrî, 62. Menâkıb-ı Ahmed
eyyâmi veş-şükr, 155. Tahrîb-üt-târih-il-eb’âd fî fedâil-i
bin Hanbel, 63. Menâkıb-ı Ma’rûf-i Kerhî, 64. Menâkıb-ı
makbereti Ahmed, 156. Menâkıb-ül-İmâm-iş-Şâfiî, 157.
Râbi’a-i Adviyye, 65. Mesîr-ül-azm-is-sâkin ilâ eşref-il-emâkin,
Fünûn-ül-elbâb, 158. Minhâc-ül-isâbe fî muhabbet-is Sahabe,
66. Safvet-üs-sufuvve, 67. Minhâc-ül-kâsidîn, 68. El-Muhtâr
159. Ez-Zurafâ vel-mütehâbbin, 160. Takvîm-ül-lisân, 161.
min ahbâr-il-ahyâr, 69. El-Kâti’u lî muhal-il-huccâc bi muhâl-il-
Menâkıb-ü Ebî Bekr, 162. Menakıb-ü Ali, 163. Fedâil-ül-Arab,
huccâc, 70. Ucâlet-ül-muhtazar lî şerhi hâl-il-hadar, 71. En-
164. El-Menfeatü fil-mezâhib-il-erbe’a, 167. El-Muhtâr minel
Nisâü ve mâyeteallahü bi âdâbihinne, 72. İlm-ül-hadîs el-
eş’ar, 168. Rüûs-ül-kavâir, 169. El-Mürtecel fil-va’z, 170.
menkûl fî enne Ebâ Bekr ümmerresûl, 73. El-Cevher, 74. El-
Nesîm-ur-riyâd, 171. Zahîret-ül-vâ’iz, 172. Es-Zecr-ül-
Muğlâk, 75. Sebtü mâyeteallahü bit-tevârîh, 76. Telkîhu
muhavvef, 173. El-Üns vel-muhabbet, 174. El-Matrâb-ül-
fühûmu ehl-il-eser fî uyûn-it-tevârihi ves-siyer, 77. El-
melheb, 175. Ez-Zind-ül-vera’ fîl-va’z-in-nâsır, 176. El-Fâhir fî
Muntazam fî târih-il-mülûki vel-ümem, 78. Şüzûr-ül-uhûd fî
eyyâm-il-İmâm-in-nâsır, 177. El-Mecd-üs-salâhî, 178. Lugat-
târih-il-ma’hûd, 79. Tarsîk-üz-zarâif fî târîh-is-sevâlif, 80.
ül-fıkh, 179. Akd-ül-hanâsır fî zemm-il-hilâfet-in-nâsır, 180. Fî
Menâkıb-ı Bağdad, 81. Sebt-ül-müsannefüt fil-fıkhı, 82. El-
zemm-i Abdülkâdir, 181. Garîb-ül-hadîs, 182. Milh-ül-ehâdîs,
İnsâf fî mesâil-il-hılâf, 83. Cinnet-ün-nazar, 84. Muhtasar-ül-
183. El-Füsûl-ül-va’ziyye alâ hurûf-ül-mu’cem, 184. Selvet-ül-
muhtasar fî mesâil-in-nazar, 85. İ’med-üd-delâil fî müştehez-il-
ahzân, 185. El-Ma’şûk fil-va’z, 186. El-Mecâlis-ül-Yûsüfiyye fil-
mesâil, 86. El-Mezhebü fil-mezheb, 87. Mesbûk-üz-zeheb, 88.
va’z, 187. El-Va’z-ül-makberî, 188. Kıyâm-ül-leyl, 189. El-
En-Nebze, 89. El-İbâdât-ül-hums, 90. Eshâb-ül-hidâye lî
Muhâdese, 190. El-Münâcaat, 191. Zâhir-ül-cevâhir fil-va’z,
erbâb-il-bidâye, 91. Keşf-üz-zalameti anid-diyâ fî redd-i da’vâ,
192. Kenz-ül-müzekkir, 193. En-Nûhhat-ül-havâtim, 194. El-
92. Redd-ül-levmi ved-daymi fî savmi yevmil-gayyim, 93.
Murtekâ limen-ittekâ, 195. Kavâid-üt-tarîka fil-cem’-i beyn-eş-
Sebt-ül-musannefât fî ulûm-il-va’z, 94. El-Yevâkît fil-hutab, 95.
şerî’a vel-hakîka, 196. Merec-ül-bahreyn fil-cem’-i beyn-et-
El-Mütehab fin-nevb, 96. Mesannefâtihi fil-va’z (yüz cildden
tarîkayn, 197. Dürret-ül-iklîl fit-târih, 198. El-Emsâl.
fazla bir eser), 97. Nesîm-ür-riyâd, 98. El-Lü’li, 99. Kenz-ülmüzekker, 100. El-Ezc, 101. El-Letâif, 102. Künûz-ür-rûmûz,
Bu eserlerin 80 tanesi cildli olup, diğerleri küçük kitapçıklar
103. El-Muktebîs, 104. Zeyn-ül-kasas, 105. Muvâfık-ül-
halindedir.
merâfık, 106. Şâhid ve meşhûd, 107. Vâsılât-ül-uhûd min
şâhid ve meşhûd, 108. El-Leheb, 109. El-Müdhiş, 110. Saba
necd, 111. Muhaddeset-ül-akl, 112. Lukat-ül-cem’ân, 113.
Meânî’-il-meânî’, 114. Fütûh-ül-fütûh, 115. Et-Teâzî-ülmülûkiyye, 116. El-Ahd-ül-mukîm, 117. İkâz-ül-vesnân minerrekâdât bi ahvâl-il-hayvan ven-nebât, 118. Mekes-ül-mecâlisil-bedriyye, 119. Nüzhet-ül-edîb, 120. Münteh-il-müntehâ, 121.
Tebsiret-ül-mübtedî’, 122. El-Yâkûte, 123. Tuhfet-ül-vu’âz,
124. Sebtü tesânif fî fünûni zemm-il-hevâ, 125. Sayd-ül-hâtır,
126. Ahkâm-ül-iş’ar bi ahkâm-il-iş’âr, 127. El-Kısâs vel-
199. El-Mugnî: Seksenbir cildlik tefsîr kitabıdır.
Meşhûr tefsîr kitaplarındandır. Bu eserden ba’zı
bölümler aşağıdadır:
“Büyüklerden biri şeytana, “Senin gibi mel’ûn olmak istiyorum
ne yapayım?” dedi. İblîs sevinip, “Benim gibi olmak istersen,
namaza ehemmiyet verme ve doğru-yalan, herşeye yemîn et,
ya’nî çok yemîn et!” dedi. O kimse de, “Hiçbir namazı
bırakmayacağım ve artık yemîn etmiyeceğim” dedi.”
müzâkirîn, 128. Takvîm-ül-lisân, 129. El-Ezkiyâ’, 130. El-
“Medine’de kuraklık oldu. Hazreti Aişe’ye gelip, yalvardılar. O
Humkî, 131. Lukat-ül-menâfi’ fit-tıb, 132. Eş-Şeybü vel-hudâb,
da, “Resûlullahın türbesinin tavanını deliniz” buyurdu. Öyle
133. Âmâr-ül-a’yân, 134. Es-Sebât indel memat, 135. Temvîr-
yaptılar. Çok yağmur yağdı. Mübârek kabr-i şerîfi ıslandı.”
ül-gabeş fî fadl-is-sevâd vel-habeş, 136. El-Hıssü alâ hıfz-ililm ve zikrü kibâr-il-huffâz, 137. İşrâf-ül-mevâli, 138. İ’lâm-ül-
“Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mi’raca
“Emîr-ül-mü’minîn Ömer ( radıyallahü anh ),
götürülmesinin hikmetlerinden biri de şudur ki; insanlar ve
Muhacir ve Ensârı toplayarak onlardan Kadir
cinler, Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) şerefini
gecesinin hangi gece olduğunu sordu. İbn-i
yeryüzünde biliyorlardı. Zehirli yılanlar ve haşerât da
Abbâs ( radıyallahü anh ); “Allahü teâlâ tektir, teki
mağarada şerefini öğrenmişlerdi. Allahü teâlâ göktekilerin de
sever. Allahü teâlâ katında tek sayıların en
(meleklerin de) sevgili Peygamberinin şerefini yakînen
sevgilisi yedidir” dedi. Hazreti Ömer; “Bu
bilmelerini diledi. Böylece âlemde, O’nun şeref ve yüksekliğini
nasıldır?” diye sorunca İbn-i Abbas: “Allahü teâlâ,
Allahü teâlânın sevgilisi olduğunu bilmeyen kalmasın istedi.”
gökleri yedi kat yarattı. Yeri yedi kat eyledi.
Günleri yedi yarattı, insanı yedi şeyden yarattı.
“Namazın kabûl şartları onikidir: Altısı dışında, altısı içte,
Rızkını yedi şeyden yaptı” dedi. Hazreti Ömer,
özdedir. Dışta olan altı şart; huşû’, takvâ, haram yemeği terk,
“Bu kadarı bana yeter” buyurdu. Fakat âlimler
boş sözü, tenbelliği ve tehiri, geciktirmeyi terk etmektir, içte,
bunlara daha eklemişlerdir ve demişlerdir ki:
özde olan altı şart ise; ihlâs, tefekkür, korku, ümid, kusurunu
Büyük denizler yedidir, tavaf yedidir, sa’y yedidir,
görmek ve müşâhededir.”
a’zâlar yedidir, secde yedi a’zâ iledir, neseben
“Hazreti Ebû Bekr’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte,
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Her
namaz vakti geldikte, melekler nidâ ederler ve
derler ki, ey Âdemoğulları kalkınız ve nefsleriniz
için yakılmış olan ateşi namaz ile
söndürünüz” buyurdu.”
“Üç âyet-i kerîme, üç şeyle beraber inmiştir.
Bunlardan herbiri, yanındaki olmadıkça kabûl
edilmez. Biri, meâlen; “Allahü teâlâya ve
Resûlüne itaat ediniz”dir. Allahü teâlânın emrine
itaat, Resûlünün emrine itaatsiz kabûl olmaz
demektir, ikincisi, meâlen; “Allahü teâlâya ve
ananıza, babanıza şükür ediniz”dir. Allahü
teâlâya şükür, ana-babaya şükürsüz olmaz.
Üçüncüsü, meâlen; “Namazı kılın ve zekatı
verin” dir. Malı nisâb miktârını geçip de zekâtını
vermiyenin, namazı makbûl olmaz.”
“Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) birgün
buyurdu ki: “Benî-İsrâil peygamberlerinden dördü,
seksener sene Allahü teâlâya ibâdet ettiler, bir an
âsi olmadılar. Bunlar; Eyyûb, Zekeriyyâ, Harkil ve
Yüşâ’dır.” Eshâb-ı Kirâm bu hadîs-i şerîfi
duyunca hayret ettiler. Bunun üzerine Cebrâil
(aleyhisselâm) gelerek, “Ey Muhammed! Senin
ümmetin, bu peygamberlerin bir an Allahü
teâlâya âsî olmadan seksen senelik ibâdetlerine
şaşarlar. Muhakkak ki, Allahü teâlâ sana ondan
iyisini gönderdi” deyip; “Kadir gecesi, bin aydan
daha hayırlıdır” meâlindeki âyet-i kerîmeyi, okudu
(Kadir-3)”.
evlenmesi haram olanlar yedidir, sebeble olanlar
yedidir, sütle olanlar yedidir, Eyyûb
aleyhisselâmın belâsı yedidir, Kur’ân-ı kerîm yedi
harf üzere inmiştir, Lâ ilahe illallah Muhammedün
resûlullah yedi kelimedir, Eshâb-ı Kehf yedidir,
Fâtiha sûresi yedi âyettir, ülül-azm peygamberler
yedidir, melekler yedi sınıftır.” “Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
şerîfte; “Kadir gecesinde bir kere İnnâ enzelnâ
sûresini okuyan, başka zamanda Kur’ân-ı kerîm
hatim edenden daha sevgilidir. Kadir gecesinde
bir tesbih, bir tehlîl, bir tahmîd söyliyen, benim
yanımda, yediyüzbin tesbih, tahmîd ve tehlîlden
kıymetlidir. Bu gece çobanın koyunu sağma
müddeti kadar namaz kılan, ibâdet edeni, bir ay
bütün geceleri sabaha kadar ibadetle geçirenden
daha çok severim” buyuruyor”
“Kâ’b-ül-Ahbâr’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği
hadîs-i şerîfte; Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ); “Kadir gecesi üç defa Lâ ilahe
illallah söyleyenin, birincisinde bütün günahları
mağfiret olunur, ikincisinde, Cehennemden
kurtulur. Üçüncüsünde, Cennete girer” buyurdu.”
“İbrâhim aleyhisselâm Kâ’be binasını yapmayı
bitirince, Cebrâil (aleyhisselâm) gelip kendisine,
“Allahü teâlâ bütün âleme seslenmeni ve
insanları hacca çağırmanı buyuruyor” dedi.
Nitekim Hac sûresi yirmiyedinci âyetinde
meâlen; “Bütün insanlara haccı ilân et, gerek
yaya olarak, gerek her uzak yoldan binek
üzerinde, senin huzûruna gelsinler” buyuruldu.
İbrâhim aleyhisselâm: “Ey Rabbim! Benim sesim
ailelerden en iyilerini seçip, beni bunlardan
her yere yetişmez” dedi. “Ey İbrâhim! Senden
meydana getirdi. O hâlde, benim rûhum ve
seslenmek, bizden ulaştırmak” cevâbını duydu,
cesedim, mahlûkların en iyisidir. Benim silsilem,
İbrâhim aleyhisselâm bir tepenin üzerine çıktı.
ecdadım, en iyi insanlardır.”
Parmağını kulağına koyup, yüzünü dört tarafa
çevirerek “Ey insanlar! Size Kâ’beyi ziyâret farz
“Allahü teâlâ, herşeyi yoktan var etti. Herşey
kılındı. Rabbinizin emrine uyun” dedi.”
içinde insanları sevdi, kıymetlendirdi. İnsanlar
içinde de seçtiklerini Arabistan’a yerleştirdi.
“İbn-i Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği
Arabistan’daki seçilmişler arasında da beni seçti.
hadîs-i şerîfte, peygamber efendimiz (
Beni, her zamandaki insanların seçilmişlerinde,
aleyhisselâm ); “Allahü teâlâ her gün bu
en iyilerinde bulundurdu. O hâlde, Arabistan’da
hâne (Kâ’be) üzerine yüzyirmi rahmet gönderir.
bana bağlı olanları sevenler, benim için severler.
Altmışı tavaf edenlere, kırkı namaz kılanlara ve
Onlara düşmanlık edenler, bana düşmanlık etmiş
yirmisi Kâ’beye bakanlaradır” buyurdu.”
olurlar.”
200. El-Vefâ bi ahvâl-il-Mustafâ: Peygamber efendimizin (
Ağaçlar ve taşların Resûlullaha ( aleyhisselâm )
aleyhisselâm ) hayâtını anlatan iki cildlik bir eseridir. El
selâm vermesi: Câbir bin Semûra’nın rivâyet
yazmalarının yanında Pakistan’da baskısı yapılmıştır. Bu
ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz (
eserden ba’zı bölümler:
aleyhisselâm ): “Peygamberlik bildirilmeden önce
Mekke’de, bana devamlı selâm veren bir taş
İbrâhim aleyhisselâmın Resûlullah için duâsı: İbrâhim
vardı. Şimdi bile onu tanıyorum” buyurdu. Diğer
aleyhisselâm Kâ’beyi bina ettiğinde şöyle duâ etti: “Yâ Rabbî!
bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Bana
Onlara içlerinden bir peygamber gönder.” İbn-i Süddî:
peygamberlik bildirildiğinde, bütün taş ve ağaçlar,
“O, Muhammed aleyhisselâmdır” dedi.
Peygamber efendimiz de ( aleyhisselâm ) bir
hadîs-i şerîfte; “Ben, annemin rü’yâsında
gördüğü, Îsâ aleyhisselâmın müjdelediği, ceddim
İbrâhim aleyhisselâmın duâ buyurduğu
peygamberim” buyurdu. Mu’âviye ( radıyallahü
anh ) buyurdu ki: “Amine hâtun, Resûlullaha
hâmile iken bir nûr gördü ki, o nurda Şam
saraylarını gördü.”
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) baba ve
dedeleri ve şerefi: Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerde buyurdu
ki: “Allahü teâlâ,
İsmâil (aleyhisselâm) evlâdından, Kinâne
ismindeki kimseyi ve onun sülâlesinden, Kureyş
ismindeki zâtı beğendi, seçti. Kureyş evlâdından
da, Hâşimoğullarını sevdi. Onlardan da beni
süzüp seçti.”
“Esselâmü aleyke yâ Resûlallah” diyerek selâm
verirlerdi.” Resûlullahın insanları İslama da’veti:
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm )
Peygamberliğinin ilk zamanlarında, insanları
gizlice İslama da’vet etti. Hazreti Ebû Bekr bu
zamanda ilk îmân eden erkek idi. Üç sene sonra
İslama da’vetini açıktan yapmaya başladı. İmâm-ı
Zührî şöyle anlatır: “Resûlullah efendimiz (
aleyhisselâm ) İslâm dînini önceleri gizli, daha
sonra açıkça söyledi. Allahü teâlâ dilediklerine
imân ni’metini ihsân etti. Tâ ki imân edenler
çoğaldı, önceleri Resûlullah efendimiz (
aleyhisselâm ) Mekkeli kâfirlerin topluluklarına
uğradığında, onlar Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm
) işâret ederek, “İşte Abdülmuttalib’in torunu yine
semâdan kendisine gelen şeylerden konuşuyor”
derlerdi. Ne zaman Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) onların ibâdet ettikleri putları
kötüleyip, kâfirlerin baba ve dedelerinin küfür
üzere öldüğünü söyleyince, O’na eziyet sıkıntı
“Allahü teâlâ, insanları yarattı. Beni, insanların en
vermeye ve düşmanlığa başladılar. Resûlullahın (
iyi kısmından vücûde getirdi. Sonra, bu
aleyhisselâm ) Cennetteki derecesi: Peygamber
kısımlarından en iyisini Arabistan’da yetiştirdi.
efendimiz bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Vesile,
Beni, bunlardan vücûde getirdi. Sonra evlerden,
Allahü teâlânın indinde bir derecedir. Onun
üzerine bir derece (makam) yoktur. Allahü
etmeğe yarar. Allahü teâlânın gönderdiği din olan İslâmiyet,
teâlâdan, benim için vesileyi vermesini
ışık gibidir. Akıl göz misâlidir. Eğer göz açık ve sağlam olursa,
isteyiniz.” Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm
güneşin varlığını görür. Akıl peygamberlerin sözlerini duyup
) “Üzerime salevât okuduğunuz zaman, Allahü
mu’cizelerini görünce, onları kabûl eder ve bilemeyeceği,
teâlâdan benim için vesileyi isteyiniz” buyurunca,
anlıyamayacağı şeylerde de artık onlara uyar.
orada bulunan Eshâb-ı Kirâm: “Yâ Resûlallah,
vesîle nedir?” diye sordular. O zaman buyurdu
Allahü teâlâ, insanoğlunun atası olan Adem aleyhisselâma
ki: “O, Cennette en yüksek derecedir. Oraya
peygamberlik verdi ve akıl ni’metiyle insanları ni’metlendirdi.
kimse kavuşamaz. Ancak bir kişi kavuşur. O bir
Adem aleyhisselâm, vahy ile Allahü teâlânın emir ve
kişinin de ben olmasını ümid ederim.” Yine bir
yasaklarını öğrenip, evlâdına öğretti. Hak yol üzere oldular. Ne
hadîs-i şerîfte Peygamber efendimiz (
zaman ki; Kâbil, nefsine uyup kardeşini öldürdü. Nefs ve
aleyhisselâm ) “Kim bana salevâti şerîfe okuyup,
arzuları insanları parçaladı ve dalâlet, sapıklık çöllerine
“Yâ Rabbî! O’nu yakınında kıl derse, kıyâmet
saptırdı, öyle oldu ki, doğru i’tikâd ve ahlâkı bırakıp, fırkalara
gününde şefaatim ona helâl olur” buyurdu.
ayrıldılar. Peygamberlere ve akıl sahiplerine karşı geldiler.
Kendi arzu ve isteklerini bayrak yapıp, putlara taptılar ve
201. Telbîsü İblîs: Bu eserde; şeytanın insanları aldatma
kendilerinden öncekilerin âdetlerini herşeyin üstünde tuttular.
yollarını ve bu yollarla bid’at ve günaha düşmelerini, sünnetten
İblîs (şeytan) kendi arzusunu onlar üzerinde gerçekleştirince,
ayrılmalarını anlatır. Bu eserin birçok el yazması, nüshalar
onlar da ona uydular. Ancak, mü’min olabilenler bundan
hâlinde günümüze kadar gelmiştir. Ayrıca Kâhire’de 1347 (m.
kurtulabildi.”
1928) senesinde basılmıştır. İbn-i Cevzî, eserinin
mukaddimesinde, kitabını hangi gaye ile yazdığını
Sünnet ve cemaata sarılma: Hazreti Ömer
anlatmaktadır. Bu eserini onüç bölüme ayıran İbn-i Cevzî,
Cabiye denilen yerde insanlara bir hutbe okudu
sırasıyla şu konuları bölümler hâlinde izah etmiştir: 1. Sünnet
ve Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) şu
ve cemaata sarılma, 2. Bid’atleri kınama, 3. Şeytanın
hadîs-i şerîfini bildirdi: Resûlullah ( aleyhisselâm )
fitnelerinden sakınma, 4. Aldatma ve gurûr, 5. Şeytanın
buyurdu ki; “Kim Cennetin ortasında olmak
akîdelerdeki aldatmaları, 6. Şeytanın âlimleri aldatması, 7.
isterse, cemaatte bulunsun. Muhakkak şeytan,
Şeytanın devlet adamlarını aldatması, 8. Şeytanın âbidleri
yalnız kalan kimseyle beraberdir, iki kişi olunca, o
aldatması, 9. Şeytanın zâhidleri aldatması, 10. Şeytanın
yaklaşamaz.” Arfece’nin ( radıyallahü anh )
sûfîleri aldatması, 11. Şeytanın dindarları aldatması, 12.
bildirdiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz (
Şeytanın avamı aldatması, 13. Şeytanın bütün insanları
aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın rahmeti cemaat
aldatması.
üzeredir. Şeytan, cemâate katılmayıp, muhalefet
eden kimse ile beraberdir” buyurdu.
Bu eserin mukaddimesi ve ba’zı bölümleri:
Muâz bin Cebel’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği
“Akıl sahiplerinin ellerine adâlet terazisini veren,
hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz (
peygamberlerini, mükâfat ile müjdeleyici, azâb ile korkutucu
aleyhisselâm ); “Sürüden uzak kalan koyunu
olarak gönderen ve kendilerine doğru ile eğriyi açık olarak
kapan kurt gibi, şeytan da insanın kurdudur.
gösteren, kitapları indiren ve kâmil, din olarak İslâmiyeti seçen
Parça parça olmaktan sakının. Cemâat hâlinde
Allahü teâlâya hamd ederim. O, sebepleri yaratandır, İhlâs ile
olun. Mescidlere koşun” buyurdu.
O’nun bir olduğuna şehâdet ederim. Muhammed aleyhisselâm
O’nun kulu ve Peygamberidir. Allahü teâlâ O’nun hidâyet nûru
ile, küfür ve şirk karanlıklarını ortadan kaldırdı. Muhammed
aleyhisselâma, O’nun Âline ve Eshâb-ı Kirâma. Tabiîn
hazerâtına, kıyâmete kadar sayısız salât, selâm ve hayır
duâlar olsun. Bilmelidir ki; Allahü teâlânın insana verdiği
ni’metlerin en büyüğü akıldır. Akıl, O’nu tanımaya yarıyan bir
vâsıtadır. Öyle bir vâsıtadır ki; peygamberleri tanıma ve kabûl
Ebû Zer’in ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i
şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “İki
kişi, bir kişiden hayırlıdır. Üç kişi, iki kişiden, dört
kişi de, üç kişiden daha hayırlıdır. Cemâate
koşunuz. Muhakkak ki Allahü teâlâ, ümmetimi
hayır üzere toplar” buyurdu.
İbn-i Ömer’in ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i
Mu’temir bin Süleymân şöyle anlatır: Üzgün bir hâlde babamın
şerîfte ise, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Benî-
yanına geldiğimde, bana üzüntümün sebebini sordu. Ben de
İsrâil, yetmişbir fırkaya ayrılmıştı. Bunlardan
arkadaşımın vefât ettiğini söyledim. Babam o zaman “O
yetmişi Cehenneme gidip, ancak bir fırkası
sünnet-i seniyyeye bağlı idi. Öyle vefât etti.” dedi. Ben de onu
kurtulmuştur. Nasâra da, yetmişiki fırkaya
tasdik ettim. Bunun üzerine, “Ona üzülmende haklısın” dedi.
ayrılmıştı. Yetmişbiri Cehenneme gitmiştir. Bir
zaman sonra, benim ümmetim de yetmişüç
Süfyân-ı Sevrî; “Sünnet-i seniyyeye uyanlar için hayrı isteyiniz.
kısma ayrılır. Bunlardan yetmişikisi Cehenneme
Muhakkak ki onlar gariptirler” buyurdu.
gidip, yalnız bir fırkası kurtulur” buyurdular. Orada
bulunan Eshâb-ı Kirâm, bu fırkanın kimler olduğu
sordukda: “Cehennemden kurtulan fırka, benim
ve Eshâbımın gittiği yolda gidenlerdir” buyurdu.
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ): “Bid’atden alıkoyan, sünnete
çağıran, Ehl-i sünnetten bir kimseye bakmak ibâdettir”
buyurdu.
Yûnus bin Abdülâ’lâ şöyle der: “İmâm-ı, Şafiî
hazretlerinin şöyle dediğini işittim: Hadîs-i şerîf
âlimlerinden birini görsem, sanki Peygamber
efendimizin ( aleyhisselâm ) Eshâbından birini
görmüş gibi olurum.”
Cüneyd bin Muhammed buyurdu ki: “İnsanlardan ancak,
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) ve O’nun yolunda
Evzâî şöyle demektedir: “Sünneti seniyyeye uymakta sabırlı
giden Ehl-i sünnet i’tikâdındaki kullar Allahü teâlâya
ol. Ehl-i sünnet olanlarla birlikte ol. Onların dediğini söyle
kavuşturan yolu bulur. Başkaları bulamaz.”
onların el çektiği, vazgeçtiği şeylerden vazgeç. Selef-i sâlihînin
yolunda bulun. Onlara genişlik olan şey, senin için de genişlik
olur.”
Rü’yâmda bana, “Ey Abdurrahmân Cevzî, sen iyiliği, emreder,
kötülükten nehyedersin” dendi. Ben de, “Rabbimin bana
ihsânıdır. Rabbimden İslâm üzere ölmeyi istiyorum” dedim. O
zaman bana, “Sünnet-i seniyye üzerine ölmeyi istiyorum, de!”
buyuruldu.
Bid’at ve bid’at sahiplerinin kötülüğü: Bid’at
demek; dinde bulunmayan bir inanışı, bir işi, bir
özü, bir sözü veya ahlâkı, sonradan ortaya
çıkarmak veya dinde sonradan ortaya çıkmış
böyle bir bozukluğu yaymak ve bundan sevâb
beklemek demektir. Bid’at sahibi demek ise; bir
bid’ati meydana çıkaran veya çıkmış bir bid’ati
yapan demektir. Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte: “Bildirdiğim bu
Süfyân-ı Sevrî: “Söz ancak amel ile birlikte olursa makbûl olur.
dinde bulunmıyan bir şey, sevâb umarak
Söz ve amel, ancak doğru niyetle niyet, amel ve söz de, ancak
meydana çıkarılırsa, bu şey red olunur”
sünnet-i seniyyeye uymakla doğru olur” buyurdu.
buyuruyor.
Abdurrahmân Cevzî ( radıyallahü anh ) oğluna: “Ey oğlum
İbn-i Abdürrazzâk şöyle anlatır: “Tâvûs bin Keysân, oğlu ile bir
Yûsuf, tâ doğudaki bir kimsenin sünneti seniyyeye uyduğunu
yerde oturuyorken, oraya bid’at ehlinden biri gelip ba’zı şeyler
duyarsan, ona selâm gönder. Batıdaki bir kimsenin de sünnet-
söyledi. Tâvûs hazretleri parmaklarını kulaklarına götürdü ve
i seniyye üzere olduğunu haber alırsan, ona da selâm gönder.
oğluna da, “Oğlum, bunun sözlerini işitmemen için kulaklarını
Zîrâ Ehl-i sünnet ve cemâatden az kimse kaldı, insanın
tıka, çünkü bu kalb zayıftır, işitilenler ona zarar verir i’tikâdını
saadeti; bir Ehl-i sünnet âlimini tanıması ve ona uymasına
bozar” buyurdu. O kişi de kalkıp gitti.”
bağlıdır. Eyyûb-i Sahtiyanî: “Ehl-i sünnetten bir kimsenin ölüm
haberini söylemen, bir uzvumu kaybetmek gibidir” buyuruyor.”
Selâm bin Ebî Muti’de şöyle anlatır: “Bid’at ehlinden biri gelip
Eyyûb-i Sahtiyânî hazretlerine, “Size bir kelime söylemek
Yûsuf bin Esbât şöyle demektedir: “Etrâfım Ehl-i sünnet
istiyorum” deyince, o da, “Hayır! Yarım kelime olsa da senden
düşmanlarıyla dolu idi. Allahü teâlâ bana, evliyâsından olan
dinlemek istemiyorum” buyurdu.”
Süfyân hazretlerini tanımağı ve onu sevmeği nasîb ederek, o
bataktan kurtardı.”
Süfyân-ı Sevrî buyurdu ki: “Şeytana, bid’at işlenmesi,
günahtan daha sevgili gelir. Günahtan dönülür. Bid’at
işlemekten dönmek çok zordur. Bid’at sahibi ile konuşup
ondan birşey işiten kimseye, onun sözlerinden Allahü teâlâ bir
Bişr-i Hafî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Birgün çarşıda
fayda vermez. Onunla musâfeha eden, İslâmiyete olan bağını
iken, Müreysi adındaki bid’at sahibi birinin öldüğü haberini
kesmiş olur.”
aldım. Orada secde edecek bir yer bularak, onun ölümü
sebebiyle secdeye vardım ve Allahü teâlâya hamd ettim.”
Müemmil bin İsmâil şöyle anlatır: “Abdülazîz bin Ebî Davud’un
cenâzesinde bulundum. Tâbutu, Safa kapısına kondu ve
Ehl-i sünnet ve Ehl-i bid’at: Ehl-i sünnet;
namazını kılmak için insanlar saf tuttular. O zaman Süfyân-ı
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) ve onun
Sevrî hazretleri geldi. Herkes onun geldiğini görünce, Süfyân
Eshâb-ı kirâmına uyan, onların gösterdikleri yolda
hazretleri de geldi dediler. Fakat Süfyân-ı Sevrî hazretleri
gidenlerdir. Ehl-i bid’at ise; dinde önceden
safları yarıp ilerledi ve cenâzenin önünden geçip gitti.
olmayan birşeyi ortaya çıkarıp, ibâdet olarak
Namazını kılmadı. Çünkü, meyyitin bid’at ehli olduğu
yapanlardır. Kendilerinin bir dayanağı da
söyleniyordu.”
(delîlide) yoktur. Ehl-i sünnetin ise, mezhebi belli
ve sözleri, delîlleri açıktır. Peygamber efendimiz (
Sa’îd-ül-Kerîrî de şöyle anlatır: Süleymân Teymî hastalandı ve
aleyhisselâm ) buyurdu ki; “Yeryüzünde
o hâlde iken çok ağladı. Kendisine ağlamasının ölümden
ümmetimden hak üzere olan bir topluluk
korkmak sebebiyle mi olduğunu sorduklarında, “Ağlamam,
kıyâmete kadar bulunup, onlara kimse zarar
ölüm korkusuyla değildir. Birgün ehl-i bid’at birisine selâm
veremez.”
verdim. Bunun için âhırette Rabbime nasıl hesap vereceğimi
düşünüp, ağlıyorum dedi.”
Şeytanın hileleri ve bunlardan
korunmak: İnsan, yaratılmasıyla birlikte,
Fudayl bin Iyâd buyurdu ki: “Bid’at sahibi ile oturan, onunla
kendisine faydalı olan şeyleri elde etmesi için
görüşen kimseden sakınınız.”
arzu ve şehvet ve kendisine zarar veren
şeylerden korunması için de gadap verildi. Zarar
Bid’at sahibini seven kimsenin ibâdetlerini, Allahü
teâlâ yok eder ve kalbinden îmân nûrunu çıkarır.
Yolda bid’at sahibi ile karşılaştığın zaman, yolunu
değiştir. Bid’at sahibinin ibâdeti, Allahü teâlâ
katında kabûl olmaz. Kim ona yardım ederse,
İslâm dînini yıkmaya çalışmış olur. Ehl-i bid’at
sahibine kız verilmez. Bid’at sahibi ile düşüp
kalkan kimse hikmetli konuşamaz. Bid’at sahibini
sevmiyen, ona buğzeden kimsenin günahlarını,
ve faydayı ayırıp, adâlet gösteren akıl ni’meti de
ihsân edildi. Böyle olmakla birlikte, şeytan
denilen, bir varlık da yaratıldı. O, insanı
durmadan isrâfa, doğru yoldan ayrılmağa teşvik
eder. Akıllı olanın, bu düşmandan sakınması
lâzımdır. Onun düşmanlığı, Âdem aleyhisselâm
zamanından beri devam etmektedir. Şeytan
herşeyini, Âdemoğlunun dînini, îmânını, ahlâkını
çalmak için ortaya koymuştur.
Allahü teâlânın mağfiret etmesi umulur.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
Allahü teâlâ ondan sakınmayı, Kur’ân-ı kerîmde
şerîfte; “Bid’at sahibini güleryüzle karşılayan veya
meâlen şu âyet-i kerîmelerde bildirdi: “Ey
ona iyilik eden, Allahü teâlânın Muhammed
insanlar, yeryüzündeki şeylerden, helâl ve temiz
aleyhisselâma göndermiş olduğu İslâmiyeti
olmak şartıyle yiyin, şeytanın izini ta’kib etmeyin.
beğenmemiş olur” buyurdu. Nadr-ül-Hârisî
Çünkü o, hakîkaten size apaçık bir
buyurdu ki: “Bid’at sahibine kulak veren, onu
düşmandır.” (Bekâra-168). “Şeytan sizi, fakir
dinliyen kimseden, doğruluk gider ve nefsine tâbi
olacaksınız diye korkutur. Size cimrilik ve sadaka
olur.”
vermemeği emreder. Allah ise (sadaka ve zekât
vermekle) size mağfiret va’d ediyor. Allahın
Leys bin Sa’îd: “Bid’at sahibi birinin su üzerinde yürüdüğünü
kudreti geniştir, herşeyi kemâliyle
görsem, yine ona i’tibâr etmem” buyurdu.
bilendir” (Bekâra-268). “Muhakkak şeytan,
İmâm-ı Şafiî ise; “Bid’at sahibi birini havada uçarken görsem,
yine ona i’tibâr etmem” buyurdu.
şarabda ve kumarda aranıza kin ve düşmanlık
düşürmek; sizi Allahı anmaktan ve namaz
kılmaktan alıkoymak ister. Artık siz, bunlardan
haykırır, feryâd ederim. Gecenin sonunda da
sakınmazmısınız?” (Mâide-91)
(seher vaktinde) Felâk sûresini okumayı emretti.
“Ey insanlar! Muhakkak Allahın va’di (öldükten
Hazreti Âişe vâlidemizin rivâyet ettiği hadîs-i
sonra dirilmek, hesaba çekilmek) vukû’
şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm
bulacaktır. O hâlde, sakın dünyâ hayâtı sizi
); “Şeytan sizden birinize gelir ve der ki, “Seni kim
aldatmasın. Şeytan da sakın sizi Allahın dîninden
yarattı?” O da, “Allahü teâlâ” der. Şeytan tekrar,
aldatıp kaydırmasın. Hakîkaten şeytan (öteden
“Peki Allahı kim yarattı?” der. Böyle deyince ona,
beri) size düşmandır. Siz de onu düşman edinin.
“Âmentü billahi ve Rasûlihi” deyin. Ya’nî “Ben
Çünkü o, etrâfına toplanan avânesini, ancak
Allahü teâlâya ve O’nun Peygamberine inandım
Cehennemlik olsunlar diye çağırır” (Fâtır-5,
demektir” buyurdu.
6). “Şeytana itaat etmeyin, o size açık bir
düşmandır diye size nasihat vermedim mi? Ey
Âlim bir zât talebesine, “Şeytan seni kötülüğe düşürmek
Âdemoğulları!...” (Yâsîn-60).
istediği zaman ne yaparsın?” diye sordu. O da, “Onunla
mücâdele eder, ona karşı dururum” dedi. Hocası tekrar,
Şeytanın ilk i’tirâzı, Âdem aleyhisselâma secde
“Şeytan tekrar dönüp gelir, seni günaha sokmak isterse ne
etmemek oldu. Allahü teâlânın secde ediniz
yaparsın?” diye sorunca talebe, “Ona karşı durur dediğini
emrine karşı geldi. Kur’ân-ı kerîmde Sad sûresi
yapmamaya çalışırım” dedi. Hocası bir kaç defa aynı soruyu
yetmişaltıncı âyetinde meâlen buyurulduğu
tekrarlayınca, talebe hep mücâdele ederim, dedi. Bunun
üzere; “İblîs şöyle dedi: Ben ondan daha
üzerine hocası “Senin bu işin çok uzun sürer. Sen bir koyun
hayırlıyım. Beni bir ateşten yarattın, onu ise
sürüsünün yanından geçerken, o sürünün köpeği sana
çamurdan yarattın.” Kendi üstünlüğünü ileri
havlasa veya oradan geçmene mâni olsa, bu durumda ne
sürdü, İsrâ sûresi altmışikinci âyetinde
yaparsın?” diye sorunca talebe, “Onu taşlar ve kendi
meâlen; “İblîs; baksana şu üzerime mükerrem
gayretimle def etmeye çalışırım” dedi. O zaman o zât buyurdu
kıldığın kimseye! Eğer kıyâmet gününe kadar
ki: “Bu işin uzun sürer. Lâkin sen o sürünün sahibine seslenip
beni geciktirirsen, yemîn ederim ki, Âdem’in
yardım istesen, o köpeğin zararından kolayca kurtulmuş
zürriyetini (neslini) azı müstesna olmak üzere,
olurdun.” (Ya’nî, Allahü teâlâdan şeytana karşı yardım ister,
muhakkak kandırıp kendime bağlarım,
O’na iltica edersen, onun aldatmasından korunursun.)
demişti” buyurulduğu gibi, şeytan kibrini ortaya
koydu. Sad sûresi yetmişyedinci ve
Şeytan insana durmadan vesvese verir. Namaza başlarken
yetmişsekizinci âyetinde meâlen; “(Allah) buyurdu
niyet etmede vesvese eden çoktur. Ağzıyla tekrar tekrar niyyet
ki: Hemen çık oradan (Cennetten). Çünkü
söyler. Bu olmaz. Namaza kalkan farzı eda için kalkmıştır.
sen, (benim rahmetimden) koğulmuşsun ve
Niyetin yeri kalbtir. Sözle söylemek niyet olmaz. Vesveseli kişi,
muhakkak sûrette hesap gününe kadar la’netim
sözü doğru söyleyeyim diye niyet etmiye çalışır. Böylece niyet
senin üzerinedir” buyurulduğu üzere
olmaz. Niyeti kalb ile yapmalıdır.
la’netlenmeye ve Cehenneme müstehak oldu.
Şeytanın zenginleri aldatma yolları: İlki, malı
Şeytan insanı kötü bir işe teşvik ettiği zaman,
kazanma yönündendir. Malı kazanırken,
ondan şiddetle kaçınmalıdır ve o iş kötüdür
haramdan mı, helâlden mi, ehemmiyet vermezler.
demelidir. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde E’ûzü
Alış-veriş bilgisinden habersiz olarak kazanırlar.
okumayı emretti. Nahl sûresi doksansekizinci
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği
âyetinde meâlen, Peygamberine ( aleyhisselâm
hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz (
); “Kur’ân-ı herim okuyacağın zaman E’ûzü...
aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Öyle bir zaman gelir
söyle” buyurmuştur. Ya’nî Allahın rahmetinden
ki, kişi kazandığı malın helâlden mi, haramdan mı
uzak olan ve gazâbına uğrayarak dünyâda ve
olduğunu bilmez.”
âhırette helak olan şeytandan, Allahü teâlâya
sığınırım, korunurum, yardım beklerim. Ona
İkincisi, o malda cimrilik etme yönündendir. Bu sebeple
zekâtını vermezler veya bir kısmını verirler. Kötü malı, iyi
gösterip satarlar. Şeytan kendilerini böyle yapmaları için
kimselere de aynı hileyi yapar. Onlar bugün tövbe
aldatır. İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İlk basılan
ederim, yarın tövbe ederim, derken günler gelip
parayı şeytan aldı. Onu öptü ve gözlerine, göbeğine sürdü.
geçer. Böylelikle azâba sürüklenirler. Bunun
Sonra da, “Ben seninle insanları azdırır, seninle küfre
yanında, insanları, işlerinde tembelliğe
sokarım, insanoğlunun paraya sevgisi ile bana ibâdet edişini
sürükliyerek işlerini sonraya bırakmalarını sağlar.
çok severim” dedi.”
Onların dünyâ ve âhıret sıkıntılarına düşmesine
sebep olur.
İbn-i Şakîk ve İbn-i Abdullah da buyurdular ki: “Şeytan, bütün
arzu ve istekleriyle gelerek insanı aldatmaya çalışır.
Şeytanın zâhidleri aldatması: Ba’zı kimseler,
Yorulduğu zaman onun malının üzerine oturur ve onun malıyla
Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîflerde dünyânın
hayır yapmasına mâni olur.”
kötülendiğini işitir ve kurtuluşun, onu terk etmekle
olduğunu düşünür. Kötülenmiş olan dünyâ nedir?
Üçüncüsü, çok zenginlik yüzünden olup, zengin şeytana
anlamaz. Şeytan onu, “Sen âhırette, ancak
uyarak kendini fakirlerden hayırlı görür. Bu ise cahilliktir.
dünyâyı terkle kurtulursun” diye aldatır. O kimse
Fazilet mal zenginliği ile değildir.
de, dağların yolunu tutar. Cemiyetten, cemâatten,
ilimden uzaklaşır ve vahşî hayvan gibi olur. Ona,
Dördüncüsü, malı dağıtma ve hayır yapma yönündendir.
Şeytan, insanı kandırarak malını isrâf etmesi, hayır olmayan
işlerde harcamasını sağlar. Ba’zan da sadaka vermesini hayır
yapmasını isteyerek, onun böbürlenmesini ve büyüklenmesini
sağlar. Bunun sonucu, insan kibir sahibi olur. Kibir, Allahü
teâlânın kötülediği bir özelliktir.
Şeytanın müslümanları aldatması: Şeytan,
insanı kandırmak için çok çalışır.
Müslümanlardan ba’zıları, namazlarını âdet
olarak kılarlar senelerce, insanlardan nasıl gördü
ise öyle ibâdet eder. Fâtiha’yı doğru dürüst
okuyamaz. Namazın doğru olması için gereken
farz ve vâcibleri bilmez ve öğrenmez.
bunun hakîkî zühd olduğu tahayyül ettirilir. Fakat
asla böyle değildir. O, falandan, onun, kafasına
estiği yere gittiğini işitmiş, filandan, onun bir
dağda ibâdet ettiğini duymuştur. Ekseriya onun
bir ailesi olmuş, fakat kendilerinden uzaklaşması
neticesinde yok olmuştur. Yahut bir annesi
olmuş, ayrılışına ağlamıştır. O, umûmiyetle
namazın esaslarını, lâzım geldiği gibi
tanımamıştır. Onun, içinden çıkamıyacağı
davranışları çok olmuştur. Şeytan bu kimseyi,
ancak ilminin azlığı dolayısıyla aldatabilir. O,
hakîkatleri anlayan bir İslâm âliminin sohbetinde
bulunsa, o âlim ona dünyânın lezzetlerinin
kötülenmediğini öğretir. Allahü teâlânın ihsân
Öyle müslümanlar da vardır ki, cemâatle namaz kılarken
ettiği, insanlığın bekâsı için zarurî olan, ona ilim
İmâmdan önce secdeye gider, İmâmdan önce rükû’ya ve
tahsili ve ibâdet husûsunda yardımda bir sebeb
secdeye gitmenin emre muhalefet olduğunu bilmez.
olan yiyecek, içecek, giyecek ve içinde namaz
Namazına zarar geleceğini düşünmez. Abdest alırken
kılacağı bir ev nasıl kötülenir. Kötülenen; ihsân
uzuvlarını tam yıkamazlar. Abdest ve gusülde, parmağında
edilen bu şeylerin, yerinden başka yerde
yüzük olanlar onu oynatıp altını ıslatmazlar. Yüzüğün altına su
kullanılması veya onun ihtiyaç miktarı değil de
ulaşmazsa, o abdest ve gusül olmaz. Müslümanlardan
isrâf üzere teminidir. Issız dağlara çıkmak
ba’zıları alış-veriş ilmini bilmezler. Bu sebeble akidleri fâsid ve
yasaktır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ),
bâtıl olur. Gıybet eden çok kimse vardır. Şeytan böyle olan
kişinin tek başına gecelemesini bile yasak etti.
kimseleri, doğruyu öğrenmemeleri için devamlı aldatmaktadır.
Onun topluluk ve cemiyeti terk etmesi, kazanç
olmayan bir hüsrandır, ilim ve âlimlerden
Şeytanın herkesi aldatması: Birçok yahudi ve
uzaklaşma, cehâletin çokluğunu gösterir. Böyle
hıristiyanın kalbine, zaman zaman İslâmiyete
yaparak ana-babadan uzaklaşma, itaatsizliktir.
meyl (sevgi) gelir ve o esnada şeytan onu
Bu ise, büyük suçlardandır. Ama bütün bunlara
engeller ve “Acele etme, düşünme taşınma
rağmen bir dağa çıktıkları duyulanların durumları,
zamanın var” diyerek mâni olur. Nihâyet o kişiler,
şu ihtimalleri taşır: Onların çoluk-çocuğu, ana-
îmân etmeden ölür giderler. Şeytan günahkâr
babası yoktur. Topluca ibâdet etmek için bir yere
gitmişlerdir. Âlimlerden biri şöyle dedi: “İbâdet
da uyku ve tenbelliği arttırır. Bu kimse, terkinin zarar vereceği
etmek için bir dağa çıktık. Süfyân-ı Sevrî
ve vermiyeceği şeyi bilmeğe muhtaçtır ki, nefsine eza
hazretleri yanımıza gelerek bizi geri döndürdü.”
etmeden uygun miktarda alsın. Bir topluluk, kuru ekmeğin
beden ihtiyâcı için kâfi geldiğini zannetti. Fakat bu kâfi gelse
Şeytanın zâhidleri aldatması, onları zühdle
bile bununla yetinme, bedenin a’zâlarının ekşi, tatlı, serin ve
meşgûliyet yüzünden ilimden alıkoyması ile ilgili
diğer şeylere ihtiyâcı olacağı cihetinden eza verir. Bünyeye,
olarak, Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
mülayime teveccüh eden bir temayül hassası konulmuştur. O,
meâlen; “Onlar, daha aşağı olanı, daha iyi olanla
ba’zan tatlıya, ba’zan ekşiye meyleder. Bunun bir çok
değiştirdiler” buyuruyor. (Bekâra-61). Bunun
sebebleri vardır.
açıklaması: Zahidin faydası, kapısının eşiğini
aşamaz. Âlimin faydası ise, başkalarına ulaşır.
Zâhid görünenlerin, zühdün sâdece yiyecek ve giyeceğin azı
Onun nice ibâdet edenlerden doğruya sevkettiği
ile kanâat etme olduğunu düşünmesi, şeytanın aldatması
kimseler vardır. Onlara “Zühd, mübah şeyleri
arasındadır. Onlar, kalbleri baş olma ve mevki peşinde
terktir” fikrini aşılaması da şeytanın aldatması
oldukları hâlde, bundan memnundurlar. Fakirlere değil de,
arasındadır. Bu düşünce yüzünden, onlar
zenginlere ikramda bulunurlar, insanların önünde, sanki Allahü
arasında arpa ekmeğinden fazla yemiyen vardır.
teâlânın azametini müşâhededen çıkmışlar gibi birbirlerine
Onlar arasında meyvayı tutmayanlar vardır. Yine
huşû’ ederler. Ba’zan onlardan biri, kendisine zühd sahibi
onlar arasında, bedeni kuruyuncaya kadar
desinler diye verilen hediyeyi redd eder. Halbuki onlar, halkın
yemeği azaltanlar, nefsine yün giymekle azap
kendilerine gidip gelmeleri ve ellerini öpmelerinden doğan
edenler, ona serin suyu men edenler vardır. Bu.
imkânlar içinde, dünyâ dostluklarının en geniş kapısı
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ), Eshâb-ı
içindedirler. Zira dünyâdaki gayeleri baş olmaktır.
Kirâmın ve onları ta’kib edenlerin yolu değildir.
Allahü teâlânın Resûlü, et yer ve onu severdi.
Şeytanın kadınları aldatması: İblîs’in kadınları
Tavuk yer ve helvayı severdi. Serin su ona lezzet
aldatması çoktur. Bunlardan birisi, öğle vakti
verirdi. Dinlenmiş suyu tercih ederdi. Bir kişi,
hayızdan temizlenen kadının, ikindiden sonra
“Ben hurma yemiyeceğim, zira onun şükrünü
gusül abdesti alıp, sâdece ikindiyi kılmasıdır.
yapamıyorum” deyince Hasen-i Basrî hazretleri,
Halbuki ona öğle namazı da farz olmuş, fakat o
“Bu ahmak adam, acaba içtiği suyun şükrünü
bunu bilmemektedir. Kadınlar hamama
yapabiliyor mu?” buyurdu. Süfyân-ı Sevrî sefere
girdiklerinde üzerlerine birşey örtmezler ve derler
çıktığı zaman, yolluğu arasında kızartılmış et ve
ki: “Bizi gören veya gözetleyen kimse yoktur.
tatlı taşırdı, insan bilmeli ki; nefsi kendisinin
Burada bulunanlar, benim kızkardeşim, annem,
bineğidir. Ona, maksadına ulaşabilmesi için
câriyem bulunur. Onlar da benim gibi kadındırlar,
yumuşaklıkla muâmele etmesi gereklidir. Ona
öyleyse biz kimden dolayı örtüneceğiz?” “Halbuki
yetecek kadar iyi gelen şeyleri alsın, aşırı
başkasının yanında avret mahallini açmak
tokluğu, şehevi arzuları, taşkınlığı ve ona çok
haramdır. Kadının avret yerlerine, annesi veya
sıkıntı veren şeyleri terk etsin. Zira bunlar,
kızı bile olsa bakması haramdır. Ancak kız
bedene ve dîne zarar verir.
çocuğu yedi yaşına gelmemiş ise, bu durumdan
müstesnadır. Yedi yaşından sonra kız
Göçebe yaşıyan topluluklar, eğer yün giyerler ve süt içmekle
çocuğunun, bu yerlerini kadınlara karşı örtmesi
yetinirlerse, onları kınamayınız. Zîrâ bedenlerinin bineği olan
lâzımdır.
nefsleri bunu taşır. Şehir halkı da yün giyer ve salça yerlerse,
aynı şekilde onları da kınamayın ve bunlar hakkında,
Kadın, ayakta kılmaya muktedir olduğu hâlde namazını
“Nefslerinin isteklerini yerine getiren” demeyiniz. Çünkü bu
oturarak kılarsa, namazı bâtıl olur. Fakat kadınların birçoğu
topluluğun tabiî âdetidir. Beden, ni’metler içinde büyümüş ise,
buna dikkat etmez. Çocuğun pisliği üzerine bulaşınca, çoğu
biz sahibini, ona eza verecek şeyi yüklemesinden men ederiz.
zaman temizlemez. Bir yere gideceği zaman üstünü başını
Zâhidâne yaşar ve şehvetlerini terk etmeği tercih ederse, onun
temizler. Namaza gelince gevşek davranır. Namazın
için ne iyidir. Fakat bunu yapmazsa, nefsi taşkınlık yapar. Bu
vâciblerinden birşey bilmez veya sormaz. Namaz kılarken
örtünmeye dikkat etmeyip açılır. Namazı bâtıl olur. Fakat buna
Bu konularda fazla yazsak, cildleri doldurur. Az yazarak çok
aldırış etmez.
şeye delâlet ettik. Allahü teâlâ, hepimizi şeytana uymaktan
muhafaza buyursun. Âmin.
Kadının kocasına karşı kötü konuşması uygun
değildir. Başkalarının yanında, bu çocuklarımın
babası diye konuşması, kocasının izni olmadan
evinden ayrılması caiz değildir. Ben günah için
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 157
çıkmadım demesi değil, izinsiz çıkması günahtır.
Onun izinsiz çıkması fitneye sebep olur.
Aralarında, kabirlere devamlı gidip, matem tutan
kadınlar da vardır. Ba’zı kadınlar da kocaları
çağırdığı zaman itaat etmez ve bunu günah değil
2) Zeylü Tabakat-ı Hanâbile cild-1, sh. 399
3) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1342
4) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 28
zanneder. Halbuki bundan nehyedilmişlerdir. Ebû
Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği
5) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 329
hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm
): “Bir kadın, kocası çağırdığında gelmez ve bu
6) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 254
hâlde gecelerse, sabaha kadar melekler ona
la’net ederler” buyurdu.
Kadın kocasının malından başkalarına verir. Halbuki
kocasının izni olmadan ve onun râzı olacağını bilmeden,
başkasına birşey vermesi caiz değildir. Fakat kadınlar, çakıl
taşları ile yıldız falına bakanlara veya muhabbet muskası
yazanlara para verirler. Bunların hepsi haramdır.
Şeytanın erkekleri aldatması: Erkekler ise,
kendilerine haram olan giyeceği giyerler ve altını
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 52, 523
8) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 140
9) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 270
10) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 17
11) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 749
12) Tabakât-ül-huffâz sh. 477
ziynet olarak kullanırlar. Ba’zıları da bunları
sâdece Cum’a ve bayram günleri takınır ve
13) El-Vefâ bi ahvâl-il-Mustafâ
giyerler. Erkekler, bir haramı gördükleri hâlde
bunu düzeltmekte gevşek davranırlar. Hattâ bir
14) El-Mugni
kimse, kardeşini veya bir yakınını içki içerken ve
ipek elbise giyerken görse, bunu düzelteceği
yerde, kendisi de onlara ortak olmaktadır. Yine
ba’zıları, evinin önüne barikat yaparak insanların
geçmesine mâni olmakta, toplanan yağmur
15) Telbîsü İblîs
16) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 184, 395, 408, 587,
978
suyunu da dağıtmıyarak günâha girmektedir. Zîrâ
müslümanlara eziyet haramdır. Ba’zıları da,
hamama peştemalsız girmektedir ve başkalarının
avret yerlerine bakmaktadırlar.
ABDURRAHMÂN TAFSÛNCÎ
Erkeklerin birçoğu, zevcelerinin haklarını gözetmemektedir.
Abdülkâdir-i Geylânî’nin talebelerinden ve Irak’ta yetişen
Onları, mehirlerini kendisine hediye etmeye zorlamaktadır.
evliyânın meşhûrlarından. İsmi, Abdurrahmân’dır. Tafsûnc
veya Tagsûnc denilen yere yerleştiği için “Tafsûncî” nisbetiyle
Ayrıca erkekler, para ile hâkimin lehlerine karar vereceğini
zannederler. Ba’zıları da yanında çalışan kimselerin hakkını
tam olarak vermezler.
meşhûr oldu. Tafsûnc, Bağdad’a bağlı Dicle kıyılarında bir
beldenin adıdır. Doğumu ve nesebi hakkında kaynaklarda bilgi
yoktur. Hayli bir zaman yaşadıktan sonra, Abdülkâdir-i
Geylânî’nin hayatta olduğu bir sırada 550 (m. 1115)’den önce
Ona yaklaştılar ve nihâyet hepsi, onun başı üzerinde
vefât etti. Kabri Tafsûnc’tadır. Herkes tarafından ziyâret
toplandılar. Sonra yine: “Ey fırtınaların kendisini tesbih ettiği
edilmektedir.
Allahım! Ben de seni tesbih ediyorum” der demez, hemen her
taraftan, rüzgârlar esmeğe başladı. Ondan daha latif esen bir
Abdurrahmân Tafsûncî, Iraklı evliyânın büyüklerinden olup,
rüzgâr görülmedi ve başka rüzgârlar da bir daha böyle
âriflerin gözbebeği, evliyânın baştâcı, yüksek ve kıymetli
esmedi.
hâllerin sahibi, kerâmetleri açık ve tasarrufu kuvvetli bir zât idi.
Yüksekçe bir kürsînin üzerine çıkıp, din ve hakîkat ilimlerini
Sonra yine: “Ey Allahım! Şu kocaman ve yüksek dağların, seni
anlatırdı. Ya’nî İslâmiyetin emir ve yasaklarını bildirir,
tesbih ettiği gibi, ben de seni tesbih ediyorum” dediğinde,
evliyâlığın yüksek hâllerini haber verirdi. Onun meclisi,
hemen o anda, üzerinde bulunduğu dağ sallandı ve ondan
âlimlerle ve evliyâ ile dolup taşardı. Kendisi, âlimlere hâs bir
büyük kayalar, Allahı zikrederek düşmeye başladılar.”
elbise giyerdi. Katıra binip belde, belde dolaşırdı. Tafsûnc’ta
ba’zı sâlih kimseler, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi
Oğlu, Şeyh Ebû Hafs Ömer anlatıyor “Bir defasında, babam
rü’yâlarında görüp, onun hâlinden suâl ettiklerinde: “O,
sefere niyet ederek evden dışarı çıktı. Ayağını bineğine
mukaddes âlem hakkında haber verenlerdendir” buyurdu.
koyduğunda bu isteğinden vazgeçip, evine girdi. Kendisine
Allahü teâlânın katındaki derecesi çok yüksek olan
vazgeçmesinin sebebi sorulunca, buyurdu ki: “Ey oğlum!
Abdurrahmân Tafsûncî, himmeti, tasarrufu kuvvetli olup; duâsı
Yeryüzünde ayağımın sığacağı, ya’nî orada kalabileceğim
ve muradı çabuk hâsıl olanlardandı. Gaybî olarak haber
daha hayırlı bir yer göremedim. Onun için böyle yapmaya
verdikleri mutlakâ vâki olurdu. Gaybı, ileride olacakları ancak
mecbûr kaldım” diye cevap verdi. Sonra, ölünceye kadar bir
Allahü teâlâ bilir. Fakat Allahü teâlânın Peygamberlere
daha Tafsûnc’dan dışarı çıkmadı.”
mu’cize olarak ve evliyâyla da kerâmet olarak gaybtan
bildirdikleri aynen zuhur etmiştir. İşte Abdurrahmân Tafsûncî,
böyle kerâmet sahibi bir velî idi. Birgün bir adam gelip ona
dedi ki: “Ey efendi! Benim, onbir seneden beri meyva
vermeyen hurmalarım ve üç seneden beri yavrulamıyan
ineklerim var. “Bana duâ edin. Bunlardan başka hiç malım
yok. Ona duâ etti. O seneden i’tibâren hurmalar meyve verdi.
İnekler de, daha o ayda yavruladı. Hattâ o şahıs, insanlar
içinde, hayvan sürüsü ve parası, incisi en çok olan kimse oldu.
Hayvanları, herkesin diline destan olacak şekilde çoğaldı.
Onun talebelerinden biri anlatır: “Hocam Irak sahralarının
birinde bulunuyordu. O esnada: “Ey çöldeki vahşî hayvanların,
inlerinde tesbih ettiği Allahım! Seni, bütün noksan sıfatlardan
tenzih eder, kemâl sıfatlarıyla tesbih ederim!” buyurdu ve
hemen ne kadar vahşi hayvanlar varsa, yanına akın etdi ve
onunla birlikte kendi dilleriyle tesbih etmeye başladılar. Hattâ
öyle oldu ki, aslanlar, tavşanlarla ve ceylanlarla bir araya gelip
karıştı, içlerinden ba’zısı, sürünerek onun ayaklarının dibine
kadar geldi.
Sonra yine: “Ey yüce Allahım! Kuşların yuvalarında, seni
tesbih ettiği gibi, ben de seni tesbih ediyor, bütün
noksanlıklardan tenzih ediyorum” dedi. Başını yukarıya
kaldırınca, ne kadar kuş cinsi varsa, hepsinin gelip başının
ucunda gökyüzünü doldurduklarını gördü. Onlar, kendi
nağmeleriyle ötüşüyorlar, seslerini alçaltıp yükseltiyorlardı.
Birgün adamın birisini, ezan okunurken şiir söylediğini işitti.
Hemen ona, bundan vazgeçmesini bildirdi. Fakat o kişi, buna
son vermedi. Ona: “Sus, ancak benim emrimle konuşacaksın.
Üç gün hiç konuşma! Sonra, bu yaptığına tövbe edip istigâr et,
ya’nî bunun günâhından bağışlanmanı Rabbinden iste!” dedi.
O da hiç konuşamaz oldu. Üç gün sonra ona: “Abdest al!”
deyince, o da abdest aldı tövbe etti ve konuşmaya başladı.
Birgün Cum’a namazını kılmak için evinden çıkmıştı. Katırına
binmek için ayağını üzengiye koydu. Sonra bundan vazgeçti.
Bir müddet yerde bekleyip, sonra bindi. Niçin böyle yaptığı
kendisine sorulduğunda, “O anda, Bağdad’da, Şeyh Seyyid
Abdülkâdir-i Geylânî de katırına binmek istiyordu. Ben, önce
binerek onun önüne geçmek istemedim” diye cevap verdi.
Evliyânın büyüklerinden olan Abdurrahmân Tafsûncî “Ben,
evliyânın arasında turna kuşu gibiyim. O, kuşlar arasında
boynu en uzun olanıdır. Hangi talebemin bir sıkıntısı olursa,
yardımına uzanırım” buyururdu. Yüksek hâl sahibi Şeyh Ebü’lHasen Ali el-Hinî, onun böyle söylediğini işittiğinde, bu
sözünden pek hoşlanmadı. Elbisesini çıkarıp ba’zı şeyler
söyledi. Şeyh Abdurrahmân bir müddet sustu. Sonra
talebelerine dönüp, “Bu kimse, Allahü teâlânın inâyetine
kavuşmuştur. Bedenindeki kılları gibi, vücûdunun her zerresi,
inâyet-i Rabbanîyeye erişmiş bir kuldur” dedi ve ona elbisesini
giymesini söyledi. O da, “Ben, üzerimden çıkardığım şeyi bir
daha giymem” dedi. Şeyh Abdurrahmân da bahçeye döndü ve
hanımına hitâb ederek: “Ey Fâtıma! Bana giydiğim elbiseyi
Abdurrahmân Tafsûncî’nin ( radıyallahü anh ) her sözü
getir” diye seslendi. Bahçe tarafındaki yerde bulunan hanımı,
hikmetlerle doludur. Okuyup dinleyene feyz verir. Buyurdu ki:
onun bu sesini işitti ve elbiseyi getirirken yolda karşılaştılar.
Hanımının getirdiği elbiseyi alıp ona verdi ve “Senin şeyhin
“Nefsinin ayıplarını, kusurlarını görmeyen kimse, doğru yoldan
kimdir?” diye sordu. O da: “Benim şeyhim Abdülkâdir-i
ayrılıp, azgınlaşır.”
Geylânî’dir” diye cevap verdi. O ise, “Ben, onun ismini, ancak
bu yerde işitiyorum. Halbuki ben, kırk seneden beri Hak
kapısının eşiğini aşındırıyorum. Onu ne girerken, ne de
çıkarken asla görmedim” dedi ve yanındaki talebelerinden bir
grubuna: “Bağdad’a gidip, Şeyh Abdülkâdir-i Geylânî’ye
varınız ve kendisine selâmımı söyleyiniz! Ayrıca ona deyiniz
ki, “Şeyh Abdurrahmân, kırk senedir Hak kapısında imiş. Sizi
ne girerken ve ne de çıkarken orada görmemiş!” Şeyh
“Dünyâda haram, günah olan işlerle meşgûl olan kimseler,
herkesin yanında zelîl olur, aşağılanır.”
“İlimlerin en faydalısı, kulluk vazîfesi ile ilgili hükümleri
öğrenmektir. Ve yine ilimlerin en yükseği tevhîd ilmi olup,
Allahü teâlânın zâtına ve sıfatlarına âit olan bilgileri
öğrenmektir.”
Abdurrahmân, bu sözleri söyleyip talebesini yola çıkarırken,
“Dinde farz ve vâcib olan emirler yerine getirilince, tevâzu
Bağdad’da Abdülkâdir-i Geylânî de, yanında bulunan
sâhibi olmakla beraber, kahramanlık göstermenin bir zararı
Muzaffer-ül-Cemâl, Abdülhak el-Harîmî ve Osman es-
olmaz. Sünnet olan bir amel ve talep edilen bir ilim, kibirle
Sarifinî’ye buyurdu ki: “Sizler, hemen yola çıkınız! Şimdi Şeyh
beraber hiçbir fayda vermez.”
Abdurrahmân-ı Tafsûncî’nin talebelerine rastlayacaksınız.
Onlarla karşılaştığınızda, onları geri çevirin ve beraberce,
doğru Şeyh Abdurrahmân-ı Tafsûnci’ye varıp, ona şöyle
deyiniz: “Şeyh Abdülkâdir’in size selâmı var. O, size diyor ki,
1) Kalâid-ül-cevâhir sh. 104
Hak kapısının derekelerinde (eşiklerinde) olan kişi,
Abdülkâdir’de olanı göremez. Ben oraya sır kapısından girip
çıktığım için, beni kimse görememektedir. Ben oraya, ba’zı
işâretlerle girip çıkarım. Filanca zamanda, filan elbiseyi
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 146
3) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 56
giymiştin. Sana onu giydiren bendim. O elbise, “Rızâ
elbisesi”dir. Filanca gecede, bir işâretle teşrîf çıkışı yapmıştın.
İşte, fetih teşrîfi olan o da benim elimden geçmiştir. Hak
kapısının derekelerinde, onikibin velinin huzûrunda İhlâs
ABDÜSSELÂM BİN BERRECÂN
sûresi tarzında olan yeşil velâyet elbisesini sana giydirirlerken,
söyle bakalım bu da benim elimden geçmemiş miydi?” Onlar,
Endülüs’de yetişen hadîs âlimlerinden. İsmi, Abdüsselâm bin
bu emri alıp, yarı yolda karşılaştıkları talebeleri ile Şeyh
Abdurrahmân bin Muhammed bin Abdurrahmân el-Lahmî el-
Abdurrahmân’ın huzûruna gelerek, Şeyh Abdülkâdir-i Geylânî
İşbîlî’dir. İbn-i Berrecân adıyla meşhûr oldu. İbn-i Berrecân
hazretlerinin sözlerini hiç değiştirmeden anlatınca, o da “Şeyh
müfessir, sûfi, kırâat âlimi, muhaddis olup, hesap ve
Abdülkâdir, doğru söylemiştir. Evliyâlıkta vaktin sultânı ve
hendesede de üstün derece ilim sahibi bir zât idi. 536 (m.
tasarruf sahibi, şüphesiz odur!” demek sûretiyle onun
1141) senesinde Merrâkeş’de vefât etti. Kabri, İbn-ül-Ârif ve
büyüklüğünü tasdik etti.
Dımeşk Câmii İmâmı Ebû Muhammed Hibetullah bin Tâvûs elBağdâdî’nin kabri sırasındadır.
Abdurrahmân Tafsûncî’nin vefâtı yaklaştığı zaman, oğlu,
kendisine vasıyyette bulunmasını istedi. O da buyurdu ki: “Ey
İbn-i Berrecân hazretleri, Muhammed bin Ahmed bin Manzûr
oğlum! Sana şöyle vasıyyet ederim ki, Şeyh Abdülkâdir-i
ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinleyip ilim öğrendi.
Geylânî’ye her zaman saygı ve hürmetini muhafaza edip,
Kendisinden ise; Ebü’l-Kâsım el-Kantâri, Ebû Muhammed
emirleri üzere hareket et. Hizmetinden ayrılma!” Babası vefât
Abdülhak el-İşbîlî, Muhammed bin Halîl el-Kaysî ve birçok
edince, oğlu, Şeyh Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin yanına
âlim hadîs-i şerîf dinleyip ilim öğrendi.
geldi. Şeyh hazretleri, ona ikramda bulunarak hırkasını
giydirdi. Sonra da öz kızı ile onu evlendirdi. Artık o, hep
El-Bülga adlı eserde, onun hakkında; “İbn-i Berrecân, nahiv ve
âlimlere mahsûs bu elbiseyi giyerdi.
lügat ilminde İmâm idi” yazmaktadır. Ba’zı âlimler de onun
için, “İbn-i Berrecân Arab lügat ilmini İbn-i Melekûn’dan
Gurer-ül-Hıkem ve Dürer-ül-kelîmi min kelâmı Ali bin Ebî Tâlib
öğrendi ve onun derslerine uzun süre devam etti. İbn-i
adlı eserinde, Hazreti Ali’nin buyurdukları veciz sözleri
Berrecân zamanının lügat bilgisi çok olan, sadûk ve güvenilir
toplamıştır. Bu eserden ba’zı bölümler:
bir zât idi” demektedir. İbn-ül-Ebâr ise; “İbn-i Berrecân, hadîs-i
şerîf ve kırâat ilmini iyi bilen bir zât idi. Tasavvuf ve kelâm
Hazreti Ali buyuruyor ki: “Doğruluk vesiledir, affetmek fazilettir.
ilminin ince ve derin bilgilerine sahip olup, zâhid ve âbid bir zât
Cömertlik iyi huydur, şeref meziyettir. Kararlı olmak metâ’dır
idi” demektedir.
(Sâhib olunan maldır), kararsız olmak ise zayi olmaktır.
Vefâkârlık fazilet, sevgi rahmettir, ismet, ni’met; ihsân ise
fazilettir. Akıl zînet, ahmaklık çirkindir. Doğruluk emânet,
yalancılık hıyânettir, insaf rahatlık, şer küstahlıktır. Cömertlik
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 226
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 113
2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 300
riyaset, mülk siyâsettir. Emânet îmândandır, güleryüzlülük
ihsândır. Fikir gerçeği gösterir. Doğruluk kurtarır, yalan
felâkete sürükler. Kanâat insanı zengin yapar, zenginlik
azdırır. Fakirlik unutturur. Dünyâ aldatır, şehvet kandırır.
Lezzet oyalar, nefsin arzuları alçaktır. Hased yıpratır, nefret
4) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 20
çökertir.”
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 57
“Yakîn ibâdet, iyilik efendilik, şükür ziyâdelik, fikir ibâdet, aza
kanâat zühd sahibi olmak, işler tecrübe ile olur. İlim
6) Miftâh-üs-se’ğdf cild-2, sh. 323
anlamakla, anlamak zekâ ile, fetânet basiretle, düşünce rey ile
(görüşle), görüş fikirle, muvaffakiyet azîmkârlıkla, azîmkârlık
7) Fevât-ül-vefeyet cild-2, sh. 323
tecrübe ile, fazilet güçlüklerle, sevâb meşakkat ile olur.”
8) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 69, 70, cild-2, sh. 1039
“Kendini beğenmek helak olmak, riyakârlık şirk koşmak,
cehâlet ölüm, tenbellik ziyandır. Şehvetler âfet, lezzetler
9) Zeylü Tezkiret-ül-huffâz sh. 73
10) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh. 232
ifsattır.”
“Akıllı kimse, günahlarını tövbe ile örtendir. Cömert, kötülük
yapana iyilikle karşılık verendir.”
“İlim; güzel bir mîrâs, umûmî bir ni’mettir, insaf, ihtilâfı giderir,
ülfeti getirir.”
ADİYY BİN MÜSÂFİR
Fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Feth olup ismi, Abdülvâhid bin
Muhammed el-Mahfûz bin Abdülvâhid et-Temîmî el-Âmidî’dir.
Lakabı ise Tâcüddîn’dir. Abdülvâhid el-Âmidî, 550 (m. 1155)
yılında vefât etti. Hayâtı hakkında fazla bilgi bulunmayan
Abdülvâhid el-Âmidî, babası Kâdı Ebû Nasr Muhammed, Şeyh
Ahmed Gazâlî ve başka birçok âlimden ilim öğrendi. Çeşitli
“Adâlet; îmânın başıdır, ihsânın birleştiği noktadır ve îmânın
en yüksek mertebesidir.”
“Âlim; sözü, işine uygun olandır. Âlim ilme doymaz.”
“Takvâ sahibi kimse, nefsi nezîh, ahlâkı yüce olandır. Zühd
sahibi olmak, takvâ sahibi olan kişilerin zînetidir, gece ibâdeti
yapanların tabiatıdır. Takvâ sahibi olmak ise, dînin meyvesi,
yakînen inanmanın alâmetidir.”
yerlerde kadılık yaptı.
“Hikmet; akılların bahçesi, ermişlerin mesîresidir (gezinti
Abdülvâhid bin Muhammed’in “Gurer-ül-Hıkem ve Durer-ül-
yeridir).”
kelîmi min Kelâmi Ali bin Ebî Tâlib” ve “Cevâhir-ül-kelâm fî
şerh-il-hükmi vel-ahkâm min kıssati Seyyid-il-Enâm
“Akıllı; şehvetten uzaklaşan, âhıreti dünyâ ile değişmeyendir.
aleyhissalâtü vesselâm” isimli eserleri vardır.
Akıllı, yalnız ihtiyâcı kadar ve huccetle konuşur, sâdece
âhıretinin ıslâhı için çalışır. Akıllı, günahlardan sakınır,
“İyilik, zincirden bir bağ olup, onu ancak teşekkür veya
ayıplardan uzak durur. Cömertlik günahları siler, kalblere
mükâfatlar çözebilir.”
sevgi eker.”
“Mü’min, ni’metle hatâ arasında olup, ni’mete yalnız şükür ve
“Câhil; dayakla uslanmaz, nasihatlerden payını almaz.”
istiğfarla erişilir.”
“İlim; insanı akla götürür, kim ilim öğrenirse akıllanır, ilim;
“Öfke anındaki yumuşaklık (hilm), zâlimlerin gazâbından
nefsi, rûhu ihyâ eder (diriltir). Aklı aydınlatır, cehâleti öldürür.”
korur.”
“Zulüm; ayakların kaymasına, ni’metin zevâline, milletlerin
“Olgunluk üç şeyde gereklidir: Musibetlere sabır, isteklerde
helakine sebep olur.”
iktisâd ve istiyene vermektir.”
“Allahü teâlâdan başka her şeyden uzaklaşmak, ermişlerin
“Yumuşaklık, durulmayı çabuk sağlar ve zor olan şeyleri
ibâdetidir.”
kolaylaştırır.”
“Mü’minin gerçek sevgisi, buğzu, birşeyi alması, yapması ve
“Âlim, câhili hemen tanır, çünkü daha önce o da câhildi. Câhil
terki, Allah için olur.”
âlimi tanımaz, çünkü daha önce âlim değildi.”
“Kâmil mü’min gizli şükür eder, belâya karşı sabır eder, ümîd
“Muvaffakiyet ve başarısızlık, nefs ile mücâdele etmektedirler.
hâlinde iken bile korkar.”
Hangisi gâlib gelirse, ona hâkim olur (te’sîri altına alır).”
“Güzellik sevâb güzelliğidir, elbise güzelliği değil.”
“Mü’min, dâima günahlardan kaçınır, belâdan korkar ve
Rabbinin rahmetini taleb eder.”
“Akıllı kimse, Rabbine ibâdetle, nefsin arzusuna karşı gelendir.
Câhil kimse, mâsiyet (günah) işleyerek nefsin arzusuna
“Akıl ve ilim, biribirinden ayrılmayan ve zıd olmayan iki kardeş
uyandır.”
gibidir.”
“Allaha vuslat (erişmek), insanlardan uzak durmakla olur.”
“Îmân ve haya, diğerinden kopmayan bir bütündür.”
“İlim, hikmet semeresidir (meyvesidir).
Îmân ve ilim, ikiz kardeş ve birbirinden ayrılmayan arkadaş
gibidir.”
“İhtirâslı kimse, bütünüyle dünyâya mâlik olsa dahi fakirdir.”
“Îmân bir ağaç gibi olup, kökü yakîn, dalı takvâ, nûru haya,
“Doğruluk, İslâmın direği, îmânın desteğidir.”
meyvesi cömertliktir.”
“Allah için cömertlik, mukarrebînin (ermişlerin) ibâdetidir.”
“Öfke, tutuşturulmuş bir ateş gibidir. Her kim ki öfkesine hâkim
“Allahın azâbından korkmak, müttekîlerin nişanıdır.”
“Günahlardan sakınmak, tövbekârların ibâdetidir.”
“Dînin esâsı, emâneti yerine vermek, sözünde durmaktır.”
“Hased eden dâima hastadır, cimri insan, dâima fakirdir.”
“Cennet en hayırlı mal, Cehennem ise en kötü barınaktır.”
“Fazla başa kakma, nefret ateşini körükler.”
“Kanaatkar olmak, boyun eğme zilletinden daha hayırlıdır.”
olursa, onu söndürür ve her kim onu salıverirse, ilk yanan
kendisi olur.”
“Ârif, kendini bilen, nefsini Allahtan uzaklaştıracak herşeyden
temizliyendir.”
“Şehvet, bukağılı, sağlam demir zincirdir, bunun en iyi ilâcı
sabırlı olmaktır.”
“Ahmaklık, dermanı bulunmayan bir dert, şifâsı olmayan bir
hastalıktır.”
“Allah için kardeş olanların sevgisi, sebebi dâim olduğu için
“Akıl, ni’metlerin en büyüğü, dünyâ ve âhırette şereflerin en
devam eder. Dünyâ için kardeş olanların sevgisi, sebebi
yücesidir.”
devam etmediği için kısa sürer, bir ân gelir son bulur.”
“Şerefli insan, azarlandığı vakit kızar, yumuşak davranıldığı
“Akıllı kimse; bugünü, dünkü gününden hayırlı olandır. Şaki;
vakit yumuşar. Şerefsiz insan ise yumuşak davranışa sert
hâline aldanan, emellerinin aldatmasına kanandır. Leîm
çıkar ve sert davranana karşı da yumuşar.”
(alçak) değerinin üzerine çıkınca, eski hâlini inkâr edendir.”
“Sükût, sana vekar kazandırır ve seni özür dileme
“Allaha yaklaşmak, O’ndan istemekle, âhırete yaklaşmak
zahmetinden kurtarır.”
dünyâyı terk etmekle, dünyânın fânî olduğunu, sen onunla
kalsan bile, onun sana kalmıyacağını bilmekle olur.”
“İhtirâs, gâfillerin kalbinde şeytanların sultânıdır.”
“Dünyâ, itaat göstermeye değmiyecek kadar küçük ve
“Hikmet, her mü’minin kaybettiğidir, onu münâfıkların ağzında
hakîrdir.”
olsa dahi alınız.”
“Doğruluk, sevimli olanlarda zînet, üzüntülü olanlarda
“İnsandaki cahillik, vücûdu yiyen haşereden daha tehlikelidir
meta’dır.”
(zararlıdır).”
“Büyük ihsân, dostunun hatâsını doğruya çevirir, düşmanın
“Said kimse, azapdan korkarak inanır ve sevâb niyaz eder.”
doğruluğunu da hatâya çevirir.”
“Hasedcilerin en ehveni, haset ettiği kişinin elindeki ni’metlerin
“Câhil kusûrunu anlamaz, yapılan nasihati kabûl etmez.”
yok olmasını ister.”
“Mahrûm ettikten sonra vermek, verdikten sonra mahrûm
“İlim, insanı Allahın emrettiği şeylere götürür, zühd ise o
etmekten daha güzeldir.”
şeylere erişilmesini kolaylaştırır.”
“Zaman, bedenleri yıpratır, emelleri yeniler, eceli yakınlaştırır,
“Mal, dünyâda sahibine ikramda bulunan bir dost gibi olsa da,
dilekleri uzaklaştırır.”
Allah huzûrunda ona ihânet eder.”
“Akıllı, sustuğu vakit tefekkür, konuştuğu vakit zikir eder,
“Korkaklık, ihtirâs ve cimrilik, Allaha karşı kötü zannın bir
baktığı vakit de ibret alır.
araya getirdiği:kötü arkadaşlardır.”
“Kendisi amel etmeksizin Allah yoluna çağıran kişi, oksuz
“Mal, harcandığı kadar sahibine ikramda bulunur. Kişinin
yaya benzer.”
yaptığı cimrilik kadar ona ihânet eder.”
“Mürüvvet; insanın, kendisini lekeleyecek şeylerden kaçınması
“Fakîh öyle biridir ki, insanları Allahın rahmetinden ümitsizliğe
ve güzellik kazandıracak şeylere yaklaşmasıdır.”
düşürmez ve onları Allahın rahmetinden yüz çevirtmez.”
“Zenginliklerin en hayırlısı, Allahü teâlâ ile iktifa etmektir.
“Âlim, öyle biridir ki, insânları Allahın rahmetinden dolayı ümit
Allahtan başkasıyle yetinmek, en büyük fakirlik ve şakiliktir.”
kapısından men etmez ve Allahın mekrinden emîn
olmamalarını sağlar.”
“İlmin sonu yoktur. Her ilimden, güzel olanını alınız.”
“Mal ve çocuklar, dünyâ hayâtının zînetidirler. Sâlih amel de,
“Cömertlik ve cesâret, şerefli maksatlar olup, Allahü teâlâ
dünyâdan âhırete götürülen mahsûldür.”
hazretleri bunları sevdiği ve denediği kişilere ihsân eder.”
“Cömertlik, güzel medhiyeyi, mal sevgisi üzerine tercih
“Sıkıntıya karşı sabır etmek, bolluk anındaki afiyetten daha
etmektir”
efdaldir.”
“Allah için seven bir kardeş, en yakından daha yakın, anne ve
babalardan daha merhametlidir.”
“Amel eden câhil kişi, yoldan başka yerde yürüyen gibidir. Bu
“Müttekî, günahlardan uzak durandır.” “Sıkıntıya düşmeden
yürüyüşü ona, ihtiyâcından uzaklaşmaktan başka birşey
önce emniyet tedbirini alan kimse, ayağını sağlam yere
kazandırmaz.”
basmış olur.”
“İnsan, sözü ile tartılır veya işi ile değerlendirilir. Seni zînet
“İtâat halkın Cenneti, adâlet devletin Cenneti.”
yönünden ağır getirecek şeyi söyle ve kıymetini artıracak şeyi
yap.”
“Sabır, insanın başına gelene katlanması demektir. Onu
kızdırana karşı da kendisine hâkim olmaktır.”
“Yalancı, sözünde suçludur. İsterse delîli kuvvetli ve ağzı lâf
yapan biri olsun.”
“Korku kaderi değiştirmez, yalnız sevâbın yok olmasına sebeb
olur.”
“İnsanlar dünyânın çocuklarıdır, çocukta, yaratılış i’tibârı ile
ana sevgisi vardır.”
“İhtiras, rızkı artırmaz.”
“Mü’min; yakındır, hazırdır, yakîn ve takvâ sahibidir. Münâfık
“Kârlı olan, dünyâyı âhıretle değiştirendir.”
ise; küstahtır, yaltaktır, aptaldır ve şakidir.”
“Kötü iki arkadaş arasındaki konuşma, ya çoktur veya azdır.
Çoğu, zaman öldürücü azı ise yorucudur.”
“İnsanlar, bir sayfadaki resimler gibidir, her katlamada biri
ortaya çıkar.”
“Cimri, dünyâda kendi nefsine cömert davranmaz, bütün
“İstişâre sana rahatlık, başkasına yorgunluktur.”
malını mirasçılara vermeye râzı olur.”
“Zikr; aklın yoldaşı, kalbin kandili, rahmetin inmesine
“Mal, sahibini dünyâda yükseltir, âhırette alçaltır.”
vesiledir.”
“Halim olanın ilk mükâfatı, bütün insanların ona düşmanına
karşı yardımcı olmalarıdır.”
“Dünyâ mü’minin hapishânesi, ölüm hediyesi, Cennet de
varacağı yerdir.”
“Dünyâ kâfirin Cenneti, ölüm korkulu rü’yâsı, Cehennem de
varacağı son duraktır.”
“Allaha tâatla uğraşmak en kârlı iş, doğru konuşan dil ise, en
güzelidir.”
“Gaddarlık, herkes için kötü bir şeydir. Şan, şeref sahibi ve
büyük zâtlar için daha çirkindir.”
“Vefâkârlık, emânetin ikiz kardeşidir ve kardeşliğin süsüdür.”
“Takvâ, dîni ıslâh, nefsi muhafaza eder ve mürüvveti süsler.”
“Akıllı; alçak dünyâdan el çeken, Cennet-i a’lâya göz dikendir.”
“Sabır en güzel huy, ilim en şerefli süs eşyâsıdır.”
“Kalblerin gafletine, gözlerin uyanık olması fayda vermez.”
“Şehvet (nefsin istekleri), öldürücü âfettir, bunun en iyi ilâcı,
sabırlı olmaktır.”
“Hased, bir dert ve hastalık olup, hased eden veya olunan
helak olmadıkça çâresi bulunmaz.”
“Günahlar birer dert olup, devası istiğfardır.”
“Hadîs-i şerîfte de buyurulduğu üzere ateşin odunu yiyip
tükettiği gibi, hased de iyilikleri yok eder.”
“Sabır iki kısımdır: Sevmediğin şeye sabretmek ve sevdiğin
şeye sabretmek.”
Sabır, en güzel îmân kisvesi ve insanların en şerefli ahlâkıdır.”
“Şek (şüphe), yakîni bozar, îmânı yok eder.”
“Akıllı, iyiliklerini canlandıran, kötülüklerini öldürendir.”
“Tûl-i emel, serap gibidir, bunu gören aldanır.”
“İyiliği tamamlamak, yeniden başlamaktan daha hayırlıdır.”
“Kendi nefsinden râzı olan, aldanmıştır. Ona güvenen, mağrur
ve yolunu şaşırmıştır.”
“Gerçek dost, ayıbını görüp nasihat eden, gıyabında seni
“Ârifin, yüzü nûr ve tebessüm, kalbi korku ve hüzün doludur.”
koruyan ve seni kendisine tercih edendir.”
“Dünyâ; güzel, aldatıcı ve geçici bir serap, çabuk yıkılan bir
dayanaktır.”
“Ahmaklık; herşeyi fuzûliymiş gibi hiçe saymak ve câhil
insanlarla arkadaşlık kurmaktır.”
“Sevgi, kalblerin birbirine yakınlaşması ve rûhların ünsiyetidir.”
“Allah için dost olan, kişiye doğru yolu gösteren, fesattan
“Yumuşaklık, öfke ateşini söndürür. Hiddet ise öfke ateşini
uzaklaştıran ve ibâdetlerinde yardımcı olandır.”
körükler.”
“İlim, maldan daha hayırlıdır, ilim seni, sen de malı korursun.”
“Mü’min, baktığında ibret alır. Bir şey verilirse, şükür eder.
Musibet ve belâya uğrayacak olursa, sabır eder. Konuşacak
“Fazilet; çok mal ve büyük işlerle değil, güzel kemâliyet ve
olursa, Allahü teâlâyı hatırlatır.”
hayırlı işlerle olur.”
“Câhil, suyu fışkırmayan kaya, dalı yeşermeyen ağaç, ot
“Takvâ sahibi kişilerin nefsleri tok, şehvetleri ölü olup, güler
bitmeyen yer gibidir.”
yüzlü, hazin kalblidirler.”
“Emânet ve vefakarlık; işlerin doğruluğu, yalan ve iftira da;
“İslâmiyet, teslimiyettir. Teslimiyet, yakîndir. Yakîn, tasdiktir.
sözlerin cinâyetidir.”
Tasdik, ikrârdır, ikrâr, edadır (yerine getirmektir). Eda ise
ameldir.”
“Akıl, mü’minin dostu; ilim, veziri, sabır, askerlerinin komutanı
ve amel ise silâhıdır.”
“Fazilet, en iyi maldır. Cömertlik, en güzel mücevherdir. Akıl,
en güzel zînettir. İlim, en şerefli meziyettir.”
“Îmân ile amel, ikiz kardeş olup, birbirinden ayrılmazlar.”
“Adâlet, halkın dirliği ve düzeni, idârecilerin süsü ve
“Hased edenin sevgisi sözlerinde görülür. Kinini işlerinde
güzelliğidir.”
gizler. Adı dost, fiili düşmancadır.”
“Akıllı kimse; dilini kötü söz ve gıybetten koruyan, mü’min;
“Yumuşak başlı olanlar, en sabırlı, derhal affedici ve en güzel
kalbini şek ve şüpheden temizleyendir.”
huylu olan kimselerdir.”
“İyilikle emretmek, insanların en faziletli amelleridir.”
“Allahü teâlâdan haya etmek, insanı Cehennem azâbından
korur.”
“İffet; nefsin koruyucusu ve kinlerden paklayıcıdır.”
“Gaflet, insana gurûr getirir, helâka yaklaştırır.”
“Zikir; akılların nûru, nefslerin hayâtı, kalblerin kurtuluşudur.”
“Mü’min, dünyâya ibret gözü ile bakar, ihtiyâcı için karnını
“Sabır iki kısımdır; belâya sabır iyi ve güzeldir. Bundan daha
doyurur. Ondan konuşulduğu vakit, nefret ve tenkid kulağı ile
güzeli, haramlara karşı sabırdır.”
dinler.”
“Haramlardan çekinmek, akıllıların şânı, şereflilerin
“Hâlis bir ibâdet; insanın Rabbinden başkasını istememesi,
tabiatındandır.”
günahından başka şeyden korkmamasıdır.”
“Allah korkusundan dolayı göz yaşı dökmek, kalbi nurlandırır.
“Fazilet, gücü yettiğinde affetmektir.”
Tekrar günah işlemekten insanı korur.”
“Haya ve cömertlik, ahlâkların en efdalidir.”
“Yaptığı günah bir işle öğünmek, o günahı yapmaktan daha
kötüdür.”
“Kötü insan, hiç kimseye iyi zan beslemez. Çünkü o, herkesi
kendisi gibi görür.”
“Kâmil olan kimse, aklı arzu ve isteklerine gâlib gelendir.”
“Söz ilâç gibidir. Azı faydalı, çoğu zararlıdır.”
kurtulamayacağını, sapık bir kimsenin de ebedî saadete
kavuşamayacağını bildirdi.
Talebelerinden İbn-i Başkûl; “O, hadîsde, fıkıhda, ilmî
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 213
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 635
3) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 616 cild-2, sh. 1200
4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 414
şahsiyetlerin biyografisinde ve târih ilminde, zamanının en ileri
gelen hâfızlarındandı” diyerek, onun ilimdeki derecesini ifâde
etmektedir.
Allahü teâlânın rızâsına kavuşabilmek için, O’nun dinini ehil
kimselere öğretmeye gayret eden Ebû Ca’fer Batrûcî’den;
Halef bin Başkûl, Ebû Muhammed bin Ubeydullah Hacerî,
5) Gurer-ül-hıkem ve dürer-ül-kelim min kelâmı Ali bin Ebî
Ebü’l-Hasen Muhammed bin Abdûlazîz Şakûrî, Muhammed
Tâlib, Süleymâniye Kütüphânesi Bağdatlı Vehbi kısmı No:
bin İbrâhim İbni Fehhâs, Yahyâ bin Muhammed Fahrî ve daha
1685
birçok âlim, ilim öğrenip rivâyette bulundu. Talebeleri de,
hocaları gibi Allahü teâlânın dînini yaymak için gayret
sarfettiler. Hocalarından öğrendikleri güzel ilimleri insanlara
öğreterek, onların dünyâ ve âhırette huzûra kavuşmalarına
vesile oldular.
AHMED BİN ABDURRAHMÂN BATRÛCÎ
Pekçok eser yazdığı bildirilen Ebû Ca’fer Batrûcî’nin,
Hadîs, târih ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Ca’fer
kitablarının neler olduğu bilinmemektedir.
olup ismi, Ahmed bin Abdurrahmân bin Muhammed bin
Abdülbânî’dir. Endülüs (İspanya) âlimlerinden olduğu için
Endülüsî, muhtemelen doğduğu yere nisbetle Batrûci denildi.
Doğum târihi bilinmeyen Batrûcî 542 (m. 1147) yılında
Kurtuba’da vefât etti. İbn-i Abbâs Kabristanı’na defnedildi.
Astronomi âlimi Batrûcî daha sonra yaşamıştır.
Bütün İslâm âlimleri gibi, ilim öğrenme çağına geldikten sonra,
1) Tezkiret-ül-huffâz cild-4. sh. 1293
2) Kitâb-üs-sıla cild-1, sh. 84
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 268
ilim ehli âlimleri arayan Batrûcî, birçok ilim merkezini dolaştı.
Gittiği yerlerin âlimlerinden istifâde de son derece hırslı olan
Ebû Ca’fer Batrûcî; Ebû Ali Gassânî, Muhammed bin Ferec,
Ebü’l-Hasen Kaysî, Hâzim bin Muhammed, Halef bin İbrâhim
AHMED BİN ABDURRAHMÂN EL-HAZRECÎ
Mukrî, İbn-i Nehhâs ve daha birçok âlimden ilim öğrenip
hadîs-i şerîf rivâyet etti Fıkıh ve hadîs ilimlerinde, eskilerin
Endülüs’te yetişen Mâlikî mezhebi âlimlerinden. Künyesi
târihlerinden haber vermekte ve rivâyet ehli âlimlerin hayat ve
Ebü’l-Abbâs’tır. İsmi, Ahmed bin Abdurrahmân bin
ilimleri hakkında geniş bilgi sahibi oldu. Doğuda ve batıda
Muhammed el-Ensârî el-Hazrecî el-Endülüsî’dir. 492 (m.
yetişen âlimlerin hayat ve hâllerinden bahsederdi. Yüzbin
1099) senesi Rebî’ül-âhır ayında Meriyye şehrinde doğdu. 559
hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberleyerek hadîs ilminde
(m. 1164) senesi Cemâzil-evvel ayında Merrâkûş’te vefât etti.
hafız oldu. Öğrenmiş olduğu ilmi, edinmiş olduğu iyi huy ve
güzel ahlâkı ile insanlara örnek oldu. Allahü teâlânın dînini
Ahmed el-Hazrecî hazretleri, fıkıh, hadîs, kelâm, kırâat, târih
öğrenmek ve öğretmek için çok çalıştı. Çok ibâdet eder,
ve diğer ilimlerde âlim olup, aynı zamanda şâir idi. Çok güzel
Allahü teâlânın kullarını, Cehennem azâbından kurtarmaya
yazı yazardı. İlim öğrenmek için çok beldeler dolaştı. Sebte,
gayret ederdi. İnsanlara sık sık nasihatlerde bulunur, doğruyu
Fas, Endülüs ve başka yerlere gidip ilim öğrendi. Sonra
bilmeyenin, yanlışın peşine düşmekten kurtulamayacağını
Merrâkûş’te yerleşti ve vefâtına kadar orada kaldı. Ebû İshâk
anlatırdı. Yanlışın peşinden gidenin, sapıtmaktan
el-Yahsebî, Ebû Bekr Gâlib bin Atıyye, İbn-i Agleb ve başka
âlimlerden ilim öğrendi ve rivâyetlerde bulundu. Kendilerinden
ilim öğrendiği âlimlerin sayısı pekçoktur. Kendisinden ise, oğlu
Ebû Abdullah, Ebû Muhammed bin Muhammed ve başka
Ahmed bin Ali’nin ( radıyallahü anh ) mesleği sıvacılık ve
birçok kimse ilim öğrendi.
badanacılık idi. Önceleri bu işle meşgûl olup, geçimini
sağlardı. Bir defasında, san’atkârlar ile sultânın sarayını
Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Abdurrahmân el-Hazrecî hazretleri
badana için gittiler. Odanın birinde alçıdan yapılmış büyük bir
hadîs ilminde çok güvenilir, bir zât olup, fıkıh ilminde çok bilgi
tablo vardı. Sıva ve badana için etrâfı boşaltılınca, tablo birden
sahibi idi. Mezhebin usûl bilgilerinde mahir idi. Kırâat ilmindeki
düştü ve parçalandı. Etrâftakiler buna çok üzüldüler. Bu
vukûfiyyeti gayet fazla idi. Kelâm ilmi âlimlerinin önde
hâdise sultanın kulağına kadar ulaştı. Oradakiler sultâna;
gelenlerindendir. Güzel yazı yazmakta, beliğ şiir söylemekte,
“Efendim! Bu tablonun kırılmasına sebeb olan zât, dînine çok
zamanında bulunanların ençok beğenileni idi. İlim
bağlı bir kimsedir, İbn-i Ferrâ’nın arkadaşlarındandır” dediler.
öğrenmekteki arzu ve gayreti fevkalâde idi. İlmi çok idi.
Bunun üzerine sultan, Ahmed bin Ali’ye ( radıyallahü anh )
Bununla beraber tevâzu sahibi idi. Alçak gönüllü idi. Kendisini
birşey söylemedi. Onu üzecek bir hareketle bulunmadı. Fakat,
tanıyanlardan çok ikram ve i’tibar görürdü. Herkes ilminden
Ahmed bin Ali, bu hâdiseden sonra sıvacılığı ve badanacılığı
istifâde için can atardı. Dînî konularda suâlleri olanlar ona
bıraktı. Kendini tamâmen ibâdete verdi. Mescidde Kur’ân-ı
müracaat eder, anlıyacakları şekilde cevaplar alırlardı. Halka
kerîm okur, namaz kılardı. Çok oruç tutardı. Kanaât sahibi bir
ilim öğretmesinden rahatsız olanlar kendine gelerek, bin dinar
kimse olup kendisi için hiç kimseden birşey istemezdi.
vermeyi ve ilim öğretmekten vazgeçmesini teklif etmişler ise
Babasından mîrâs kalan mallarını azar azar satar, onunla
de, kabûl etmeyip, “Allahü teâlâya yemîn ederim ki, yeryüzü
geçimini sağlardı. İhtiyâcı olanlara derhal yardım eder,
dolusu altın verseniz, yine de dîne hizmetten, halka, doğruyu
sıkıntılarını giderirdi. Herkese ikramlarda bulunur, cömertliği
anlatmaktan, âlimler ile görüşmekten ve onların yolunda
ile tanınırdı. Her gece Dicle nehrine gider, bir testi su alıp
bulunmaktan vaz geçmem” demiştir. Hakkı ve hakîkati
onunla iftar ederdi.
öğretmesini istemeyenler, Ahmed bin Abdurrahmân elHazrecî’nin ilme olan düşkünlüğü ve bağlılığına hayran
Ahmed bin Ali’nin ( radıyallahü anh ) çok kerâmetleri görüldü.
oldular. Hâllerinden utanıp tövbe ettiler. Bu büyük âlimin
Boynu ve dizleri çok ağrıyan bir çocuk vardı. Annesi ve
hayranları arasına girip, kendisinden istifâde ettiler.
babası, hastalıktan çocuğa bir zarar gelecek diye çok
korktular. Çocuğu Ahmed bin Ali’ye getirdiler. O da, çocuğa
Ahmed el-Hazrecî hazretleri, Gırnata kadılığında, daha sonra
Kur’ân-ı kerîmden âyet-i kerîmeler okudu. Sonra duâ etti.
Merrâkûş kadılığında bulundu. Câmide, imamlık da yapardı.
Çocuk birden iyileşti, sıhhat buldu.
Bir ara Belensiye kadılığında bulundu. Daha sonra hazîne ile
alâkalı yüksek bir göreve getirildi.
Hac vazîfesini yapmak için gittiğinde, Mekke’deki Eshâb-ı
Kirâmın (aleyhimürrıdvân) Tabiînin, evliyânın ve âlimlerin
kabirlerini ziyâret etti. Fudayl bin Iyâd’ın ( radıyallahü anh )
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 268
2) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 137
3) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 48
kabrinin başına geldiğinde, kabrinin yanına asası ile bir çizgi
çizip, “Yâ Rabbî! Burası, burası!” dedi. Bu sözden hiç kimse
birşey anlamadı:
503 (m. 1109) senesinde tekrar hacca gitmek için yola çıktı.
Yolda iki defa deveden düştü. Bütün ağrı ve sızılarına rağmen
geri dönmeyip, yoluna devam etti. İhramlı olarak Arafat’a
geldi. O gün akşam ile yatsı arasında “La ilahe illallah,
Muhammedün Resûlullah” Kelime-i tayyibesini söyleyerek son
AHMED BİN ALİ EL-ALESÎ
nefesini verdi. Sabahleyin mübârek cenâzesi, Kâ’be-i
muazzama etrâfında yedi defa dolaştırılıp tavaf ettirildikten
Bağdad’da yetişen evliyâdan. İsmi, Ahmed bin Ali bin Ahmed
sonra, Fudayl bin Iyâd’ın ( radıyallahü anh ) kabri yanına,
el-Alesî el-Hanbelî olup, künyesi, Ebû Bekr ez-Zâhid’dir. Kâdı
daha önce çizmiş olduğu çizginin bulunduğu yere kabrini
Ebû Ya’lâ’dan fıkh ve hadîs ilimlerini okudu. Kendisinden; İbn-i
kazıp, oraya defnettiler.
Nasır ve es-Silefî hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. 503 (m. 1109)
senesinde vefât etti.
Vefât haberi Bağdad’a ulaştığında, gâibden bir ses “Ahmed
3) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 4
bin Ali’nin cenâze namazını gaybî olarak kılınız” diyordu. Bunu
işiten Bağdadlılar, halîfe Mustazhir billah ve devlet erkânı
büyük câmide toplandılar, gıyabında cenâze namazını kıldılar.
Ebü’l-Hüseyn dedi ki: “Özrüm olduğundan, cenâze namazı için
4) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 346
5) Keşf-üz-zünûn sh. 269, 1619, 2052
büyük câmiye gidemedim. Kendi mescidimde cemâatimle
kıldım.” (Şafiî ve Hanbelî mezheblerinde cenâze hazır
olmadığı hâlde gıyabî namaz kılmak caizdir).
1) Tabakât-ı Hanâbile (Zeyli) cild-1, sh. 105
2) Şezerât-üz-zeheb cil-4, sh. 6
AHMED BİN ALİ (İbn-i Berhân)
Şafiî âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ali bin Muhammed bin
Berhân’dır. Künyesi Ebü’l-Feth’dir. “İbn-i Berhân” diye meşhûr
oldu. 479 (m. 1087) senesinin Şevval ayında, Bağdad’da
doğdu. Geniş bir ilme sahiptir. Fıkıh ve usûl ilimlerinde derin
bir âlimdir. Nizamiye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin
AHMED BİN ALİ EL-BEYHEKÎ
edildi. Kıymetli kitapları vardır. 520 (m. 1126) senesinin
Cemâzil-evvel ayında vefât etti.
Nişâbûr’da yetişen tefsîr âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ali bin
Ebî Ca’fer Muhammed bin Sâlih el-Beyhekî’dir. “Ebû Ca’ferî”
İbn-i Berhân, Şafiî mezhebinin fıkıh ve usûl bilgilerinde derin
veya “Bû Ca’ferek” künyesi ile meşhûr oldu. 470 (m. 1077)
bir âlimdir. Fıkıh ilmini; İmâm-ı Gazâlî, Ebû Bekr eş-Şâşî,
senesi civarında doğmuş ve Nişâbûr’a yerleşmiştir. 544 (m.
İlkiyâ Ebü’l-Hasen el-Herrâsî gibi büyük âlimlerden öğrendi.
1150) senesinde Ramazan ayı sonunda vefât etti.
Mezhebinin âlimleri arasında derecesi yüksek oldu. Şeyh ve
İmâm lakabları ile anılırdı. Keskin bir zekâya ve yüksek bir
Nahiv, lügat, kırâat ve tefsîr ilimlerinde büyük bir âlim olan
hafızaya sahipti. Dinlediği birşeyi hemen ezberlerdi, ilimle
Ahmed el-Beyhekî, Ahmed bin Sa’îd ile Ali bin Hasen bin
meşgûliyeti o derecede idi ki, onun bu hâli insanlar arasında
Abbâs es-Sandalî’den ilim öğrendi ve hadîs-i şerîf dinleyip
darb-ı mesel oldu. Zamanının bir tanesiydi. Çeşitli yerlerden
rivâyet etti. Çok kıymetli ve faydalı kitaplar yazdı. Onlardan
gelip, istifâde ederlerdi. Çok talebesi vardı. Her ilimde mahir
ilim öğrenenler arasında büyük âlimler yetişti. Bir çok
oldu.
yerlerden ilim öğrenmek için yanına gelenler, ondan
öğrendiklerini her yere yaydılar. Namaz vakitlerinin dışında
Mübârek bin Kâmil diyor ki; “O, fevkalâde yüksek bir zekâ
evinden çıkmazdı, insanlar kendisini evinde ziyâret edip
sahibiydi. Dinlediği birşeyi hemen ezberlerdi, ilim talebinde ve
istifâde ederlerdi.
tahkîkinde, onun derecesine kimse ulaşamadı. Her müşkil
mes’eleyi hallederdi. Onun fıkıh ve usûl ilimlerindeki bu
İbn-i Sem’ânî onun hakkında diyor ki; “O, nahiv, lügat, kırâat
yüksekliği, dilden dile anlatılırdı. Herkes onu konuşur ve
ve tefsîr ilimlerinde zamanının en büyük âlimi idi.”
birbirine örnek gösterirdi. Her taraftan gelip ders okuyan
talebeler o kadar çoktu ki, gündüzün tamâmında gecenin de
Eserleri meşhûrdur. Başlıcaları şunlardır:
bir kısmında ders vermekle meşgûl olurdu.
1. Tâc-ül-masâdır fil-luga: Bir cildlik bir eserdir. 2. El-Muhît bi-
Şöyle anlatılır: Bir grup kimse gelip, kendilerine, İmâm-ı
lugât-il-kırâat, 3. Yenâbî’ul-luga.
Gazâlî’nin “İhya” kitabından ders okutmasını istediler. Onlara,
“Sizin için bir vakit bulamıyorum” dedi. Fakat gelenler,
kendilerine uygun olan bir vakti ta’yin edip bildirdiler. O da:
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 4
2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 54
“Sizin söylediğiniz bu vakitte, ben falan dersi okutuyorum”
diyor ve onların ta’yin ettiği her bir vakitte, ders okuttuğunu
söylüyordu. Onlarla, ancak gece yarısından sonra “İhyâ”dan
Onun hakkında, Ebü’l-Ferec bin el-Cevzî; “O, bizimle beraber
ders okutabileceğini kararlaştırdı.
Ali bin Fadl bin Nasır’dan ilim öğrenip ve hadîs-i şerîf işitmişti”
demektedir.
İbn-i Berhân; Ebû Hattâb bin Betır’dan, Ebû Abdullah Hüseyn
bin Ahmed bin Muhammed bin Talhâ’dan ve başkalarından
Daha çok resmî vesîkaların kayıtlarını yapardı. Nazari ilimlere
hadîs-i şerîf dinledi. Ebû Tâlib ez-Zeynebî’nin huzûrunda,
dâir çalışmalar yapan Ahmed bin Bahtiyâr, “Kitâb-ül-kudât” ve
Sahîh-i Buhârî’yi okudu.
“Kitâbü târih-il-Betâih” adında iki eser yazmıştır.
Eserleri çoktur. Usûl-i fıkıh ilmine dâir yazdığı eserleri çok
kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır: 1. El-Basît, 2. El-Evsât, 3. ElVecîz, 4. El-Vusul ilel-usûl.
1) Mu’cem-ül-udebâ, cild-2, sh. 231, 232
2) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-6, sh. 14
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-6, sh. 30, 31
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 297
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 22
4) El-bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 236
3) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 99
5) El-Muntazam cild-10, sh. 178, 179
4) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 196
6) Keşf-üz-zünûn. sh. 291, 300
5) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 61, 62
6) Keşf-üz-zünûn sh. 201, 2001, 2014
AHMED BİN EBÎ GÂLİB BAĞDÂDÎ
Hanbelî fıkıh âlimlerinden, âbid (çok ibâdet eden) bir zât. İsmi,
İbn-i Tullâye Ahmed bin Ebî Gâlib bin Ahmed el-Bağdâdî elHanbelî’dir. Künyesi, Ebü’l-Abbâs olup, 460 (m. 1068)’de
doğdu. Abdülazîz el-Enmâtî ve başka âlimlerden ilim öğrendi.
AHMED BİN BAHTİYÂR EL-VÂSITÎ
Fıkıh âlimi. Lügat, nahiv, edebiyat ve târih ilimlerinde de söz
sahibi idi. İsmi, Ahmed bin Bahtiyâr bin Ali bin Muhammed
olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. Aslen Vâsıtlı olup, 476 (m.
1083)’de doğdu. Fıkıh ilminde çok çalışıp, faziletli bir âlim
oldu. Bağdad’a gidip, orada hadîs-i şerîf öğrenmekle meşgûl
oldu. Öğrendiği ilimler ile ilgili eserler yazan Ahmed bin
Bahtiyar, 552 (m. 1157) senesinde Bağdad’da vefât etti.
Ebü’l-Kâsım bin Beyân, Ebû Ali bin Beyân ve daha birçok
âlimden ilim öğrenmiş ve hadîs-i şerîf dinlemiştir.
Bir müddet Vâsıt ve Kûfe kadılığı da yapan Ahmed bin
Bahtiyâr, Ebü’l-Feth el-Mendebânî’nin babasıdır. Bu zât da
babası gibi âlimdir.
Çok ibâdet ederdi. Yetmiş sene, Cum’a hâriç diğer günler
evinden dışarı çıkmadı. Zarurî ihtiyâçları kadar dünyalık işlerle
meşgûl olurdu. Gece-gündüz, bıkmadan usanmadan ibâdet
ederdi. Onun gibi çok ibâdet eden yok gibiydi, ibâdetinin
çokluğundan iki büklüm olmuştu. Oturduğu zaman, başı
dizlerine yakın bir hâlde olurdu. Sultan Mes’ûd, Ahmed bin Ebî
Gâlib’i ziyârete gitti. Sultâna; “Yâ Mes’ûd! Âdil ol ve Allahü
teâlâya benim için duâ et” buyurdu. Başka birşey söylemedi.
Tekbîr alıp namaza durdu. Bundan sonra sultan, lüzumsuz
olan şeyleri bırakıp tövbe etti.
Ahmed bin Ebî Gâlib ( radıyallahü anh ), Ebû
Hüreyre ( radıyallahü anh ) yoluyla rivâyet ettiği
bir hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim, bir müslümanın
bir ayıbını, kusurunu örterse, Allahü teâlâ da
dünyâ ve âhırette onun ayıplarını örter.”
Ahmed bin Ebî Gâlib, 548 (m. 1153) yılında vefât etti.
saatlerce böyle kalırdı. Ancak zarurî ihtiyâçlarını karşılamak
için başını secdeden kaldırırdı. Daha sonra eski hâline döndü.
Fakat bir gözü perdelenmişti. Ba’zıları bunun sebebini
1) Tabakât-ı Hanâbile (Zeyli) cild-1, sh. 224
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 145
sordular. Durumu onlara anlatınca, “Sen, bu sözlerinde acizlik
gösteriyorsun, ey zayıf insan” dediler. Ahmed Sayyâd
hazretleri, eliyle gözünü mesh etti. O esnada eskisinden daha
iyi görmeye başladı. Oradakiler, özür diliyerek tövbe ettiler.”
Velî zâtlardan biri anlatır: “Birgün kalabalık bir cemâat olarak
“El-Fâze” mescidine gittik. Orada Ahmed Sayyâd hazretlerini
AHMED BİN EBÜ’L-HAYR
gördük. Yanında bir genç vardı. Ona, “Bu sizin talebeniz
midir?” diye sorunca, bize cevap vermedi. O zaman gence,
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup ismi,
“Bu zât sizin hocanız mıdır?” diye sorduk. Genç “Evet” dedi.
Ahmed bin Ebü’l-Hayr es-Sayyâd’dır. Kerâmet sahibi olan
Biz de, “Ey Ahmed Sayyâd! Bu genç size talebe oldu” dedik.
Ebü’l-Abbâs hazretleri, tasavvuf yolunun edebini Fakîh
O zaman, “Evet, talebemdir” buyurdu. Biz de, “Eğer bu sizin
İbrâhim el-Feşelî’den öğrendi. Talebelerinden Şeyh İbrâhim
talebeniz ise, ona emredin denizin üzerinde yürüyüp, o
bin Beşşâr, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Ebü’l-Hayr hazretlerinin
dağdan bir taş getirsin” dedik. Sonra deniz kenarına gitti ve
kerâmetlerini anlatan müstakil bir eser yazmıştır. Ebü’l-Abbâs
gence hitaben, “Yavrum, su üzerinde yürüyerek git ve
hazretleri, 579 (m. 1183) senesinde Zebîd şehrinde vefât etti
dediklerimi getir” buyurdu. Genç, yerde gider gibi denizin
ve oraya defnedildi. Kabrini ziyâret edenler istifâde etmekte,
üzerinde gitti ve istediğimizi getirdi. Oradaki cemâat olan biz,
hastalar şifâ bulmaktadır.
Allahü teâlânın sevgili bir kulundan böyle bir istekte
bulunduğumuz için çok pişman olduk ve ondan özür diledik. O
Doğru yolu bulması şöyle anlatılır: “Gençliğinde, herkes gibi
da, bizim özrümüzü kabûl buyurdu ve bize duâ etti.”
gününü gün ederdi. Bir gece uykuda iken rü’yâsında birisi
geldi ve “Ey Sayyâd kalk namaz kıl” dedi. Fakat o, abdestin
İbrâhim bin Beşşâr anlatır: “Birgün cemâat hâlinde Ahmed
nasıl alınacağını ve namazın nasıl kılınacağını bilmiyordu.
Sayyâd hazretlerinin huzûrunda idik. İçeriye, kadı Ebû Bekr
Hemen kalktı ve sorarak abdestin alınışını, namazın kılınışını
bin Ebî ikâme girdi. Ahmed Sayyâd hazretleriyle bir süre
öğrendi ve kılmaya başladı. O zamanlar yirmi yaşlarında idi.”
sohbet etti. Sonra kalkıp cemâate, “Beni biraz dinleyiniz. Size
ba’zı şeyler söyliyeceğim. Ahmed Sayyâd hazretleri, birgün
Kendisi anlatır: “Bir gece uyurken yine rü’yâda o kişi geldi ve
benim içinde bulunduğum bir topluluğun yanına geldi. O
“Ey Sayyâd kalk” dedi. Ben de kalktım. Ne göreyim, o şahıs
esnada herkes ayağa kalktı. Ben de orada olanlara uyarak
karşımda duruyor. “Beni ta’kib et” deyip, beni Zebîd şehri
ayağa kalktım. Sonradan cemâate dedim ki; “Niçin ayağa
câmisine götürdü. Orada saflar hâlinde durmuş namaz kılan
kalkıyorsunuz? O âlim değil. Ümmî birisidir” Oradakiler, bana
çok kimse vardı. Hepsi bembeyaz elbiseler giymişlerdi.
onun büyüklüğü hakkında ba’zı şeyler anlattılar. Ben de, “Ona
Herbirinin alınları pırıl pırıl parlıyordu. O kişi bana, “Haydi
İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin kitabından birşey sorulsa bilemez”
abdest al, onlarla beraber namaz kıl” dedi. Ben de abdest alıp,
dedim. Bir saat sonra Ahmed Sayyâd hazretleri geri döndü.
onlarla birlikte namaz kıldım. Namazımız güneş doğuncaya
Herkes yine ayağa kalktı. Ben de onlara uyup kalktım. Bana
kadar sürdü. Sonra hepsi kayboldu. Nereye gittiklerini
dönüp buyurdu ki: “Kâdı efendi, ba’zı kimseler benim
bilmiyorum. Uzun bir süre o câmide kalarak ibâdet ettim. Bu
hakkımda, bu zât için niçin ayağa kalkıyorsunuz. O âlim değil,
arada, o kişi ba’zan bana yiyecek, içecek ve tatlılar getirir,
ümmî birisidir. Kendisine İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin el-Vasît,
“Buyur ye!” derdi. Ben de, “Birşey istemem” deyince
el-Basît kitaplarından birşey sorulsa anlıyamaz bile diyorlar.
kaybolurdu. Evime, çoluk-çocuğumun yanına geldiğimde,
Şimdi o mes’eleler, şöyle şöyle şöyledir” diyerek sonuna kadar
evdekiler; “Bunları birisi getirdi” dediler.”
izah buyurdu. Sonra ben, kendisinden özür dileyerek tövbe
ettim. Ey cemâat işte bu zâtın kıymetini bilelim” dedi.”
Şöyle anlatılır: “Ebü’l-Abbâs hazretleri birgün kabristanda
uyudu. Bir ara kuvvetli bir ses ile uyandı. Aklı başından gitti.
Ahmed Sayyâd hazretleri, birgün kalabalık bir toplulukta
Bir süre kimseyi tanımadı. Ba’zan alnını secdeye koyar,
sohbet ediyordu, içlerinden biri şöyle düşündü: “Ba’zı evliyâ
çok kerâmet gösteriyor. Bu zâtın kerâmetini göremiyoruz.
Gece vakti medreseden çıktı. Nereye gideceğini bilemiyordu.
Birçok evliyâ, uçarak hacca gidiyor, arslanlar onlara hizmet
Bir hamamın külhanında uyudu. Rü’yâsında Resûlullahı (
ediyor. Bunda böyle hâllerin görünmemesinin sebebi nedir ki?”
aleyhisselâm ) gördü. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ),
Ahmed Sayyâd hazretleri sohbetlerinde şöyle buyurdular:
mübârek ağız sularından onun ağzına iki defa sürdüler ve
“Kerâmet göstermek şart değildir, istesek Allahü teâlâ bize de
medreseye dönmesini emir buyurdular. Tâlkânî ( radıyallahü
birçok kerâmetler ihsân eder. Fakat biz böyle kalmağı daha
anh ) Peygamberimizden aldığı bu emir üzerine tekrar
çok istiyoruz.”
medreseye döndü. Medreseye girdiğinde, geçmiş derslerin
hepsinin ve daha birçok ilimlerin hafızasında bulunduğunu
Ahmed Sayyâd hazretlerine birçok hasta kimseler getirilir, duâ
hissetti. Bundan sonra da hafızası, hakîkaten çok keskin ve
etmesi istenirdi. Duâ ettiği kimseler, Allahü teâlânın izniyle
kuvvetli oldu. Cum’a günü geldi. İmâm-ı Muhammed bin
iyileşip giderlerdi.
Yahyâ ( radıyallahü anh ) âdet olarak Cum’a namazlarını
talebeleri ile beraber, zühdü ile tanınmış olan Abdurrahmân elEkkâfın ( radıyallahü anh ) İmâm olduğu câmide kılarlardı.
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1 sh. 294
Hep beraber câmiye gittiler. Abdurrahmân-ı Ekkâf, müctehid
din imamlarımızın ba’zı mes’elelerde farklı ictihâd etmelerinin
sebeblerini ve hikmetlerini anlatan hılâf ilminden ba’zı
mes’eleleri anlatıyor, cemâat ise edeble dinliyordu. Tâlkânî (
radıyallahü anh ) diyor ki, “Bir ara, Ekkâf hazretlerinin birşeyi
AHMED BİN İSMÂİL-İ KAZVÎNÎ
yanlış söylediğini farkedip i’tirâz ettim. Orada bulunan diğer
ilim sahipleri bu sözün sehven söylendiğini, edebe riâyet
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin İsmâil bin Yûsuf et-
ederek susmamı işâret ettiler ise de, ben, yaşım küçük olduğu
Tâlkânî el-Kazvînî olup, künyesi, Ebü’l-Hayr ve Ebü’l-
hâlde ve hocamın yanında çok az ders gördüğüm hâlde, diğer
Hüseyn’dir. Lakabı Radıyyüddîn’dir. 512 (m. 1118)’de, başka
ilim sahiplerinin işâretlerine iltifât etmeyip i’tirâzda bulundum.
bir rivâyette 511 senesinde Kazvin’de doğdu. 590 (m.
Abdurrahmân-ı Ekkâf ( radıyallahü anh ), zâten sehven
1194)’de, başka bir rivâyette 589 da Muharrem ayının 19.
söylenmiş olan o cümleyi düzeltti ve benim i’tirâzıma mâni
Cum’a günü vefât etti. Şafiî mezhebi âlimlerinin
olmak isteyenlere de, “Onu birakınız. Onun söylediği bu söz,
büyüklerindendir. Hadîs, fıkıh, kırâat ve diğer ilimlerde derin
kendisinden değil, ona öğretendendir (ya’nî Resûlullah
bir ilme sahipti.
efendimizdendir).” buyurdu. Orada bulunan cemâat, Ekkâf
hazretlerinin bu sözünden birşey anlayamadılar. Fakat ben,
İlim öğrenmeye küçük yaşta başladı. Kazvin, Nişâbûr, Bağdad
ve başka yerlere gitti. Babasından, Ebû Abdullah Muhammed
onun bu sözünden kastetdiği ma’nâyı iyi anladım ve onun
keşif ve kerâmet sahibi olduğunu vakînen anlamış oldum.”
bin Fadl’dan, Abdülgâfir-i Fârisî’den, Vecîh bin Tâhir’den ve
başka birçok âlimden ilim öğrendi. Kendisinden de; Ebû
Devamlı ibâdet ve tâat ile meşgûl idi. Bir an Allahü teâlâdan
Abdullah Muhammed bin Sa’îd, Muvaffak Abdüllatîf İbni
gâfil değildi. Diğer büyük zâtlar gibi, az yemek, az uyumak ve
Yûsuf, İmâm-ür-Râfi’î ve başka birçok zât ilim öğrenip
az konuşmak, çok ibâdet etmek onun başlıca
rivâyette bulundu.
husûsiyetlerinden idi. Oruç tutmaya devam eder, bunu ihmâl
etmezdi. Sâdece bir ekmek ile iftar eder, başka birşey
Ahmed bin İsmâil hazretlerinin ana dili Fârisî olmakla beraber,
yemezdi.
Arabîyi çok iyi bilirdi. Şu hâdise ondan nakledilmiştir: ilk
zamanlarda zihni ve hafızası zayıf idi. İmâm-ı Muhammed bin
İbn-ün-Neccâr hazretleri tercümelerinde, onun derecesinin ve
Yahyâ hazretlerinin medresesinde bulunuyordu. İbn-i Yahyâ
ilminin yüksekliğini anlatır, kendisinden medh ve sena ile
hazretleri âdet olarak her Cum’a günü talebelerinin
bahsederdi. Diyor ki; “Ebü’l-Hayr Ahmed bin İsmâil,
ezberledikleri fıkıh bilgilerinden onları imtihan eder, kimin ne
zamanında bulunan Şafiî mezhebi âlimlerinin reîsi idi. Bu
derecede olduğunu anlardı. Normal olarak imtihanı
mezhebin hılâf ve usûl bilgilerinde, tefsîr ilminde ve va’z
kazananları bırakır. Kazanamıyanları ise medreseden
ederek İslâmiyeti anlatmakta çok yüksek idi. Haramlardan ve
çıkarırdı. Ahmed bin İsmâil et-Tâlkânî ( radıyallahü anh ) bu
şüphelilerden, hattâ şüphelilere düşmek korkusu ile
imtihanı kazanamadı ve dolayısı ile medreseden çıkarıldı.
mübahların çoğundan sakınırdı. Dünyâya kıymet ve
onda idi. Minbere çıkıp, âdeti üzere o gün insanlara va’z etti.
ehemmiyet vermez, iltifât etmezdi.”
Dinliyenler onun kıymetli sözlerinden istifâde ettiler. Bağdad
vâlisi Kutbüddîn Kaymaz, o gün Ebü’l-Hayr’ın sohbetlerine
İmâm-ı Râfi’î hazretleri Emâlî isimli eserinde, Ebü’l-Hayr’dan (
geldiğinde, kendisine, Ebü’l-Hayr hazretlerinin, dün gece hiç
radıyallahü anh ) rivâyetlerde bulunmuştur. Bu eserde diyor ki:
yerinden ayrılmadan, bir oturuşta Kur’ân-ı kerîmin pekçok
“Ebü’l-Hayr ( radıyallahü anh ), çok hayırlı bir zât idi. Dînî
yerini tefsîr ettiğini söylediler. Kutbüddîn hayretle baktı ve “Bu
ilimleri bilmekte, hıfz. Etmekte, onları toplamakta, bu ilimleri
zor işi ancak bu zât yapabilir” dedi. Vâlinin bu sözünü işiten
neşretmekte, insanlara hatırlatmakta, öğretmekte ve o ilimleri
Ebü’l-Hayr hazretleri iltifât edip; “Allahü teâlânın izniyle, biz bu
tasnif etmekte çok yüksek dereceye sâhib idi. Bütün
işi yaparız. Fakat sizler dinlemeye takat getiremezsiniz”
konuşmaları âhıret ile ilgili olur, dünyalık şeylerden
buyurdu. Onlar da, “Siz anlatın. Biz usanmadan dinleriz. Bizim
bahsetmezdi. Ba’zan o bir iş ile meşgûl iken, diğer tarafta
için meşakkat olmaz. Bilakis, biz bundan memnun oluruz,
başka kimseler hadîs-i şerîf okurlardı. İşini bitirdikten sonra,
seviniriz” dediler. Bunun üzerine, Kur’ân-ı kerîmi başından
hadîs-i şerîf okuyanın bir yanlışı oldu ise, filân hadîs-i şerîfin
sonuna kadar tefsîr etti. Fakat önceki geceki anlattıklarından
filân yerini yanlış okudunuz buyurur, doğru şeklini söylerdi.”
söylemedi. Bu sefer başka türlü tefsîr etmiş idi. Öncekini ve
Ebü’l-Hayr ( radıyallahü anh ), bir müddet kendi memleketi
olan Kazvîn’de, sonra Bağdad’da ders verdi. Memleketine
döndükten bir müddet sonra tekrar Bağdad’a gitti. Nizamiye
Medresesi’nde ders vermeye başladı. Târih-ül-Hâkim, Sünen-i
bugünkünü dinleyen âlimler, Ebü’l-Hayr hazretlerinin
hafızasının kuvveti ve ilminin çokluğu karşısında susup
kaldılar. Hiç birşey söyleyemediler. Hepsi hayret ve teaccüb
içinde kaldılar.
Beyhekî, Sahîh-i Müslim, Müsned-i Ebî İshâk ve bunlardan
Tâc-üs-Sübkî ( radıyallahü anh ) Tabakât-ül-kübrâ isimli
başka büyük hadîs kitaplarını ve bu kitaplarda bulunan hadîs-i
eserinde, “Kerâmetlerin yirmibeş nev’i vardır” buyurdu.
şerîfleri rivâyet etti.
Bunlardan dokuzuncu nev’inin “Tayy-i zaman, onuncusunun
Rivâyet edilir ki: Ahmed bin İsmâil hazretleri müderris olarak
Nizamiye Medresesi’ne ta’yin edilince, müderrislik hil’ati
(elbisesi) ile geldi. Yanında fıkıh âlimleri vardı. Orada kendisini
diğer müderrisler, ileri gelenler, yüksek şahsiyetler karşıladılar.
Tedris kürsüsüne oturunca duâ edildi. Tefsîr ilminden
anlatacaktı. Derse başlamadan önce cemâate iltifât edip,
“Tefsîr kitaplarının hangisinden anlatmamı istersiniz?” diye
sordu. Cemâat, tefsîr kitaplarından birini ta’yin ettiler. Sonra,
da “Neşr-i zaman” olduğunu bildirdi. Bunları anlamanın güç
olduğunu buyurdu. Bunu, Yûsuf-i Nebhânî de Câmi’u kerâmâtil-evliyâ isimli eserinin başında anlattı. Bu kerâmetler, kısa
zamanda çok iş yapma ma’nâsını ifâde ederler. Allahü teâlâ,
her şeyi bir emirle, sâdece “Ol!” buyurmakla yaratmaktadır.
Cenâb-ı Hak için zaman mefhumu mevzûbahis değildir.
Sevdiği kullarına da, çok kısa zamanda, pek uzun zamanda
yapılacak işleri yaptırmaktadır.
“Hangi sûreden anlatmamı istiyorsunuz?” diye sordu. Onu da
Ebû Ahmed bin Sûkeync ( radıyallahü anh ) diyor ki:
ta’yin ettiler. Onların istediği yerden anlattı. Fıkıh, usûl, hılâf ve
“Bağdad’da Eshâb-ı Kirâma dil uzatanlar zuhur edince, Ebü’l-
diğer ilimlerde ders vereceği zaman, hep bu şekilde
Hayr Kazvînî ( radıyallahü anh ) bir gece bana geldi. Benimle
dinliyenlerin hangi mes’eleyi arzu ettiklerini sorar, neyi
vedâlaşıp, helâllaştı. Memleketine (Kazvîn’e) gideceğini
istiyorlarsa onu anlatırdı. Derslerinde bulunanlar onun ilminin
söyledi. Ben, “Burası sizin için güzel değil mi? İnsanlara fâideli
çokluğuna hayret ederlerdi.
oluyorsunuz” dedim. “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbına
İbn-Un-Neccâr diyor ki: “Ben hocam Ebü’l-Kâsım’dan işittim. O
şöyle anlattı: Ebü’l-Hayr Kazvînî ( radıyallahü anh ),
Ramazân-ı şerîfte teravih namazı kıldırırdı. İnsanlardan bir
çoğu, cemâat olarak onun câmisine gelir, sohbetini dinlerdi.
Ramazân-ı şerîfin son gecelerinden birinde, teravih
(r.anhüm) açıkça dil uzatıldığı, hakaret edildiği bir beldede
kalmaktan Allahü teâlâya sığınırım” buyurdu ve Bağdad’dan
çıkıp Kazvîn’e gitti. Orada kendisine çok hürmet ve ta’zimde
bulundular. İnsanlara fâideli olmaya orada da devam etti.
Ömrünün sonuna kadar Kazvîn’de kaldı.”
namazından sonra, Kur’ân-ı kerîmi sûre sûre tefsîr etti. Bu,
İmâm-ı Râfi’î’nin, Emâli isimli eserinde buyuruluyor ki: “Ebü’l-
sabah namazı vakti girinceye kadar devam etti. Fecir
Hayr Kazvînî ( radıyallahü anh ) her hafta üç defa umûmî
doğduktan sonra, yatsının abdesti ile sabah namazını kıldırdı.
sohbet toplantısı yapar, avam ve havâsdan birçok kimse bu
Sonra Nizamiye Medresesi’ne gitti. O gün ders vermek sırası
sohbete iştirâk ederdi. Bu toplantılardan birisi Cum’a günü
olurdu. 590 (m. 1194) senesi Muharrem ayının 12. Cum’a
gecesi) Beni semâya isrâ ettiği (çıkardığı) vakit Cebrâil’e, “Ey
günü, yine mu’tâd olan o toplantı yapılmıştı. Bu toplantıda,
Cebrâil! Ümmetime hesap var mıdır?” dedim. Cebrâil
Muhammed aleyhisselâma en son nâzil olan âyet-i kerîmeleri
aleyhisselâm, “Ümmetine hesap var, fakat Ebû Bekr bundan
okuyup, herbirini tefsîr etti. En son, “Öyle bir günden (kıyâmet
müstesnadır.”
gününden) korkun ve sakının ki, o gün hepiniz Allahü teâlâya
döndürülüp götürüleceksiniz” (Bekâra-281) meâlindeki âyet-i
Hazreti Ali’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu
kerîmeyi okuyup tefsîr etti ve “Bu âyet-i kerîme nâzil olduktan
ki: “(Mirac gecesi) Yedinci kat semâya götürüldüğüm zaman,
sonra, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz yedi günden
Cebrâil aleyhisselâma; “Ey Cebrâil! Rabbimi ziyâret ettiğimi
fazla yaşamadı” buyurdu ve minberden aşağıya indi ve
Kureyş’e haber ver! dedim. O da, “Evet haber vereceğim”
hastalandı. Ertesi Cum’a günü vefât etti. Ya’nî yukarıdaki sözü
dedi. Sonra ben, “Kureyş beni yalanlıyor” deyince, Cebrâil,
söyledikten sonra yedi günden fazla yaşamadı. Bu çok nâdir
“Yâ Muhammed! Onlar arasında Ebû Bekr vardır. O Allahü
görülen hâdiselerdendir. Âhırete irtihâl etme vakti kendisine
teâlâ indinde “Sıddîk” diye yazılıdır. O seni tasdik eder. Yâ
bildirilmişti.
Muhammed! Ömer’e de benden selâm söyle!” dedi.”
Ahmed bin İsmâil-i Kazvînî ( radıyallahü anh ) birçok eserler
Hazreti Ebû Bekr ile Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ) beraber bir
te’lîf etmiştir. Hulûliyye ve Cehmiyye bid’at fırkalarını red için
yolda giderken, dar bir yere geldiler. Hazreti Ebüdderdâ önde.
yazdığı Kitâb-ül-beyân fî mesâil-il-Kur’ân Hasâis-üs-suâl ve
Hazreti Ebû Bekr arkada yürürlerdi. O sırada, karşıdan Resûl-i
Hatâir-ül-kuds kitabı bunlardandır.
ekrem ( aleyhisselâm ) parlak ay gibi göründü. Hazreti
Ebüdderdâ’ya hitaben: “Ey Ebüdderdâ! Senden daha hayırlı
Bunlardan başka; 1- Kitâb-üs-Serdi vel-Ferd fî sahâif-il-ahbâr
olanın önünden yürüme! Ebû Bekr, Resûller ve nebiler
ve nüsehihâ el-Menkûl an-Seyyid-il-mürselîn, 2-Kitâbü-
müstesna, üzerine güneş doğup batan kimselerin hepsinden
Muhtâr-ü ehâdîs-is-sâdık-is-sadûk fî fedâil-is-Sıddîk vel-Fârûk.
daha hayırlıdır” buyurdu.
3-Hediyyetü zülelbâb fî fedâil-i Ömer bin Hattâb, 4- Kitâbü
Kurbet-üd-dâreyn fî menâkıb-i zin-Nûreyn, 5-Kitâb-ül-erbâ’în-
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet ediyor: Resûl-i
il-müntekâ min menâkıb-il-Mürtedâ isimli kitapları da mevcût
ekrem hirgün; “Bugün içinizde oruçlu olan var
olup, son altı kitap, Süleymâniye Kütüphânesi Şehid Ali Paşa
mıdır?” buyurunca; Hazreti Ebû Bekr, ben oruçluyum
kısmı, 539 numarada kayıtlıdır. Aşağıdaki yazı, bu son altı
dedi. “İçinizde kim, bugün cenâzede bulundu?” buyurdu.
kitaptan bölümler hâlinde alınmıştır.
Hazreti Ebû Bekr, ben bulundum dedi. Yine: “İçinizden kim,
bugün bir fakire yemek ilerdi?” buyurdu. Hazreti Ebû Bekr, ben
Muhammed bin Ahdünnasr bin Abdullah’ın ( radıyallahü anh )
verdim cevâbını verdi.
rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Her kime îmânı
arzettiysem, yüzünü buruşturur, terüddütle bakardı. Ancak
Sonra: “İçinizden kim, bugün hasta yokladı?” buyurdu. Hazreti
Ebû Rekr-i Sıddîk îmânı kabûl etmekte hiç tereddüt ve
Ebû Bekr, ben yokladım dedi. Bunun üzerine Resûl-i ekrem (
duraklama etmedi.”
aleyhisselâm ): “Bu kadar hasletlerin bulunduğu kimse,
muhakkak Cennete girer” buyurdu. Cennete girmekten
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i
maksat; hesapsız Cennete girmektir, denilmiştir.
şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Kim, namaz kılanlardan
ise. Namaz kapısından çağrılır. Mücahidlerden olan, cihâd
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte
kapısından çağırılır. Oruç tutanlar reyyân kapısından
buyurdu ki: “Rize her ni’met verene, iyilik edene mükâfatını
çağrılır” buyurunca; Hz Ebû Bekr, “Yâ Resûlallah! Bu kapıların
verdik. Fakat, Ebû Bekr’in iyiliğinin, ikramının karşılığını
hepsinden birden çağrılacak olan kimse olmıyacak mı?”
veremedik. O’na, Hak teâlâ hazretleri, kıyâmette ikramda
deyince, “Evet (çağırılacak) ümid ederim ki sen onlardan
bulunacak, mükâfatını verecektir. Bana Ebû Bekr’in malının
olacaksın” buyurdu.
verdiği fayda gibi hiç kimsenin malının faydası olmadı. Dost
edinseydim, Ebû Bekr’i edinirdim. Fakat ben, Hak teâlânın
Yine Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir
dostuyum.”
hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Benden sonra ümmetimin en
hayırlısı Ebû Bekr-i Sıddîk’tır.” Enes’in ( radıyallahü anh )
Hz Âişe şöyle rivâyet ediyor: “Resûlullah ( aleyhisselâm )
rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “(Mi’râc
rahatsız iken bana, “Ebû Bekr’e gidiniz! Namazı o
kıldırsın!” buyurunca, “Yâ Resûlallah! Ebû Bekr, (insanlara
Ukbe bin Âmir’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i
İmâm olmak için) sizin yerinize geçince çok ağlar.
şerîfte buyuruldu ki: “Ben, peygamberlerin sonuncusuyum.
Ağlamasından dolayı insanlar onun kırâatini (okumasını)
Benden sonra peygamber gelmeyecektir. Eğer benden sonra
anlıyamaz. Ömer çağırılsın, o insanlara namaz kıldırsın”
peygamber gelseydi, Ömer peygamber olurdu.”
dedim. “Ebû Bekr’e gidiniz! Namazı o kıldırsın” buyurdu.” Ebû
Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet ediyor: Resûlullah (
Hazreti Âişe’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Ömer,
aleyhisselâm ); “Dün akşam Cebrâil aleyhisselâm bana,
Cennettedir. Onun refîki Nûh aleyhisselâmdır.”
Cennetin sekiz kapısını, benim ve ümmetimin gireceği kapıyı
gösterdi” buyurdu. Hazreti Ebû Bekr “Yâ Resûlallah! Keşke
ben de sizinle olsaydım da, o kapıyı görseydim” diye
arzedince, Resûlullah ( aleyhisselâm ), Hazreti Ebû Bekr’in
omuzuna doğru yaklaşıp, “Sen, ümmetimden bu kapıdan ilk
giren olacaksın” buyurdu.
Abdullah İbni Abbâs hazretleri şöyle rivâyet ediyor: Resûlullah
efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennete birisi girer ki,
Cennette bulunanların hepsi kalkıp onu karşılar: “Merhaben
ileynâ, merhaben ileynâ (Hoşgeldin, hoşgeldin. Başımız üzre
yerin var) derler.” Hazreti Ebû Bekr, “Yâ Resûlallah! Bu
kimsenin ameli nedir?” diye suâl edince, “Yâ Ebâ Bekr! O
kimse sensin” buyurdu.
Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Her peygamberin bir refîki
vardır. Benim Cennetteki refîkim Ebû Bekr’dir.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: Resûlullah (
aleyhisselâm ) birgün Cebrâil aleyhisselâm ile beraber
otururlarken, Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk geldi. Resûlullah (
aleyhisselâm ) “Bu, Ebû Kuhâfe’nin oğlu Ebû Bekr’dir. Ey
Cebrâil! Sen onu tanıyor musun?” buyurdu. Cebrâil
aleyhisselâm: “O, gökte yerden daha meşhûrdur. Melekler onu
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet ediyor:
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında idim. Bu sırada Hazreti
Ebû Bekr ile Hazreti Ömer geldiler. Resûlullah ( aleyhisselâm
); “Beni ikinizle kuvvetlendiren Allahü teâlâya
hamdolsun” buyurdu.
Abdullah İbni Ömer’in (r.anhümâ) bildirdiği hadîs-i şerîfte
buyuruldu ki; “Bütün insanlar, âhırette kurtuluşu umarlar.
Lâkin, Eshâbıma dil uzatanlar müstesna. Âhırette ehl-i
mevkîf (mahşer yerinde toplananlar) onlara la’net eder.”
Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i
şerîfte buyuruldu ki:
“Şeyhayne (Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer’e) dil
uzatmayınız.”
Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet ediyor:
Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Şimdi size Cennet ehlinden birisi
geliyor” buyurdu. O sırada Hazreti Ebû Bekr çıkageldi.
Resûlullah efendimiz daha sonra, “Cennet ehlinden birisi
yanınıza geliyor” buyurdu. Bunun üzerine Ömer ( radıyallahü
anh ) çıkageldi.
Kureys’in halimi, olarak bilirler. Ondan, senin hayâtında
Ebû Sa’îd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Resûlullah
vezirin, vefâtından sonra da halîfen olarak bahsediyorlar” dedi.
( aleyhisselâm ) Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’e, “Ey Ebû
Bilâl’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte
buyuruldu ki:’ “Allahü teâlâ hakkı Ömer’in dili ve kalbi üzerine
koymuştur.”
İbn-i Ömer’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte
buyuruldu ki: “Allahü teâlânın rızâsı, Ömer’in rızâsı, Ömer’in
rızâsı, Allahü teâlânın rızâsıdır.”
Hazreti Ali’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu
ki: “Ömerin gadabından, hışmından korkunuz. Çünkü o gadab
edince, Allahü teâlâ da gadab eder.”
Hazreti Ebû Hüreyre’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte
buyuruldu ki: “Ömer, Cennet ehlinin ışığı ve İslâmın nûrudur.”
Bekr ve Ömer! Vallahi ben sizin ikinizi de seviyorum. Benim
sizi sevmem sebebiyle, vallahi Allahü teâlâ da sizi seviyor.
Allahü teâlâ sizi sevdiği için, vallahi melekler de sizi seviyor.
Sizi sevenleri Allahü teâlâ da sever. Size vâsıl olana, Allahü
teâlâ da vâsıl olur. Size buğz edene, Allahü teâlâ da buğz
eder” buyurdu.”
Abdullah bin Hatab ( radıyallahü anh ) rivâyet ediyor:
“Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında idik. Ebû Bekr ile
Ömer’e (r.anhüm) baktılar. “Bu ikisi, benim için kulak ve göz
mesabesindedir” buyurdular.”
Ebû İmrân Hânî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i
şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz buyurdu
ki: “İslâmda ilk sevâba kavuşan, Ebû Bekr ile Ömer’dir.
Resûl aleyhisselâmın yanına Hazreti Osman gelince, Resûl
Onların sevâblarını anlatmakla bitiremem.”
aleyhisselâm, etekleri ile mübârek ayaklarını örttü. Hazreti
Âişe bunun sebebini sorduğunda; “Ondan melekler haya
Abdullah bin Ebû Safvân’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir
ediyor. “Ben haya etmezmiyim?” buyurdu.
hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Benim Eshâbımdan iki kişi vardır
ki; biri yumuşaklıkla, diğeri de sertlikle emreder. Her ikisi de
Zeyd bin Erkam şöyle anlatıyor: “Resûlullah ( aleyhisselâm )
isâbet edicidir. Bunlar, Ebû Bekr ile Ömer’dir.”
birgün beni, kendilerini Cennet ile müjdelemem için Ebû Bekr,
Ömer ve Osman’a (r.anhüm) gönderdi.”
İbn-i Ömer’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte
buyuruldu ki: “Her peygamberin iki emîn veziri vardır. Benim
Abdullah İbni Abbâs hazretlerinin bildirdiği bir hadîs-i şerîfte
semâ ehlinden iki vezirim Cebrâil ile Mikâil aleyhisselâm ve
buyuruldu ki: “Ben ilmin şehriyim, Ali onun kapısıdır.”
yerdeki iki emînim ve vezirim ise, Ebû Bekr ile Ömer’dir.”
Abdullah İbni Ömer (r.anhümâ) şöyle anlatıyor: Resûlullah (
Rıdvân-ı Semmân ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Benim bir
aleyhisselâm ) Hazreti Ali’ye buyurdu ki: “Ey Ali! Sen
komşum vardı. Hem evde, hem de işyerinde komşum olurdu.
Cennettesin. Ey Ali! Sen Cennettesin. Ey Ali! Sen
Bu kimse, Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer’e çok dil
Cennettesin.”
uzatıyordu. Bu düşüncesinin çok bozuk olduğunu anlatmak
için, kaç defa gayret ettiysem de fâideli olamadım. Bozuk
Ebû Hamra’nın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i
inancından vazgeçmiyordu. Bu yüzden, ben kendisini hiç
şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Âdem
sevmezdim. Birgün, bu iki büyük zâta yine dil uzattı. Ben de
aleyhisselâmın ilmini, Nûh aleyhisselâmın anlayışını, İbrâhim
orada idim. Mâni olmak istedim. Hakaretinden vaz geçmediği
aleyhisselâmın hilmini, Yahyâ bin Zekeriyyâ aleyhisselâmın
gibi, bana hücum etti. Oradan ayrılıp, mahzûn ve gamlı olarak
zühdünü görmek isteyen, Ali bin Ebî Tâlib’e baksın.”
eve gittim. Yatsı namazından sonra, bu hüzün ve gam ile
uyudum. Rü’yâmda Resûlullah efendimizi gördüm. “Yâ
Resûlallah! Filân kimse, hem ev, hem de dükkân komşum
oluyor. Fakat sizin Eshâbınıza dil uzatıyor” dedim.
“Eshâbımdan kime dil uzatıyor?” buyurdu. “Ebû Bekr ile
Ömer’e (r.anhüm) dedim. “Şu büyük bıçağı al! O kimsenin
boynunu kes!” buyurdu. “Peki efendim” deyip bıçağı aldım. O
kimseyi yakalayıp yere yatırdım ve o bıçakla boynunu kestim.
Hazreti Huzeyfe’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu
ki: “Allahü teâlâ, İbrâhim aleyhisselâmı dost edindiği gibi, beni
de dost edindi. Cennette benim köşküm ile İbrâhim
aleyhisselâmın köşkü karşı karşıyadır, ikisinin arasında Ali bin
Ebî Tâlib’in köşkü vardır.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:
Bıçağı toprak ile sildim. Elime o kimsenin kanı sürülmüştü. O
“Eğer siz, benim bildiğimi bilmiş olsaydınız, az güler, çok
sırada uyandım. Bir de ne duyayım. O komşumuzun evinden
ağlardınız.”
feryâd sesi geliyordu. Hizmetçiye, “Git bak bakalım! Bu ses
nedir?” dedim. Hizmetçi dönünce, “Komşumuz olan filân
“Sizden birisi namaz kıldığı zaman, konuşmadığı ve namaz
kimse gece aniden ölmüş” dedi. Sabah olduğunda evine
kıldığı yerden ayrılmadığı müddetçe, melekler o kimse için;
gittim. Hakîkaten ölmüş idi ve boynunda da kesik izi vardı.”
“Allahım! Onu af ve mağfiret eyle! Ona merhamet eyle” diye
duâ ederler.”
Ebû Sa’îd-i Hudrî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîsi şerîfte buyuruldu ki: “Eshâbımın hiçbirine dil uzatmayınız.
“Muhammed’in nefsi kudret elinde bulunan Allahü teâlâya
Onların şanlarına yakışmayan birşey söylemeyiniz! Nefsim
yemîn ederim ki, oruçlunun ağız kokusu, Allahü teâlâ indinde
yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, sizin
misk kokusundan daha hoştur. Allahü teâlâ, “Kulum, oruç için
biriniz Uhud dağı kadar altın sadaka verse, Eshâbımdan
vereceğim mükâfattan dolayı, yemesini, içmesini ve şehvetini
birinin bir müd arpası kadar sevâb alamaz.”
terkediyor. Orucun karşılığını ben veririm” buyurur.”
Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Cehenneme girmesi lâzım
“Bana itaat eden, Allahü teâlâya itaat etmiş olur. Bana karşı
gelen yetmiş bin günahkâr müslüman, Osman’ın şefaati ile,
gelen, Allahü teâlâya karşı gelmiş olur.”
sualsiz, hesapsız Cennete girecektir.”
“Sizden birisi İmâm olduğu zaman, namazı hafif kıldırsın.
3) Keşf-üz-zünûn sh. 341, 705
Çünkü onlar arasında, zaîf, yaşlı ve hasta olabilir. Sizden birisi
yalnız kıldığı zaman, istediği kadar uzatsın.”
4) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1, sh. 88
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîflerde
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 167
buyuruldu ki: “Beş vakit namaz ve Cum’a namazı, büyük
günahlardan sakınan kimse için, aralarında işlenen küçük
günahlara keffârettir.”
“Muhammed’in nefsi kudret elinde bulunan Allahü teâlâya
yemîn ederim ki, îmân etmedikçe Cennete giremezsiniz.
Birbirinizi sevmedikçe, kâmil bir îmân ile îmân etmiş
olamazsınız. Size, riâyet ettiğiniz takdîrde birbirinizi çok
seveceğiniz bir şeyi bildireyim mi?” Eshâb-ı Kirâm, “O şey
nedir, yâ Resûlallah?” dediler. “Aranızda selâmı
yayınız” buyurdu.
“La ilahe illallah diyen ve iyiliği emredip kötülükten alıkoyan bir
kimse bulunduğu müddetçe, kıyâmet kopmaz.”
“Bir kimse farz olan namazı kılar, fakat namazın rükû’unu,
secdesini, tekbîrini ve onda tazarrûyu (yalvarmayı) tam
yapmazsa, o kimse sermâyesini bitiren tüccâra benzer.”
Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “En büyük hırsız, kendi
namazından çalan kimsedir” buyurdu. “Yâ Resûlallah! Bir
kimse kendi namazından nasıl çalar?” diye
sordular. “Namazın rükû’unu ve secdelerini tamam
yapmamakla” buyurdu.
“Safları, doğru ve düzgün yapmak, namazın güzelliğindendir.”
AHMED BİN MEVDÛD ÇEŞTÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Mevdûd bin Yûsuf
el-Çeştî’dir. Hâce Mevdûd Çeştî hazretlerinin oğul, talebe ve
halîfelerinin en yükseklerindendir. Mübârek babasının
teveccüh ve himmetleri ile yetişip, evliyâlık yolunda çok üstün
derecelere yükseldi. Babasının vefâtından sonra, onun halîfesi
oldu. Babasının makamında, talebeleri yetiştirmekle vakitlerini
geçirdi. Herkese karşı şefkatli ve merhametli idi. İstisnasız
bütün insanlara karşı iyilik etmek, onlara İslâmiyeti tanıtmak,
doğru olarak anlatmak için çırpınırdı. Herkesin makbûlü idi.
Herkes tarafından sevilir, kendisine hürmet edilirdi.
Hâce Ahmed bin Mevdûd el-Çeştî hazretleri, 507 (m. 1113)
senesinde Çeşt beldesinde doğdu. 577 (m. 1181) senesinde
orada vefât etti. Kabri doğduğu yerdedir.
Rivâyet edilir ki; bir sene hac mevsimi yaklaşırken, Ahmed-i
Çeştî hazretleri, bir gece rü’yâsında Fahr-i kâinat (
aleyhisselâm ) efendimizi gördü. Kendisine; “Ey Ahmed! Biz
sana müştakız, âşıkız” buyurdu. Sabah olunca, Ahmed bin
Mevdûd hazretleri, kendisine en yakın üç kıymetli dostu ile
yola çıkıp, Mekke-i mükerremeye vardı. Haccın şartlarını eda
“Birisi Resûlullaha ( aleyhisselâm ), “En faziletli amel
ettikten (yerine getirdikten) sonra, Peygamber efendimizin
hangisidir?” diye suâl etti. “Allahü teâlâya îmândır” buyurdu.
mübârek Ravda-i mütahhara’sını (kabr-i şerîflerini) ziyâret için
“Sonra hangisidir?” dedi. “Allah yolunda cihâddır” buyurdu.
Medîne-i münevvereye gitti. Peygamber efendimize olan
Soran kimse, “Sonra hangisidir?” diye suâl edince, “Hacc-ı
aşkından dolayı, oradan ayrılamadı. Devamlı ibâdet, tâat ile,
mebrûrdur (kabûl olunmuş hacdır).” buyurdu.
Allahü teâlâyı zikretmek ve Resûlullah efendimize (
aleyhisselâm ) salevât-ı şerîfe getirmekle meşgûl oldu. Altı ay
“Müslümanın, müslüman üzerinde beş hakkı vardır: Selâmına
orada kaldı. Ahmed bin Mevdûd hazretlerinin hâlini
cevap vermek, hastasını yoklamak, cenâzesinde bulunmak,
anlıyamıyan ba’zı kimseler, onu Ravda-i mutahhara etrâfından
da’vetine gitmek ve aksırıp elhamdülillah diyene,
uzaklaştırmak istediler. Bu sırada Ravda-i mütahharadan
yerhamükellah demek.”
şöyle bir ses duyuldu ki, “Sakın bu kimseyi incitmeyiniz! O,
bize müştak (âşık) olanlardandır. Biz de ona müştakız”
diyordu. Orada bulunanların hepsi bu sözü duydular. Hâce
1) Tabakat-üş-Şâfiiye cild-6, sh. 7
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 300
Ahmed bin Mevdûd hazretleri, daha sonra Resûlullah (
aleyhisselâm ) efendimizin ma’nevî müsâade ve işâretleri ile
Bağdad’a dönüp, evliyânın büyüklerinden Şihâbüddîn-i
Sühreverdî hazretlerinin hânegâhına geldi. Şihâbüddîn
hazretleri buna çok izzet ve ikramda bulunup, çok hürmet etti.
vardı. Hocamın önünde bulunan birisiyle bir aralık ba’zı
Orada Bağdad halîfesi ile görüştü. Halîfe kendisini da’vet etti.
mes’eleleri konuştuk, ikinci gün, ben yine âdetim üzere
Kendisine çok iltifât edip, ikramlarda bulundu. O da, halîfeye
meclisteki halkanın sonuna oturdum. Bu kişi de yanıma gelip
çok güzel öğütler hoşa giden nasihatler Allahü teâlânın
oturdu. Hocamız da ona: “Yerini niçin terk ettin” deyince, o da,
emirlerini yerine getirmenin faziletini, insanlara hizmet etmenin
“Bununla beraber oturmak için terk ettim” diye cevap verdi.
kıymetini anlattı. Bütün nasihat ve tavsiyeleri kabûl edildi.
Yemîn ederim ki, kısa bir zaman sonra, fıkıh ilminde
Gideceği zaman, halîfe kendisine çok hediyeler arzetti ise de,
yükseldim. Bu konudaki ilmim, onunla daha çok kuvvetlendi.
onun hatırı için az bir miktarını kabûl etti. Bunları da şehrin
Artık ben de, onunla beraber hocamın yanında oturmaya
dışına çıkınca fakirlere verdi. Kendisi de Horasan’a gidip,
başladım.”
orada insanlara İslâmiyeti, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını
anlattı.
İbn-i Cevzî şöyle anlatıyor: “Onun yanında sâlih kimselerden
bahsedildiği zaman, kalbi yumuşar, ağlar ve: “Allahü teâlânın
yanında, âlimlerin kadrü kıymeti çoktur. Rabbimin, beni de
onlardan yapmasını niyaz ederim” derdi.
1) Nefehât-ül-üns trc. sh. 368
Ebü’l-Bekâ’ bin Taberzed diyor ki, “Onun vefât ettiği gün, Kâdı
2) Hadikat-ül-evliyâ 2. kısım. sh. 152
Ebû Bekr bin Abdülbâkî’nin yanında idim. Hemen bize haber
verildi. Bunun üzerine o da: “La ilahe illallah!.. Akranlarımızın
ölümü, direklerin yıkılması gibidir” dedi.
AHMED BİN MUHAMMED ED-DÎNEVERÎ (Ebû Bekr bin
Ebü’l-Feth)
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 68
Bağdad’da yetişen Hanbelî âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 98
Muhammed bin Ahmed ed-Dîneverî el-Bağdâdî’dir. Künyesi,
Ebû Bekr’dir. Babasının künyesi de Ebü’l-Feth idi. Hanbelî
3) Tabakât-ı Hanâbile (Zeyli) cild-1, sh. 190
fakîhlerinin büyüklerinden ve meşhûrlarındandır. Hadîs ilmini
Ebû Muhammed et-Teymî’den, Ca’fer es-Sirâc’dan ve başka
âlimlerden aldı. Fıkıh ilmini Ebü’l-Hattâb’dan öğrendi. Fıkıhta
daha çok yükseldi. Zamanının fakîhleri arasında en büyüğü
oldu. Âlimler ile yaptığı münâzaralarda hep üstün gelirdi. Onun
bu üstünlüğünü, Şafiî âlimlerinin büyüğü Es’âd-ı Mîhenî de
kabûl ettiğini bildirmektedir. 532 (m. 1138) senesinde vefât
etti.
Hanbelî âlimlerinin en büyüklerinden olan Ahmed Dîneverî
mezhebini bildiren çok kitap yazdı. Bunlardan “Et-Tahkîk fî
mesâil-üt-ta’lîk” kitabı çok kıymetlidir. Kendisinden birçok
büyük âlimler ders okuyup icâzet aldılar. Ebü’l-Feth bin Münî
ve Vezîr İbn-i Hübeyre bunlardandır. İbn-i Cevzî diyor ki, “Ben
de, hocamız İbn-i Zâgûnî vefât ettikten sonra, dört sene kadar
onun dersinde bulundum.”
Kendisi şöyle anlatıyor: Hocamız Ebû Hattâb’dan fıkıh
öğreniyordum. Derse başladığım ilk sıralarda, ilim halkasının
sonunda oturuyordum. Orada diğer insanlar, ilimdeki
derecelerine göre oturuyorlardı. Hocamla aramızda iki-üç kişi
AHMED BİN MUHAMMED EL-ERCÂNÎ
Fıkıh âlimi ve şâir. Künyesi Ebû Bekr olup ismi, Ahmed bin
Muhammed bin Hüseyn el-Ercânî’dir. Lakabı Nâsihuddîn idi.
Ahmed bin Muhammed, aslen Şîrâzlıdır. 460 (m. 1068)
senesinde doğdu. Kâdılık yaptığı Tüster’de 544 (m. 1149)
senesi Rebî’ül-evvel ayında vefât etti.
Ebû Bekr el-Ercânî, İsfehan’da Ebû Bekr Muhammed bin
Ahmed bin Hasen bin Mâce ile beraber hadîs-i şerîf dinledi.
Ayrıca Kirman’da, şerîf Ebî Ya’lâ bin el-Hebbâriyye’den hadîs-i
şerîf dinledi. Kendisinden de; Ebû Bekr Muhammed bin Kâsım
bin Muzaffer bin Eş-Şehrezûrî, Abdurrahîm bin Ahmed bin ElUhve, İbn-ül-Haşşab en-Nahvî ve birçok âlim hadîs-i şerîf
dinleyip, ilim öğrendi.
Ebû Bekr el-Ercânî’nin, Hazreti Ebû Bekr’den
rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; Peygamber efendimiz
( aleyhisselâm ) bir işe başlarken buyururlardı ki:
İnsanların faydalanması için yazdığı eserlerinden
“Yâ Rabbi işimi hayırlı kıl ve benim için en iyi
“Mukaddimet-ül-Gazneviyye”. İsmindeki kitabında; farzlar,
olanını seç.”
vâcibler, sünnet ve edebler, ferâiz, ilim öğrenmek, îmânın
esasları, sular ve çeşitleri, istibrâ ve istincânın fazileti, abdest
Ebû Bekr el-Ercânî hazretlerinin, son derece güzel şiirleri
ve fazileti, misvak kullanmak, namaz, zekât, Ramazân-ı şerîfin
vardır. El-Hasîde, yazdığı bir kitabında şöyle der: “El-
fazileti, İmâm-ı a’zamın büyüklüğü, fazileti ve menkıbeleri
Ercânî’nin ömrü, İsfehan’daki Nizâmiyye Medresesi’nde geçti.
anlatılmaktadır. Bu kitab, hacmi küçük, fakat çok faydalıdır. Bu
Çok şiirleri vardır. Onun gibisi görülmedi. Çok kıymetli bir
kitabı el-İmâm Ebü’l-Bekâ Muhammed bin Ahmed bin Ziya
âlimdi.”
şerh ederek “Diyâ-ül-ma’neviyye âlel-mukaddimet-il-
Ebû Bekr el-Ercânî’nin yazdığı eserlerden biri olan, “Dîvânü
şi’r-il-kebîr”i meşhûrdur.
Yazdığı bir şiirde şöyle demektedir: “Yaşadığım şu zamanda,
fukahânın en şâiri oldum. Bana denk olan birisi çıkmadı. Veya
şöyle de söyleyebilirim: Şâirler içerisinde, fıkıh ilminde en
önde gelen oldum. Şiir söylediğimde herkes onu ezberliyor,
yazıyor, tabediyor. Fakat müşkil ve zor bir işle karşılaştığımda
meşveret ehline mutlaka sorarım. Zira insanın kendi gözü, işin
iç yüzünü göremez. Başkasına danışmakla, insan, hâdiseler
karşısındaki hareket tarzını daha iyi öğrenir.”
Gazneviyye” ismini verdi.
Ahmed bin Muhammed el-Gaznevî’nin ( radıyallahü anh )
diğer eserleri; “Kitâbü Ravdât-il-ihtilâf-il-ulemâ”, “Usûl-i fıkh”,
“Kitâbü Ravdât-il-mütekellimîn” ve bunun muhtasarı “Kitâb-ülmüntekâ min Ravdât-il-mütekellimîn” ve “El-Hâvî”dir. Ahmed
bin Muhammed” el-Gaznevî hazretleri, Mukaddimet-ülGazneviyye fî fürû’il-Hânefiyye isimli çok kıymetli kitabının
mukaddimesinde buyuruyor ki: “İnsanların, ilim öğrenme
husûsunda gevşek davrandıklarını, vakitlerini mâlâya’nî ile
uğraşarak geçirdiklerini ve kendilerini yoktan var eden
yaratıcıya kavuşturacak şeylerden yüz çevirdiklerini görünce
kısa ve öz olarak, ibâdet konularını anlatan, hacmi küçük,
içindeki bilgiler büyük olan bu kitabı hazırladım. Dînin
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 94
emirlerini yerine getirmekle mükellef olan herkese, lâzım olan
bilgileri zikrettim. Onların, Allahü teâlânın rızâsına ve
2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-6, sh. 52
rahmetine kavuşturacak amellerine yardımcı olmak istedim.
Allahü teâlâ niyyetimizi hâlis eyleyip, kusurlarımızı affetsin.
3) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 151
4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 137
Rahmetine kavuştursun. Âmin.”
Ahmed bin Muhammed el-Gaznevî, ilim
öğrenmenin fazileti babında buyuruyor ki: “Îmân
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 226
6) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1306
bilgilerinden sonra ilimlerin en güzeli ve en
üstünü, fıkıh ilmidir. Allahü teâlâ Bekâra sûresi
269. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor ki;
“Hak teâlâ dilediği kimseye faydalı ilim (hikmet)
ihsân eder. Kime hikmet verilmişse muhakkak
ona çok hayır verilmiştir. Bu âyet ve öğütleri,
ancak kâmil akıl sahipleri anlar.” Kelbî (
radıyallahü anh ), buradaki hikmetin fıkıh ilmi
AHMED BİN MUHAMMED EL-GAZNEVÎ
olduğunu bildirmiştir. Neml sûresi 15. âyet-i
kerîmesinde meâlen buyurdu ki, “Biz, Dâvûd ve
Hanefî fıkıh ve usûl âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin
Süleymân’a (hüküm ve kaza)ilmi verdik. Onlar
Mahmûd bin Sa’îd el-Gaznevî el-Kâşânî el Hanefî’dir.
da, “Allahü teâlâya hamdolsun ki, (nübüvvet,
Muhammed bin Yûsuf el-Hüseynî, Alâüddîn-i Kâşânî ve başka
kitap ve şâir ilimler ve hikmetle) bizi (kendilerine
âlimlerden fıkıh ilmini tahsil etti. Hanefî mezhebinin önde
bu hasletlerin verilmediği) mü’minlerin çoğu
gelen âlimlerinden oldu. 593 (m. 1197) senesinde Haleb’de
üzerine üstün kıldı.” dediler.” (Tibyân tefsîrinde
vefât etti.
bildirildiğine göre, bu âyet-i kerîme; ilmin şerefinin
diğer bir çok ni’metlerden üstün olduğuna
“Allah rızâsı için ilim öğrenen kimse, gündüzleri
işârettir. Kendilerine ilim verilenler, diğer
sâim (oruçlu), geceleri kâim (gece namazı kılan
mü’minlerin çoğundan faziletli olurlar.) Mücâdele
kimse) gibidir. Kişinin ilimden bir bâb (bir mes’ele)
sûresi onbirinci âyetinin sonunda meâlen
öğrenmesi, o kimsenin Ebû Kubeys dağı kadar
buyuruluyor ki, “... Allahü teâlâ kendilerine ilim
altını olup, onu Allah yolunda harcamasından
verilen (ilimleriyle âmil olan) âlimlerin derecelerini
daha hayırlıdır.”
yükseltir...” Allahü teâlâ Zümer sûresi 9. âyetinde
meâlen buyurdu ki: “Bilen ile bilmiyen, hiç bir olur
Hasen-i Basrî hazretleri buyurdu ki; “Kıyâmet gününde
mu? Bilen, elbette kıymetlidir.” ilmin faziletine
şehidlerin kanı, âlimlerin mürekkebi ile tartılacak. Şehidler
dâir, daha birçok âyet-i kerîme vardır.
diyecekler ki, “Âlimler, zamanlarının ışık kaynağıdır. Her âlim
zamanının lâmbasıdır. İnsanlar âlimin vâsıtası ile
Hadîs-i şerîflerde de buyuruldu ki: “Allahü teâlâ
aydınlanırlar.”
bir kuluna hayır murâd ederse, onu dinde fakîh
kılar ve onu doğruya (irşâd eder.)
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu
ki; “Kıyâmet günü Allahü teâlâ âbidlere (çok
“Her kim Allahü teâlânın dîninde fakîh olursa,
ibâdet edenlere), mücâhidlere (cihad edenlere),
Allahü teâlâ ona, din ve dünyâ sıkıntılarında
“Cennete giriniz” buyurur. Âlimler derler ki, “Yâ
kâfidir.”
Rabbî! Bizim ilmimizle onlar ibâdet ve cihâd
ettiler.” Bunun üzerine Allahü teâlâ onlara
“Allahü teâlâ, ilim öğrenmek için yola çıkan
kimseye, Cennet yollarından bir yolu kolaylaştırır.
Melekler, ilim talebesinin yaptığı şeyden râzı
buyurur ki: “Benim indimde siz, melekler gibisiniz.
Şefaat ediniz.” Onlar da şefaat edecekler, sonra
Cennete gireceklerdir.”
olarak, kanatlarını onun üzerine gererler.
Semâda ve yeryüzünde bulunanlar ve
Başka bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Dinde,
denizlerdeki balıklar onun için istiğfarda
Allahü teâlâya ibâdet yönünden fıkıhdan daha
bulunurlar.”
efdal bir şey olmadı. Bir fakîh (fıkıh âlimi),
şeytana karşı bin âbidden daha kuvvetlidir.”
“Âlimin, âlim olmayan âbide üstünlüğü, dolunayın
diğer yıldızlara üstünlüğü gibidir.”
Başka bir hadîs-i şerîfte de buyuruldu ki: “Her
şeyin bir direği vardır. Dînin direği de fıkıhtır.”
“İlimsiz zühd, kirişsiz yaya benzer.”
“Âlim ve ilim öğrenen, sevâbda birdir, insanlar ya
“Âlimler, peygamberlerin vârisleridir.
Peygamberler, dirhem ve dinar miras
âlimdir. Ya da müteallimdir (ilim öğrenendir).
Bunlardan başkasında hayır yoktur.”
bırakmadılar. Onlar, ancak ilmi miras bıraktılar.
Kim ilim alırsa bol nasîbe kavuşmuştur.”
Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İnsanlar, öldüğü
hâl üzere dirilecektir. Âlim, âlim olarak, câhil,
“Allahü teâlânın Cehennemden azâd ettiği
câhil olarak dirilecektir.”
kimseleri görmek istiyenler, ilim taleb edenlere
baksın. Muhammed’in (aleyhisselâm) nefsi, yed-i
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Hazreti
kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki,
Ali’ye buyurdu ki: “Yâ Ali! Ya âlim ol! Ya ilim
âlimin kapısına gidip gelen talebenin her
talebesi ol! Ya da âlimi dinleyen ol! Dördüncüsü
adımına, Allahü teâlâ bir senelik ibadet (sevâbı)
olma, helak olursun.” Hazreti Ali! “Yâ Resûlallah!
yazar ve her adımı için Cennette bir şehir bina
Dördüncüsü kimlerdir?” diye suâl edince;
ettirir. Yeryüzünde yürüdüğünde, yeryüzü, onun
“Bilmeyenler, öğrenmeyenler, din ve dünyâ
için istiğfarda bulunur. Akşam ve sabah mağfiret
işlerini âlimlere sormayanlardır. Onlar muhakkak
olunur.”
helak olacaklardır” buyurdular. (Resûlullah (
aleyhisselâm ), bu sözü üç defa tekrar ettiler.)
Allahü teâlânın rahmetine muhtaç bu fakîr (ya’nî
Îsâ aleyhisselâm buyurdu ki; “Öğrenen, amel eden ve
bu kitabın müellifi olan Ahmed bin Muhammed)
başkalarına öğreten kimse, semâvat âleminde büyüklerden
der ki: “İlmin üstünlüğü, âlimin derecesi böyle
olarak çağrılır.”
yüksek olduğuna göre, her akıllı kimsenin ilmin
faziletine kavuşmak, âlimlerin bu mertebesine
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu
ulaşmak için ilim ve fıkıh öğrenmesi gerekir.
ki: “Ağaçların çoğu meyva vermez. Meyvelerin
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ilim
hepsi tayyib (tatlı, temiz, yenebilir) değildir.
öğrenmeyi emredip; “İlim, Çin’de de olsa onu
Âlimlerin de hepsi mürşid (yol gösterici), ilimlerin
alınız. Zîrâ ilim öğrenmek (ilmihâlini öğrenmek),
hepsi fâideli değildir.”
kadın erkek her müslümana farzdır” buyurmuştur.
Hazreti Ömer bin Hattâb, Hazreti Abdullah bin Selâm’a “İlim
Muâz bin Cebel ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki; “İlim
erbâbı kimdir?” diye sordu. O da “Bildiği ile amel edendir”
öğreniniz. Zîrâ ilim öğretmek hasenedir. İlim talebi ibâdettir,
dedi. Hazreti Ömer ( radıyallahü anh ), “Âlimlerin gönlünden
ilim müzâkeresi tesbihtir, ilim öğrenmek için çalışmak, gayret
ilmi yok eden nedir?” diye sorunca, o da, “Tamâ’dır (Dünyâ
etmek cihâddır. İlmi bilmeyene öğretmek sadakadır, ilmi ehline
lezzetlerini haram yollardan aramaktır.) dedi.
vermek kurbettir, ibâdettir, ilim, Cennet ehlinin meş’alesidir.
Yalnızlıkta en iyi arkadaş, gurbette en iyi dost, halvette
(yalnızlıkta) en iyi konuşucu, sırlarda en iyi yol gösterici,
zorlukta en iyi yardımcı, dostlara zînet, düşmana karşı silâh,
ölüm ânında doğruyu gösteren yardımcı, kabirde arkadaş,
kıyâmette şefaatçi, Cennete götürücüdür. Allahü teâlâ
ba’zılarını ilim ile yüceltir (yükseltir). Onları hayırlara vesile
eder, dinde kendilerine ve eserlerine i’timâd edilen imamlar ve
işlerinde kendilerine uyulan kimselerden yapar.
Sehl bin Abdullah ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “Âlimler
hâriç, insanların hepsi ölüdür, ilmi ile âmil olanlar hâriç,
âlimlerin hepsi sarhoştur. Muhlisler hâriç, ilmi ile âmil olanların
hepsi mağrurdur. Muhlisler de, (ihlâslarını kaybetme
husûsunda) büyük tehlike üzeredirler.”
Hazreti Ali ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “Âlim, ilmi ile amel
etmezse, câhil, ondan ilim öğrenmekten geri durur.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Câhil yetmiş defa
Kerem sahibi olan Allahü teâlâdan dileriz ki, ilim ve anlayış ile
bizi rızıklandırsın, bizi ebrârın menziline ulaştırsın ve âlimler
ile beraber haşretsin. Onların şefaati ile Cennete girmemizi
mağfiret olunur. Âlim bir defa bile mağfiret
olunmaz (Çünkü âlim, bildiği hâlde günah
işlemiştir).”
nasîb eylesin.
“Kıyâmet günü insanlardan azâbı en şiddetli
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyuruyor
ki; “Âlimler, sultanlarla görüşmedikçe, dünyâya
olanı, Allahü teâlânın ilmi ile ona fayda vermediği
kimsedir.”
dalmadıkça, Allahü teâlânın kulları üzerinde
emînidirler. Eğer sultanlarla görüşüp ve dünyâya
“Âlim, ilmi ile âmil olmadıkça âlim olamaz.”
dalarlarsa, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ihânet
etmiş olurlar. Bunlardan uzaklaşınız ve onları
“Âhır zamanda, câhil âbidler, fâsık âlimler
sakındırınız!”
bulunacaktır.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) yine bir
“İlmi arttığı hâlde zühdü artmayan kimsenin,
defasında; “Bilmiyen kimselere veyl (yazıklar)
Allahü teâlâdan uzaklığı artmıştır.”
olsun” buyurdular. Bundan sonra da yedi defa;
“Bildiği ile amel etmeyenlere de yazıklar olsun”
diye tekrar ettiler.
Ebüdderdâ hazretleri buyuruyor ki; “Kıyâmet gününde, “Yâ
Üveymir (Ebüdderdâ) ne öğrendin?” diye sorulmasından
korkmam. Ancak ben, kıyâmet günü, “Yâ Üveymir! Bildiğinle
ne amel ettin?” diye sorulmasından korkuyorum.”
Hasen-i Basrî hazretleri buyurdu ki; “Âlimlerin cezası, kalbinin
ölmesidir. Kalbin ölmesi de, dünyâyı istemesidir.”
Mâlik bin Dinar ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “Bunu
kitaplarda okudum. Allahü teâlâ buyuruyor ki: (Âlim dünyâyı
sevdiği zaman, ona yapacağım şeylerin en ehveni; kalbinden,
bana münâcaatın tatlılığını çıkarmaktır.)”
Îsâ aleyhisselâm buyurdu ki; “İlim öğrenip de ilmiyle amel
adâlet ile hükmetmelidir. Sultâna ve herhangi bir kimseye,
etmeyen kimse, gizlice zinâ eden, hamileliği ortaya çıkınca da,
fakire ve zengine hüküm verirken eşit davranmalıdır. Zengine
insanlara rezîl, kepaze olan kadın gibidir. Allahü teâlâ,
ve mevki sahibine bu hâllerinden dolayı boyun eğmemeli,
kıyâmet gününde böyle kimseleri gözler önünde rezîl eder.”
Allahü teâlânın emrine boyun eğmelidir. İnsanlara, dünyalık,
mevki ve makamlarına göre değil, o kimsenin Allah indindeki
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Her kim kendinde
üstünlüğüne göre kıymet vermelidir. Hayır sahiplerini sevmeli,
bulunan ilmi gizlerse, Allahü teâlâ ona Cehennem
onları daha çok hayırlara teşvik etmelidir. Kendilerinden
gemlerinden bir gem takar.”
kötülük meydana gelen kimselerin bu kötülüklerine buğz
Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “Fakih, dünyâdan
uzaklaşmış, âhıreti isteyen, dîninde basiret sahibi, Rabbine
ibâdete devam eden kimsedir.”
Denilmiştir ki; “Âlimler helâlinden mal toplarsa, avam şüpheli
şeyleri yer. Âlim şüpheli şeyi yerse, avam haram yer. Âlim
haram yerse, avam kâfir olur.”
etmeli, onlara doğru yolu, saadet yolunu göstermelidir. Fitne
çıkarmadan, zulme mâni olmaya çalışmalıdır. Kapısını
herkese açmalı, kimseyi red etmemelidir. İlim talebesine
nasihat vermeli, onlara karşı tevâzu göstermelidir. Onlara ilim
öğretirken, sabır ve tahammül göstermeli, onları ilme teşvik
etmelidir. Kendilerine şefkatle muâmelede bulunarak,
imkânları nisbetinde kendilerine ihsânda bulunmalıdır.
İnsanlara ilim öğretmesi, sırf Allah rızâsı için olmalı, şöhret
Peygamber efendimize ( aleyhisselâm )
için, mevki ve makam ele geçirmek için çalışmamalıdır. İlmin
insanların en kötüsünün kim olduğu suâl
yayılması, âlimlerin çoğalması, câhillerin azalması, İslâmın
edildiğinde: “Bozuldukları zaman âlimlerdir. Eğer
kuvvet bulması, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetinin
âlimler bozuk olursa, âlem de onların bozukluğu
yerine getirilmesi, helâl ve haram olan şeylerin ayrılarak belli
ile bozulur” buyurdu.
olması için gayret etmelidir.
Müellif der ki: Madem ki, ilimden maksat, ilmi ile amel etmektir.
Allahü teâlâ, ilimleri ile âmil olan âlimlere, âhırette çok savap
O hâlde, âlim olan kimsenin ilmi ile amel etmesi, sonra
vereceğini va’d etti.
insanlara öğretmesi gerekir. Böylece ondan, başkaları da
istifâde ederler. Âlim, dâima Allahü teâlâdan korkmalı,
emirlerine itaat etmeli, nehiylerinden (yasaklarından)
kaçınmalı, kazasına rızâ göstermeli, dîn-i İslâmı
kuvvetlendirmeli, ilmi yaymaya devam etmeli, sultanlarla
görüşmekten, onların dünyâsından uzaklaşmalı, Allahü
teâlânın verdiği rızka kanâat ederek, vakıf malından
kaçınmalı, Allahü teâlânın verdiğinden fazlasını istememeli,
insanların elinde olana göz dikmemeli, o, mal için alçalmamalı,
kendi ilmi ile ucba kapılmamalı, hâllerini murâkabe ve
a’zâlarını muhafaza etmeli, sözünde sâdık, işinde dürüst,
hükmünde âdil olmalı, doğru söze kulak vermeli, yumuşaklıkla
ve insaf ile cevap vermeli, bir sınıfa meyl ederek diğer sınıfı
terk etmemeli, insanlara nasihat etmeli, onları Allahü teâlâya
itaate da’vet etmeli, onlara iyiliği emredip, kötülükten
sakındırmalı, aralarında doğru olarak hüküm vermeli,
mazlûma yardım etmelidir. Rüşvet almamalı, ba’zılarından
menfaat bekliyerek, yanlış birşeye doğru dememeli ve
ba’zılarından da korkarak, doğru birşeyi söylemekten
çekinmemelidir. Ba’zıları, yanlış birşeyi söylemesi için
kendisini zorlasalar bile, doğruyu söylemekten
sakınmamalıdır. Kuvvetli ile zayıf arasında bir hüküm vermesi
gerektiğinde, kuvvetlinin tarafına meyletmekten çok sakınıp,
Fakîh Ebü’l-Leys-i Semerkandî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki;
“Hakîki ilim sahiplerinde şu on haslet bulunur. Haşyet (Allah
korkusu), nasihat, şefkat, tahammül, sabır, hilm, tevâzu,
insanların malından uzak olmak (insanların malında gözü
olmamak), Allahü teâlânın kitabını çok okumak ve az hicab
(bu da kapısının herkese açık olması demektir). Allahü teâlâ
bizi, ilmi ile hâlis amel işleyip, sabır ve tevekkül edenlerden
eylesin. Âmin.”
Biliniz ki, mükellef olan kimseye ilk ve birinci lâzım olan şey;
Allahü teâlâya inanmaktır, bilmektir. Zira yaratan, şekil ve rızık
veren O’dur. Nitekim Allahü teâlâ, Mü’min sûresi
altmısdördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki; “Allahü
teâlâ sizi tasvir etti (şekillendirdi) ve şekillerinizi güzel kıldı.
Sizi, helâl, leziz ve temiz yiyeceklerle rızıklandırdı. İşte (şekil
veren ve rızkı yaratan) Rabbiniz Allahü teâlâdır.” Allahü
teâlâyı, kendisini tavsif ettiği, bildirdiği gibi bilmek lâzımdır.
Allahü teâlâ, İhlâs sûresinde meâlen buyuruyor ki, “(Yâ
Muhammed (aleyhisselâm)! Sana Allahü teâlâdan suâl
edenlere)’de ki, Allahü teâlâ birdir. (Şeriki ve nazîri yoktur.)
Allahü teâlâ Samed’dir. (Herşey O’na muhtaçtır. O, hiçbir şeye
muhtaç değildir. Büyüklük O’nda nihâyet bulmuştur. Bütün
sıfatlarında kâmildir. Dâim ve bâkidir. Her ayıbdan
Misvak bahsinde buyuruyor ki: “Misvak
münezzehdir.) O, doğurmadı ve doğrulmadı. (Ana ve baba
husûsunda, Resûlullah efendimizden birçok
olmadı. Kimseden doğmadı.) Hiçbir şey O’na yakın ve denk
hadîs-i şerîfler nakledilmiştir. Hadîs-i şerîflerde
olmadı.”
meâlen buyuruldu ki: “Misvak ağız için temizliktir.
Ve Allahü teâlânın rızâsına kavuşmağa sebebtir.”
Nisa sûresi 171. âyet-i kerîmesinde meâlen
buyuruldu ki, “Allahü teâlâ ancak bizzat ilâh ve
“Oruçluya helâl olan şeylerin en hayırlısı,
ehaddir (Birdir). Çocuğu olmaktan münezzehtir.”
misvaktır.”
Şûra sûresinin onbirinci âyet-i kerîmesinde
“Şayet ümmetime zor gelmiyeceğini bilseydim,
meâlen buyuruldu ki; “... O’nun benzeri (misli
her namaz için misvak kullanmalarını
dengi) yoktur...”
emrederdim.”
Mükellef olan kimse Allahü teâlâya îmândan
“Kur’ânın yollarını misvak ile temizleyiniz.”
sonra, Allahü teâlânın meleklerine, kitaplarına,
peygamberlerine, âhıret gününe, kadere, hayrın
ve şerrin Allahü teâlâdan geldiğine inanmalı,
peygamberler arasında fark gözetmemeli,
hepsinin Allahü teâlânın peygamberi olduğunu
kabûl edip inanmalıdır. Mükellef olan kimse
“Abdest imânın, misvak da abdestin yarısıdır.”
“Kişinin misvak ile kıldığı iki rek’at namaz,
misvâksız kıldığı yetmiş rek’at namazdan daha
efdaldır.”
bunları yaparsa, onun müslüman olduğuna
“Misvak kullanınız. Zira misvak kullanmakta on
hükmedilir. Bundan sonra lâzım oldukça, sırası
fâide vardır. Ağız kokusunu ve kirini temizler.
geldikçe, ibâdet bilgilerini öğrenmek ve yapmak
Rabbin rızâsına kavuşturur. Melekleri
gelir, îmân bilgilerini öğrendikten sonra, kendisine
ferahlandırır. Gözleri cilâlandırır. Dişleri parlatır.
lâzım olan ibâdet bilgilerini öğrenmek ve bunlara
Diş etlerini kuvvetlendirir. Yemeği hazmettirir.
uygun amel etmek elbette lâzımdır. Allahü teâlâ,
Balgamı söker. Namazın sevâbını katkat arttırır.
Zâriyât sûresi 56. âyet-i kerîmesinde meâlen
Kur’ânın yolu olan ağzı temizleyip, ağız kokusunu
buyuruyor ki: “Ben, insanları ve cinleri, ancak
güzelleştirir.”
bana ibâdet etsinler (ve beni bilsinler) diye
yarattım.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Hazreti Ali’ ye; “Yâ Ali!
Misvak kullan! Zira misvakta, din ve beden için yirmidört fâide
Cebrâil aleyhisselâm, Resûlullaha ( aleyhisselâm
vardır” buyurdu.
), “İslâm nedir?” diye suâl ettiğinde, Resûlullah (
aleyhisselâm ) buyurdu ki; “İslâm, Allahü
Kul, Allah rızâsı için misvak kullanmalı, Peygamber
teâlâdan başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in
efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnetini yerine getirmelidir. Bu
( aleyhisselâm ) Allahü teâlânın resûlü olduğuna
işe riya, gösteriş, menfaat karıştırmamalıdır.
şehâdet etmen, (kat’î olarak, görmüş gibi
inanman, günde beş defa) vakti gelince namaz
Ağzını misvak ile zâhiren temizlediği gibi, gıybet, yalan,
kılman, malının zekâtını vermen, Ramazân-ı şerîf
dedikodu, söğmek, yalan yere yemîn etmek, iftira, haram
ayında (her gün) oruç tutman ve gücün yetiyorsa,
yemek, yalancı şahitlik yapmak, fazla konuşmak gibi
ömründe bir kere hac etmendir (Kâ’be-i
durumlardan koruyarak, ma’nevî bakımdan da temizlenmelidir.
muazzamayı ziyâret ve tavaf etmendir).”
Misvak kullanmak, dünyâda birçok fâideye sebeb olduğu gibi,
âhırette de yüksek derecelere kavuşmaya vesiledir. Allahü
Allahü teâlâya îmândan sonra, dîn-i İslâmda en
teâlâdan yardım ister, dünyâ ve âhırette selâmet üzere
mühim emir, birinci vazîfe; namaz kılmaktır. Bir
bulundurmasını niyaz ederiz.”
hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Namaz dinin
direğidir. Kim namazı kılarsa, dînini ikâme etmiş
Abdestin fazileti hakkında buyuruyor ki;
olur. Kim namazı kılmazsa, dînini yıkmış olur.”
“Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu
ki; “Müslüman abdest alınca, günahları;
kılanların da böyle küçük günahları affolur”
kulağından, gözünden, elinden ve ayağından
buyurdu. Diğer bir hadîs-i şerîfte de buyurdu ki;
çıkar. Oturunca mağfiret olunmuş olarak oturur.”
“Mü’min olan kul, namazını eda ederken, o
namazın rükû’ ve secdelerini ve diğer rüknlerini
“Sizden birisi abdest almaya Başlayıp, ağza ve
iyi ve tamam eylese, o namaz nurlu olur. Melekler
burna su verdiğinde, su çıktığı zaman, su ile
o namazı göğe çıkarırlar. O namaz da sahibine
beraber hatâları da (günahları da) ağzından ve
hayır duâ edip der ki; “Sen beni muhafaza ettiğin
burnundan dökülür. Yüzünü, Allahü teâlânın
gibi, Allahü teâlâ da seni muhafaza etsin.”
emrettiği şekilde yıkadığı zaman, hatâları su ile
Namazı güzel ve tamam kılmazsa, o namaz
beraber yüzünden dökülür. Kollarını, dirseklerle
karanlık olur. Melekler beğenmeyip, o namazı
beraber Allahü teâlânın emrettiği şekilde yıkadığı
göğe iletmezler. Namaz da, kendini kılana
zaman, su ile beraber günahları da elinden ve
bedduâ edip, “Beni zayi ettiğin gibi Allahü teâlâda
parmaklarının etrâfından dökülür. Sonra Allahü
seni zayi eylesin” der.”
teâlâya hamdü senada bulunup, kalkar iki rek’at
namaz kılarsa, günahlarının hepsi çıkar ve sanki
“Bir kimse kırk gün cemâatle namaz kılar ve bir
anasından doğduğu gibi tertemiz olur.”
rek’at bile kaçırmazsa, onun için iki berât yazılır.
Birincisi, nifaktan kurtuluş (berâtı), ikincisi de,
Abdestin böyle faziletleri olduğuna göre kulun,
Cehennemden kurtuluş berâtıdır.”
ta’zim, hürmet ve ihlâs ile abdest alması ve
devamlı olarak abdestli bulunması gerekir. Bu
“Her kim beş vakit namazı cemâatle kılmaya
abdestle, sâdece, Rabbine ibâdet etmeyi, O’nun
devam ederse, Allahü teâlâ ona beş haslet verir.
huzûrunda abdestli olarak O’na münâcaatta
Ondan geçim darlığını kaldırır. Kabir azâbını
bulunmayı niyet etmelidir. En iyi şekilde
ondan kaldırır. Amel defteri sağından verilir.
tahâretlenmeli, bütün edeblerine riâyet ederek,
Sırattan şimşek gibi geçer ve Cennete hesapsız
yasaklardan kaçınarak, mekrûh ve bid’atlerden
girer.”
sakınarak abdest almalı ve hep abdestli
bulunmalıdır. Kul devamlı abdestli olursa,
namaza karşı tembellikte bulunmaz. Namaz için
câmiye gidip, cemâatle namazını kılar. Allahü
teâlânın hıfzında, korunmasında olur. Resûlullah
efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki; “Abdest
mü’minin silâhıdır. Abdest ile bedeni temizlediği
gibi, tövbe ile de içini temizlemelidir. Zîrâ Allahü
teâlâ, abdesti, bedenin zâhiri için, tövbeyi de
bâtın için temizleyici kıldı.” insan, abdest almayı
emreden, Mâide sûresinin 6. âyet-i kerîmesiyle
zâhirini temizlemeye me’mur olduğu gibi, Tahrîm
sûresi 8. âyet-i kerîmesinde bildirilen, “Allahü
teâlâya tövbe-i nasûh ile tövbe ediniz!”
meâlindeki emri ile de bâtınını temizlemeye
me’murdur.”
“Amellerin en efdali, vaktinde kılınan namazdır.”
Namazın faziletleri bu kadar çok olduğuna göre,
kul onu vaktinde (Gevşeklik ve tembellik
göstermeden, seve seve) kılmalı, rükû’una,
secdesine, kırâatine, tesbihlerine, tekbîrlerine,
teşehhüdüne ve bütün şartlarına riâyet ederek
kılmalı, mekrûhlarından sakınmalıdır. Hazreti
Huzeyfe, namaz kılan bir kimseyi gördü. O kimse,
rükû’ ve secdeleri tam yapmıyordu. Ona buyurdu
ki, “Şayet bu hâl üzere ölürsen, İslâm fıtratı
üzerine ölmüş olmazsın” buyurdu. Resûlullah
efendimiz ( aleyhisselâm ) birgün; “En büyük
hırsız, kendi namazından çalan kimsedir”
buyurdu. “Yâ Resûlallah! Bir kimse kendi
namazından nasıl çalar?” diye suâl ettiler.
Namazın fazileti bahsinde buyuruyor ki;
“Namazın rükû’unu ve secdelerini tamam
“Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Birinin evi önünde
yapmamakla” buyurdu.
nehir olsa, hergün beş kerre bu nehirde yıkansa,
üzerinde kir kalır mı?” diye sordu. “Hayır, yâ
Resûlallah” dediler, “İşte beş vakit namazı
Namaz kılan kimse, bütün günahlarına tövbe
etmeli, kalbini hıkddan, ya’nî kendine nasihat
edenleri aşağı görerek nefret etmekten ve ona
düşmanlık beslemekten, hasedden, kibirden,
emâneti hakkıyla ifâ edebilecek miyim,
hileden, yalan ve iftiradan, gıybetten,
edemiyecek miyim bilemiyorum. Bu sebeble
dedikodudan, husûmetten (düşmanlıktan)
yüzüm değişiyor.”
korumalıdır. Gözlerini harama bakmaktan,
mi’desini haram lokmadan, vücûdunu haram
Büyüklerimizin namazdaki huşû’ları çok fazla idi. Bu
giymekten ve ayaklarını Allahü teâlânın râzı
büyüklerden Râbi’a-i Adviyye hazretleri namaz kılarken,
olmadığı yerlere gitmekten korumalıdır. Namaz
üzerinde secde ettiği hasırdan bir parça gözüne batmıştı.
kılarken, zâhiren ve bâtınen Allahü teâlânın
Fakat o, namaz bitinceye kadar gözüne saplanan parçayı
huzûrunda ihlâs ile durmalı, kıldığı namazı, en
hissetmedi.
son namazını kılıyormuş gibi düşünerek, en güzel
bir şekilde eda etmelidir. Allahü teâlâ Bekâra
sûresi, 238. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor
ki; “... Namazı Allahü teâlâya itaatle (O’na itaat
edici olduğunuz hâlde) kılınız.” Allahü teâlâ,
namazda huşû’ gösterenleri, namazlarını huşû’
ile kılanları övüyor ve Mü’minûn sûresi 2. âyet-i
kerîmesinde meâlen; “Onlar, namazlarında,
Allahü teâlâdan korkarak ve O’na tevâzu ederek
namazlarını kılarlar” buyuruyor. Namaz kılan
kimse, Allahü teâlânın huzûrunda durduğunu,
O’nun gizli ve açık herşeyi bildiğini, O’na hiçbir
şeyin gizli olamıyacağını, doğruluğu, nifakı,
hakîkati, mecazı bildiğini düşünmeli, O’ndan gâfil
olmamalıdır.
Zühd sahibi olan Hâtim-i Tâî hazretleri, birgün Isâm bin
Yûsuf’un yanına vardı. Isâm; “Yâ Hatim! Güzel bir namazı
nasıl kılıyorsun?” diye suâl etti. Hatim ( radıyallahü anh )
cevâbında şöyle anlattı: “Namaz vakti yaklaşınca, güzel bir
abdest alırım. Sonra namaz kılacağım yerde, tam bir sükûnet
ve itminan ile otururum. Kâ’be-i muazzamayı iki kaşım arasına
ve makâm-ı İbrâhim’i göğsüm hizasına getiririm. Allahü
teâlânın kalblerdekini bildiğini düşünürüm. Yine düşünürüm ki,
ayağımın altında sırat köprüsü, sağımda Cennet, solumda
Cehennem ve arkamda can alıcı melek Azrail aleyhisselâm
duruyor ve ben, en son namazımı kılıyorum. Namaz vakti
girince, kalkıp niyet ederim. Güzel bir tekbîr alıp, tefekkür ile,
kırâat ederim. Tevâzu ile rükû’, tazarru’ (yalvarma ve yakarma
hâli ile) secde ederim. Son olarak oturup, Allahü teâlânın
rahmetini düşünerek teşehhüd okurum. İhlâs ile ve sünnete
Hasen bin Ali ( radıyallahü anh ), namaz için abdest almaya
uygun olarak selâm veririm. Namazım kabûl oldu mu, olmadı
hazırlandığı zaman, rengi değişirdi. Sebebi sorulduğunda,
mı diye ümit ve korku arasında kalkarım.” Bunun üzerine Isâm
“Allahü teâlânın huzûrunda (namaza) duracağım. Onun için
bin Yûsuf ( radıyallahü anh ), otuz senedir namaz kılıyorum,
böyle oluyorum” buyururdu. Mescidin kapısına geldiğinde de
bir defa senin kıldığın huşû’ ve ihlâs ile namaz kılamadım”
başını kaldırır ve “İlâhî! Ben senin kulunum. Senin kapına
dedi ve çok ağladı.”
geldim. Ey ihsân sahibi! Günahkâr olarak geldim. Sen ihsân
sahibi, ben ise günahkârım. Sen bizim iyi olanlarımıza, kötü
olanlarımızın kabahatlerini hoş görmesini ve düzeltmesini
emrettin. Sen ihsân sahibisin. Ben ise günahkâr. Ey kerîm
olan Rabbim! Senin indinde güzel olanların hürmetine
kabahatlerimi affet!” diye münâcaatta bulunurdu. Bundan
sonra mescide girerdi.
Zekât vermenin fazileti hakkında buyuruyor ki;
“Mü’minûn sûresi, 4. âyet-i kerîmesinde meâlen
buyuruldu ki: “Onlar (gerçek mü’minler)
mallarından üzerlerine farz olan zekâtı eda
ederler.” Aynı sûrenin onbirinci âyet-i
kerîmesinde de meâlen buyuruldu ki: “Onlar
Firdevs Cennetine vâris olurlar ve orada ebedî
Hazreti Ali, namaza duracağı zaman sararır,
kalırlar.” Me’âric sûresi 35. âyet-i kerîmesinde
rengi değişirdi. Sebebi sorulduğunda şöyle
meâlen buyuruldu ki: “Bunlar, Cennetlerde
anlatırdı; “Allahü teâlâ, Ahzâb suresi 72. âyet-i
(hesapsız) ni’metler ile ikram olunmuşlardır.”
kerîmesinde meâlen; “Biz emâneti; göklere, yere
ve dağlara arzettik. Onlar o emâneti yerine
getiremiyecekleri korkusuyla onu yüklenmekten
kaçınarak, kendilerine bu ağır yükün
verilmemesini rica ettiler. O emâneti, insan
yüklendi...” buyuruyor. Ben yüklendiğim bu
Bekâra sûresi 261. âyet-i kerîmesinde buyuruldu
ki: “Mallarını Allah yolunda infâk edenlerin
(harcayanların) hâli, her başağa yüz daneli yedi
başak bitiren bir tohumun hâli gibidir. Allahü
teâlâ, dilediği kimseye daha kat kat verir (ki
miktarını O’ndan başka kimse bilmez). Allahü
fakirlerine vermeyenlere çok acı azâb müjdele!”
teâlânın fadlı ve ihsânı çok geniştir. O, herşeyi
buyuruyor. Bu azâbı, bundan sonraki âyet-i
bilicidir.”
kerîme şöyle bildiriyor: “Zekâtı verilmiyen mallar,
paralar, Cehennem ateşinde kızdırılıp,
Yine Bekâra sûresi 274. âyet-i kerîmesinde
sahiblerinin alınlarına, böğürlerine, sırtlarına
meâlen buyuruldu ki: “Allahü teâlânın yolunda
mühür basar gibi basdırılacaktır.”
gece ve gündüz, gizli ve aşikâr mallarını infâk
ederler (sarfederler). Onların ecirleri
Âl-i İmrân sûresi, 180. âyet-i kerîmesinde meâlen
(mükâfatları), Rableri katında hazırdır. Onlar için
buyuruluyor ki: “Allahü teâlânın fadl ve
gelecekte bir korku yoktur ve onlar, geçmişte ve
kereminden verdiği şeyi, Allah yolunda
gelecekte mahzûn olmazlar.”
emrolunan şekilde infak etmeyip cimrilik edenler,
zannetmesinler ki, o cimrilik kendilerine hayırlıdır.
Yine Bekâra sûresi 276. âyet-i kerîmesinde
Bilakis onlar için şerdir. O cimrilik ettikleri mal,
meâlen buyuruldu ki: “Allahü teâlâ, faiz ile elde
kıyâmet günü boyunlarına ateşten halka olur.”
edilenleri yok eder. İzlerini bile bırakmaz.
Zekâtları verilen malları arttırır.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Allahü teâlâ, bir
kimseye mal verir de, o da zekâtını eda etmezse,
Sebe sûresi 39. âyet-i kerîmesinde meâlen
kıyâmet günü malı kendisi için, çok zehirli bir
buyuruldu ki: “Her neyi hayra harcarsanız, Allah
yılan sûretine dönecektir. Bu yılanın iki gözü
onun arkasından (dünyâ ve âhırette) karşılığını
üstünde, iki siyah nokta vardır. O kimsenin,
verir...”
boynuna dolanarak onu her iki çene kemiğinden
Hadîs-i şerîflerde de buyuruldu ki: “Her gün iki
melek, Allahü teâlâya nidâ ederek; “Yâ Rabbî!
yakalayacaktır. Sonra, “Ben senin malınım, ben
senin hazînenim” diyecektir.”
Malını infâk edenin, infâk ettiği malının yerine
“Malının zekâtını vermiyen kimse, bütün malını
yenisini koy (daha fazlasını ihsân eyle). (Malını
helak etmiş olur.”
infâk etmeyip, sımsıkı) tutanların ise, malını telef
eyle!” derler.”
Eski âlimler yazmış ki, beş şeyi yapmıyan, beş şeyden
mahrûm olur:
“Sadaka, Rabbin gadabını söndürür.”
“Bir hurma parçası ile de olsa, (sadaka vererek)
Cehennemden korununuz.”
“Gece ve gündüz sadaka veren kimseyi, Allahü
teâlâ, yılan sokması sebebiyle ölmekten veya
1. Malının zekâtını vermeyen, malının hayrını görmez.
2. Uşrunu vermeyenin, tarlasında, kazancında bereket
kalmaz.
3. Sadaka vermeyenin, vücûdunda sıhhat kalmaz.
evin yıkılması sebebiyle ansızın ölmekten
muhafaza eder.”
4. Duâ etmeyen arzusuna kavuşamaz.
Sadakanın, sahibini 70 çeşit kötülükten koruyacağı
5. Namaz vakti gelince, kılmak istemeyen, son nefeste
bildirilmiştir.
Kelime-i şehâdet getiremez.
Zekât ve sadakanın faziletleri bu kadar çok
Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, kul, sadaka
olduğuna göre, kul, gücü yettiği kadar, az olsun,
vermeye rağbet etmelidir. Zira sadaka, malı
çok olsun, farz olsun, nafile olsun sadaka
temizler. Onu çoğaltır ve korur. Sadaka vermede,
vermelidir. Zekat ve sadakayı verirken, en lâyık
ni’meti verene şükür, rızıkta genişlik, ömürde
olana vermeye gayret etmelidir. Allahü teâlâ,
bereket, akrabaya iyilik, şeytana muhalefet
Tevbe sûresi 34. âyet-i kerîmesinde meâlen;
vardır. Sadaka, Allahü teâlânın rızâsını,
“Malı, parayı biriktirip, zekâtını müslüman
meleklerin muhabbetini kazandırır, insanların
gönüllerine sevinci yerleştirir. Bedeninden
“Cennet, seneden seneye Ramazân-ı şerîfin
hastalık ve belâları, malından âfeti giderir.
gelmesi ile süslenir. Ramazanın ilk gecesi
Günahları ve malı temizler. Allahü teâlâ Tevbe
olunca, Arş’ın altından Mesire isminde bir rüzgar
sûresi 103. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu
eser. Cennet ağaçlarının yapraklarını bir birine
ki: “Onların mallarından bir zekât al ki, onunla
vurur. Cennet kapısının halkalarını sallar.
onları, (günahlardan, mala muhabbetten) temize
Bunlardan hiçbir zaman, hiçbir kimsenin
çıkarmış olasın ve onunla mallarına bereket
duymadığı çok güzel sesler duyulur. Cennet
vermiş olasın...”
hûrîleri köşklere çıkarlar. Burçlar arasında
dururlar. Sonra, “Allahü teâlâdan, bizi istiyecek
Resûlullah efendimiz bir hadîs-i şerîfte buyurdu
kimse yok mudur?” derler. Sonra (Cennet
ki; “Suyun ateşi söndürdüğü gibi, sadaka da
meleklerinin reîsi olan Rıdvan’a) “Ey Rıdvan! Bu
hatâları söndürür.”
hangi gecedir!” derler. Rıdvan, “Evet, bu gece
Sadaka, Allah rızâsı için ve başa kakmadan
olmalıdır. Böyle olan sadaka sevâba ulaştırır ve
fayda verir. Bekâra sûresi 264. âyet-i
kerîmesinde meâlen buyuruldu ki:
“Sadakalarınızı, başa kakmak ve eziyet etmek
sûretiyle ibtâl etmeyin (boşa çıkarmayın).”
Ramazân-ı şerîfin ilk gecesidir ki, Allahü teâlâ
Muhammed aleyhisselâmın ümmetinden oruç
tutanlar için Cennet kapılarını bu gece açar” der.
Allahü teâlâ da, “Ey Rıdvan! Cennet kapılarını aç!
Ey Mâlik! (Cehennem meleklerinin reîsi)
Cehennem kapılarını, Muhammed
aleyhisselâmın ümmetinden oruç tutanlara kapa!
Sadaka, helâl maldan olmalıdır. Zulüm, gasb,
Ey Cebrâil! Yeryüzüne in! Şeytanları bağla,
hırsızlık, hainlik ve rüşvet gibi yollardan ele geçen
zincire vur, denizlere sür. Habîbimin ümmetinin
mallardan sadaka olmaz. Bekâra sûresi 267.
oruçlarını bozmasınlar” buyurur ve bir münâdînin,
âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Ey îmân
Ramazân-ı şerîfin her gecesinde; “İsteyen yok
edenler! Kazancınızın tayyib ve helâl olanından
mudur? Vereyim. Mağfiret dileyen yok mu?
infakta bulunun (sadaka ve zekât verin).” Allahü
Mağfiret edeyim. Töbe eden yok mu? Tövbesini
teâlâ, maldan infâk edenlerden eylesin. Amin!”
kabûl edeyim” diye nidâ etmesini emir buyurur.”
Ramazân-ı şerîfin faziletini anlatırken buyuruyor
“Her kim Ramazan orucunu tutar. Haramdan ve
ki; “Bir hadîs-i kudsîde meâlen buyuruldu ki;
iftiradan kaçınırsa, Allahü teâlâ ondan râzı olur ve
“Âdem oğlunun yapmış olduğu haseneye (iyiliğe),
ona Cennetleri vâcib kılar.”
on mislinden yediyüz misline kadar karşılık
veririm. Ancak oruç bundan müstesnadır. Oruç
benim içindir. Onun karşılığını ben veririm. Zira
kulum, benim için yemesini ve içmesini terk
etmiştir. Oruç kalkandır. Oruçlu için iki ferahlık
vardır. Birisi iftar ettiğinde, diğeri de kıyâmet günü
Rabbine kavuştuğu andadır.”
Oruç için böyle faziletler ve oruçlular için böyle
yüksek mertebeler bildirildiğine göre; kul,
Ramazân-ı şerîfin gelmesi ile ferahlanmalı ve onu
ganîmet bilmelidir. Bu aya ta’zim ve hürmette
bulunmalıdır. Ramazan ayını oruçla, sadaka ile
günahlara tövbe ile, amellerde ihlâs ile
geçirmelidir. Kullara zulmetmekten kaçınmalı,
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Bir kimse,
yalandan, gıybetten, dedikodudan, iftiradan,
Ramazan ayında oruç tutmayı farz bilir, vazîfe
harama bakmaktan, şarkı, türkü dinlemekten
bilir ve orucun sevâbını Allahü teâlâdan beklerse,
uzaklaşmalıdır. Mi’desini, haram ve şüpheli
geçmiş günahları aff olur.”
yemekten, kalbini hasedden, hıkddan, kin ve
düşmanlıktan, sâir uzuvlarını hatâlardan
“Cennetin, Reyyan adında bir kapısı vardır.
korumalı, bütün a’zâları ile oruç tutmalıdır. Tâat
Buradan ancak oruç tutanlar girecektir.”
ve hasenata devam etmeli, hayırlı işler yapmaya
koşmalıdır. Kişi bunlara riâyet ederek orucunu
tutunca, “Oruç tutan çok kimse vardır ki, onların
orucu, yalnız açlık ve susuzluk çekmek olur”
2) Keşf-üz-zünûn sh. 932, 1802, 1838
hadîs-i şerîfinde bildirilen kimselerden olmaz.
3) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 284
Oruç tutan kimse, aile efradına nafakasını bol bol
verir. Emri altındakilere yumuşak davranır.
4) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 40
Helâlden kazanır. Alış-verişte insanların haklarını
gözetir, ölçüsünü, tartısını doğru tartar, insanların
arasını bulur. Dargınları barıştırır. Borcu olanlara
borçlarını öder. Gücü yetiyorsa, mescidleri
5) El-Cevâhir-ül-mudiyye cild-1, sh. 120
6) Mukaddimet-ül-Gazneviyye
ma’mur eder. Çok namaz kılar, sadaka verir. Çok
hayır ve hasenatta bulunur. Malında, Allahü
teâlânın başkaları için hak kılmış olduğu şeyleri,
hak sahiplerine verir. Akrabasına ziyârette
AHMED BİN SÂLİH EL-CÎLÎ (Ebü’l-Fadl bin Ebi’l-Meâlî)
bulunur. Bu ayda yapılan iyiliklere kat kat sevâb
verildiğini (ve bu ayda ibâdet ve iyi iş
Hanbelî âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Sâlih bin Şafiî bin Sâlih
yapabilenlere, bütün sene bu işleri yapmak nasîb
bin Hatim bin Ebî Abdullah el-Cîlî’dir. Künyesi, Ebü’l-Fadl bin
olacağını) bildiği için, daha çok ibâdet ve tâat
Ebi’l-Meâlî bin Ebî Muhammed’dir. 520 (m. 1126) senesi
yapmaya ve daha çok iyilik ve ihsânda
Zilka’de ayının onsekizinde doğdu. Hadîs ve târih
bulunmaya bilhassa gayret eder. Resûlullah
âlimlerindendir. Kur’ân-ı kerîmin kırâatine âit bütün rivâyetleri,
efendimiz bir hadîs-i şerîflerinde buyurdu ki;
Ebû Muhammed Sıbt-ül-Hayyât ve başkasından okuyup
“Ramazan ayında verilen bir sadaka, başka
öğrendi. Babası ile birlikte hadîs-i şerîf dinlemeye gittiler. İlim
aylarda verilen bin sadakadan daha hayırlıdır.”
öğrenmekte çok gayretliydi. Yüzbinden çok hadîs-i şerîfi
ezberlediği için “Hâfız” ünvanına sahip oldu. İlimde huccet,
Oruç tutan kimse, lâyık-ı veçhile oruç
senet olan büyük bir âlimdir. Dînine çok bağlı olup, sünnet-i
tutamadığını ve dolayısıyle orucunun kabûl
seniyyeye uygun yaşardı. Dünyâ malına ve rütbesine hiç
edilmeyeceğinden korkmalı, fakat, Allahü
düşkün olmayıp, tam vera’ya kavuşmuştu. Selef-i sâlihînin
teâlânın lütfu ile merhameti ile kabûl edeceğini de
yolunda idi. Târih ilmine dâir yazdığı eserleri kıymetlidir.
ümîd etmelidir. Huşû’ ile, Allahü teâlânın rızâsı
Bunlardan en önemlisi “Târih-i İbn-i Şafiî” adı ile meşhûr
için, âhıret ni’metlerine kavuşmak için amel
olandır.
etmeli, helâlinden kazandığı temiz rızık ile iftar
etmelidir. Yukarıda bildirilen şekilde oruç tutarsa,
Vefâtından önce altı gün hasta yattı. 565 (m. 1170) senesinin
işte o zaman Peygamber efendimizin (
Şa’bân ayının üçünde vefât etti. Birçok kimse namazını kıldı.
aleyhisselâm ) haber verdiği kimselerden olur.
Dekke’de bulunan “Kabr-ül-İslâm” mezarlığına, babasının
Resûlullah efendimiz bir hadîs-i şerîfte buyurdu
yanına defnedildi.
ki: “Kim Ramazân-ı şerîfe yetişir, hürmetini bilir,
gündüzünde oruçlu, gecesinde kâim (geceleri
Babası da hadîs âlimlerindendir. Ebû Gâlib İbn-il-Benâ, Ebü’l-
ibâdet yapan) olur, malının zekâtını verirse,
Hüseyn bin Ferrâ’, Kâdı Ebû Bekr el-Ensârî, Ebü’l-Kâsım elHarirî, Ebü’l-Bedr el-Kerhi, Ebü’l-Hasen İbni Abdüsselâm,
Ramazan çıktığında, o kimsenin üzerinde, Allahü teâlânın onu
babası Sâlih bin Şafiî ve daha pekçok âlimden hadîs-i şerîf
hesaba çekeceği hiçbir günah kalmaz. Allahü teâlâ onu
dinledi. İlim öğrenmekteki gayreti çoktu. Hâfız Ebü’l-Fadl bin
elbette, elbette, elbette mağfiret eder.”
Nasır ile beraber kaldı. Onun sahip olduğu ilimlerin pekçoğunu
ondan okuyup öğrendi. Onun izinden ayrılmadı ve onun
Ramazan ayının hukukuna hakkıyla riâyet etmekte bizi
mesleğine girdi. Sonra İbn-ül-Batr’ın, Tarrad’ın ve bu ikisinin
muvaffak kılmasını, Allahü teâlâdan niyaz ederiz.”
tabakasından olanların eshâbından da çok ilim öğrendi. İlim
öğrenmek arzusu çoğalınca, İbn-i Beyân’ın, İbn-i Nebhân’ın
eshâbından ve sonra da İbn-ül-Hüseyn’in ve İbn-i Kâdiş’ın
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 156
eshâbından da hadîs-i şerîf dinledi. Ölünceye kadar ilim
öğrenmek ve hadîs-i şerîf dinlemekle meşgûl oldu. Eliyle çok
Fâris el-Lebbâ’nın, onun ders vermesi için düzenlediği bu
kitap yazdı. Çok ilim tahsil etti. Fakat kendisinden çok az şey
meclislerin sayısı seksenüçü buldu.
rivâyet edildi. Çünkü, daha rivâyete başlamadan önce vefât
etmişti.
Ahmed Gazâlî’nin va’zları gönülleri alıcı ve te’sîrliydi.
Kerâmetler sahibi, güler yüzlü bir zât idi. Fıkıh ilmi ile meşgûl
İbn-i Neccâr diyor ki; “O, hafız idi. Sağlam bir râvî, öğrendiğini
olmasına rağmen, daha ziyâde insanlara va’zü nasîhatleriyle
iyi zabt eden bir muhakkik, kırâati güzel, nakilleri sahîh, ilimde
meşhûr oldu. İmâm-ı Gazâlî hazretlerine vekâleten de, bir
huccet (senet), zühd ve vera’sı çok, dindar ve takvâ sahibi
süre Nizamiyye Medresesi’nde ders okuttu.
olup, Selef-i sâlihînin yolunda, sünnet-i seniyyeye şuurlu bağlı
olan bir zât idi. senelere göre bir târih kitabı yazmıştır. Bu
Hâfız es-Silefî, onun için; “Hemedan’da onun va’z meclisinde
kitabının içinde, Hatîb-i Bağdâdî’nin vefât ettiği 463 (m. 1070)
bulundum. Aramızda dostluk ve muhabbet vardı. O,
senesinden, 560 (m. 1165) senesi sonlarına kadar olan
zamanındaki insanların en zekîsi, en güzel ve metodlu
hâdiseleri ve bu târihlerde vefât eden kimseleri ve onların
konuşanı idi. Fıkıh ve diğer ilimlerde söz sahibiydi”
hâllerini bildirmektedir. Bu kitap, “Târih-i Bağdâd” üzerine
demektedir.
yapılan bir zeyl, ilâvedir.
Sa’d bin es-Sem’ânî ise: “Ahmed Gazâlî, sözü tatlı, va’zı hoş,
İbn-i Nakate, “Kitâb-ül-istidrâk”ında diyor ki, “Onun hadîs-i
kerâmet sahibi bir zât idi. Uzleti seçti. Tasavvuf ehline
şerîfleri okuması çok güzeldi. Sâlih bir kimse olup, sağlam
hizmette bulundu. Irak’a gitti. Va’zü nasihatte bulundu. İlim
güvenilir bir râvî idi.”
meclisinde çok âlim bulunurdu” demektedir.
Ahmed Gazâlî hakkında ayrıca, İbn-i Hallikân; “O, vâ’iz olup,
va’zı hoş, görüşü güzel, kerâmetler sahibi bir zât idi.” İbn-üs-
1) Zeylü Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 311
Salâh ise; “Onun meclislerindeki va’zlarından meydana
gelmiş, dört cild hâlinde hazırlanmış eserini gördüm”
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 251
demektedir.
3) Keşf-üz-zünûn sh. 279
Ahmed Gazâlî, birgün kardeşi Huccet-ül-İslâm İmâm-ı Gazâlî
hazretlerinin bir sözü hakkında buyurdu ki: “Kardeşim İmâm-ı
Gazâlî’den işittim: “Meyyit (ölü), tabuta konduğu zamandan
i’tibâren kırk yerde durdurulur ve Allahü teâlâ kendisine suâl
AHMED GAZÂLÎ
Evliyânın büyüklerinden ve fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Feth olup
ismi Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed etTûsî el-Gazâlî’dir. Büyük âlim İmâm-ı Gazâlî’nin kardeşidir.
Ahmed Gazâlî, birçok memleketler dolaştı. Tasavvuf erbâbını
ziyâret edip, onların hizmetlerinde bulundu. Devamlı tefekkür
ve ibâdetle meşgûl oldu. Derslerinin hâricinde, insanlarla
zarûret hâlinde görüştü. 520 (m. 1126) senesinde, Kazvîn’de
vefât etti.
Ahmed Gazâlî hazretleri, zamanındaki âlimlerin birçoğu ile
görüştü ve onların sohbetlerinde bulundu. İlim ve fazilette
üstün derecelere yükseldi. Irak’a gittiği zaman, insanlar, ilmi
sorar. Bir de Allahü teâlâdan, kalbimizi İslâm dîni üzerinde
sabit kılmasını, fadl ve ihsânı ile hayır üzere selâmetle son
nefesimizi vermemizi isteriz.
Ahmed Gazâlî hazretleri bir müşkille karşılaştığı zaman,
rü’yâsında Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) görür, zor
olan mes’eleyi arz eder, bu şekilde işin doğrusunu anlardı.
Ahmed Gazâlî buyurdu ki: “Va’z ve nasihat husûsunda
kendimi ehil görmüyorum. Va’z, âlimlerin ilim nisabının
zekâtıdır. Nisabı olmayan, nasıl ve nereden zekât verir? Eğri
ağacın gölgesi hiç düzgün olur mu?”
Ahmed Gazâlî’nin Lübâb-ül-İhyâ adlı eserinden ba’zı bölümler:
ve fazileti sebebiyle ona âşık oldular ve sohbetine koştular.
Ahmed Gazâlî, Allahü teâlâya hamdü sena ve Resûlullaha (
Daha sonra, Bağdad’da va’z meclisi kurdu. İnsanlar, dersini
aleyhisselâm ), Âline ve Eshâbına (r.anhüm) salâtü selâmdan
dinlemek husûsunda izdiham meydana getirdiler. Sa’d bin
sonra şöyle der: İhyâ-i Ulûmiddîn kitabı Arabca bir kitaptır.
Tasnifi ve tanzimi pek güzeldir. Çok ince ve derin hakîkatleri
buyuruyor. Peygamberlikten üstün rütbe
ve sırları ihtivâ eder. Anlattığı mevzûlarla alâkalı haberleri,
olamayacağına göre, bu mirasa sâhib olmaktan
eserleri ve hikâyeleri içine alır. Peygamberlerin, Sıddîkların ve
büyük şeref tasavvur edilemez. Diğer bir hadîs-i
Selef-i sâlihînin yoluna götürür, ihyanın hacmi büyük olduğu
şerîfte ise; “Yer ve gök ehli, âlim için Allahü
için, insanların onunla meşgûl olmayı, onu okumayı terk
teâlâdan mağfiret diler” buyuruluyor. Hangi
ettiklerini görünce, Allahü teâlânın yardım ve tevfîki ile; onu,
makam, âlimlerin bu makamından daha
maksatlarını ve fâidelerini içerisine alacak şekilde kısalttım.
yüksektir? Göklerde ve yerde bulunan melekler,
Allahü teâlâdan, onunla amel etmekte beni muvaffak kılmasını
O’nun için istiğfar ediyorlar. Başka bir hadîs-i
dilerim.
şerîfte ise; “İlim, şerefli olanın şerefini arttırır.
Köleyi, meliklerin, sultanların makamlarına
İhya dört kısımdır. Birinci kısım ibâdetlerle alâkalı, ikinci kısım
yükseltir” buyuruldu. Resûl-i ekrem (
âdetler, üçüncü kısım mühlikât (helâka götüren şeyler),
aleyhisselâm ) bu mübârek sözü ile, ilmin
dördüncü kısmı ise, münciyâttır (insanı helak olmaktan
dünyâdaki meyvesinin ne kadar çok olduğunu
kurtaran şeylerdir). Bu dört kısım da, kendi aralarında birçok
beyân buyurmuşlardır. Âhıret, ebedi ve daha
bölümlere ayrılırlar.
hayırlı olduğuna göre, ilmin oradaki faydasının
İbâdet kısmının ilk bölümü, ilmin faziletidir. Allahü teâlâ ilmi
daha üstün olacağı açıktır.
şerefli kıldı. Onu başka şeylere üstün kıldı. İlim sahiplerini
Server-i âlem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
övdü ve onların derecelerini yükseltti. Bunun böyle olduğuna
“Kıyâmet gününde üç sınıf insan şefaat eder.
dâir naklî ve aklî delîller şöyledir:
Bunlardan; önce peygamberler, sonra âlimler,
Naklî delîller: “Allahü teâlâ, kendinden başka ilâh
olmadığını, adâleti yerine getirerek (delîllerle)
beyân eyledi. Melekler ve âlimler de buna imân
ettiler.” (Âl-i İmrân-18) meâlindeki âyet-i
sonra şehîdler şefaat ederler” buyuruyor.
Şehidliğin fazileti çok olmakla beraber, hadîs-i
şerîfte, âlimlerin rütbesi, Peygamberlerden sonra,
şehîdlerden önce getirildi.
kerîmesinde, Allahü teâlâ, önce yüce zâtıyla
Diğer hadîs-i şerîflerde şöyle buyuruluyor:
başladığı şehâdette, ikinci derecede melekleri,
“Kıyâmet gününde; Âlimlerin mürekkebi,
üçüncü derecede olarak da ilim ehlini zikretmiştir.
şehîdlerin kanı ile beraber tartılır.”
“Allah, içinizden îmân edenleri yüceltir. Bunlardan
kendilerine ilim verilenler için ise, (Cennette)
“Beş şeye bakmak ibâdettir. Ana-babaya, Kur’ân-
dereceler vardır.” (Mücâdele-11) meâlindeki âyet-
ı kerîme, Kâ’be-i muazzamaya zemzeme ve
i kerîmenin tefsîrinde İbn-i Abbâs ( radıyallahü
âlime.”
anh ) buyuruyor ki: “Âlimler ile câhiller arasında,
yediyüz derece fark vardır. Her derecenin arası
da, beşyüz senelik yol kadardır.” Hazreti Hasen,
“Yâ Rabbî! Dünyâda ve âhirette bize iyilikler ver,
bizi nârın (ateşin) azâbından koru.” (Bekâra-201)
meâlindeki âyet-i kerîmesinin tefsîrinde:
“Dünyâdaki hasene (iyilik) ilim ve ibâdet,
âhıretteki ise Cennettir” buyurdu. Allahü teâlâ
Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “De ki, hiç bilenlerle
bilmiyenler bir olur mu?” (Zümer-9), “Kulları
arasında, Allahü teâlâdan en çok korkanlar
âlimlerdir” buyurdu (Fâtır-28).
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
şerîfte: “Âlimler, peygamberlerin vârisleridir”
“Yeryüzünde en üstün ve kıymetli ev beş tânedir.
Ka’be-i muazzama, benim mescidim (Mescid-i
Nebî), Mescid-i Aksa, diğer mescidler ve âlimin
kaldığı ev.”
İlim hakkında İslâm büyüklerinin sözleri: Hazreti
Ali bin Ebî Tâlib ilim, maldan hayırlıdır. Çünkü;
malı, sen koruyacaksın. Fakat ilim seni korur. Mal
sarf etmekle azalır, ilim sarf etmekle çoğalır,
buyurdu. Yine Hazreti Ali, “Âlim; gündüzleri
oruçlu olduğu hâlde harb eden, geceleri de
ibâdetle geçiren mücâhid âbidden daha üstündür.
Bir âlimin ölümü ile İslâm âleminde bir gedik
açılır. Açılan bu boşluğu, onun gibi yetişecek bir
âlimden başkası dolduramaz” buyurdu.
Ebü’l-Esved ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hiçbir şey ilimden
Allahü teâlâ, bilmeyenin, bilenden sormasını
üstün değildir. Çünkü sultanlar, insanlara hükmeder. Âimler
emretti. Âlime de, câhile güzel bir şekilde cevap
ise sultanlara hükmeder.”
vermesini emretti ve şöyle buyurdu: “İsteyeni de
azarlama” (Duhâ-10). Resûl-i ekrem bir hadîs-i
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh )da buyurdu ki: “Süleymân
şerîfte; “Allahü teâlâ kıyâmet günü, bildiği hâlde
aleyhisselâm, ilim ile mal arasında serbest bırakıldı. Süleymân
sustuğu için, âlime azâb eder. Câhile de, câhil
aleyhisselâm ilmi seçti. Kendisine ilim ile beraber, mal ve mülk
olduğu hâlde sorarak cehlini gidermediği, sorup
de verildi.”
öğrenmediği için azâb eder” buyuruyor. Ebû
Abdullah İbni Mübârek’e; “Gerçek insanlar kimlerdir?” diye
sorulunca, “Âlimlerdir” cevâbını verdi. “Hakîkatte sultanlar
kimlerdir?” diye sorulunca, “Zâhidlerdir” dedi. “Sefil kimseler
kimlerdir?” diye sorulunca, “Din kisvesi altında, dünyâ
menfaati sağlıyanlardır” diye cevap vererek, âlimlerden
başkasını insandan bile saymamaktadır. Çünkü insanları
hayvanlardan ayıran en büyük husûsiyet, akıl ve ilimdir, insan,
insanlık şerefinin kendisiyle kazanıldığı husûsiyetlerle, gerçek
insanlığını kazanabilir. Yoksa insan, kuvvetli olduğu için insan
Zer’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ); “İlim meclisine
gelmek, bin rek’at nafile namaz kılmaktan, bin
hastayı ziyâret etmekten, bin cenâzede
bulunmaktan daha hayırlıdır” buyurunca, Eshâb-ı
Kirâm “Yâ Resûlallah! Kur’ân-ı kerîm okumaktan
da mı daha hayırlıdır?” diye sordular. Bunun
üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Kur’ân-ı
kerîm, ancak ilim ile fayda verir” buyurdu.
değildir. Eğer böyle olsaydı, deve ondan daha kuvvetlidir.
Feth-el-Mûsulî: “Hasta bir kimse, yemekten, içmekten ve
Büyük olmakla da, insan, insan değildir. Çünkü fil ondan daha
ilâçtan men edildiği zaman ölür, değil mi?” diye sorunca,
büyüktür, insanlık, kahramanlık ve cesâret ile de olmaz.
yanındakiler “Evet” dediler. Bunun üzerine o şöyle dedi: “Kalb,
Çünkü arslan daha cesurdur. Çok yemek ile de olmaz, çünkü
üç gün ilim ve hikmetten alıkonulunca ölür.” Kalbin gıdası ilim
öküzün karnı daha büyük ve daha oburdur. Bilakis insan, ilim
ve hikmet iledir. Kalb bunlarla canlı kalır, ilimden nasîbini
için, Allahü teâlâyı bilmek için yaratılmıştır. Ahmed bin Kays,
almayan kalb hasta olur. Fakat insan bunun farkına varamaz.
“İlim ile desteklenmeyen her izzetin sonu zillettir” buyuruyor.
Çünkü, o dünyâyı sevdiği ve onunla meşgûl olduğu için,
Büyüklerden bir zât oğluna; “İlme sarıl. Çünkü sen muhtaç
olursan, ilim senin için mal ve sermâye olur. Kimseye muhtaç
olmazsan, ilim senin süsün olur” diye vasıyyet etti.
Aklî delîller: ilmin başka şeylere üstünlüğü, iki şey
sebebiyledir. Birincisi, ilmin bizzat kendisi tatlı ve
lezzetlidir, ikincisi ve en önemlisi de; ilim, insanı
âhıret saadetine götürür ve Allahü teâlâya
yaklaştırır. İnsanlar için en önemli ve en kıymetli
şey, âhırette ebedî saadete kavuşabilmektir. En
faziletli şey ise, âhırette ebedî saadete ulaştıran
şeydir, İlim, insanı âhırette saadete ulaştırdığı
için, en hayırlı amel olmaktadır.
İlim öğrenmenin fazileti ve bunun, naklî ve aklî
delîlleri: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen;
“Eğer bilmiyorsanız, zikr ehlinden (âlimlerden)
sorunuz” buyuruyor (Nahl-43). Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ), hadîs-i şerîflerde
şöyle buyuruyor: “İlim öğrenmek, her müslümana
farzdır”, “Bir saat ilim öğrenmek, yüz rek’at nafile
namaz kılmaktan hayırlıdır.”
ilimden nasîbini almayı düşünecek fırsatı bile bulamaz.
Nitekim, harb zamanında fazla heyecan, korku ve endişeden
dolayı, yaranın acısı duyulamaz. İnsanlar, ölüm gelince
herşeyi anlıyacaklar, pişman olacaklar. Fakat bu pişmanlık
fayda vermiyecektir. İnsanlar uykudadırlar, öldükleri zaman
uyanırlar. Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ): “Ya âlim ol, ya
talebe, yahut dinleyici ol! Bunların hâricinde olma Yoksa helak
olursun” buyurmuştur. Hazreti Ömer buyurdu ki: “Gecelerini
ibâdetle, gündüzlerini oruçla geçiren bin âbidin ölümü, bir
âlimin ölümünden daha hafif kalır.”
İmâm-ı Şafiî ise; “İlim taleb etmek, nafile namazdan daha
üstündür” buyurmuştur.
Farz-ı kifâye olan ilimler: Bunlar, esas i’tibâriyle
dînî ilimler ve dînî olmayan ilimler diye ikiye
ayrılır. Dînî ilimler, yalnız Peygamberlerden
öğrenilen ilimlerdir. Dînî ilimler; usûl, fürû’,
mukaddimât ve mütemmimât olmak üzere dörde
ayrılır. Usûl; Edille-i Şer’iyye (Dörd dînî delîl,
kaynak), Fürû’ ise, bu asıllardan çıkarılan
ilimlerdir. Bu, iki kısımdır. Birisi, dünyâ işlerinin
tanzimi ile alâkalı ilimlerdir. Fıkıh ilmi bunları
onlarla ulaşılır, dediler. Kısaca, her ilim dalındaki
anlatır. Bu ilimle uğraşanlara “Fakîh” denir.
âlim, buradaki ilmin, kendi meşgûl oldukları ilim
Diğeri, âhıret işlerinin tanzimi ile alâkalı ilimlerdir.
olduğunu söylediler. Fakat biz, buradaki ilimden
Bunlarda kalbin, iyi ahlâk, kötü ahlâk ve Allahü
maksadın âhıret ilmi olduğunu deriz. Bu ilim iki
teâlâ katında sevilen ve sevilmeyen hâllerini
çeşittir. Biri muâmele ilmi, diğeri mukâşefe ilmidir.
bildiren ilimlerdir. Mukaddimât ise, ilimleri elde
Muâmele ilmi: ibâdetler, âdetler, muhlikât (insanı
etmeye yarıyan âlet kabilindendir. Lügat ve nahiv
helake ve felakete götüren şeyler) ve münciyât
ilmi gibi ilimlerdir. Bunlar, Kur’ân-ı kerîmi ve
(insanın kurtuluşuna sebeb olan şeylerin) ilmidir.
sünnet-i seniyyeyi bilmeye vesiledir. Mütemmimât
Diğeri mukâşefe ilmidir. Bu ilim, kalbe doğan öyle
da bu saydığımız üç kısmı tamamlıyan ilimlerdir.
bir nûrdur ki, kalb kötü sıfatlardan temizlendiği
Mütemmimât da üçe ayrılır, ilki, Kur’ân-ı kerîmin
zaman meydana gelir. Peygamberler, insanlara
okuma şeklini, harflerin okunuş ve çıkış yerlerini
muâmele ilminden bahsederler ve bu ilmi tebliğ
bildiren ilimdir, ikincisi, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını
ederler. Âlimler de bu husûsta Peygamberlerin
anlamakla alâkalı ilimlerdir, tefsîr gibi. Üçüncüsü,
(aleyhisselâm) vârisleridir. Muâmele ilmini
Kur’ân-ı kerîmin ahkâmıyla alâkalı ilimlerdir.
meydana getiren ibadet, âdet, muhlikât ve
Nâsih, mensûh, hâss, nass, zâhir gibi husûslar ve
münciyâtın hakîkatlarını, semeresini ve neticesini
bunların ba’zıları ile amel edip, ba’zıları ile amel
bilmek, işte bu âhıret ilmidir. Kim bunlardan yüz
etmemek keyfiyyeti beyânında olan ilimlerdir.
çevirirse, âhırette helak olur.
Bunları anlatan ilme Usûl-i fıkh denir. Bunların
hepsi övülmüş olan ilimlerdir.
Talebenin riâyet etmesi gereken âdâb: Bunlar
yedi tânedir: İlki; nefsi, kötü ahlâk ve huylardan
Kötülenmiş ilimler: ilim, ilim olması bakımından
temizlemekdir Çünkü ilim öğrenmek, kalbi i’mâr
kötülenmemiştir. Ba’zı sebeblerle, insanlar
etmekle olur. A’zâların vazîfesi olan namaz, nasıl
hakkında zem edilmiştir. Sihir, tılsımât, şu’beze
necâsetten temiz olmadan olmuyorsa, bâtınî
(gözbağcılık) v.s. gibi.
ibâdet ve kalbin ilim ile tamiri de ancak kalbi her
türlü kötü sıfat ve vasıflardan, fenâ huylardan
Mübah olan ilimler: Şiir, târih, tıb, hesab,
temizledikten sonra olur. Bu temizlik, hem zâhirî
hendese, astronomi gibi ilimlerdir. Fakat bu
hem de bâtınî temizliği içine almaktadır. Allahü
ilimlerle uğraşanların bir kısmı doğru yoldan
teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Müşrikler pistir”
ayrılıp; ilmin emretmediği şeylerle uğraşıp
buyurdu (Tevbe-28). Demek ki, pislik ve temizlik,
dalâlete düştüler. Küçük çocuk, nehre
yalnız dışa bağlı değil, kalb ile de alâkalıdır.
düşmesinden korkulduğu için nasıl nehir
Çünkü müşrikler, yeni hamamdan çıkmış ve
kenarında korunuyorsa, zayıf kimse de bu
temiz elbise giymiş olması bakımından temiz
ilimlerle uğraşırken dalâlete düşmekten
olabilir. Fakat onların cevherleri, ya’nî kalbleri şirk
korunmalıdır.
pisliği ile kirlenmiştir. Necâset, nefret edilen ve
Farz-ı ayn olan ilimler: Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte bu ilimlere şöyle
işâret buyurmuşlardır “İlim öğrenmek, her
kendisinden uzaklaşılan birşey olduğuna göre,
şirk pisliklerinden kaçmak daha mühimdir. Çünkü
bâtın pisliği, âhırette insanı helâka götürür.
müslümana farzdır.” “Âlimler, buradaki ilimde
İkincisi: Dünyâ meşgûliyetlerinden alâkayı
ihtilâf ettiler. Kelâm âlimlerine göre, bilinmesi
kesmektir. Çünkü dünyâ meşgûliyetleri, insanı
lâzım olan ilim kelâm ilmidir. Çünkü tevhîde
ilimden alıkoyar. İnsan, bir anda iki şeyle meşgûl
onunla ulaşılır. Allahü teâlânın zâtı ve sıfatları
olamaz. Çünkü Allahü teâlâ, onda iki kalb
onun ile bilinir. Fakîhler; ibâdetler, helâl ve haram
yaratmamıştır. Düşünce dağılınca, hakîkatleri
olan şeyler, fıkıh ilmi olduğunu söylediler.
idrâk etmek zorlaşır.
Müfessirler ve hadîs âlimleri ise, Kur’ân-ı kerîm
ve hadîs-i şerîfleri bilmektir; çünkü bütün ilimlere
Üçüncüsü: Hocaya karşı kibirli olmamak ve ona
mühim olanın tahsiline sarfetmelidir. Mühimin
ukelâlık etmemektir. Bilhassa hastanın tabibe
ma’nâsı, dünyâ ve âhıretini alâkadar edendir.
teslim olduğu gibi, hocaya teslim olmak lâzımdır.
Dünyâ ve âhıretin ikisini bir arada toplamak
Sonra talebe hocasının yanında sükût ve
mümkün olmayınca, âhıret ilmi tercih edilir. O
teslimiyet üzere olmalıdır. Kısacası kendi
zaman; dünyâ bir konak, beden bir binek, ilimler
görüşüne i’tibâr etmeyip, hocasının görüşüne
maksada ulaştıran bir vâsıta, maksad ise Allahü
bağlı kalmalıdır. Eğer bilinmeyen, anlaşılmayan
teâlâya kavuşmaktır? Çünkü, Allahü teâlâya
birşey sorulacaksa, hocanın izni ile sormalıdır.
rızâsı kazanılarak kavuşulursa, Cennet ve ebedî
Fakat anlayamayacağı, kavrıyamayacağı şeyleri
ni’metler elde edilir.
sormamalıdır. Çünkü hoca, talebesinin durumunu
ve anlatılacak şeyin zamanını daha iyi bilir.
Hocanın da riâyet etmesi gereken yedi vazîfe vardır ve
şunlardır:
Dördüncüsü: Daha ilmin başında, ister dünyevî
ister uhrevî olsun, âlimlerin ihtilâflarına kulak
1. Talebelere şefkatli olmak, onları evlâdı gibi
asmamalıdır. Çünkü bu, zihni zorlar. Doğru
kabûl etmektir. Çünkü Resûl-i ekrem (
düşünceden uzaklaştırır. Mes’eleleri idrâk
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Ben, sizin için,
edemez. Bunun için ilk iş, hocasının kabûl ettiği
çocuğa karşı bir baba gibiyim” buyurdu. Anne ve
doğru yolu iyice anlamak ve ondan sonra, diğer
babanın çocuğunu dünyâ ateşinden koruduğu
mezheb ve şüpheli şeyleri araştırmaktır. Eğer
gibi, Peygamber efendimiz de, ümmetini âhıret
hocası Ehl-i sünnet bir mezhebe bağlı olmayıp,
ateşinden korur. Onun için, hocanın hakkı, ana-
gelişigüzel her mezhebden ve aralarındaki
baba hakkından daha büyüktür. Ana-baba, geçici
ayrılıklardan bahsederse, ondan vaz geçsin.
olan şu fâni hayatın sebebidir. Hoca ise ebedî
Çünkü onun sapıtması, doğru yolu
saadetin teminine vesiledir. Hoca olmasaydı,
göstermesinden çok olur.
babasından elde ettiği, sâdece ona dünyâda
faydalı olurdu. Âhirette, ebedi hayâtı
Beşincisi: Herşeyin en iyisini almalıdır. Bütün
kazandıracak olan ancak hocadır.
kuvvetini âhıret ilmine harcamalıdır. Önce
muâmele ilmini (zâhirî ilimleri) öğrenmeli
2. Talebelere ders verirken Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm )
Muâmele ilmi, mukâşefe ilmini elde etmeğe
sünneti seniyesine uymaktır. Öğrettiği ilim için, hiçbir karşılık,
vesîle olur. Mukâşefe ilmi muâmele ilminin
mükâfat ve teşekkür beklememelidir, öğrettiğini, ancak Allah
neticesi ve meyvesidir. Mukâşefe ilmi de
için öğretmeli ve gayesi Allahü teâlâya ulaşmak olmalıdır.
ma’rifetullaha (Allahü teâlâyı tanımaya)
kavuşturur.
3. Hocalığın ince husûsiyetlerden biri sayılan bu vazîfesi de,
doğrudan doğruya ve tahkir mahiyetinde olmayıp, îmâ ve
Altıncısı: Okumaktan gayesinin, bu anda kalbini
şefkat yoluyla öğrenciyi kötü huylardan vazgeçirmektir. Çünkü
kötü huylardan temizleyip, faziletlerle süslemek,
kusuru açıkça söylemek, talebenin haya perdesini yırtar.
gelecekte ise Allahü teâlâya yakın olmak ve
Hocaya karşı hücum etme cüretini meydana getirir. O işte
O’nun yakınlarından olma mertebesine
devam etmesine sebeb olur. Talebeyi açıktan değil de dolaylı
kavuşmaktır. Bilgisiyle, riyaset, servet, makam,
ifâdelerle ikaz etmek, özellikle zekî olanları sözden ma’nâ
düşük adamlarla mücâdele ve akranlarına
çıkarmaya sevk eder. Bu, sözlerin ma’nâsını anlayan talebe
üstünlük gayesi göstermemelidir. Gayesi Allah
de, ma’nâyı anlamaktan doğan bir sevinç ve ferahlık meydana
rızâsı olunca, buna en elverişli olan ilmi
getirir. O söz, talebenin doğru hareket etmesini sağlar.
aramalıdır. Bu da âhıret ilmidir. Bunun yanında,
farzı kifâyeden sayılan lügat, nahiv ve benzeri
4. Bir tek ilim üzerinde ders veren hoca, talebeye diğer
ilimleri de küçümsememelidir.
ilimlerin lüzumsuzluğunu söylememelidir. Bilakis, fâideli olan
her ilmi öğrenmesini talebelere tavsiye etmelidir. Birden fazla
Yedincisi: İlimlerin, gaye olan nisbetlerini öğrenip,
ilim öğreten muallimin, talebelere bu bilgileri sırayla ve
ona göre okuyacağını seçmektir. Bütün kuvvetini,
talebelerin seviyesine göre vermesi gerekir.
5. Hocanın, talebenin anlayış ve kabiliyetine göre
etmekteki gayeleri, dünyâ ni’metlerine ve dünyâ
ders vermesi lâzımdır. Onun anlıyamıyacağı,
ehli arasında makam ve mevkiye kavuşmaktır.
seviyesinin üstünde olan şeyleri öğretmemelidir.
Âhıret âlimleri ile dünyâ âlimlerini, Peygamber
Yoksa talebeyi dersten soğutur. Onlara,
efendimiz ( aleyhisselâm ) şu hadîs-i şerîfleriyle
kavrayışlarına göre konuşmalıdır. Bu konuda
birbirinden ayırmaktadır “Kıyâmet gününde en
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
ağır azâbı görecek olan, Allahü teâlânın ilminden
şerîfte; “Biz peygamberler topluluğu, insanların
kendisini faydalandırmadığı âlimlerdir.”
akıllarına göre konuşuruz” buyurdu. Talebe
söyleneni anlıyabilse, fakat ondan istifâde edecek
“Kişi, ilmi ile âmil olmadığı müddetçe âlim
durumda olmasa, hocanın ona böyle şeyleri
olamaz.”
söylemesi uygun değildir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı
kerîmde Nisa sûresi 5. âyet-i kerîmede meâlen;
“Aklı olmayanlara malınızı vermeyin” buyurarak,
“Âhır zamanda, câhil âbidler ile fâsık âlimler
geleceklerdir.”
ilmi, kendisine zararlı olabilecek, kimselerden
“Âdî kimselerle mücâdele, âlimlere karşı üstünlük
muhafaza etmenin evlâ olduğuna işâret buyurdu.
taslamak ve bu sûretle yalnız insanların
İlmi lâyık olana vermemek ne kadar zulüm ise,
teveccühüne mazhar olmak için okumayın! Kim
lâyık olmayana vermek de en az onun kadar
böyle yaparsa, o Cehennemdedir.”
zulümdür.
“İlmini artırıp da, ahlâkını düzeltmeyen kimse,
6. Anlayışı az ve zekî olmıyan talebeye, onun seviyesine
Allahü teâlâdan uzaklığını arttırmış olur.”
uygun, açık ve net olarak anlaşılabilen şeyleri anlatmak
gerekir. Ona, burada senin anlıyamıyacağın daha nice
Hasen-i Basrî buyurdu ki: “Âlimlerin ilmini, hukemânın yollarını
mes’eleler var demekten sakınmak gerekir. Çünkü bu hâl,
kendisinde toplamış, fakat amel bakımından sözü işine
onun anlayabileceği şeylerde hevesini kırar ve zihnini
uymayan sefih kimseler gibi olma.” Ebüdderdâ ( radıyallahü
kurcalar, Hocasının, kendisine karşı ilim öğretirken cimrilik
anh ); “Bilmeyen kimseye bir defa yazıklar olsun. Bilip de amel
yaptığını zanneder. O, herkesin her ince ve derin bilgileri
etmeyene ise, yedi defa yazıklar olsun” buyurdu. Âlimlerin
anlıyabileceğini zanneder.
azâbının, bilmiyeninkinden daha fazla olması, iki sebebtendir:
“İlki onlar, kendilerine uyulan, rehber durumundadırlar. Hazreti
7. Hocanın, bildiği ve öğrettiği ilmiyle amel etmesi
Ömer buyurdu ki; “Âlim hatâ edince, hâkim de hatâ eder.”
lâzımdır. İşi, sözüne uygun olmalıdır. Hareketleri,
ikincisi ise; onlar, ma’siyeti (günahları) bilerek yapmaktadırlar.
sözlerini yalanlamamalıdır. İşi ile sözü birbirinden
Kötü âlimlerin pek aşağı hâlleri olduğu gibi, âhırette onlara
farklı olursa, kendisine güven kaybolur.
yapılan azap, câhillerinkinden daha fazla olacaktır. Âhıreti
Kendisinin yediği bir şeyi, “Öldürücü zehirdir” diye
kazanarak, azâbdan kurtulacak ve Allahü teâlâya yakın olacak
insanlara kötüler ve onları bundan menetmek
âlimler, âhıret âlimleridir. Âhıret âlimlerinin alâmetlerinden
isterse, insanların o şeye istekleri artarak, “Eğer
ba’zıları şunlardır:
bu, iyi ve tatlı birşey olmasaydı, kendisi bunu
yemezdi” derler. Denmiştir ki: “Sakın, kendin
1. Onlar, ilimlerinin karşılığında dünyalık istemezler. Âhıret
yaptığın işten başkasını menetme! Böyle
âlimlerinin ilk derecesi, dünyânın önemsizliğini, alçaklığını,
yapmakla büyük hatâ işlemiş olursun.” Allahü
geçiciliğini, âhıretin ise kıymetli ve devamlı olduğunu idrâk
teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Kendinizi unutur
etmesi, dünyâ ve âhıretin birbirine zıt olduğunu, ikisinin birer
da, başkalarına mı iyiliği emredersiniz?” (Bekâra-
kuma gibi olduğunu, birisini râzı edince diğerinin kızacağını,
44) buyurarak bu durumu kötülemiştir.
yine bu ikisinin terazinin iki kefesi gibi olduğunu, birisi tercih
edilince, diğerinin hafif kalacağını ve sonra dünyâ ile âhıretin
Âhıret âlimlerinin ve kötü âlimlerin alâmetleri:
Âhıret âlimleri ile dünyâ âlimleri arasındaki ayırıcı
farkı bilmek pek mühimdir. Dünyâ âlimleri ile,
kötü âlimleri kast ediyoruz. Onların ilim elde
doğu ile batı gibi olduğunu, hangisine yaklaşılırsa diğerinden
uzaklaşılacağını bilmektir. Kim dünyânın hakîkatini, mihnet ve
meşakkatini, lezzetlerinin elemleriyle içice olduğunu, boş
olduğunu, iyiliklerinin geçici olduğunu bilmezse, onun aklının
selim olmadığı, bozuk olduğu anlaşılır. Bu söylenilenlere,
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte:
müşâhede (gözlem) ve tecrübe şâhiddir. Bunları böyle
“Mi’râc gecesinde bir kavme uğradım, dudakları
bilmeyen ve idrâk edemeyen, âhıret âlimi değildir. Onlar,
ateşten makaslarla kesiliyordu. “Siz kimsiniz?”
peygamberlerin Allahü teâlâdan getirmiş oldukları dini
diye sorunca onlar, “Biz hayrı emreder, fakat
bilmeyenlerdir. Böyle kimseler, nasıl âlim sayılabilir. Bütün
kendimiz yapmazdık, fenâlıktan men’ eder,
bunları bilip de, buna rağmen âhıreti dünyâya tercih
halbuki kendimiz yapardık” diye cevap verdiler”
etmiyenler, şeytanın esîrleri olurlar. Onları, nefislerinin arzu ve
buyurdu.
istekleri helak etmiş, şekavetleri onlara galip gelmiştir. Bunlar,
Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde övülen, dereceleri
Hâtim-i Esam ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kıyâmet günü,
yüksek âlimlerden sayılamaz.
insanlara ilim öğretip, insanlar onunla amel ettiği hâlde,
kendisi ilmiyle amel etmeyen kimseden başka, pişmanlığı
Mâlik bin Dinar buyuruyor ki: “Bir kitapda okudum. Allahü
daha şiddetli kimse yoktur.”
teâlâ: “Dünyâyı sevdiği vakit âlime vereceğim en küçük ceza,
kalbinden bana yalvarırken duyduğu tadı çıkarmamdır”
İbn-i Semmâk dedi ki; “Nice Allahü teâlâyı anan kimse vardır
buyuruyor.”
ki, Allahü teâlâdan gâfildir. Nice Allahü teâlâdan korkan kimse
vardır ki, Allahü teâlâya cür’ette bulunur. Nice Allahü teâlâya
Şöyle hikâye olunur: Şeytan, Fir’avn’ın sarayına girmişti.
yakın görünen kimse vardır ki, Allahü teâlâdan uzaktır. Nice
Fir’avn’ı istirahat ettiği yerde buldu. Kapıyı çaldı. Fir’avn, “Sen
Allahü teâlânın rızâsına, O’nun emirlerine uyup, yasaklarından
kimsin?” dedi. Şeytan, “Sen, bir de rablık da’vâsına
sakınmaya da’vet eden kimse vardır ki, Allahü teâlânın
kalkıyorsun. Hiç rab olan, kapının arkasındaki kimseyi bilmez
rızâsına kavuşmaktan kaçar.”
mi?” dedi. Fir’avn şeytana, “En şerlimiz kim?” diye sordu.
Şeytan, “Sensin” deyince, Fir’avn “Neden?” diye sordu.
İbrâhim bin Edhem şöyle anlattı: Bir taşın yanından
Şeytan, “Çünkü ben, bir anda doğu ve batıyı dolaşıyorum da,
geçiyordum. Taşın üzerinde, “Bana gel, ibret alırsın” yazılı idi.
sana kul olmuyorum. Sen ise, kusurlar ve eksiklerle dolu
Yanına gittim. Onu çevirdim. Şöyle bir yazı vardı: “Sen,
olduğun hâlde, “Ben sizin en büyük rabbinizim” diyorsun. Sen
bildiğin ile amel etmiyorsun. Amel etmeyeceğin şeyi bilmeyi
böyle iken, ben senden daha kötü nasıl olurum?” dedi.
niçin istiyorsun?”
Şeytan, bu konuşmalar ile Fir’avn’ın tutmuş olduğu yanlış yolu
bırakıp, aklını başına toplamasından korkup, sözüne şöyle
devam etti: “Bilmiyor musun bizden daha kötüsü kimdir?”
deyince, Fir’avn “Hayır” cevâbını verdi. Bunun üzerine şeytan,
“Dünyalık elde etmek için, âhıret amelleri yapan kimsedir”
dedi.
3. Âhıret âlimlerinin alâmetlerinden biri de, tâatları yapmak için
istenen, âhırete faydalı olan ilmi, elde etmektir. Faydasız,
mücâdelesi çok olan ilimlerden sakınmaktır. Lâzım olan
amellerin bilgisini öğrenmeyi bırakıp da, mücâdele ve
münâzara ile meşgûl olan kimsenin hâli şöyle anlatılabilir:
Kendisinde birçok hastalıklar bulunan bir adam var. Bu sırada,
2. Âhıret âlimlerinin alâmetlerinden birisi de, işinin
kısa bir süre için mütehassıs bir tabibe tesadüf ediyor. Ona
sözüne uygun olmasıdır. Hareketleri ile sözleri
tıbbın ince mes’elelerinden sormakla meşgûl oluyor ve bu kısa
birbirine uygun olmalıdır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı
zamanı kendisi ile alakası olmayan şeylerle geçiriyor. En
kerîmde meâlen; “Yapmıyacağınız şeyi
mühim olanı, kendi hastalığını tedâvi ettirme fırsatını kaçırıyor.
söylemeniz, Allahü teâlânın indinde buğz ve
Böyle bir hareket, tam bir düşüncesizliktir. Bu bakımdan
hışım bakımından çok büyüktür” buyuruyor (Saff-
insanın, önce kendisine lâzım olan, âhırette hesaba çekileceği
3).
amellerin ilmini öğrenmesi gerekir. Yoksa, boş şeyle uğraşır.
Hayâtı boşuna geçmiş olur.
Allahü teâlâ Îsâ aleyhisselâma, “Ey Meryem’in oğlu, önce
kendine nasihat et. Eğer kendin nasihat kabûl ediyorsan,
4. Yemek, içmek, giymek ve ev ihtiyâçlarında isrâfa meyil
insanlara da nasihat et. Eğer kendin söylediğini yapmıyorsan,
etmemek, bunlarda orta yolu (iktisâdı) tercih etmektir. Bu
kendi nasihatini kendin yerine getirmiyorsan, benden utan”
husûsta Selef-i sâlihîne benzemek gerekir. Onlar, kendilerini
buyurmuştur.
zorlamadan, bulduklarını yer ve giyerlerdi. Onlar, örtülmesi
farz olan yerlerini örtecek, sıcak ve soğuğa karşı koruyacak
olan şeyi bulduklarında bunu kâfi görürlerdi.
Büyük zâtlardan birisi: “Giyeceğin en iyisi, bana hizmet
gayretli, fakat yakîni az” diye anlatılınca,
edendir. En kötüsü ise, benim kendisine hizmet ettiğimdir”
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm );
buyurdu.
“Âdemoğlunun günâhı bulunur. Fakat onun
tabiatı akıl, seciyyesi yakîn olursa, günahları ona
5. Sultanlardan uzak olmaktır. Onların
zarar vermez. Çünkü o, ne zaman günah işlese
huzûrlarına girmemeli yanına gitmekten ve
tövbe ve istiğfar eder. İşlediği günahına pişmanlık
onların arasında konuşmaktan sakınmalıdır.
duyar. Allahü teâlâ onun fadlını devam ettirir ve
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
bununla Cennete girer” buyurdu.
şerîfte: “Âlimlerin en kötüsü ümerâya (emir
sahipleri) gidenlerdir. Ümerânın en iyileri, âlimlere
9. Dâima mahzûn, başı önüne eğik ve sükût hâlinde
gidenlerdir” buyurdu.
bulunurlar. Allahü teâlâdan korktuğunu; kıyâfetinde,
ahlâkında, işinde, duruşunda, konuşmasında ve sükûtunda
6. Âhıreti düşünen âlimler, bir konu hakkında fetvâ vermek için
belli ederler. Kim ona bakarsa, Allahü teâlâyı hatırlar,
acele etmezler. Fetvâ vermekten kurtulma imkânı varsa
görünüşleri ilimlerine şehâdet eder. Âhıret âlimleri; vakûr
beklerler. Fetvâ vermekten sakınırlar. Eğer, Kur’ân-ı kerîmin
olmalarıyla, alçak gönüllükleriyle, insanlara, güleryüzlü
âyet-i kerîmeleri ile, hadîs-i şerîflerin metni ile, icmâ’ ve açık
muâmele etmeleriyle, simalarından bilinirler.
kıyâs ile, o mes’elenin hükmünü açıkça biliyor ise fetvâ verir.
Eğer şüphe ettiği birşey sorulursa, bilmiyorum derler.
Hazreti Ömer buyurdu ki: “Allahü teâlâ ilim verdiği kuluna,
Kendilerini böyle birşey için fetvâ vermekten korurlar.
bununla beraber; hilm, tevâzu, güzel ahlâk ve rıfk da verir, işte
Başkasına havale eder, böylece işi sağlama bağlamış olurlar.”
bu, fâideli ilimdir.”
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ), “Her istenen fetvâyı veren
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
kimse mecnûndur” buyurdu.
şerîfte; “Ümmetimin iyilerinden bir cemâat var ki,
ilâhî rahmetin genişliğinden açıkta gülerler,
Büyüklerden birisi şöyle dedi: “İlim çok olunca, kelâm az olur.”
7. Murâkabe ve mücâhede sûretiyle, mükâşefe
ve muâmele ilmini elde etmeye çalışır. Çünkü
nefsle mücâdele, kalb ilminin ince mes’eleleri
azâbının korkusundan da gizli yerlerde ağlarlar.
Bedenleri yerde, gönülleri göklerdedir. Rûhları
dünyâda, akılları ise âhırettedir. Yürümeleri vekar
iledir” buyurdu.
hakkında müşâhedeye götürür. Böylece kalbde
10. Onlar, amelleri bozan, kalbin huzûrunu kaçıran, vesveseyi
hikmet pınarları fışkırır. Bunlar, kitap, okumakla
hazırlayan ve fenâlığı harekete getiren şeylerden korunmak
elde edilemez. Peygamber efendimiz (
için, ilim öğrenmeye teşvik ederler.
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kim, bildiği ile
amel ederse, Allahü teâlâ ona bilmediklerini
Dinde asıl, şerden korunmaktır. Onun için denildi ki: “Fenâlığı,
öğretir” buyurdu.
fenâlık yapmak için değil, fenâlıktan korunmak için öğrendim.
Fenâlığı bilmeyenlerin çoğu, bilmiyerek kendisini fenâlığa
8. Onlar, yakîni kuvvetlendirmek için çok gayret
kaptırır.”
gösterirler. Çünkü yakîn, dînin sermâyesidir.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
Sözü ve yaşayışı ile Eshâb-ı Kirâma çok benzeyen Hasen-i
şerîfte; “Yakîni, öğreniniz” buyuruyor. Bunun
Basrî’nin en çok anlattığı ve üzerinde durduğu; kalbe gelen
ma’nâsı, yakîn sahipleriyle buluşun, onlardan
hâtıralar, amellerin bozukluğu, nefsin vesvesesi ve nefsânî
yakîn ilmini dinleyiniz. Onlara uymaya devam
isteklerin gizli ve kapalı tarafları idi. Hasen-i Basrî’ye “Yâ Ebâ
ediniz. Onların yakînleri gibi, onlara uyanlarda
Sa’îd! Sen başkasından duymadığımız şeyler söylüyorsun.
yakîn kuvvetli olur. Yakinin azı, çok amelden
Bunları nereden öğrendin?” diye sorduklarında, “Huzeyfet-ül-
iyidir.
Yemânî’den” dedi. Huzeyfe’ye de aynı şekilde, “Sahabenin hiç
Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ), “Biri var, yakîni
güzel, fakat günahı çok, diğeri ibâdette pek
birinden duymadıklarımızı senden dinliyoruz. Bunları nereden
öğrendin?” diye sorduklarında Huzeyfe ( radıyallahü anh ),
“Resûlullahtan öğrendim. Resûlullah bunları yalnız bana
öğretti” diyerek şöyle devam ederdi: “Herkes, Resûlullahtan (
bâtın ma’nevî kirlerle dolu olduğu hâlde, zâhiri su
aleyhisselâm ), hayırdan ve en faziletli amelin hangisi
ile temizlemek, îmânın yarısı olmaz.
olduğunu soruyorlardı. Ben ise, şerden, amellerin âfetinden ve
amelleri bozan şeylerden soruyordum. Çünkü bilirim ki,
Hazreti Osman şöyle anlattı: Resûl-i ekrem (
fenâlığı bilmeyen, iyiliği de bilmez. Bunun için Resûl-i ekrem
aleyhisselâm ) ile beraber idim. Huzûrunda
de bunları bana öğretti. Hazreti Ömer, Huzeyfe’ye (
abdest alan birisi var idi. Bu sırada Resûlullah (
radıyallahü anh ) kendisinin durumunu sorunca, “Sende
aleyhisselâm ) güldüler. Bunun üzerine “Niçin
nifaktan eser yok” dedi. Hazreti Ömer bir cenâzeye çağırıldığı
güldünüz, yâ Resûlallah?” dedim. Resûl-i ekrem (
zaman, eğer orada Huzeyfe ( radıyallahü anh ) varsa, o
aleyhisselâm ), “Allahü teâlânın, abdest alan
cenâzenin namazını kılardı. Yoksa orayı terk ederdi. Huzeyfe (
kuluna olan ikramına güldüm. Abdest alıp
radıyallahü anh ) için, sır sâhibi derlerdi.
a’zâlarını yıkayan her kul, ne zaman bir uzvunu
yıkarsa, o uzuvdan su ile beraber günahlar
Kalbin hâllerine ve makamlarına ehemmiyet vermek âhıret
dökülür” buyurdu.
âlimlerinin âdetidir. Çünkü, Allahü teâlâya yakınlığa kavuşan
kalbtir. Âhıret âlimlerinin bu on alameti, Selef-i sâlihînden olan
Taharetin dört mertebesi vardır. Birincisi; a’zâları haramlardan
âlimlerin bütün güzel huylarını içine alır. Öyleyse, kendini ya
ve günahlardan temizlemek. İkincisi; kalbi, kötülenen ve
bu sıfatlarla vasıflandır veya onları kabûl etmekle beraber
sevilmeyen sıfatlardan temizlemek. Üçüncüsü; kalbini, Allahü
acziyetini i’tirâf et. Bir üçüncüsü olma.
teâlâdan başkasının sevgisinden temizlemek. Dördüncüsü;
bedeni, zâhirî pislikten temizlemek, ya’nî abdest ve gusül
Akâid: Genel bir akâid bilgisini, çocuğa ilk
abdesti almak.
yetişme çağında iyi bir şekilde ezberletmek
lazımdır. Sonra büyüdükçe, kısım kısım bu
Zâhirî temizliğin, kalbdeki nûrun parlamasında
ezberlediklerine şuurlu olarak vâkıf olurlar.
büyük te’sîri vardır. Peygamber efendimiz (
Zaman zaman, gerek çocukların ve gerekse
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Abdest üzerine
halkın akâid bilgisini kuvvetlendirmek lâzımdır ki,
abdest almak, nûr üzerine nûrdur” buyurdu.
i’tikâdları, inançları sarsılmasın. Fakat onların
Kalbin ma’rifetlerinin te’sîrleri, a’zâlar üzerine
akîdelerini kuvvetlendirmede ta’kib edilecek yol,
aktığı gibi, zâhirî temizliğin de, bâtın üzerinde
onlara kelâm ve cedel ilmini öğretmek değildir.
te’sîri büyüktür.
Bilakis onlara Kur’ân-ı kerîmi, dînî bilgileri,
ibâdetlerle meşgûl olmayı, sâlih kimselerle
beraber olmayı öğretmekle ve “onlardaki Allah
korkusunu ve onun huzûrunda boyun eğmelerini
ve yalvarmalarını anlatmak ve göstermek gerekir.
Münâzara, cedel ve kelâm ilminden çok sakınmak lâzımdır.
Münâzaranın bozduğu, yaptığından ve düzelttiğinden daha
çoktur.
Taharetin fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “Orada (Kûba mescidinde), günahlardan
ve pisliklerden temizlenmeyi seven kişiler vardır.
Allah da böyle çok temizlenenleri sever”
buyuruyor (Tevbe-108).
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
“Temizlik îmânın yarısıdır” buyurdu. Bu âyet-i
kerîme ve hadîs-i şerîfe dikkatle bakanlar, en
önemli işin iç temizliği olduğunu anlar. Yoksa,
Namazın fazileti: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “Muhakkak namaz mü’minler üzerine,
vakitleri belirli olarak farz olmuştur” buyuruyor
(Nisâ-103).
Peygamber efendimiz de ( aleyhisselâm ), hadîs-i
şerîflerde buyuruyor ki; “Allahü teâlâ, beş vakit
namazı kullarına farz kıldı. Eksiksiz olarak, erkân
ve âdabına riâyetle o namazları kılan kimseyi,
Allahü teâlânın Cennete koyacağına va’di vardır.
O namazları istenildiği gibi kılmayan kimseye,
Allahü teâlânın bir va’di yoktur. Allahü teâlâ
dilerse ona azâb eder, dilerse onu Cennetine
koyar.”
“Siz birini mescide girerken gördüğünüz zaman,
onun imanlı olduğuna şehâdet ediniz.”
Resûlullaha ( aleyhisselâm ), en faziletli amel
ederdi. Görülüyor ki, dînen günah olan birşey, insanların
sorulunca; “Farzları eda etmek, haramlardan
yanında, dünyâya âit üzüntülerden daha hafif kalmaktadır.”
sakınmak” buyurdu.
Şöyle rivâyet edilir: “Selef-i sâlihîn, cemâatle tekbîri
kaçırdıkları zaman, birbirlerine üç gün ta’ziyede bulunurlardı.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) birgün
Cemâati kaçırdıkları zaman ise, yedi gün ta’ziyede
Ebû Hüreyre’ye ( radıyallahü anh ); “Kalemin
bulunurlardı.”
senin hakkında günah yazmamasını ister misin?”
diye sordular. O da, “Evet, yâ Resûlallah” dedi.
Ka’b-ül-Ahbâr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dört kimse için
Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm );
ma’zeret yoktur. Birincisi, Mekke-i mükerremeye gidecek
“Allahü teâlânın farz kıldığı şeyleri yap, haram
kadar imkânı olup da hacca gitmeyen, ikincisi, önüne
kıldıklarından sakın, sana fâidesi olmayan sözü
konulmuş yemek olduğu hâlde, kapıda duran fakiri eli boş
terk et, konuşma” buyurdu.
olarak geri çeviren. Üçüncüsü, emr-i ma’rûf ve nehy-i münkere
(iyiliği yapıp, kötülükten men etmeye) gücü yettiği hâlde bunu
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), namazın fazileti ile
terk eden. Dördüncüsü, ezanı duyup da ona icabet etmiyen
ilgili olarak hadîs-i şerîflerde buyurdu ki:
kimse.”
“Su, pisliği giderdiği gibi, beş vakit namaz da,
Ebû Sa’îd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı:
günahları giderir.”
“Biz, yedi kişi bir yerde bulunuyorduk. Yanımıza
“Namaz, Cennetin anahtarıdır.”
“Kıyâmet gününde, kulun önce namazına bakılacaktır. Eğer
namazı tamam ise, diğer amelleri kabûl olunur. Eğer namazı
eksik ise, diğer amelleri kendisine çevrilir.”
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) geldi ve “Rabbiniz
ne buyuruyor biliyor musunuz?” dedi. Biz, “Allah
ve Resûlü bilir” dedik. Bunun üzerine Server-i
âlem ( aleyhisselâm ); “Rabbiniz buyuruyor ki;
kim evinde abdest alır, sonra ibadet etmek için
câmiye gelirse, onun için benim katımda,
“Allahü teâlâ buyurdu ki: Kulum, farzları eda
kendisine azâb etmiyeceğime dâir bir ahd olur”
etmekle benim azâbımdan kurtulur. Nafilelerle ise
buyurdu.
bana yaklaşır.”
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
Resûlullah ( aleyhisselâm ) Ebû Hüreyre’ye (
“Kırk gün, iftitah tekbirini kaçırmamak şartıyla,
radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Ailene namazı
beş vakit namazı cemaat ile kılan kimseye;
emret. Allahü teâlâ sana ummadığın yerden rızık
Allahü teâlâ, biri nifaktan, diğeri de
gönderir.”
Cehennemden azâd olmak üzere iki berât yazar”
buyurdu.
Cemâatin fazileti: Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) buyurdu ki; “Cemâatle kılınan
Denildi ki: “Kıyâmet günü bir kavim, yüzleri parlak yıldızlar gibi
namaz, yalnız kılınan namazdan yirmiyedi derece
olduğu hâlde haşr olunacaktır. Melekler: “Siz ne amel işlediniz
daha üstündür.”
ki, yüzünüz böyle parlak?” diye sorarlar. Onlar “Ezanı duyunca
başka hiçbir şeye bakmaz, hemen abdest alır, cemaata
“Bizim ile münâfıklar arasındaki fark, yatsı ve
giderdik” derler. Sonra başka bir topluluk getirilir. Bunların
sabah namazlarında bulunmaktır. Onlar bu iki
yüzleri ise ay gibi parlamaktadır. Melekler onlara da amellerini
namazda bulunmazlar.”
sorunca, onlar da; “Biz dünyâda iken, vakit girmeden abdest
alırdık” derler. Daha sonra başka bir topluluk getirirler. Onların
Sa’îd bin Müseyyib buyurdu ki: “Yirmi senedir, ben ezanı
mescidde dinledim.”
Hâtim-i Esam ( radıyallahü anh ) dedi ki: “Cemâati kaçırınca,
sâdece Ebû İshâk Buhârî beni ta’ziye ederdi. Halbuki benim
bir oğlum vefât etseydi, şehrin bütün insanları beni ta’ziye
ise yüzleri güneş gibi parlamaktadır. Onlara da amelleri
sorulunca, “Biz ezanı mescidde dinlerdik” derler.”
Secdenin fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
meâlen “... Secde eserinden (çok namaz
kılmaları yüzünden meydana gelen) nişanları
olmakla vasfetti. Âyet-i kerîmedeki medhe
yüzlerindedir.” buyurdu (Fetih-29).
kavuşabilmek için, namazı, Resûl-i ekremin (
aleyhisselâm ) işâret buyurdukları gibi kılmak
Denildi ki: Secde eseri; huşû’ nûrudur, bâtından zâhire,
lâzımdır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
kalblerinden yüzlerine vurur ve parlar.
bir hadîs-i şerîfte: “Namaz kıldığın zaman
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
şerîfte; “Kulun Allaha en yakın olduğu an, secde
hâlidir” buyuruyor. Bu hadîs-i şerîf, “Secde et de
(nefsine, hevâsına ve ömrüne) veda eden (ve
mevlâsına teveccüh eden) gibi namaz kıl”
buyurmuştur.
(Rabbinin rahmetine) yaklaş” (Alâk-19) âyet-i
Yine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) hadîs-i
kerîmesinin açıklamasıdır.
şerîflerde buyurdu ki: “Sahibini fenâlıktan
Rivâyet edilir ki: “İmâm-ı a’zam Ebu Hanîfe, vefâtı kendisine
ma’lûm olunca, secdeye vardı. Secde vaziyetinde iken rûhunu
teslim etti.”
alıkoymıyan namaz, Allahtan uzak olmaktan
başka birşeyi arttırmaz.”
“Allahü teâlâ, bedeni ile beraber kalbi hazır
olmayan kimsenin namazına bakmaz (değer
İsmâil bin Ahmed emîr idi. Hastalandı, ölümüne yakın,
vermez).”
üzerinde kilit bulunan bir sandık çıkardı. Herkes, onun içinde
mücevher ve kıymetli şeyler var zannetti. Onu açtıklarında,
Namazda, kalbi hazır etmenin ilâcı, hatıra gelen düşünceleri
içerisinde toprak bulunan bir kese gördüler. “Bu toprak nedir?”
atmaktır. Birşeyi def ve yok etmek için, önce sebebini yok
diye sordular. O şöyle cevap verdi. “Secde ettiğim yerlerin
etmek lazımdır. Bunun için de sebebi iyi tesbit etmek lâzımdır.
toprağıdır. Ne zaman Allah için secde etsem, o yerin toprağını
Hatıra gelen düşüncelerin geliş sebebi, ya insanın dışındaki
toplardım, öldüğüm zaman, bu topraktan bir kerpiç yapıp, onu
bir sebepten dolayıdır. Veya namaz kılanın içindeki bir
kabrimde, yanağımın altına koyun. Belki Allahü teâlâ, bana
sebepten dolayıdır. Haricî sebebler şöyle söylenebilir: Kulağa
merhamet eder de, benden kabir azâbını kaldırır” diye
gelen sesler ve gürültüler, göze çarpan şekiller. Bunlar namaz
vasıyyette bulundu. Vefâtından sonra onun dediği gibi yaptılar.
kılan kimseye sür’atle te’sîr ederek, insanı meşgûl etmeye
Bir gece onu rü’yâda gördüler. Hâlinin nasıl olduğunu
başlar. Sonra zihin onlar vasıtasıyla başka düşüncelere dalar.
sorduklarında; “Rabbim beni, üzerine secde ettiğim toprağın
Böylece, düşünceler zincirleme olarak birbirini ta’kib eder.
hürmetine affetti ve kabir azâbını üzerimden kaldırdı” dedi.
Gözler ve kulaklar, çeşitli düşüncelere sebeb olur. Fakat,
Huşû’un fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “Muhakkak mü’minler felah buldular
(yani, Cennette ebedî kalmakla saadete
kavuştular.) Onlar namazlarında Allahü teâlâdan
derecesi ve himmeti yüksek olan kimselerin, duyu organlarına
gelenler, onları namazlarından alıkoymaz. Onlara te’sîr
edemez. Onlar huşû’ ve kalb huzûru ile namazlarına devam
ederler.
korkarlar (O’na tezellül ve tevâzu gösterirler. Öyle
Şöyle anlatılır: “Müslim bin Yesâr birgün mescidde namaz
ki, sağlarında ve sollarında olan kimseleri
kılıyordu. O esnada, mescidin direklerinden biri düştü. Câmide
bilmezler).” buyuruyor. (Mü’minûn-1, 2). Allahü
bulunan herkes dışarı kaçtığı hâlde, onun olaydan haberi
teâlâ bu âyet-i kerîmede, mü’minleri imânlarından
yoktu. Çünkü o, namazda hiçbir şey düşünmediği ve
sonra, huşû’ ile kıldıkları namazları sebebi ile
duymadığı için, birşeyden haberi olmadı.”
medh buyurdu. Sonra kurtulanların vasıflarını
saydıktan sonra meâlen; “Onlar ki, namazlarını
Himmeti ve kuvveti zayıf olan kimsenin, düşüncesi namazda
gereği üzere devamlı kılarlar” buyurdu
çeşitli mes’elelere takılarak darmadağın olur. İşte bunun ilâcı,
(Mü’minûn-9). Sonra bu sıfatların semeresi
bunun sebeplerini bilip, onlardan kurtulmaktır. Bu ilâçlardan
hakkında da meâlen; “İşte bu vasıfları
ba’zısı şunlardır: Namaz kılan kimse, önünde zihnini meşgûl
toplayanlar, vâris olanlardır ki, onlar, Firdevs
edecek birşey bırakmamalı. Namazı duvara yakın kılmalı ki,
Cennetine vâris olacaklardır” (Mü’minûn-10, 11)
gözün mesafesi daralsın. Çünkü gözün görüş mesafesi
buyurup, âyet-i kerîmenin evvelinde, onları
genişledikçe, zihni de dağılır. Nakışlı ve boyalı yaygılar
felaha, sonunda ise Firdevs Cennetine vâris
üzerinde namaz kılmamalı. Bunlar göz vasıtasıyla kalbi
meşgûl eder. İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ), namaz kılacağı
vardır. O da dünyâ sevgisidir. Dünyâ sevgisi her hatânın
yerde; kılıç, kitap, kalem gibi hiçbirşey bırakmazdı. Hepsini
başıdır. Bu bakımdan dünyâ sevgisini kalbden çıkarmalıdır.
ortadan kaldırırdı. (Çünkü bunlar, namaz kılanın önünde, göz
vasıtasıyla düşüncesini meşgûl etmektedirler.)
Namazı kılarken, kalbde huzûrun hâsıl olması için gerekli
şeylerin beyânı: Eğer âhıreti isteyenlerden isen, namazı ta’dili
Himmetleri kuvvetli olanlar, namazın kemâlini, sağlarında ve
erkana uyarak, huşû’ içerisinde, kulluğun ve acziyetinin
sollarında olanları tanımamakta görürler.
idrâkinde olarak kıl Müezzinin sesini işittiğin zaman, kalbinde,
kıyâmet günündeki çağırılmanın korkusunu hazır’ et
Büyüklerden bir zât buyurdu ki: “Namaz, âhıret işlerindendir.
Müezzinin ezanını işittiğinde, içinde sevinç ve neş’e
Namaza girince, dünyâdan çıkmış olursun.”
duyuyorsan, bil ki, kıyâmet gününde sen müjde ve
Hâtim-i Esam’a nasıl namaz kıldığı sorulunca, şöyle cevap
verdi: “Namaz vakti gelince, temiz bir kalb ile niyet ederek
kurtuluşunla çağırılacaksın. Selef-i sâlihîn ezanı duyunca, her
işini bırakır, namaz kılmak için cemâate koşarlardı.
abdest alırım. Abdest uzuvlarımı yıkar, kalben de tövbe
Abdest ile namaz kılacağın yere geldiğin zaman,
ederim. Sonra câmiye giderim. Bütün a’zâlarım, namaz için
kalbindekilerden gâfil olma. Kalbini tövbe ve istiğfarla temizle.
hazır hâle gelinceye kadar beklerim. Namaza başlayacağım
Çünkü kalb, Rabbinin nazargâhıdır. Sen avret mahallini
zaman Mescid-i Harâm-ı gözümün önüne getirir, Makâm-ı
örttüğün zaman, bunun ma’nâsını şöyle bil: Sen bedenini
İbrâhim’i iki kaşım arasında tutar, Cenneti sağımda,
insanların gözlerinden sakladın, örttün. Çünkü senin avret
Cehennemi solumda, Sıratı ayaklarımın altında, can alıcı
mahallini insanlar görmekteydi. Fakat senin içindeki gizli
meleği arkamda düşünür, kalbimi Allahü teâlâya teslim eder,
kusurlarını göremiyorlar. Bunu ancak Rabbin bilir. Öyleyse,
sonra ta’zimle Allahü ekber der, hürmetle kıyâm, heybetle
içindeki bu kusurlarını ve ayıplarını, namaz kılacağın yere
kırâat, tevâzuyla rükû’, tazarru’ (kendini alçaltma, yalvarma) ile
girmeden dışarıda bırak. Şunu iyi bil ki, Allahü teâlâ herşeyi
secde, hilm ile cülus (tehıyyattaki oturuş), şükürle selâmı
görür. Ondan hiçbir şey gizli kalmaz. İçteki bu ayıpları, sâdece
yerine getiririm. Benim namazım böyledir.”
pişmanlık, haya ve Allah korkusu temizler. Bunları kalbe
Bâtınî sebeblere gelince, bunlar zâhirî sebeplerden daha
kuvvetli ve çetindir. Çünkü dünyâ işleri hakkında düşüncesi
iyice dağılmış olan bir kimse, kalbini birşey üzerine veremez.
Devamlı bir daldan diğerine konar. Kalbine gelen düşünceler
onu meşgûl etmek için kâfidir. Bunun ilâcı ise, âhırete âit işleri
düşünmektir. Kendisini Allahü teâlânın huzûrunda duruyor
kabûl eder. Eğer zihnini kurcalayan ve meşgûl eden şeyler
bununla gitmezse, kalbinin huşû’una mâni olan şeyleri terk
etmekten başka çâresi yoktur. Şüphesiz kalbini meşgûl eden
bu şeyler, kendisince mühim olan şeylerdir. Bunların kendisi
için mühim olması, nefsinin arzu ve istekleri sebebiyledir.
Onun için, nefsini bu şehvetlerinden (arzu ve isteklerinden)
sıyırarak onu cezalandırır. Nefsini bu bağlarından koparır. Bu
şöyle açıklanabilir: Birisi başını dinlemek için bir ağacın altında
oturduğunda ağaçtaki kuşların sesi onun kalbini karıştırır. O
kimse, kuşlara bir dal parçası atarak kovalar, kendi hâlinde
oturmaya devam eder. Fakat kuşlar yine bağırıp
çağırmaktadır. Bu sefer, küçük odun parçalarıyla onları
getirmekle havf (Allah korkusu) ve haya ordularını harekete
geçirerek nefsini öldürürsün. O zaman, Allahü teâlânın
huzûrunda günahlarından dolayı pişmanlık duymuş, sonra
Rabbinin huzûruna, korku ve hayadan başı eğik olarak dönen
suçlu bir kulun duruşu gibi durursun. Kıbleye yöneldiğin
zaman şöyle düşün: Gerçek bir kıbleye dönüş, senin sâdece
Kâ’be-i muazzamaya dönüşündür, işte bunun gibi, kalbin
Allahü teâlâya yalvarması, kalbin Allahü teâlâdan başkasının
sevgisini kendisinden uzaklaştırması ile olur. Ayakta iken;
kıyâmet gününde Allahü teâlânın huzûrunda bulunduğunu
hatırla Allahü ekber diye tekbîr alınca, kalbinin dilini
yalanlamaması lazımdır. Allahü teâlâ senin yalancı olduğunu
bilir. Nitekim Allahü teâlâ, münâfıkların içlerinden tasdik
etmedikleri hâlde dilleriyle “Muhammed ( aleyhisselâm )
Allahın Resûlüdür” sözlerinin de yalan olduğunu bilmektedir.
Eğer hevân, (arzu ve isteklerin) sana Allahü teâlânın emrinden
daha galip ise, sen hevana, Allahü teâlâdan daha çok itaat
ediyorsun demektir.
kovalar. Bu sırada ona bir ses, “Eğer onlardan kurtulmak
E’ûzü’yü okuyunca, şeytanın senin düşmanın olduğunu, senin,
istiyorsan, bu ağacı sök oradan çıkar” der. Şehvet ağacı da
Allahü teâlâya yalvarıp yakarmanı, Allahü teâlâya secde
böyledir. Kalbe gelen bu hâtıraların ve şehvetlerin tek sebebi
etmeni, hasedinden dolayı kalbini Allahü teâlâdan çevirmek
için fırsat kolladığını, kibrinden dolayı Âdem’e (aleyhisselâm)
secde etmemesi yüzünden la’nete uğradığını bil. Şeytana itaat
“Bir hurmanın yarısıyla bile olsa, Cehennem
etmekten çok sakın. Çünkü şeytana itaat büyük günahtır.
ateşinden sakının. Onu da bulamazsanız, tatlı ve
Kırâatleri (Fâtiha ve zamm-ı sûreyi) okuyunca, okuduklarının
güzel söz ile Cehennem ateşinden sakının.”
ma’nâsını bil. Allahü teâlânın o okuduklarında sana olan
emrini ve yasaklarını bil. Rükû’ yaptığın zaman, Rabbinin
azamet ve kibriyâsını çok yüce, kendi nefsini ise hor ve hakîr
olarak gör. Allahü teâlâ her büyükten daha büyüktür. Bu
ma’nâyı kalbine ve diline yerleştirmek için, Rabbini tesbihi
tekrarla. (Ya’nî “Sübhâne Rabbiyel-azîm” de!)
Secde ettiğin zaman, en şerefli a’zân olan yüzünü, ayak
altında çiğnenen toprak üzerine koy. Çünkü, sen topraktan
“Sadaka, yetmiş kötülüğün kapısını kapatır.”,
“Gizli sadaka, Allahü teâlânın gazâbını söndürür.”
Hazreti Îsâ (aleyhisselâm); “Kim birşey isteyeni eli boş
çevirirse, onun evine melekler bir hafta uğramaz” buyurdu.
Lokman Hakim oğluna dedi ki: “Bir günah işlediğin zaman, bir
sadaka ver.”
yaratıldın ve yine oraya döneceksin. Bu anda Allahü teâlânın
büyüklüğünü hatırlayarak, “Sübhâne Rabbiyel-a’lâ” de ve
Abdullah bin Ömer ( radıyallahü anh ), sadaka
bunu tekrar ile bu inancını kuvvetlendir. Teşehhüdde
olarak şeker dağıtır ve Kur’ân-ı kerîmden meâlen;
otururken, Allahü teâlânın huzûrunda olduğunu düşünerek
“Sevdiğiniz şeylerden sadaka vermedikçe, siz,
edebli bir şekilde otur ve “Ettehiyyâtü” duâsını, ma’nâsını
Cennete kavuşamazsınız” (Âl-i İmrân-92) âyetini
bilerek oku. Selâm verdiğin zaman, hazırda bulunanlara ve
okur: “Allahü teâlâ bilir ki, benim en çok sevdiğim
meleklere selâm vermeyi ve namazın sona erdiğini niyet
şey şekerdir” derdi.
etmelisin. Allahü teâlânın fadlı ve keremi ile bu ibadeti
yapmaya muvaffak olduğunu bilerek O’na şükretmeyi ve bu
Ubeydullah bin Ömer buyurdu ki: “İnsanlar kıyâmet günü çok
namazı, son namazın olduğunu ve belki gelecek namaz
aç, susuz ve çıplak olarak haşr olacaklar, ancak Allahü teâlâ
vaktine kavuşamayacağını hatırlayarak, gizli ve aşikâr
için yedireni, Allahü teâlâ doyuracak, Allahü teâlâ için içireni,
kusurlarından dolayı Allahü teâlâdan kork ve haya et. Bununla
Allahü teâlâ içirecek ve Allahü teâlâ için giydireni yine Allahü
beraber, namazını Allahü teâlânın fadlı ve keremiyle kabûl
teâlâ giydirecektir.”
edeceğini ümit et.
Sırrî-yi Sekatî buyuruyor ki: “Sadakada dört
Huşû’, ta’zim ve haya gibi bâtınî şartlara riâyet ederek, yalnız
haslet vardır. Birincisi, sadaka senin yanında iken
Allahü teâlânın rızâsı için kılınan namazlar, mükâşefe ilminin
azdır. Onu verdiğin zaman çok olur. İkincisi, o
kapısı demek olan ilâhî nûrların kalbde parlamasını temin
seninle beraber olunca yok olur. Onu verince
eder. Yer ve gök inceliklerini, rubûbiyyetin sırlarını keşfeden
bakî olur. Üçüncüsü, senin yanında olunca, senin
Allahü teâlânın veli kulları, bu mertebeye ancak namazda ve
olmaz. Verdiğin zaman senin olur. Dördüncüsü,
özellikle secdede yükselebilirler. Zîrâ kulun Rabbine en yakın
seninle olunca, sen onu korursun. Onu verdiğin
olduğu an secde hâlidir.
zaman, o seni korur. Resûl-i ekrem (
aleyhisselâm ); “Sadaka, sahibinden yetmiş
Sadakanın fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
belâyı def eder” buyurdu.”
meâlen; “Mallarını Allah yolunda harcayanların
hâli, her başağa yüz dâneli yedi başak bitiren bir
İhlâs sahiplerinden bir kısmı, sadakanın gizli verilmesinin, bir
tohumun hâli gibidir. Allah dilediği kimseye daha
kısmı da, açıktan verilmesinin daha faziletli olduğunu
kat kat verir. Allahın ihsânı çok geniştir, herşeyi
söylediler.
hakkıyla bilendir” buyuruyor (Bekâra-261).
Zekât ve sadakayı gizli vermenin sırları: Birincisi,
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ),
sadaka alanın gizli kalmasına sebeb olur.
sadakanın fazileti hakkında buyuruyor ki: “Bir
Böylece alanın şeref ve haysiyeti kırılmamış olur.
hurma da olsa sadaka verin. Çünkü o bir hurma
açlığı giderir, suyun ateşi söndürdüğü gibi
hatâları da söndürür, yok eder.”
İkincisi, sadakayı gizli vermek, alanı ve vereni insanların diline
düşmekten ve sû-i zanlarına kapılmaktan kurtarır. Çünkü,
insanlar birbirlerini kıskanırlar. Sadaka alan için, zengin
olduğu hâlde aldı veya hakkından fazla aldı deyip, aleyhinde
nankörlere hor ve rüsvay edici bir azap
dedikodu yaparlar. Haset, sû-i zan ve gıybet büyük
hazırladık” buyurdu (Nisâ-37).
günahlardandır. Bunun için sadakayı gizli verip, insanları
böyle günahlardan korumalıdır.
Bütün bunlara göre, kesin olarak gizli vermenin veya açıktan
vermenin mi daha üstün olduğunu söyliyemeyiz. Durum
Üçüncüsü, gizli vermek, verenin amellerini gizlemesine
şahıslara, niyetlere göre değişir. Fakat her ikisinde de önemli
yardımcı olur. Çünkü gizli vermek, açıktan vermekten daha
olan, ihlâs sahibi kimsenin nefsini murâkabe altına alması
üstündür. Bir şahıs âriflerden birine, herkesin gözü önünde
lâzımdır ki, nefsinin ve şeytanın hîle ve oyununa gelmesin!
birşey verdi. O zât, bunu kabûl etmedi. Bunun üzerine o şahıs,
Verirken sâdece Allahü teâlânın rızâsını gözeterek verebilsin.
“Allahü teâlânın sana gönderdiğini neden reddediyorsun?”
(Âlimlerin ekserisi, sadakayı açıkta vermenin şartlarını yerine
diye sordu. Ârif olan o zât da, “Sen herkesin görmesini
getirmek güç olduğundan, gizli verilmesini tavsiye etmişlerdir.)
isteyerek bunu bana verdin. Sâdece Allahü teâlânın
görmesine kanâat etmedin. Ben de sana riyanı, ya’nî Allahü
Zekât vermenin âdabı: Bunlar yedidir. Birincisi:
teâlânın rızâsı için değil de, herkes görsün diye verdiğin şeyi,
Zekâtın farz oluşunun hikmetini anlamaktır.
sana geri iade ettim” dedi.
Zekâtın farz oluşunun hikmeti üçtür: 1. İmtihandır.
Çünkü Kelime-i şehâdeti söylemek, tevhîdi kabûl
Dördüncüsü, aşikâre sadaka almakta, zelîl ve hakîr olmak
etmek ve ibâdete lâyık olanın sâdece Allahü teâlâ
vardır. Halbuki, müslümana zillet yakışmaz.
olduğuna şehâdet etmektir. Şehâdetin hakkıyla
yerine gelebilmesinin şartı, muvahhid (Allahü
Beşincisi, sadakayı gizli almakta ortaklık
teâlânın birliğini kabûl eden) için, Allahü teâlâdan
şüphesinden sakınmak vardır. Peygamber
başka sevdiği ve rızâsını gözettiği birisi daha
efendimiz ( aleyhisselâm ), bir hadîs-i şerîfte;
olmamalıdır. Çünkü Allahü teâlâyı gerçek sevmek
“Kime, yanında başkaları da olduğu hâlde bir
ve rızâsını gözetmek, O’ndan başkasının bu
hediye verilirse, yanındakiler de ona bu hediyede
sevgide ortak olmasını kabûl etmez, işte bu
ortaktırlar” buyurdu.
sevginin derecesi, kulu sevdiği şeylerden ayırmak
Zekât ve sadakayı aşikâre vermenin sırları:
Birincisi, sadakayı açıktan vermek, kişinin
doğruluk ve ihlâsına delîldir.
İkincisi, ârif olan kimse, sâdece Allahü teâlânın rızâsını
gözetir. Ârif kimse için, gizlide ve açıkta vermek arasında
hiçbir fark yoktur. O, her ikisinde de Allahü teâlânın rızâsı için
verir. Zâten, açıkta ve gizlide verirken, niyette bir değişiklik
olursa, riya olur.
sûretiyle tecrübe edilir. Mal da kulun sevdiği bir
şeydir. Çünkü mal, kulun dünyâ lezzet ve
zevklerinden faydalanmasına vesile olur. Bu
sebeble, kulun îmânında ne derece kuvvetli ve
samîmi olduğu tecrübe edilmek için, o çok sevdiği
malından Allahü teâlânın rızâsı ve emrini yerine
getirmek için harcaması istenir. Ancak Allahü
teâlâ zekâtın miktarını ta’yin etti. Çünkü
insanların çoğunun mala olan sevgisi çoktur.
Onlardan, mallarından verecekleri miktar
Üçüncüsü, sadakayı açıktan vermekte, ni’mete
hafifletildi. Mallarının çokluğuna göre, verilmesi
şükür sünnetini yerine getirmek ma’nâsı da
gereken zekât miktarını verince, Allahü teâlâya
vardır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen;
karşı, o husûstaki kulluk vazîfesini yapmış
“Rabbinin ni’metini (ya’nî, Kur’ân-ı kerîmde
sayılmaktadırlar. Fakat, insanlar arasında yüksek
bildirilenleri insanlara) anlat (ki, bu, ni’metin
derecelere erişmiş öyle kimseler vardır ki, onlar
şükrüdür).” buyuruyor (Duhâ-11). Ni’meti
hiçbir zaman dinar ve dirhem biriktirmezler. Hattâ
gizlemek, ni’meti verene nankörlük olur. Allahü
onlardan birisine ikiyüz dirheme ne kadar zekât
teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Onlar cimrilik
düşer diye sorulduğunda, o şöyle cevap verdi:
ederler, insanlara da cimriliği tavsiye ederler.
“Sıradan bir müslüman için, fıkıh kitaplarının
Allahın kendilerine fadlından verdiği şeyleri
hükmüne göre (dinin emri) beş dirhem vermesi
saklarlar. Biz de böyle ni’metleri gizleyen
gerekir. Fakat bizim gibilere gelince, bütün
malımızı vermemiz gerekir.” Bu sebebledir ki,
Hazreti Ebû Bekr Sıddîk, bütün malını, Hazreti
sol elinin haberi olmıyacak şekilde gizliliğe dikkat
Ömer, malının yarısını getirdi. Resûl-i ekrem (
edendir.” Büyüklerimiz sadakayı gizli vermekte o
aleyhisselâm ); “Çoluk çocuğuna ne bıraktın? Yâ
kadar titiz ve dikkatli hareket ettiler ki, ba’zısı bir
Ömer!” buyurunca Hazreti Ömer “Getirdiğim
a’mânın avcuna koydu, ba’zısı da fakirin eline
kadar da onlara bıraktım” cevâbını verdi. Server-i
başkası vasıtasıyla ulaştırdı. Böylece,
âlem ( aleyhisselâm ) aynı soruyu Hazreti Ebû
kendilerinin bilinmemesini istiyorlardı. Bütün
Bekr’e sorunca, “Allah ve Resûlünü bıraktım” diye
bunlar, Allahü teâlânın gazâbını söndürmek, riya
cevap verdi. Bunun üzerine Peygamber
ve şöhretten uzak kalabilmek içindi. Fakat
efendimiz ( aleyhisselâm ); “İkinizin arasındaki
açıktan vermek, başkasının da kendisine uyarak
fark, sözlerinizin arasındaki fark gibidir” buyurdu.
vermesine sebep olacaksa veya istiyen kimse
2. Mü’mini cimrilik sıfatından temizlemektir.
herkesin yanında isterse, o zaman açıktan
Çünkü cimrilik, helâka sebep olan şeylerdendir,
verilebilir. Çünkü Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
insan cimrilikten, ancak malını vermeye alışmakla
meâlen; “Gerçekten Allahın kitabını okuyanlar,
kurtulabilir. Bir şeyin sevgisinin kaybolması,
namazı gereği üzere kılanlar, kendilerine rızk
ancak o şeyden ayrılmak için nefsi zorlamakla
olarak verdiğimiz şeylerden gizli ve aşikâr
olur. Sonunda nefs buna alışır. Bu ma’nâda
harcıyanlar, asla ziyan etmiyecek bir ticâret
zekât, zekât sahibini cimrilik kirinden temizler.
(sevâb) umabilirler” buyurdu (Fâtır-29).
Kişinin cimrilikten temizlenmesi, malından
harcamasına göre değişir. Allah için sarfettiği
Dördüncüsü: Kişi verdiği sadakayı, verdiği
malın ve bu sebeple içinde duyduğu ferahlık ve
kimsenin başına kakarak ve ona eziyet ederek,
sevincin derecesine göre cimrilikten kurtulabilir.
sadakasını ifsâd etmemesi lâzımdır. Allahü teâlâ
3. Verilen ni’metlere şükretmektir. Allahü
Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Ey îmân edenler,
teâlânın, kullarının bedenlerinde ve mallarında
sadakalarınızı, insanlara gösteriş için malını
olmak üzere iki ni’meti vardır. Bedenî ibâdetler,
harcayan, Allaha ve âhıret gününe inanmayan
beden ni’metinin şükrünü, mâlî ibâdetler ise, mal
kimse gibi, başa kakmak ve eziyet etmek
ni’metinin şükrünü yapmak içindir.
sûretiyle boşa çıkarmayın...” buyuruyor (Bekâra264). Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ise,
İkincisi: Zekâtı vaktinde vermektir. Zekât vermek kendisine
bir hadîs-i şerîfte; “Başa kakanın sadakasını
farz olan kimse, zekâtın geciktirilmesindeki âfet ve günâhı,
Allah kabûl etmez” buyurdu.
fakiri sevindirmenin ehemmiyetini düşünerek, bir an önce bu
borcunu ödemelidir.
Beşincisi: Vermiş olduğu şeyi az görmektir. Denilir ki, iyilik üç
şeyle tamam olur. Birincisi, verdiğini az ve küçük görmek,
Üçüncüsü: Riya ve gösterişten korunmak için gizli
ikincisi, vermekte acele etmek, üçüncüsü, gizli vermektir.
vermektir. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen;
Yapılan tâat küçük görülürse, Allahü teâlânın katında büyük
“Eğer sadakaları gizler de, onları gizli olarak
ve çok olur.
fakirlere verirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır ve
günahlarınızdan bir kısmını örter” buyuruyor
Altıncısı: Malından en sevdiğini, en iyisini, en helâlini ve en
(Bekâra-271). Peygamber efendimiz (
temizini vermektir.
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Üç şey iyilik
hazînelerindendir. Bunlardan birisi de, verdiği
sadakayı gizlemektir” buyurdu. Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ), bu konuda meşhûr
olan hadîs-i şerîfte buyuruyor ki: “Allahü teâlânın
rahmet gölgesinden başka bir gölgenin
bulunmadığı kıyâmet gününde, yedi kimseyi
Allahü teâlâ rahmetinde gölgelendirecektir.
Bunlardan birisi de sağ eli ile verdiği sadakayı,
Yedincisi: Vereceği kimseleri iyi seçmelidir, önce, dünyâya
önem vermiyen takvâ sahibi kimseleri aramalıdır. Takvâ sahibi
kimse, aldığı zekâtı ve sadakayı, takvâsına yardımcı olacak
şekilde kullanır. Böylece o sadakayı veren kimse de, onun
yapmış olduğu tâata ortak olur. Sonra, ilim sahiblerini
aramalıdır. Onlara zekât veya sadaka vermekle, onun ilmî
çalışmasına yardım edilmiş olur. Niyet düzgün olduğu zaman,
ilim ibâdetlerin en şereflisidir. Sonra dindar kimseleri
araştırarak, zekât ve sadakaları onlara vermelidir. İyiliğin
muhakkak onlar, Ramazân-ı şerîf orucunu tutan
bunlara yapılması, isteyenlere vermekten kat kat daha
kimseyi Cennetle müjdelerlerdi” buyuruldu.
sevâbtır. Zekât ve sadaka verilecek kimsenin, hastalık veya
başka bir sebeple, geçimini te’mine gücünün yetmemesi
İbn-i Mes’ûd’un ( radıyallahü anh ) bildirdiği
lâzımdır. Akrabalar yardımda öne alınmalıdır. Böylece, onlara
hadîs-i şerîfte: “Eğer kullar, Ramazân-ı şerîfte
hem yardım edilmiş ve hem de sıla-i rahm vazîfesi yerine
olanları bilmiş olsaydılar, bütün senenin
getirilmiş olur. İyi kimseler de, tanıdık kimselerden öne alınır.
Ramazan olmasını temenni ederlerdi” buyuruldu.
Bu şartlar yerine getirilebilirse büyük ni’mettir.
Oruç, şeytanı kahr ve perişan eder. Çünkü
Orucun fazileti: Peygamber efendimiz (
şeytanın aldatma vâsıtası şehvetlerdir. Şehvetler,
aleyhisselâm ); “Oruç sabrın yarısıdır”, “Sabır
yeme ve içme ile kuvvet bulur. Bu sebeple,
imânın yarısıdır? buyurduğuna göre, oruç imânın
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
dörttebiridir. Sonra oruç, diğer rüknler arasında
“Şeytan kanın damarda dolaştığı gibi,
Allahü teâlâya has olmakla seçkin bir yeri vardır.
insanoğlunun içinde dolaşır. Oruç ile onun yolunu
Hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ buyuruyor ki: “Her
daraltınız” buyurdu.
iyiliğin mükâfatı, on mislinden yediyüz katına
kadardır. Yalnız oruç bana mahsûstur, onun
mükâfatını da ancak ben veririm,” Allahü teâlâ,
Zümer sûresinin onuncu âyet-i kerîmesinde
meâlen; “(Allah yolunda) sabredenlere,
mükafatları hesâbsız verilecektir” buyuruyor.
Orucun sevâbı, takdîr ve hesap sınırını aşmıştır.
Sâdece onun faziletini bilmek yeterlidir.
Yine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), Âişe
vâlidemize ( radıyallahü anha ); “Yâ Âişe!
Cennetin kapısını çalmaya devam et” buyurdu.
Aişe vâlidemiz ( radıyallahü anha ), “O ne ile ve
nasıl olur yâ Resûlallah?” diye sorunca, Resûl-i
ekrem ( aleyhisselâm ), “Oruçla” diye cevap
verdi.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), bir hadîs-i
Oruç, şeytanı kahrederek ümidini keser,
şerîfte; “Nefsim elinde (kudretinde) olan Allahü
kapılarını kapatır ve yollarını daraltır. Böylece
teâlâya yemîn ederim ki, oruçlunun ağız kokusu,
oruçla şeytana karşı çıkan, Allahü teâlânın
Allah katında misk kokusundan daha hoştur.
düşmanını kahretmekle, Allahü teâlânın dinine
Allahü teâlâ, oruçlu kimseye orucunun mükâfatını
yardım etmiş olur. Allahın dinine yardım eden de,
vereceğini ve duâsını kabûl edeceğini va’d
Allahü teâlânın yardımına kavuşur. Allahü teâlâ,
etmiştir” buyurdu.
Muhammed sûresinin yedinci âyet-i kerîmesinde
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), hadîs-i
şerîflerde orucun faziletini şöyle belirtiyor: “Oruçlu
iken iki sevinç vardır. Birisi iftar zamanındaki
sevinç, diğeri Allahü teâlâya kavuştuğu zamanki
sevincidir.”
“Herşeyin bir kapısı vardır. İbâdetin kapısı da oruçtur.”
“Oruçlunun uykusu ibadettir.”
meâlen; “Ey îmân edenler! Eğer Allahın dinine
yardım ederseniz. O, size zafer verir ve
ayaklarınızı (savaşta) kaydırmaz” buyuruyor.
Allahü teâlâ orucun kendisine âit olduğunu bildirdi. Çünkü her
amelin bir karşılığı vardır. Orucun karşılığı ise, Allahü teâlâya
kavuşmaktır. Kıyâmet gününde kul, hasımları (kendisinden
alacağı olanlar) olduğu hâlde gelir. Birisi onun namazının
sevâbını, birisi zekâtının sevâbını, birisi haccının sevâbını alır.
Bu kimse üzerinde daha borç kalır. Hasımları, onun orucunun
“Cennet, dört kimseyi iştiyâkla ister. Kur’ân-ı
sevâbından ister. Bunun üzerine Allahü teâlâ, “Onun orucu
kerîmi okuyanı, açları doyuranı, dilini muhafaza
bana âittir. Onu almanız için size izin yoktur” buyurur. Orucun,
edeni, Ramazân-ı şerîfte oruç tutanı.”
bu derece pek yüksek fazileti vardır.
Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) bildirdiği
Orucun bâtınî şartları: Bilinmelidir ki, orucun
hadîs-i şerîfte: “Eğer Allahü teâlâ, göklerin ve
miktarına göre üç derecesi vardır. Bunun en azı,
yerin konuşmalarına izin vermiş olsaydı,
Ramazân-ı şerîf orucu ile yetinmek. Çünkü bu,
her müslümana farzdır. Bundan sonra nafile
iken, helâl olan şeylerden bile sakındıktan sonra, oruçlu bir
oruçlar içerisinde en iyi oruç tutma şekli, Dâvûd
kimsenin haram olanlarla meşgûl olması ne demektir? Bunun
aleyhisselâmın orucudur. Dâvûd aleyhisselâm,
ma’nâsı gayet açıktır. Bu, bir saray yapıp, sonra bir şehri
bir gün oruç tutar, bir gün tutmazdı. Bu şekildeki
yıkan kimseye benzer.
oruç, farz ve vâcib oruçların dışında en faziletli
oruçtur. Devamlı oruç tutmaktan daha faziletlidir.
Beşincisi: İftar vakti, karnını şişirinceye kadar yememelidir.
Abdullah bin Ömer, oruç için Peygamber
Çünkü, orucun rûhu ve onun sırrı, kötülüklere düşmekte
efendimize ( aleyhisselâm ) sorunca; “Bir gün tut,
şeytanın yardımcısı olan kuvveti zayıflatmaktır. Bu ise, ancak
bir gün tutma” buyurmalarının sırrı budur.
yemeği azaltmakla mümkündür. Yemeği azaltınca, kalb saf ve
Abdullah bin Ömer ( radıyallahü anh ), “Bundan
parlak olur.
daha faziletlisini istiyorum” deyince, Resûl-i
ekrem ( aleyhisselâm ) “Daha faziletlisi yoktur”
buyurdu. Bir gün tutup, bir gün tutmamak,
insanda daha te’sîrli olmaktadır. Devamlı tutmak
ise, bu te’sîri azaltmaktadır.
Faziletli günlerde de oruç tutmak müstehabtır. Ramazân-ı
şerîften sonraki kıymetli ve faziletli günler; Arefe günü, Aşure
günü, Zilhicce’nin ilk on günü, Muharrem’in ilk on günüdür.
Altıncısı: İftardan sonra, kalbinin ümid ile korku arasında
olmasıdır. Çünkü oruçlu, orucu kabûl edilip, Allahü teâlânın
yakın kullarından mı, yoksa orucu kabûl edilmeyip, Allahü
teâlânın sevmediği ve râzı olmadığı kullarından mı oldu,
bilemez. Fakat bu ikisinden birisinin doğru olduğu
muhakkaktır.
Bilinmelidir ki, fıkıh âlimleri, orucun sahih olması için bir takım
zâhirî şartlar bildirmişlerdir. Âhıret âlimleri ise, orucun sahih
Oruç tutmanın, orta şekli, senenin üçte birini oruçla
olması ile, orucun fıkıh kitaplarında bildirilen zâhirî şartları
geçirmektir. Her haftadan Pazartesi ve Perşembe günleri oruç
yanında orucun Allahü teâlânın indinde kabûl olmasını, orucun
tutulur ve Ramazân-ı şerîf de buna ilâve edilirse senenin dört
kabûl olması ile de maksûda erişmeyi kasdediyorlar. Bu ise,
ayından birkaç gün fazlası oruçla geçirilmiş olur. Bu miktar,
şehvetlerden sakınmakla meleklere benzemektir. Çünkü
üçte birinden fazladır. Böyle oruç tutmak, nefse hafif gelir ve
melekler, şehvetlerden münezzehtirler. İnsanın mertebesi,
sevâbı da boldur.
hayvanların mertebesinden yüksektir. Çünkü insanlar, akıl
nûru ile şehvetlerini kırmak gücüne sahiptirler. Fakat insanlar,
Oruç altı şey ile tamâm olur:
meleklerin mertebesinden aşağıdadır. Çünkü insanlarda
şehvet vardır. İnsanlar, şehvetleriyle mücâdele etme
Birincisi: Bütün kötülenen ve mekrûh olan şeylerden gözü
durumundadırlar. Şehvetlerine düşkün oldukları zaman, esfel-i
sakındırmaktır.
sâfilîne (en aşağı derecelere) düşerler, hayvanlar sınıfına
İkincisi: Dili; gıybet, yalan, koğuculuk, ağız bozukluğu, kaba
söz ve mücâdeleden korumak, zikir, tesbih ve Kur’ân-ı kerîm
okumakla meşgûl etmektir. Dilin orucu budur.
Üçüncüsü: Kulağı, dînen dinlenmesi haram olan
herşeyden muhafaza etmektir. Konuşulması
yasak olan herşeyin, dinlenmesi de haramdır.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
şerîfte; “Gıybet eden ve dinleyen, günahta
ortaktırlar” buyurdu.
Dördüncüsü: El ve ayak gibi diğer uzuvlarını, günah ve kötü
şeylerden, mi’desini iftar vakti şüpheli şeyleri yemekten
korumaktır. Yoksa, günah olan şeylerden sakınmadıktan
sonra, orucun hiçbir sevâbı kalmaz. Çünkü oruç, zâten helâl
olan şeylerden belirli bir müddet içerisinde sakınmaktır. Oruçlu
dâhil olurlar. Şehvetlerini kırdıkları zaman, a’lâ-i illiyyîne (en
yüksek derecelere) çıkarlar. Meleklerin ufkuna katılırlar.
Melekler, Allahü teâlâya yakın varlıklardır. Allahü teâlâya
kullukta, O’nu zikir ve tesbihte meleklere uyan, ahlâkını,
meleklerin ahlâkına benzetenler, onlar gibi Allahü teâlâya
yakın olurlar. Burada Allahü teâlâya yakınlık, mekân
bakımından değildir. Sıfatlar iledir, işte bu, kalb sahiblerine
göre orucun sırrıdır.
Haccın fazileti: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “... Azık ve binek bakımından yoluna
gücü yeten her kimsenin, o Beyti haccetmesi,
insanlar üzerine Allahın hakkıdır, farzdır...”
buyurdu (Âl-i İmrân-97). Peygamber efendimiz de
( aleyhisselâm ), bir hadîs-i şerîfte; “Evinden hac
veya umre yapmak niyetiyle çıkan kimse, eğer
(yolda) ölürse, kıyâmete kadar hac ve umre
uyuya kaldım, önceki gördüğüm iki melek, yine aynı sûretleri
sevâbı ona verilir” buyurdu.
üzere geldiler. Biri diğerine, “Bu gece Allahü teâlânın nasıl ve
ne ile hükmettiğini biliyor musun?” dedi. Diğeri, “Bilmiyorum”
Ehl-i Beyt’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i
dedi. Bunun üzerine soruyu soran, “Allahü teâlâ altı kişiden
ekrem ( aleyhisselâm ); “İnsanların günahı en
herbirine, yüzbin kişi verdi. Onların haccını, bu altı kişinin
büyük olanı, Arafat’ta vakfe yapıp, Allahü teâlânın
yüzüsuyu hürmetine kabûl etti” dedi. O sırada ben sevinçle
kendisini af ve mağfiret etmiyeceğini zanneden
uyandım.”
kimsedir” buyurdu. Yine Resûlullah efendimiz (
aleyhisselâm ); “Hacılar ve umre yapan kimseler,
Bil ki, hacdan sonra Mekke-i mükerremede ikâmet etmek, üç
Allahü teâlâya gelen topluluklardır ve O’nun
sebepten iyi görülmemiştir. Birincisi; Kâ’be-i muazzamaya
ziyâretçileridir. Onlar eğer Allahü teâlâdan birşey
devamlı yakın olmaktan ve orayı devamlı görmekten dolayı
isterlerse, Allahü teâlâ istediklerini onlara verir.
kendisinde, bıkkınlık ve usanma meydana gelmesi, bu
Eğer kendilerinin af ve mağfiret olunmasını
sebeble gerekli edeb ve hürmeti gösterememe korkusudur.
isterlerse, onları af ve mağfiret eder. Duâ
ederlerse, duâlarını kabûl eder. Şefaat
İkincisi; insan, Mekke-i mükerremeden ayrılınca, içinde tekrar
olunmalarını isterlerse, şefâat olunurlar” buyurdu.
oraya kavuşma isteği ve oranın hasreti doğar, orayı yeniden
ziyâret etme iştiyâkı ile dolup taşar.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), şöyle duâ
buyururlardı: “Allahım! Hac edeni ve onun af ve
Üçüncüsü; bu muhterem beldede hatâya düşmek, günah
mağfiret olunmasını istediği kimseyi af ve
işlemek korkusudur.
mağfiret eyle.”
Denildi ki: “Mekke-i mükerremede, iyiliklerin mükâfatı kat kat
Hazreti Ali buyurdu ki: “Dört kimse amele (günahsız olarak)
verildiği gibi, fenâlıkların cezası da kat kat verilir.”
baştan başlar: Hasta olan iyileştiği zaman. Müşrik (Allahü
Haccın zâhirî edebleri:
teâlâya ortak koşan), tövbe edip müslüman olunca, Cum’aya
ve hacca giden kimse döndükleri zaman.” Mücâhid (
radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Hac için gelen kimse Mekkei mükerremeye ayak bastığı zaman, onu melekler karşılar ve
deveye binmiş olarak gelenlere selâm verirler, merkebe
binmiş olarak gelenlerle müsâfeha ederler. Yürüyerek
gelenlere sarılırlar.”
Ali bin Muvaffak şöyle anlattı: “Bir sene hacca gitmiştim. Arefe
gecesi olunca, Minâ’da Hîf mescidinde uyudum. Rü’yâmda;
semâdan üzerlerinde yeşil elbiseler bulunan iki meleğin
indiğini gördüm. Birisi diğerine, “Bu sene, Kâ’be-i muazzamayı
kaç kişinin ziyâret ettiğini biliyor musun?” diye sordu. Diğeri
“Bilmiyorum” dedi. Soran melek, “Altıyüzbin kişi ziyârette
bulundu” dedi. Yine “Kaç kişinin haccı kabûl oldu, biliyor
musun?” diye sordu. Diğeri yine bilmediğini söyleyince, soruyu
1. Hacca gidecek olan kimsenin önce tövbe etmesi, zulüm ile
almış olduğu şeyleri sahiplerine geri vermesi, borçlarını
ödemesi, nafaka ve ihtiyâçlarını görmekle mükellef olduğu
kimselerin, hacdan dönünceye kadarki ihtiyâçlarını
hazırlaması gerekir. Yanında bulunan emânetleri sahiplerine
teslim eder. Yanına, gidip gelinceye kadar kendisine rahatça
yetecek, helâlinden azık alır. Yola çıkmadan önce sadaka
verir.
2. Kendisine, hayır husûsunda yardımcı olacak, unuttuğu
herhangi bir husûs olursa hatırlatacak, sâlih bir arkadaş arar.
Memleketinden ayrılırken, dost ve akrabalarına veda ederek,
duâlarını ister. Çünkü Allahü teâlâ, onların duâlarını
bereketlendirir.
soran melek; “Altı kişinin haccı kabûl oldu” dedi. Sonra, her iki
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), yolculuğa
melek havaya doğru yükselip, kayboldular. Ben korku ile
çıkmak isteyene şu duâyı yapardı: “Allahü teâlâ
uyanıp çok üzüldüm. Altı kişinin haccı kabûl olunca, benim bu
seni, rahmet ve himâyesine alsın, takvâyı sana
altı kişi arasında olmam pek zor, diye düşündüm. Arafat’tan
azık etsin, günahlarını bağışlasın ve nerede
ayrılıp Meş’ar-i harama geldim. Geceyi orada geçirdim.
olursan ol, yönünü hayra çevirsin.”
İnsanların çok olmasına rağmen pek azının haccının kabûl
olmasının üzerinde düşünmeye başladım: Bu düşünce ile
3. Yola çıkacağı zaman, iki rek’at namaz kılar. Birinci rek’atta
kılar. Sonra Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i
Fâtiha’dan sonra Kâfirun sûresini, ikinci rek’atta Fâtiha’dan
şerîflerine gelir. Uzakta durur. Duvarlara dokunmaz. Duvarı
sonra İhlâs sûresini okur. Namazdan sonra şu duâyı yapar:
öpmez. Resûlullah efendimize selâm verip, gerekli duâları
“Allahım! Bizi ve aile efradımızı, dost ve akrabalarımızı rızâna
yapar. Sonra, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) ve onun
ulaştır, ni’metlermden mahrûm etme. Sıhhat ve selâmetler
iki sahabesine (Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’e)(r.anhüm)
ihsân eyle.”
selâm verir.
4. Evinden çıktığı zaman;
Perşembe günü Uhud’a gitmek müstehabdır. Burada, Uhud
“Bismillâhirrahmânirrahîm. Tevekkeltü alellah ve
şehidlerinin kabrini ziyâret eder. Hergün Bakî’ kabristanına
lâ havle ve lâ-kuvvete illâ billâh” duâsını okur.
giderek, Hazreti Osman, Hasen bin Ali, Hazreti Fatıma, Resûli ekremin ( aleyhisselâm ) oğlu İbrâhim’in ve diğer Ehl-i beytin
5. Birbirlerini korumakta ihtiyâtlı olmaktır. Biri uyuduğu zaman,
kabirlerini ziyâret eder. Sonra Mescid-i Nebevî’ye gelir. Orada
diğeri uyumamalı ve arkadaşını korumalıdır. Bu sünnettir. Ona
namaz kılar. Mescid-i Nebevî’nin yanında bulunan kuyudan su
bir düşman veya bir yırtıcı hayvan gelirse, Âyet-el-kürsî,
içer ve oradan abdest alır. Sonra, Peygamber efendimizin (
Şehidellahü ennehü lâ ilahe illâhü, İhlâs ve Mu’avvizeteynleri
aleyhisselâm ) abdest aldığı diğer kuyulardan abdest alır.
okur.
Bundan kasdı, şifâ ve teberrüktür. Bu kuyular yedi tanedir.
6. Mekke-i mükerremeye girince, mümkün ise gusül abdesti
Bunları bitirip Medîne-i münevvereden ayrılmaya niyet edince,
alır. Kâ’be-i muazzamayı görünce, gerekli duâları okur.
Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) veda etmek için kabr-i
7. Mescid-i harama girdiği zaman, Hacer-ül-esved’in olduğu
yere gider, sağ eli ile ona dokunur ve onu öper.
8. Tavâf-ı kudüm yapar. Bu, Hacer-ül-esved’e dokunup
öptükten sonra, hiçbir şeye bakmadan yapılan tavaftır. Tavaf
yaparken abdestli olmalıdır. Tavafta konuşmak caizdir. Tavafa
Hacer-ül-esved’den başlar. Kâ’be-i muazzama ile kendisi
arasında üç adım miktarı bir mesafe bırakmalıdır.
şerîflerine gelir. Allahü teâlâdan, tekrar buralara gelmeyi
kendisine nasîb etmesini, yolculukta her türlü kazadan ve
belâdan muhafaza etmesini diler. Sonra iki rek’at namaz kılar.
Zikredilen bu edeblere riâyet etmek lâzımdır. Memleketine
varınca, önce mescide giderek iki rek’at namaz kılar. Evine
yerleşince, Allahü teâlânın Kâ’be-i muazzamayı, Resûlullah
efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret gibi,
kendisine bahşettiği büyük ni’metleri hatırından çıkarıp, isyana
dalarak gaflete düşmemelidir. Kabûl olmuş haccın alâmeti;
9. Tavafı yediye tamamlayınca, Mültezem denilen yere gelir.
dünyâya kıymet vermeyip (ya’nî dünyâda Allahü teâlânın
Burası, Hacer-ül-esved ile Kâ’be-i muazzamanın kapısı
haram kıldığı şeylerden ve şüphelilerden sakınıp, mübahlara
arasındaki kısım olup, yapılan duâların kabûl edileceği bir
fazla dalmayıp), âhırete ve âhırette saadetine vesile olacak
yerdir. Sağ yanağını duvara değdirerek burada şöyle duâ
işlere kıymet vermektir.
eder: “Ey şu mukaddes mabedin Rabbi olan Allahım! Beni
Cehennem ateşinden azâd eyle, şeytanın şerrinden ve her
türlü kötülükten koru. Taksimatına kanâat edenlerden eyle.
Bana verdiğini, benim için mübârek eyle. Allahım! Bu beyt
senin beytin, bu kul senin kulun, bu makam, sana
Cehenneminden sığınanların makamıdır. Allahım! Beni senin
rızâna mazhar olan cemâatinden eyle.”
10. Tavafı bitirince, Safa ile Merve arasını yedi kere sa’y eder
(gider, gelir).
Hac ile ilgili diğer vazîfeleri de bitirince, Medîne-i münevvereyi
ziyârete gider. Şehre girmeden önce gusül abdesti alır.
Medîne-i münevvereye girince gerekli duâyı okur. Sonra
Mescid-i Nebevî’ye gelir. Minberin yanında iki rek’at namaz
Haccın batınî edebleri:
Bu edebler çok olup, ba’zıları şunlardır: 1.
Yanına, helâl yoldan kazandığı azık almalıdır.
Ticâret düşüncesi ile hacca gitmemelidir. Ticâret
düşüncesi, hem kalbi meşgûl eder, hem de
düşünce çok ve zihin dağınık olur. Kendisini
tamamen Allahü teâlânın zikrine ve emirlerini
hakkıyla yerine getirmeye vermelidir. Ehl-i beyt
yoluyla gelen hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem (
aleyhisselâm ) şöyle buyurmuştur: “Âhır zamanda
insanlar dört sınıf olarak hacca gider. Birincisi,
sultanlar ve idâreciler olup, bunlar seyahat için
hacca giderler. İkinci sınıf zenginlerdir. Bunlar,
ticâret için hacca giderler. Üçüncü sınıf fakirler
uzun olduğunu ve bu yolculukta daha fazla azığa ihtiyâcı
olup, dilenmek için hacca giderler. Dördüncü sınıf
olduğunu hatırlamalıdır. Âhıret yolculuğunun azığı ise
ise, Kur’ân-ı kerîm okuyucularıdır ki, bunlar da
takvâdır.
gösteriş ve şöhret için giderler.” Bunların hiçbirisi
haccın faziletine kavuşamazlar.
4- Bineği te’min ettiği zaman, Allahü teâlânın bu bineği
kendisinin emrine verdiğini düşünmeli ve bundan dolayı da
2. Yanına bol azık alıp, cimrilik ve isrâf etmeden, gönül rızâsı
yürüme zahmetinden kendisini kurtardığı için O’na
ile muhtaçlara vermektir.
şükretmelidir. Öldüğü zaman konacağı tabutu hatırlamalıdır.
3. Refes, fusûk ve cidali terketmektir. Refes; her türlü boş ve
5- Evinden çıkarken, dünyâdan çıkıp âhırete gitmeyi
kötü söze denir. Fusûk; Allahü teâlâya itâattan çıkmak
hatırlamalıdır.
demektir. Cidal; güzel ahlâka yakışmayan tavır ve
hareketlerdir.
6- Hacca giderken çöllerde karşılaştığı eziyet, sıkıntı ve
yorgunluk sırasında, kıyâmet günündeki yorgunluğu
4. Eğer mümkün ise, yürüyerek hacca gitmektir. En faziletlisi
hatırlamalıdır.
budur. Yoksa, birşeye binerek gitmelidir.
7- İhramı giydiği zaman, kefene sarılmayı hatırlamalıdır.
5. Mütevâzi bir hâlde olmaktır. Zayıflar ve miskinler
Çünkü ölünce, aynı onlar gibi bezlere sarılacak ve hattâ bu
cemâatinden ayrılıp, mütekebbirler defterine kayıt olmamak
yolda ölürse, onlara sarılacaktır.
için, süs ve zînetten kaçınmalıdır.
8- Kâ’be-i muazzamaya baktığı zaman, Allahü teâlânın
6. Yanına binek almak ve ona fazla yük yüklememektir.
azametini hatırlamalı ve adetâ beyti değil de, beytin Rabbini
Bineğe hafiflik olmak için, sabah ve akşam vakitlerinde
görüyor gibi kendine çeki düzen vermelidir.
binmemek müstehabdır.
9- Kâ’be-i muazzamayı tavaf ederken, bu tavafı ile, kendisini
7. Kendisine vâcib olmasa da, Allahü teâlâya yakınlık için
Arş’ın etrâfında dönen meleklere benzetmelidir. Tavaftan
kurban keserek kan akıtmaktır. Fakat keseceği kurban, besili
maksad, kalbinin Allahü teâlâyı anarak tavaf etmesidir.
ve iyi olmalıdır.
10- Kâ’be-i muazzamanın avlusunda, Safa ile Merve
8. Durumu iyi olduğu zaman da, kendisine bir musibet isâbet
arasındaki sa’y, bir kölenin efendisinin avlusunda gelip
ettiği zamanda da, iyilik ve sükûn hâlini muhafaza etmelidir.
giderek, hizmetteki samimîliğini ifâde ve efendisinin merhamet
Bu, haccın kabûl olduğunun alâmetidir.
nazarına kavuşmayı ummaya benzer.
9. Kendisine sâlih bir arkadaş edinmesi lâzımdır. Denilir ki,
11- Arafat’ta vakfe yaptığı ve insanların kendi lisanlarına göre
haccın kabûl olmasının alâmeti; günahları terk etmek, kötü
konuştuklarını ve seslerini işittiği zaman, kıyâmet gününde
arkadaşları bırakıp, sâlih kimselerle beraber olmak, gaflet,
ümmetlerin peygamberleriyle birlikte toplanmalarını hatırlar.
oyun ve eğlence meclislerini bırakıp, Allahü teâlânın rızâsının
gözetildiği yerleri seçmektir.
Bu onbir âdâb, hac farizasını yerine getirirken, kalbin
vazîfeleridir.
Bunlardan başka haccın diğer edebleri:
Kur’ân-ı kerîm okumanın ve Kur’ân-ı kerîm
1- Niyetini düzelterek, ihlâs üzere olmaktır. Niyetin hâlis
ehlinin fazileti:
olması, riya ve gösterişten sakınmakla olur.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
2- Zulüm ile almış olduğu şeyleri hak sahiplerine vermek ve
şerîfte; “Sizin en hayırlınız, Kur’ân-ı kerîmi
günahlardan tövbe etmektir.
öğrenen ve öğreteninizdir” buyurdu.
3- Azıktır. Hac yolculuğuna çıkarken fazla azık ve harçlık alma
Birgün Resûl-i ekrem: “Demir paslandığı gibi,
ihtiyâcını kendisinde hissediyorsa, âhıret yolculuğunun daha
kalbler de paslanır” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm,
“Kalbin pası ne ile giderilir yâ Resûlallah?” diye
gibi oturmalıdır. En faziletli olan Kur’ân-ı kerîm okunması,
sorunca, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm );
namazda ve mescidde okunan Kur’ân-ı kerîmdir.
“Kur’ân-ı kerîm okumak ve ölümü hatırlamakla”
buyurdu.
Hazreti Ali ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kim Kur’ân-ı kerîmi
namazda ayakta olarak okursa, her harfine elli sevâb verilir.
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kur’ân-ı kerîm
Kim namazın dışında abdestli olarak okursa, yirmibeş sevâb,
okuyunuz. Çünkü siz, Kur’ân-ı kerîm okumanıza karşılık ecir
kim de ezbere fakat abdestsiz okursa, on sevâb verilir.”
sahibi olursunuz. Onun her harfine karşılık on sevâb verilir.”
2. Kur’ân-ı kerîmi hatim ederken riâyet edilecek
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hangi evde
en güzel düstûr, Peygamber efendimizin (
Kur’ân-ı kerîm okunursa, orada bolluk ve bereket çoğalır. O
aleyhisselâm ) düstûrudur. Resûl-i ekrem (
evden şeytanlar çıkar, oraya melekler gelir. Hangi evde
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kim, Kur’ân-ı
Kur’ân-ı kerîm okunmazsa, o evde darlık, sıkıntı ve
kerîmi üç günden daha az zamanda okursa, o,
huzûrsuzluk olur. O evden melekler çıkar, şeytanlar girer.”
Kur’ân-ı kerîmi anlamaz” buyurdu. Çünkü üç
günden evvel hatim yapılırsa, Kur’ân-ı kerîmin
Süfyân-ı Sevrî buyurdu ki: “Kişi Kur’ân-ı kerîm okuduğu
tertîli (tecvîd üzere okunması) kaybolur.
zaman, bir melek onun iki gözünün arasından öper.”
Bu sebeble, Eshâb-ı Kirâmın bir kısmı, Kur’ân-ı kerîmi bir
Gafletle Kur’ân-ı kerîm okuyanları, İslâm âlimleri zem etmişler
haftada hatmederlerdi. Hazreti Osman, Zeyd bin Sabit, İbn-i
ve şöyle demişlerdir:
Mes’ûd, Übey bin Ka’b bu Sahâbilerdendir. Bunlar, Kur’ân-ı
kerîmi yedi bölüme ayırmışlardır. Birinci bölüm; Bekâra’dan
İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Biz öyle bir
zamanda yaşadık ki, ba’zılarımız Kur’ân-ı kerîm tamamen
nâzil olmadan îmân etti. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm
) her sûre nâzil olunca, helâl ve haramını, emir ve yasaklarını
öğretir, hepsini tatbik ederdi. Şimdi bir takım insanlar var ki,
Kur’ân-ı kerîm nâzil olduktan sonra îmân ettiler. Bunlar, şimdi
îmândan önce Kur’ân-ı kerîmi öğretiyorlar ve sonuna kadar
En’âm’a kadar, ikinci bölüm; En’âm’dan Yûsuf sûresine kadar,
üçüncü bölüm; Yûsuf sûresinden Tâhâ sûresine kadar,
dördüncü bölüm; Tâhâ sûresinden Ankebût sûresine kadar,
beşinci bölüm; Ankebût’dan Zümer sûresine kadar, altıncı
bölüm; Zümer’den Vâkıa sûresine kadar, yedinci bölüm de,
Vâkıa’dan Kur’ân-ı kerîmin sonuna kadar idi. Onlar, Kur’ân-ı
kerîme Cum’a gecesi başlar, Perşembe gecesi bitirirlerdi.
okudukları hâlde, içinde bildirilen emir ve yasaklardan
habersizdirler.”
3. Kur’ân-ı kerîmi tertîl ile yavaş ve güzel, (tecvîde uygun)
okumalıdır. Bu, tefekküre vesîledir. Tefekkür ise, ta’zim ve
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ
hürmete vesile olur.
Kur’ân-ı kerîmi, onunla amel edilsin diye indirdi.”
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bekâra ve Âl-i
Büyüklerden birisi de buyurdu ki: “Kul, Kur’ân-ı kerîmden bir
sûreyi açıp, okuyup bitirinceye kadar, melekler ona rahmet
İmrân sûrelerini, tertil ile ve düşünerek okumam, tertîle riâyet
etmeden bütün Kur’ân-ı kerîmi okumamdan daha hayırlıdır.”
okur. Yine bir kimse vardır. Kur’ân-ı kerîmden bir sûre açar.
Okuyup bitirinceye kadar, melekler ona la’net eder.” “Niçin
4. Kur’ân-ı kerîmi ağlıyarak okumalıdır. Böyle
böyle olur?” diye soranlara da, “Helâlini helâl ve haramını
okumak müstehabtır. Resûlullah efendimiz (
haram tanırsa, melekler ona rahmet okur. Böyle olmazsa ya’nî
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kur’ân-ı kerîmi
helâli helâl ve haramı haram tanımazsa, melekler ona la’net
okuyunuz ve ağlayınız. Eğer ağlıyamazsanız,
eder” diye cevap verdi.
ağlamaya çalışınız” buyurdu.
Kur’ân-ı kerîm okuma âdabı:
Sâlih el-Mürrî şöyle anlattı: “Bir gece rü’yâmda, Resûlullahın (
aleyhisselâm ) huzûrunda Kur’ân-ı kerîmi hatim ettim.
1. Kur’ân-ı kerîm okuyan kimse abdestli olmalı, kıbleye karşı
yönelmeli, bağdaş kurarak oturmamalı, biryere yaslanmamalı,
kibirli bulunmamalı, başı öne eğmeli, namazda oturuyormuş
Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana, “Ey Sâlih! Kur’ân-ı kerîmi
okudun, fakat gözyaşın hani?” buyurdular.
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki, “Sübhânellezi’nin
Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği
secde âyetini okuduğunuz zaman ağlamadıkça, secdede
hadîs-i şerîfte de Peygamber efendimiz (
acele etmeyin. Eğer gözünüz ağlıyamıyorsa, kalbiniz ağlasın.
aleyhisselâm ), “Bir kul günah işler, sonra
Kalbin ağlaması mahzûn olmaktır.”
güzelce abdest alır. Sonra da, iki rek’at namaz
kılar. Allahü teâlâdan affını dilerse, Allahü teâlâ
5- Okunan âyet-i kerîmenin hakkına riâyet etmektir. Secde
onu af ve mağfiret eder” buyurdu.
âyeti okunduğu zaman hemen secdeye kapanmalı,
başkasından secde âyetini duyduğu zaman, onunla beraber
Âhıreti kazanmak istiyen kimsenin, sabah ve akşam
secde etmeli, abdestsiz secde etmemelidir.
namazlarının sonunda, okunması bildirilen duâlarla meşgûl
olması gerekir. Akşam ve sabah ezanını işitince okunacak
6- Okumaya başlarken E’ûzü besmele çekmektir. Bitirince de
duâlar vardır. Bir meclisten ayrılırken, günahlara keffâret
duâ eder ve Allahü teâlâdan istediği şeyleri niyaz eder.
olacak duâlar vardır. Yeni elbiseler giyildiği zaman da
Müslim-i Sigar, babasının şöyle anlattığını nakletti: “Birgün
denizde idik. Bu sırada deniz şiddetli dalgalanmaya başladı.
okunacak duâlar vardır. Şunu iyi bilmelidir ki, her işi yaparken,
önceden okunması gereken duâlar vardır.
Dalgalar gemimize vuruyordu. Hepimiz korktuk. Bu sırada
Duânın âdabı: Duânın edebleri on tanedir. 1. Duâ
birisi Kur’ân-ı kerîmi eline alıp, “Yâ Rabbî! Kelâmın (Kur’ân-ı
için şerefli ve kıymetli vakitleri seçmelidir. Sene
kerîm) bizimle beraber iken, bizi denizde boğacak mısın?”
içerisinde Arefe günü, aylardan Ramazân-ı şerîf
diye yalvarınca, Allahü teâlânın kudreti ile deniz sâkinleşti.”
ayı, hafta içerisinde Cum’a günü, saatler
içerisinde seher vakti, duâ için kıymetli vakitlerdir.
7- Okuyan, kendi işiteceği kadar sesli okumalıdır.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
Duânın fazileti: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde şu
âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruyor ki: “Bana
duâ edin, ben de size karşılığını vereyim...”
(Mü’min-60).
“(Ey Resûlüm), Kullarım sana benden sorarlarsa,
muhakkak ki ben çok yakınımdır. Bana duâ
edince, duâ edenin duâsını kabûl ederim. O
hâlde, onlar da benim da’vetime koşsunlar ve
bana hakkıyla îmân etsinler ki, doğru yola
ulaşmış olsunlar.” (Bekâra-186).
Nu’man bin Beşir’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte,
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) “Duâ, ibâdetin ta
kendisidir” buyurdu.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) duânın
fazileti hakkında buyurdu ki: “Duâ ibâdetin
özüdür.”
“Allahü teâlânın fadlından isteyin. Allah
kendisinden istenmesini sever.”
“Kul, duâsında üç şeyden birine kavuşur. Ya duâ
sayesinde günahı bağışlanır, ya peşin bir
mükâfat alır veya âhırette karşılığını bulur.”
şerîfte buyurdu ki: “Gecenin üçte biri kalınca
Allahü teâlâ birinci kat semâya tecellî ederek:
“Yok mu istiğfar eden, onu mağfiret edeyim. Yok
mu isteyen, dilediğini vereyim. Yok mu duâ eden,
duâsını kabûl edeyim” buyurur.”
2. Duâ için, kıymetli vakitleri ganîmet ve fırsat
bilmelidir. Düşmana hücum edeceği vakit, beş
vakit namazın akabinde, ezan ile ikâmet
arasında, yağmur yağarken ve iftar vaktinde
duâyı fırsat bilmelidir.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İslâm ordusu ile
küffâr ordusunun karşılaştığı, yağmurun yağdığı ve farz
namazlarının kılındığı zaman semâ kapıları açılır. Bu
vakitlerde duâyı fırsat biliniz.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i
şerîflerde buyurdu ki: “Namazlar, en hayırlı
vakitlere kondu. Onun için, namazların
arkasından duâ ediniz.”
“Ezan ile ikâmet arasında yapılan duâ red
olunmaz.”
“Oruçlu kimsenin duâsı red olunmaz.”
Vakitlerin şerefi, hâllerin şerefli olmasından dolayıdır. Çünkü
“Allahü teâlâya, kabûl edeceğine inanarak duâ
seher vakti, kalblerin saf ve kalbleri karıştıran şeylerin
ediniz.”
bulunmadığı bir vakittir. Arefe, iki bayram ve Cum’a günleri de
Allahın rahmetine hazırlanma vaktidir. Vakitlerin şerefli olma
Süfyân bin Uyeyne ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kişinin
sebeblerinde nice esrâr vardır ki, beşer onu anlayamaz.
kusurları onu, duâ etmekten alıkoymasın. Çünkü Allahü teâlâ,
mahlûkâtın en kötüsü olan İblîs’in bile, “Yâ Rabbî! Bana
3. Kıbleye dönüp ellerini kaldırarak duâ etmektir.
kıyâmet gününe kadar mühlet ver” şeklindeki duâsını bile,
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte:
kabûl etti.”
“Muhakkak ki, Rabbiniz Hayy (diri) ve Kerîmdir.
Kulu ellerini kaldırıp kendisinden bir şey istediği
8. Duâda ısrarlı olmak ve dileğini devamlı tekrarlamaktır.
zaman, onu boş çevirmekten haya eder”
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) düâ ettiği zaman, üç
buyurdu.
defa tekrar ederdi. İstedikleri zaman, üç defa isterlerdi.
Duâ ederken, gözler semâya doğru kaldırılmaz. Parmağı ile
Büyüklerden bir zât buyurdu ki: “Yirmi seneden beri Allahü
işâret edilmez. Duâsını bitirdiği zaman, ellerini yüzüne sürer.
teâlâdan istiyorum, henüz dilediğime kavuşamadım. Fakat
yine de, duâmın kabûl olacağından ümidliyim”
4. Sesini, gizli ile sesli arasında olacak şekilde
alçaltmaktır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
9. Duâya, Allahü teâlâyı anarak başlamalıdır.
meâlen; “Rabbinize yalvararak ve gizlice duâ
Hamd ve senadan önce, doğrudan istekleri ile
edin...” buyurdu (A’râf-55).
duâya başlamamalıdır. Resûlullah efendimiz (
aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Senadan önce duâya
5. Duâda yapmacık sözlerden sakınmaktır. Duâ
başlayan kimse, duâsının kabûl olunmamasını
edenin hâli, yalvaran bir kimsenin hâli gibi
hak etmiştir.”
olmalıdır. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm )
bir hadîs-i şerîfte; “Duâda secî’den, yapmacık
Duâdan önce ve sonra Resûlullah efendimize (
sözlerden kaçının” buyurdu. Secî’den maksad,
aleyhisselâm ) salât-ü selâm getirmelidir. Hadîs-i
sözü söylemede, zorlanmaktır. Bu ise
şerîfte buyuruldu ki: “Allahü teâlâdan birşey
yalvarmaya uygun değildir. Resûlullahtan (
dileyeceğiniz zaman, salevât-i şerîfe ile başlayın.”
aleyhisselâm ) nakledilen duâlar, güzel, ölçülü ve
buyurdu.
fasihtir. Fakat bu duâlarda zorlama yoktur.
Önce Allahü teâlâya hamdü sena, sonra Resûlullaha salât-ü
6. Duâ ederken huşû’ içinde Allahü teâlâdan
selâm getirilip, sonra dilekler yapılır. Duâyı bitirirken de,
korkarak ve kabûlünü umarak, istediği şeyde
Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) salât-ü selâm getirilir.
ısrarla durmaktır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “Bütün bu Peygamberler, hayırlara
10. Duânın kabûl olmasında asıl olan, batınî edebdir. O da
(ibâdetlere) koşarlar, (rahmetimizi) umarak ve
tövbe etmek, helâlleşmek ve bütün varlığı ile Allaha
(azâbımızdan) korkarak bize duâ ederlerdi. Onlar
bağlanmaktır. Bu husûs, duânın kabûl olunmasında önemli bir
bize karşı çok itaatkardılar” buyurdu (Enbiyâ-10)
sebeptir.
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
Ka’b-ül-Ahbar ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: Mûsâ
“Allahü teâlâ bir kulunu sevdiği zaman, yalvarışını
aleyhisselâm zamanında, insanlara şiddetli bir kıtlık isâbet etti.
duymak için, ona ba’zı belâ ve musibet verir”
Mûsâ aleyhisselâm onlarla beraber yağmur duâsı için çıktı.
buyurdu.
Fakat üç defa duâyı tekrarlamalarına rağmen yağmur
yağmadı. Bunun üzerine Allahü teâlâ Mûsâ’ya (aleyhisselâm),
7. Şartlarına uygun yaptığı duânın, kabûl
“Ben sizin duânızı kabûl etmiyeceğim. Çünkü aranızda,
edileceğine inanmaktır. Bu husûsa samimî olarak
koğuculuk yapan kimse var” diye vahyetti. Mûsâ aleyhisselâm,
ümit bağlamalıdır. Resûlullah efendimiz (
“Yâ Rabbî! Onu bize bildir de, aramızdan çıkaralım” dedi.
aleyhisselâm ), bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki:
Allahü teâlâ, “Yâ Mûsâ! Sizi koğuculuktan nehyediyorum. Eğer
onu size bildirirsem, ben koğuculuk yapmış olurum” diye
isteyen kimseler için, gece ile gündüzü birbiri
vahyetti. Hazreti Mûsâ (aleyhisselâm) İsrailoğullarına,
ardınca geçiren yine O’dur” buyuruyor.
“Hepiniz, koğuculuktan tövbe ediniz” dedi. Onlar da tövbe
ettiler. Bunun üzerine Allahü teâlâ onların duâsını kabûl
Yûsuf bin Mihrân şöyle nakletti: Büyüklerimden şöyle duydum:
ederek onlara yağmur gönderdi.
Arşın altında horoz sûretinde bir melek vardır. Gecenin ilk üçte
biri geçince, iki kanadını vurarak “Geceyi ibâdetle geçirenler
Eğer, duânın kazaya ne fâidesi olacak. Ezelde takdîr edilen
kalksın” der. Gecenin yarısı geçince, yine iki kanadını vurur ve
şey mutlaka olacaktır. Duâ onu değiştiremez denirse cevâb
“Teheccüd namazı kılanlar kalksın” der. Gecenin üçte ikisi
olarak şöyle denilir: “Duânın belâyı def edip, Allahü teâlânın
geçince, “Namaz kılanlar kalksın” der. Fecir doğunca, “Gâfiller
rahmetini istemek de kazadandır. Ya’nî Allahü teâlâ ezelî ilmi
kalksın” der.
ile, kulun duâ edeceğini bildiğinden, ona gelecek olan belâyı
defeder, böylece takdîr eder. Duâ kalkan gibidir. Gelen oku
Gece ibâdetine kalkmayı kolaylaştıran zâhirî
geri çevirir.
sebepler:
Geceyi ihyâ etmenin fazileti: Şunu iyi bil ki,
1. Çok yemek yememektir. Çok yemek ve içmekle uyku basar.
insanlar bu âlemde yolculuk halindedirler. Onların
Geceyi ibâdetle geçirmek insana ağır gelir. Büyük zâtlardan
ilk konakları beşik, sonuncusu ise kabirdir. Hakîkî
ba’zısı, sofranın başında durur ve talebelerine, “Çok yemeyin,
vatan, ya Cennet veya Cehennemdir. İnsanın
çok içmeyin, uykunuz gelir, ölüm zamanında çok pişmanlık
ömrü, sefer mesâfesini teşkil eder. Yıllar konak
duyarsınız” derdi. Bu husûs çok önemlidir. Mi’deyi fazla
yerleri, aylar fersahlar, günler kilometreler,
yiyecek ve içecekle doldurmamalıdır.
nefesler metrelerdir, Yapmış olduğu iyilik, tâat ve
ibâdetler azığıdır. Ömrünün en kıymetli
sermâyesi vakitleridir. Şehveti ve şehevî arzuları,
yolunu kesen eşkiyadır. Kazancı ve kârı; Cenneti
ve oradaki ebedî ni’metleri elde etmek, Allahü
teâlânın rızâsına ve cemaline mazhar olmaktır.
Zarar ise; Cehennemde çeşitli azâblara ma’rûz
2. Gündüz kendisini fazla yormamalıdır. Yorgunluk sebebiyle,
sinirler de zayıflar. Bu ise uyku getirir.
3. Öğleden önce biraz uyumalıdır. Buna kaylûle denir. Bu
sünnettir. Aynı zamanda, geceyi ibâdetle geçirmeye yardımcı
olur.
kalmak, Allahü teâlânın rahmet ve cemâlinden
4. Gündüz günah işlememelidir. Günah işlemek kalbi karartır.
uzaklaşmaktır.
Günahlar, kişiye rahmet kapılarının kapanmasına sebep olur.
Kim hesapsız Cennete girmek isterse, vakitlerini Allahü
teâlânın beğendiği şeylerle geçirsin. Kim âhırette, hasenat
kefesinin ağır gelmesini isterse, vakitlerinin çoğunu ibâdet ve
tâatla geçirsin. Kim sâlih bir amel işler, sonra da günah
işlerse, onun durumu tehlikelidir. Fakat ümit kesilmiş de
değildir. Af, Allahü teâlânın keremindendir. Umulur ki, Allahü
teâlâ onu affeder.
Sen zannetme ki, güneşin ve ayın seyrinden
maksad, sıralı ve düzenli bir hesaptır. Gölgenin,
nûrun ve yıldızların yaratılmasından maksad,
sâdece insanların dünyâ işlerinde yardımcı olmak
içindir. Bilakis insanların, vakitlerini ve
zamanlarını onlar vasıtasıyla bilip, âhıret ticâreti
ve tâatlerle meşgûl olmaları içindir. Allahü teâlâ
Birisi Hasen-i Basrî’ye ( radıyallahü anh ) “Ben geceyi ibâdetle
geçirmek istiyorum. Fakat bir türlü kalkamıyorum” deyince,
“Günahların seni bağlıyor” cevâbını vermiştir. Çünkü hayırlı
işler, başka hayırlı işlere vesile olur. Kötülükler de, kötülüğe
sebep olur. Hayrın da şerrin de azı, kendi cinsinden olan
şeylerin çoğunu çeker. Bunun için âlimlerden birisi, “Oruç
tuttuğun zaman, kimin yanında ve nasıl bir lokma ile, iftar
ettiğini düşün. Çünkü insanın yediği bir lokma ile, kalbi değişir.
Bütün günahlar da kalbde kasavet meydana getirerek, geceyi
ibâdetle geçirmesine mâni olur. Haram yemek, kalbe menfî
yönde te’sîr eder. Alınan helâl lokma, kalbe öyle bir te’sîr eder
ki, kalbi cilâlandırır ve iyiliğe, ibâdete çeker.”
Gece ibâdetine kalkmayı kolaylaştıran bâtınî
sebepler:
Furkan sûresi altmışikinci âyet-i kerîmesinde
1. Kalbin, müslümanlara kin beslemekten, bidatlerden ve
meâlen; “Düşünüp ibret almak veya şükretmek
fuzûli dünyâ meşgalelerinden kurtulmasıdır. Dünyâ
düşüncelerine dalmış kimsenin, geceyi ihyâ etmesi kolay
1. Bütün geceyi ihyâ etmek: Bu, kendilerini Allahü teâlâya
olmaz. Gece ibâdet için kalksa bile, ibadet ederken, sâdece
ibâdete adamış ve ona münâcaattan tad alanların
kendisince mühim dünyâ işleri hakkında düşünür ve ibâdeti
mertebesidir. Bu, onlar için gıda, kalbleri için hayattır. Bu,
hep vesvese ile geçer. Böylelerinin durumu hakkında denilir ki:
Tabiînden olan Selef-i sâlihînden bir cemâatin yoludur. Ebû
“Sen, uyandığın zaman da yine uykudasın.” Bu gibilerin
Hanîfe, Sa’îd bin Cübeyr, Fudayl bin Iyâd, Ebû Süleymân
uyanıklığı da gafletle geçtiği için, uyku ile uyanıklıkları
Dârânî, Malik bin Dinar, Rebî bin Haysem ve başkaları
arasında bir fark yoktur.
bunlardandır (r.aleyhim). Bunlar, yatsı abdesti ile sabah
namazını kılarlardı.
2. Devamlı Allah korkusu ve âhırette hâlinin ne olacağı
korkusudur. Kul, âhıretin güçlüklerini ve Cehennemin
2. Gecenin yarısını ihyâ etmek: Bu şekilde ibâdet yapanlar
derekelerini düşündüğü zaman uykusu kaçar ve korkusu artar.
pek çoktur. Bunun en güzeli, evvelâ gecenin üçtebirini yatıp
Bu sayede de, gece ibâdetine devam eder. Nitekim büyük
uyuduktan sonra ibâdet için kalkarak, sonradan altıda birini
âlim Tâvûs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Cehennemi
uyumaktır. Bu sûretle gecenin ortasını ibâdetle geçirmiş olur.
düşünmek, âriflerin uykusunu kaçırır.”
Bu, en faziletli mertebedir.
Şöyle anlatılır: Basra’da Suheyb adında, bütün geceyi ibâdetle
3. Gecenin üçte birini ihyâ etmek: Bunun en
geçiren bir köle vardı. Efendisi ona, “Senin bu gece ibâdetin,
güzeli, gecenin yarısını uyuduktan sonra kalkıp
gündüz iş yapmana mâni oluyor” deyince, o da, “Cehennemi
namaz kılmak, sonradan altıda birini uyumaktır.
hatırladığım zaman, gözlerime uyku gelmiyor” dedi. Yine
Abdullah bin Ömer’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte,
başka bir hizmetçi vardı. O da bütün gecesini ibâdetle
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), “Allahü
geçirirdi. Ona, “Biraz da kendine acı, bütün geceyi ibâdetle
teâlâya en sevimli namaz, Davud’un
geçiriyor, gündüz de çalışıyorsun” denildi. O zaman hizmetçi
(aleyhisselâm) namazıdır. O, gece yarısı uyur,
şöyle cevap verdi: “Cehennemi hatırladıkça korkum artıyor,
üçtebirinde kalkar, namaz kılar ve sonra
Cenneti hatırladıkça şevkim artıyor. Onun için gözüme uyku
altıdabirini uyurdu” buyurdu. Öyleyse gecenin
girmiyor. Geceleri devamlı ibâdet ve tâatle meşgûl oluyorum.”
birinci yarısında ve son altıda birinde uyumak
gerekir. Aradaki zamanı da ibâdetle geçirmelidir.
3. Gece ibâdetinin faziletini, bu husûstaki âyet-i kerîme, hadîs-
Gecenin sonunda uyumak müstehabdır.
i şerîf ve büyüklerin sözlerinden öğrenmektir. Böylece, insanın
içinde onun sevâbını kazanmak için bir şevk ve istek hâsıl
4. Vakit ta’yin etmemek: Aynı zamanda bu yol Abdullah İbni
olur. Bu şevk onda, daha fazla sevâb kazanma ve Cennetin
Ömer’in ( radıyallahü anh ), Sahâbe-i Kirâmdan azîmet
yüksek derecelerine kavuşma arzusunu arttırır.
sahiplerinin ve Tabiînden bir cemâatin yoludur. Onlar, gecenin
evvelini uyku bastırıncaya kadar ihyâ ederlerdi. Uyku gelince
Şöyle anlatılır: “Sâlih zâtlardan birisi, bir gazâdan dönmüştü.
uyurlar, uyanınca tekrar ibâdet ve tâatla meşgûl olurlardı.
Çoluk-çocuğu onu evde bekliyorlardı. O zât, eve gitmeden
Uykuları gelince tekrar uyurlardı.
doğru mescide gidip, sabaha kadar ibâdetle meşgûl oldu.
Sabahleyin evine gittiğinde hanımı, “Seni bekledik. Fakat
5. Miktarı en az olan mertebedir. Dört rek’at veya iki rek’at
gelmedin” dedi. O zât bunun üzerine şöyle dedi: “Ben
namaz kılmaktır.
gazâdan dönünce, mescidde sabaha kadar namaz kıldım.
Bütün gece, Allahü teâlânın, Cennette mü’minlere vereceği
ni’metleri düşündüm.”
Yemek yeme âdabı: Akıl ve basiret sahiplerinin
gayeleri, Allahü teâlâya ve mükâfat yeri olan
Cennete kavuşmaktır. Bu da, ancak ilim ve amel
4. Geceyi ihyâ etmek, Allahü teâlâya olan sevginin en şerefli
ile mümkündür, ilim ve amele devam edebilmek,
yollarındandır. Kişi Allahü teâlâyı sevince şüphesiz Allahü
ancak bedenin haramlardan ve şüphelilerden
teâlâyı yalnız iken anmaktan, bütün gece ona yalvarıp
korunması ile olur. Bu bakımdan ba’zı âlimler,
yakarmaktan tad alır. Bu lezzetlerden uzak kalmak istemez.
yiyip içmeği de dînin icâblarından saymışlardır.
Allahü teâlâ Mü’minûn sûresi ellibirinci âyet-i
Geceyi ihyâ etmenin miktarının keyfiyeti:
kerîmesinde meâlen;
“.... Helâl şeylerden yiyiniz ve sâlih amel işleyiniz.
bitirmelidir. Çünkü bunda şifâ vardır. Böyle
Çünkü ben, ne yaparsanız bilirim” buyuruyor, ilim
yapmak sünnettir. Lokmayı küçük almalı ve iyice
öğrenip amel etmek ve takvâya ermek isteyen
çiğnemelidir. Ağzındaki lokmayı yutmadıkça,
kimse, yemeği bir intizâm içinde yemelidir. Çünkü
diğer lokmayı almamalıdır. Ağzında lokma
din uğruna yapılan herşeyde, dînin nûrları
varken, diğer lokmayı alırsa, yemekte acele
parlamalıdır. Bu nûrlar ise, insanın dizginlerini
etmek olur. Tabağın ve ekmeğin ortasından
toplayacak olan sünnet ve edeblerdir. Bunlara
yememelidir. Her ikisinin de bir kenarından
dikkat ederek yemek yenilirse, haram lokma
başlayıp, öylece yemeğe devam etmelidir. Hiçbir
yemekten korunulmuş, ecir ve sevâba
yemeği kötülememeli, yemek hoşuna giderse
kavuşulmuş olur.
yemeli, hoşuna gitmezse yememelidir. Sıcak
yemeğe üflememelidir. Yenilebilecek derecede
Yemeği yemeden önceki âdâb: Yiyeceğin helâl
soğuyuncaya kadar beklemelidir. Doymadan
olması lâzımdır. Allahü teâlâ helâl yenmesini
evvel sofradan kalkmalıdır. Yemek yerken fazla
emrediyor. Elleri yıkamalıdır. Hadîs-i şerîfte:
su içmemelidir. Lokma boğazında kaldığı veya
“Yemekten önce elleri yıkamak, yoksulluğu,
susadığı zaman su içmelidir. Susadığı zaman
yemekten sonra yıkamak ise, günahları giderir”
içmesi, tıbbî yönden faydalıdır. Su içerken
buyuruldu. Yemek, yere serilen yaygı üzerine
bardağı sağ eliyle alıp, Besmele çekerek, üç
konulmalıdır. Çünkü bu, tevâzu hâline daha
nefesde içmelidir. Ayakta ve yatarak su
yakındır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ),
içmemelidir. Üzerine su damlamaması için,
yemeği yaygı üzerinde yerdi. Sofraya edebli bir
bardağın altına dikkat edilmelidir. İçmeden önce,
şekilde oturmalıdır. Sağ ayağı dikip, sol ayak
bardağın içinde birşey olup olmadığını kontrol
üzerine oturmak sünnettir.
etmek için bakmalıdır. Suyu içtikten sonra
Yemeği ibâdet ve tâatlara kuvvet bulmak niyetiyle
yemelidir. Yoksa yemek, lezzet almak,
Elhamdülillah demelidir.
Yemekten sonra müstehab olan şeyler altı tanedir:
keyiflenmek için yenmez. Yemeği fazla
yememeli, az yemelidir. Yemeği ibâdete kuvvet
İlki: Elleri yıkamaktır, ikincisi: Sofra kaldırılmadan
kazanmak niyetiyle yemenin doğruluğu,
kalkmamalıdır. Üçüncüsü: Sofradaki yemek ve
doymadan önce yemeği bırakmakla anlaşılır.
ekmek kırıntılarını toplamaktır. Resûl-i ekrem (
Çünkü doymak, ibâdete mâni olur. Doymadan
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Düşen ekmek
sofradan kalkmak, ibâdete yardımcı olur.
ufaklarını yiyen darlık görmez. Çocuğu da ahmak
Acıkmadan yemek yememeli, doymadan önce
olmaz” buyurdu. Dördüncüsü: Yemekten sonra
kalkmalıdır. Böyle yapan kimsenin tabibe ihtiyâcı
dişlerinin arasını kürdan ile temizlemektir. Dişler
olmaz. Yemeği yalnız yememelidir. Hadîs-i
arasından çıkarılan parçaları yutmamalıdır.
şerîfte: “İnsanların en şerlisi, yalnız yiyen,
Beşincisi: Dişlerini kürdanla temizledikten sonra,
başkasına vermiyen, yardım etmiyen ve kölesini
su ile çalkalamaktır. Altıncısı: Yediği yemeğe
dövendir” buyuruldu.
karşılık Allahü teâlâya hamd etmelidir. Helâl olan
kazancından yedikten sonra, şöyle duâ etmelidir:
Sofra başındaki âdâb: Yemeğin evvelinde
Besmele çekmek, sonunda Elhamdülillah demek.
Bunlar seslice söylenir ki, başkalarının da
hatırlayıp söylemesine sebep olur. Sağ el ile ve
önünden yemektir. Peygamber efendimiz (
“Allahım, bizi helâl rızık ile doyur. Bize hayırlı ve
sâlih işler yapmak nasîb eyle. Bu yemeğin bize,
sana ibâdet etmekte yardımcı olmasını nasîb
eyle. Bu yemekten kazandığımız kuvveti, günah
işlerde harcamaktan sana sığınırız.”
aleyhisselâm ) bir keresinde, “Önünden ye”
buyurdu. Fakat meyva bundan müstesnadır.
Cemâat hâlinde yemek yerken riâyet edilecek
Çeşitli meyvalar bulunan tabağın ortasından
âdâb:
almak caizdir. Yemeğe tuzla başlayıp, tuzla
Bunlar altı tanedir, ilki: Yemeğe önce ev sahibi, sonra yaş ve
Büyük zâtlardan bir kısmı, dostlarıyla beraber
fazilet bakımından yüksek olanlar başlar. Şayet kendisi bu
yemek yerken fazla, yalnız iken az yerlerdi.
mevkide ise, diğerlerini bekletmemek için hemen başlamalıdır.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) yine bir
hadîs-i şerîfte; “Kim kardeşini doyuncaya kadar
İkincisi: Yemek yerken susmamalıdır. Yemek yerken sâlihlerin
yedirir ve kandırıncaya kadar su içirirse, Allahü
hikâyelerinden ve daha başka güzel şeylerden bahsetmelidir.
teâlâ onu Cehennemden uzaklaştırır” buyurdu.
Üçüncüsü: Yemekte arkadaşından fazla yememeğe gayret
Yemeği hazırlama âdabı: Bunlar beş tanedir. İlki:
etmektir. Meselâ, iki arkadaş birlikte (ortak olarak) yemek
Yemeği hazırlamada acele etmektir. Yemek için
yerler. Biri diğerinin fazla yemesinden rahatsız olur ve buna
misâfiri fazla bekletmemelidir. Peygamber
rızâ göstermez ise, fazla yiyenin, yediği o fazlalık diğerinin
efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
hakkı olur. Bu yüzden birisi ile beraber yemek yerken; onu
“Acele şeytandandır. Fakat şu beş şeyde acele
kendisine tercih ederek yemelidir.
etmek müstesnadır. Bunlar; misâfiri yedirmek,
cenâzeyi defn etmek, bekârı evlendirmek,
Dördüncüsü: Arkadaşını kendisine, “Buyur ye” demeye
mecbûr bırakacak kadar az yememelidir. Çünkü, bu yapmacık
borcunu ödemek, günaha tövbe etmektir”
buyurdu.
bir harekettir. Özellikle birisi ile yemek yerken, her zamanki
âdeti üzere yemelidir. Ancak, kişi yalnız iken edeble yemelidir
İkincisi: Yemekleri sıra ile takdim etmelidir. Et yemeğini önce
ki, bir toplulukta yemek yerken, edebe riâyet ederek yesin ve
getirmek, misâfire iyi bir ikramdır.
yapmacık bir iş yapmaya ihtiyaç duymasın. Bir kimsenin,
arkadaşlarını kendisine tercih ettiğinden dolayı az yemesi
Üçüncüsü: Sofrada bakla bulundurmalıdır. Peygamber
güzeldir. Abdullah bin Mübârek hazretlerine hurma takdim
efendimiz ( aleyhisselâm ): “Melekler bakla bulunan sofraya
edildiği zaman, onları arkadaşlarına bırakır ve “Kim fazla
gelirler” buyurdu.
yerse, her çekirdeğe karşılık, ona bir dirhem vereceğim” derdi.
Sonra çekirdekleri sayar, kimde fazla çekirdek olursa,
Dördüncüsü: Ev sahibi, misâfirden önce elini yemekten
çekirdeklerinin sayısınca ona dirhem verirdi. Bunu, yiyenlerin
çekmemelidir. Onlardan sonra sofradan kalkmalıdır. Büyük
utanıp da çekinmelerini gidermek için yapardı.
zâtlardan ba’zısı, yemeğe da’vet ettiği kimseleri yemekle
başbaşa bırakıp, yemeği bitirmelerine yakın onların yanına
Beşincisi: Ev sâhibi, arkadaşları yemek yerken onların
gelir, sofraya oturur ve Besmele ile yemeğe başlardı.
yediklerine bakmamalıdır. Bu sebeple arkadaşları belki
Misâfirlerine “Haydi siz de bana yardım edin” derdi Böylece
utanırlar. Hattâ, onlarla ilgilenmiyormuş ve kendisi ile meşgûl
onların doymalarına yardım ederdi.
olmuyormuş gibi yapmalıdır. Misâfirden önce yemekten el
çekmemeli, doyduysa bile yer görünmelidir.
Beşincisi: Yemeği, yetecek miktarda ikram etmelidir. Yemeği
az getirmek, mürüvvetin noksanlığını, fazla getirmek ise, işin
Altıncısı: Arkadaşlarının tiksinmesine sebep olacak
yapmacık olduğunu gösterir. Fakat, ev halkının da hakkını
hareketlerde bulunmamalıdır. Elini tabağa doğru
ayırmak lâzımdır. Çünkü misâfirden birşey artmayabilir.
daldırmamalı, ağzını yemeğe doğru eğmemeli, ağzından
Bundan dolayı da evdekileri zor duruma sokmamalıdır.
birşey çıkaracağı zaman sofraya arkasını dönmeli ve sol eli ile
almalıdır. Yemekte tiksinti verecek iğrenç sözlerden
konuşmamalıdır.
Kazanç ve geçim âdabı: Allahü teâlâ âhıreti,
dünyâda yapılan amellere, sevâbın ve mükâfatın
verildiği yer yaptı. Dünyâyı da kazanç ve geçim
Ziyârete gelen Kardeşlerine yemek vermenin
uğrunda sıkıntı, mihnet, meşakkat ve imtihan yeri
fazileti ve âdabı:
yaptı. İnsanlar kazanç husûsunda üç kısımdır.
Birincisi; dünyâ geçimi kendisini âhıretinden
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
alıkoyan kimsedir ki, helâka uğrayanlardandır,
şerîfte; “Üç şey vardır ki, kul onlar için hesaba
ikincisi; âhıreti kendisini dünyâ geçiminden
çekilmez. Sahur yemeği, iftar yemeği ve dostları
alıkoyan kimsedir. Bu kimse, âhırette kurtuluşa
ile yediği şeyler” buyurdu.
erenlerdendir. Üçüncüsü ise; âhıreti kazanmak
için dünyâ ile meşgûl olanlardır. Bu kimsenin
katlanan kimseye Cennet vâcib olur, diye duyduğum için,
durumu, i’tidâle en yakın ve orta bir yoldur.
kendi nafakamı kendim te’mine çalışırım” dedi.
Maişeti te’min ederken doğru yola yapışılmazsa,
iktisâd ve i’tidâl rütbesine kavuşulamaz. İktisâd
Ticâret, ya yetecek miktarı te’min için yapılır veya servet ve
mertebesinde olan kimse, dünyâyı gaye değil,
mal yığmak için yapılır. Şayet, hayır ve hasenat düşünmeden,
sâdece âhıreti elde etmek için bir vasıta görür.
sâdece mal ve mülkünü çoğaltmak, servet yığmak için yapılan
ticâret kötülenmiştir. Kendi geçimini te’min etmek için ticâretle
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerde
uğraşmak pek faziletlidir.
kazanç hakkında şöyle buyurmuştur:
Ticârette adâlet ve zulüm: Ticâret yapan
“Günahlardan bir kısmına, maişet talebi uğrunda
kimsenin, ticârette zulmü bırakması, adâletle
çekilen mihnetler keffâret olur.”
muâmele etmesi lâzımdır. Ticârette zulüm
yapılınca, bundan başkası zarar görür. Ticâretteki
“Doğru ve dürüst olan tacir, kıyâmet gününde
zulüm birkaç kısma ayrılır. Birisi, zararı umûmî
sıddîklar ve şehîdlerle beraber haşr olunur.”
olan zulüm ki, bu da iki kısma ayrılır. Birincisi
“Dilencilikten korunmak, Aile efradına bolluk
göstermek ve etrâfındakilere yardımda
bulunabilmek maksadıyla, helalinden ve meşrû
şekilde dünyalık taleb eden kimse, yüzü,
ondördüncü gecesindeki ay gibi parlak olduğu
halde Allahü teâlâya kavuşur.”
“Allahü teâlâ, san’atkâr olan kulunu sever.”
karaborsacılıktır. Herkesin ihtiyâcı olan
yiyeceklerde olur. Satıcı elindeki yiyecekleri
satmak için fiyatların yükselmesini bekler. Bu
umûmu ilgilendiren bir zulümdür. Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Bir
kimse yiyecek maddesini kırk gün hapsettikten
sonra onu tasadduk etse (sadaka olarak verse)
yine de ihtikârının (karaborsacılığının) günâhına
keffâret olmaz” buyurdu.
“Ticârete sarılınız. Çünkü rızkın onda dokuzu
ticârettedir.”
Tabiînden bir zât, birisine şöyle nasîhatta bulundu: “Oğlunu iki
ticârete ve iki san’ata verme, iki ticâretten birisi, yiyecek
Lokman Hakîm oğluna; “Ey Oğul! Helâl kazanç ile
maddeleri satmaktır. Çünkü bu ticâretle uğraşan, yiyecek
yoksulluktan korun. Yoksul düşen kimse üç musibetle
maddelerinin pahalılaşmasını ister, ikincisi, kefen satmaktır.
karşılaşır Birincisi, din zayıflığıdır. Çünkü fakirlik, insanı
Bunu satan kimse de insanların ölmesini arzu eder. San’atlara
kötülüğe sürükler. İkincisi, akıl zayıflığıdır. Çünkü ihtiyâç
gelince, birisi kasaplıktır. Bu san’at, kalbin katılığına ve
düşüncesi, insanı şaşırtır. Üçüncüsü, mürüvveti ve insanlığı
merhametsizliğine sebep olur. Diğeri ise kuyumculuktur. Bu
kaybolur” diye nasîhat etti.
da, dünyâyı altın ve gümüşle süslemeye çalışır.”
Hazreti Ömer buyurdu ki: “Sizden biriniz, oturduğu yerde,
İkincisi; piyasaya sahte para sürmektir. Paranın sahte para
“Allahım rızkımı ver” demesin. Biliyorsunuz ki, gökten ne altın
olduğunu bilmeyerek alan zulme uğramış olur. Kendisine
yağar, ne de gümüş.”
sahte para verilen kimse, derhal o parayı imha etmelidir.
Ticâretle uğraşan kimseler, sahte parayı tanımalıdır.
Ebû Kılâbe bir zâta; “Seni geçimi te’min ederken görmem, hiç
çalışmayıp sâdece câmi köşesinde görmemden daha
Üçüncü kısım; zararı yalnız muâmele ettiği kimseye
sevimlidir” dedi.
dokunandır. Alış-veriş ettiği herkesin, kendisinden zarar
gördüğü kimse zâlimdir. Adâlet ise, müslüman kardeşine zarar
Evzâî, birgün İbrâhim bin Edhem ile karşılaştı. İbrâhim bin
vermemekle olur. Satıcı, övmek sûreti ile ve yemîn ile malını
Edhem omuzunda bir miktar odun taşıyordu. Bu hâli gören
satmamalıdır. Malında bir kusur varsa, alıcıya onu
Evzâî ona, “Yâ İbrâhim! Bu yaptığın nedir? Dostların senin
söylemelidir.
ihtiyâcını te’min ederler” deyince, İbrâhim bin Edhem; “Yâ Ebâ
Amr! Böyle söyleme. Zîrâ, helâl kazanç uğrunda zorluklara
Şakîk-i Belhî şöyle anlattı: Ebû Hanîfe’nin ( radıyallahü anh )
bir ticâret ortağı vardı. İsmi Bişr idi. İmâm-ı a’zam ona yetmiş
elbise gönderdi. Ayrıca bir mektûp yazarak, bu elbiselerin
olup nefsin, hevânın ve şeytanın buraya girmesine mâni olan
içerisinde kusurlu elbise vardır. Kusurları şunlar şunlar, diye
bir muhafız olmazsa, insan bu kal’anın dışında kalır. Bu
ona bildirdi ve onu satarken müşteriye kusurunu da
kelimeden nasîbin dil ile olmasın. Bu kelimeden nasîbin, onun
bildirmesini istedi. Ancak Bişr, onu kusurunu söylemeden
rûhu ve ma’nâsı olsun. Bu kelimeyi rûhuna sindir. Çünkü
sattı. Ebû Hanîfe hazretleri geri dönen Bişr’e, “O elbiseyi
Resûlullah ( aleyhisselâm ) ve diğer peygamberler böyle
dediğim gibi sattın mı?” diye sordu. Ortağı da, “Söylemeyi
yapmıştır. Kelime-i tevhîdden nasîbin böyle olursa, dünyâ ve
unuttum” dedi. Bunun üzerine İmâm-ı a’zam, kendisine verilen
âhıretin sermâyesini, iki dünyânın saadetini kazanmış, Allahü
paranın hepsini sadaka olarak dağıttı. “Madem ki ona şüphe
teâlânın velî kullarının zümresine katılmış olursun. Eğer bu
karıştı, benim öyle paraya ihtiyâcım yoktur” dedi. O
sözden nasîbin dil ile söylemekten ibâret kalırsa, bu,
elbiselerden İmâm-ı a’zam hazretlerinin eline, otuzbin dirhem
münâfıkların başı Abdullah bin Übey ve diğer binlerce
geçmişti.
kalbinden îmân etmiyen münâfıkların nasîbidir. Eğer Kelime-i
tevhîdden nasîbin böyle olursa, dünyâ ve âhırette hüsrana
Tüccârı, dünyâ meşgûliyetleri, âhıretinden alıkoymaması
uğrarsın. Bu ise apaçık bir zarardır. Böyle olunca, düşman
lâzımdır. Yoksa ömrü zayi olur. Ticârete başlarken niyeti
zümresine katılırsın. Münâfıklar Cehennemin en alt
düzeltmelidir. Kazancı ile dîne yardımcı olmaya, çoluk-
derekesindedirler.
çocuğuna yetecek kadar maişet kazanmaya niyet etmelidir.
Bunu yapabilirse, o tüccâr Allahü teâlâ yolunda gazâ
La ilahe illallah sağlam bir kal’adır. Fakat onun üzerine tekzîb
yapanlardan olur.
mancınığı diktiler, tahrip taşları ile taşladılar, muhalefet ve
nifak çekiçleri ile onun yıkılmasına yardımcı oldular. Sonra
Birgün Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm )
insanların kalblerine düşman girdi. İnsanlar, Lâ ilahe illallah
Eshâbı ile birlikte oturuyordu. Gücü kuvveti
kelimesinin ma’nâsından uzaklaştılar. Onlarda sâdece dilin
yerinde bir genç yanlarından geçti. Eshâb-ı
Kelime-i tevhîdi söylemesi kaldı. Böyle insanlar, sâdece
Kirâm, “Yazık şu gence, keşke gençliğini ve
kal’ayı söylemiş oldular. Nasıl ki ateşin ismini söylemek, insanı
kuvvetini Allah yolunda çalışırken harcasa idi”
yakmadığı, suyun ismi insanı boğmadığı, ekmeğin ismi insanı
dediler. Bunun üzerine Resûlullah efendimiz (
doyurmadığı, kılıcın ismi insanı kesmediği gibi, kal’anın ismi
aleyhisselâm ) “Böyle demeyiniz. Eğer, o
de insanı düşmandan korumaz. Bunlar gibi, Kelime-i tevhîdin
kendisini dilenmekten men etmek için çalışıyorsa,
sâdece lafzını söyleyip, ma’nâsından haberdâr olmamak da,
o da Allah yolundadır. Eğer ana-babasına
insanı âhıret azâbından korumaz.
yardımcı olup, onları da dilenmekten men etmek
için çalışıyorsa, yine Allah yolundadır. Eğer mal
Bu hadîs-i kudsî, pek derin ma’nâlar taşımaktadır. Bir
çokluğu ile övünmek için çalışıyorsa, şeytanın
kimsenin dili, ateş kelimesini söylemekle yanmaz. Yine bir
yolundadır” buyurdu. Ahmed Gazâlî’nin Kelime-i
kimse, bin dinar sözünü söylemekle zengin olmaz. Bu
tevhîd hakkında yazdığı El-Hısn-ül-hasîn adlı
bakımdan, söz bir kabuktur, ma’nâsı ise özünü teşkil eder.
eserinden ba’zı bölümler:
Söz sedef ise, ma’nâ incidir, öyleyse, öz kaybedilirse, kabuk
ne işe yarar. Cevher inci kaybedilirse, sedefin ne kıymeti var.
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) bildirdiği
bir hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ şöyle buyurdu:
“La ilahe illallah, benim kal’amdır. Kim benim
kal’ama girerse, azâbımdan emîn olur.”
“La ilahe illallah” sözü, en büyük kal’adır. Allahü teâlânın
birliğini bildiren yüce bir sözdür. Kim onu kendisine kal’a
edinirse, ebedî saadeti ve ni’metleri elde eder. Kim de bu
mübârek kelimeyi kendisine kal’a edinmezse, ebedî azâba
düçâr olur.
Bu kelime, kalb dâiresini kuşatan bir kal’a olmazsa, bu
kelimenin rûhu ve ma’nası kalbe tam sinmezse, kalbe hâkim
İşte, Lâ ilahe illallah kelimesi de, ma’nâsı ile birlikte, aynen rûh
ile cesed gibidir. Rûhsuz cesed fâide vermediği gibi, bu
kelimenin de ma’nâsından haberdâr olunmadığı ve cân-ı
gönülden kabûl ederek söylenmediği zaman fâide vermez.
Îmânı kâmil olanlar, bu kelimenin hem sûretine, hem de
ma’nâsına sarıldılar. Onlar, onu dilleriyle söylemek sûretiyle
zâhirlerini, ma’nâsı ile de bâtınlarını süslediler. Bunlar gibi
olmıyanlar ise, bu kelimenin lafzına yapıştılar, ma’nâsını
bıraktılar. Böylece bâtınları îmândan nasîb alamadı. Onların
kalbleri kapkaranlıktır. Bu sözü söylemek sûretiyle, dünyalık
olan maksadlarına erdiler.
Görülmüyor mu, insanlar Lâ ilahe illallah diyor, fakat nefsinin
Böyle yapmayan, hüsrana uğrar. Kim bu ağaca
arzu ve isteklerine, paraya ve dünyâya tapıyor. Yarın, kıyâmet
bağlanırsa, iki dünyâda mes’ûd ve bahtiyar olur.
gününde Allahü teâlâ, “Ey kulum! Olmıyan şeyi niçin
Kim de buna bağlanmazsa, iki cihanda bedbaht
söylüyorsun?” buyurup, “Yalan söyledin” deyince ne cevap
olur. Bu ağacın dallarından bir dala yapışan
vereceksin. Halbuki sen, dünyâ malına ve paraya kulluk
kimseyi, bu dal, yüksek derecelere kavuşturur. Lâ
ediyorsun. Ey insanoğlu! Niçin Allahü teâlâdan başkasıyla
ilahe illallah öyle bir kelimedir ki, kendisine
lezzet alıyorsun? Halbuki bütün herşey O’nun elindedir. O,
yapışan kurtulur. Peygamber efendimiz (
bütün bu mülklerin sahibidir. Mülkünde istediği gibi tasarruf
aleyhisselâm ); “Lâ ilahe illallah deyinceye kadar
eder. Âlemde, ancak O’nun dilediği ve O’nun irâde ettiği şey
insanlarla muharebe etmeye emrolundum”
olur. Onun için, O’ndan başkasıyla lezzet alma. Rahmetinden
buyurdu.
ümid kesme. Çünkü O’nun rahmetinden, ancak kâfirler ümid
keserler.
La ilahe illallah öyle bir kelimedir ki, Allahü teâlânın
vahdaniyetini tanımayı sağlar. Onun meyvesi, Allahü teâlânın
La ilahe illallah dendiği zaman, onun meskeni, mekânı
bir olduğunu ikrârdır. “Ey insanoğlu! Allahü teâlâ seni,
insanda sâdece dil olursa, onun kalbde hiçbir meyvesi olmaz.
tevhîdini bilmen için yarattı. Âlemdeki bütün herşeyi de, senin
O zaman insan münâfık olur. Eğer bu kelimenin insandaki yeri
için yarattı.” Ve bunlar arasındaki hayvanları, bitkileri sana
kalb olursa, o insan mü’min demektir. Eğer bu kelimenin
hizmetçi kıldı. Yer senin ikâmet etmeni sağlar. Melekler seni
insandaki yeri rûh olursa, Allahü teâlâya âşık demektir. Onun
muhafaza eder. Güneş sana ışık verir. Hepsi senin için
için, sen dilin ile mü’min olmaktan sakın. Kalbinle mü’min ol.
yaratılmıştır. Sen, sâdece Allahü teâlâyı bir bilip, O’na kulluk
Bu kelime, kıyâmet günü Arasat’ta, “Yâ Rabbî, bununla şu
için yaratıldın, öyleyse bütün mahlûkât, Allahü teâlânın
kadar sene beraber oldum. Benim hakkımı tanımadı,
vahdaniyetini ve bir olduğunu kabûl edip, bunu ikrâr için
hürmetimi gözetmedi” diye senin hakkında da’vâcı olur. Bu
yaratılmıştır. Ey insanoğlu! Allahü teâlâ bütün eşyayı senin
kelime, kıyâmet günü lehinde veya aleyhinde şahitlik eder.
için yarattı. Seni de kendisi için yarattı. Sen ise, Allahü
teâlânın senin için yarattığı şey ile meşgûl oldun, ni’metin
Kelime-i tevhîdin ma’nâsının yerleştiği kalbi, hiçbir şey köle ve
sahibini unuttun. Sana gelen bağış ve lütuflarından
kul edinemez. Çünkü onun, sâdece Allahü teâlâ ile ünsiyeti
faydalandın. Vereni hatırlamadın. Böylece ni’metin şükrünü
vardır. Sâdece O’nun zikri ile mutmain olur. Böyle olunca, kalb
eda etmedin. Sana verdiği ihsân ve lütuflarının hürmetine
başkalarının köleliğinden kurtulmuş olur. Bu bakımdan hürdür.
riâyet etmedin. Ni’met sahibine şükür, O’nun verdiği ni’mete
Hür ise, satılamaz ve satın alınamaz. Fakat nefs, şehvetlerine
teşekkür etmektir. Bu da, kendisine verdiği ni’metten dolayı
ve dünyâ lezzetlerine meyl edince, her lezzet ve şehvet, onu
O’na senada bulunmakla olur.
kendisine köle edinir. O zaman nefs köle durumundadır. Böyle
insanlar, Kelime-i tevhîdin ma’nâsını kalblerine
Ey insanoğlu! Sâdece Allahü teâlâ verir, öyleyse, sâdece
yerleştirmeyenlerdir.
O’nunla meşgûl ol ve O’na yönel, Bu hâsıl olursa, senin için
bütün ni’metler hâsıl olur.
Se’âdet ağacı “La ilahe illallah” ağacıdır. Kim onu tasdik dikişi
ile diker, ihlâs suyu ile sular, sâlih amel ile gözetirse, onun
Ey insanoğlu! Allahü teâlâdan başkasına yöneldiğin, onlara
kökleri sağlam ve sabit olur. Hiçbir şey onu sarsamaz.
iltifât ettiğin müddetçe, “La ilahe illallah” kelimesini söylemeye
Yaprakları yeşerir, meyveleri bol ve kat kat olur. Rabbinin izni
devam et. Çünkü o, sendeki iyi olmayan şeyleri yok eder.
ile, her zaman meyve verir. Bu ağacın meyvesi; gafletten
Sana övülen iyi hasletleri getirir.
uyanıklık, tövbe, zühd, vera’, tevekkül, teslimiyet ve bâtınî
güzel sıfatların hepsidir. Bu ağacı, tekzib ederek diktiğin, riya
suyu ile suladığın, kötü ameller ve çirkin işlerle, ahdi bozmak
ve emâneti gözetmemek sûretiyle onu zayi ettiğin zaman,
onun kökleri sağlam ve sabit olmaz. Yaprakları yeşermez ve
meyve vermez. Kökleri parçalanır.
Kim bu ağaca sığınırsa, zafere erişir.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 147
2) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 97
3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-6, sh. 60
4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 60
iç ve içtiğin bardaktan onlara da içir” diyordu. Hemen alıp içtim
şarap bal şerbeti olmuştu. Allahü teâlânın kudreti ile şarap
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 196
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 83
7) Mîzân-ül-i’tidâl cild-1, sh. 150
8) Lisân-ül-mîzân cild-1, sh. 293
şerbete çevrilmişti. Orada bulunanlara tattırdım, hepsi tövbe
ettiler ve dağıldılar. Dağa çıktım, uzun müddet insanlardan
uzak durdum, ibâdet ve nefs terbiyesi ile meşgûl oldum. Nice
seneler sonra birgün kalbime “Ahmed! Hak yoluna böyle mi
giderler? Kavminden senin üzerinde hakları olan birçok insanı
bıraktın” düşüncesi geldi. İnsanların arasına döndüm ve elime
bir odun alıp, evvelki şarap küplerini kırmaya başladım. Köyün
9) Câmi’-ü kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 293
muhtârına beni şikâyet edip, “Ahmed delirdi. Şarap küplerini
parçalıyor” demişler. Muhtâr bir adam gönderip beni evden
10) Tabakât-ül-evliyâ sh. 102
çıkardı ve atların bulunduğu ahırda hapseyledi. Ben de ahırın
bir köşesine oturup ellerimi başıma koydum ve:
11) Keşf-üz-zünûn
“Katır, şarap küpüyle dâima döner durur.
Ey gönül! Allah için sen de gel bir defa dön”
beytini okudum. Bu sözlerimi işiten ahırdaki atlar, önlerindeki
AHMED-İ NÂMIKÎ CÂMÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Ali Nâmıkî Câmî
olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm)
Cerîr bin Abdullah’ın ( radıyallahü anh ) soyundandır.
Horasan’da yetişen evliyânın en büyüklerinden idi. Horasan’da
bulunan Cam kasabasındandır. 441 (m. 1049) senesinde
doğdu. 536 (m. 1142) senesi Receb ayında vefât etti. Kabri
Meşhed ile Herat arasındaki yolun tam ortasında Türbe-i Câmî
bahçesindedir.
Ahmed Câmî hazretleri ümmî idi. Ya’nî okula gitmemişti.
Yirmiiki yaşında iken tövbe etmek nasîb oldu. Tövbesini Sîrâcüs-sâirîn kitabında şöyle anlatır:
“Yirmiiki yaşında idim. Allahü teâlâ bana tövbe etmeyi nasîb
etti. Arkadaşlarla yiyip içerdik. Birgün içki getirmek sırası
bende idi. Kırk küp içkimiz vardı. Gittim hiçbirinde şarap yoktu.
Şaşırdım kaldım. Sonra merkebi alıp şarap bulunan bağ
tarafına gittim. Oradaki şarapları merkebe yükledim. Merkep
yürümekte inat ediyordu. Yürümesi için şiddetle dövüyordum
ki, aniden bir ses işittim. “Ahmed niçin bu hayvanı incitirsin?
Onu biz yürütmüyoruz. Arkadaşların özrünü kabûl etmezse,
biz kabûl ederiz” diyordu. Hemen yere kapandım ve “Yâ
Rabbim, tövbe ettim. Bundan sonra asla şarap içmeyeceğim.
Emreyle merkep yürüsün. O insanlara mahcûb olmayayım”
dedim. Merkeb yürümeye başladı. Arkadaşların yanına varıp
şarabı önlerine koyduğumda, bana sen de iç dediler. Ben
tövbe ettim, dedim. Yine de bana içirmek için ısrar ettiler.
Aniden kulağıma yine bir ses geldi. “Yâ Ahmed! Ellerinden al,
otları yemeyi bırakıp, başlarını duvarlara vurmaya başladılar.
Gözlerinden yaşlar akıttılar. Ahırın bakıcıları bu hâli görüp
muhtâra haber verdiler. Muhtâr da gelip beni serbest bıraktı ve
özür diledi.
Ben yine dağa dönüp gittim. Nice yıllar orada kalıp, ibâdet ve
tâat ile meşgûl oldum. Bir taraftan da düşünüyordum. Ba’zı
kimselerin üzerimde hakları vardı. Acaba onları nasıl
ödeyecektim. Bu düşünceler içindeyken, kalbime şöyle bir
nidâ geldi. “Ahmed! Sen, insanı Allahü teâlâya kavuşturan
yolda iyi gidiyorsun. Allahü teâlânın lütfuna ve keremine olan
tevekkülün sebebiyle, O, senden alacaklı olanların borcunu,
nihâyetsiz hazînesinden fazlasıyla ihsân eder. Gerçekte
rızıkların hakîkî sahibi de odur...” Bundan sonra Allahü teâlâ,
nihâyetsiz ihsân hazînesinden benim üzerimde hakları
olanların ve bize muhabbeti olanların her birine, hergün bir
batman (7692) gr. buğday verirdi. Şöyle ki, alacaklılar her
sabah o bir batman buğdayı kilerlerinde bulurlardı. Bu buğday,
o gün evdekilerin hepsine yeterdi. Hattâ misâfirleri gelse,
onlara da yeter artardı. Bir zaman sonra, bana verilen ma’nevî
bir işâret üzerine tekrar insanlar arasına döndüm ve onlara
doğru yolu göstermeye başladım. Sirâc-üs-sâirîn kitabını
yazdığım âna kadar 80 bin kişi elimde tövbe etti.”
Ahmed Câmî’nin ( radıyallahü anh ) oğullarından Zâhirüddîn
Îsâ, babasının elinde 600 bin kişinin tövbe ederek doğru yolu
bulduklarını bildirmiştir.
Kendisine sordular ki, “Biz geçmiş velilerin kitaplarını,
kerâmetlerini okuyor ve âlimlerden dinliyoruz. Ama sizde
meydana gelen hâller çok azında meydana gelmiştir. Bunun
Tâhir ( radıyallahü anh ) buna sevinip kalktı, Ebû Sa’îd’in
sebebi hikmeti nedir?” Buyurdu ki: “Velîlerin çektiği bütün
kendi elleriyle astığı yerden hırkayı alıp, gelen gencin sırtına
sıkıntıları çektik. Allahü teâlâ onlara ayrı ayrı verdiği
giydirdi. Ahmed Câmi hazretlerine gelinceye kadar, evliyâdan
kerâmetleri, ihsân ederek, Ahmed’e hepsini verdi. Her dörtyüz
22 kişinin bu hırkayı giydikleri bildirilmiştir.
yılda, bir Ahmed’e böyle ihsânlarda bulunur ve bu ihsânları da
herkes görür.”
Ahmed-i Nâmıkî Câmî hazretleri uzun riyâzetler ve
mücâhedelerden (nefsin isteklerini yapmamak ve nefsin
Nitekim Ahmed Câmî’den dörtyüz sene sonra gelen İmâm-ı
istemediklerini yapmaktan) sonra, insanlar arasına dönüp, bir
Rabbânî Müceddid-i Elf-i Sânî Ahmed Fârûkî hazretlerine de
taraftan onlara İslâmiyeti anlatırken, diğer taraftan yüzlerce
Allahü teâlâ böyle ikramlar, hattâ daha büyük makamlar ihsân
eser yazmıştır. Âlimlerin herbirisi bu kitapları çok beğenmiştir.
eylemiştir. Bu, Allahü teâlânın husûsi bir ihsânıdır, dilediğine
Çok yüksek velî idi. Bütün mahlûkâta karşı çok merhametli idi.
nasîb eder. O’nun ihsânı boldur.
Çok cömert idi. Herkese maddî ve ma’nevî iyilik ederdi.
Sıkıntısı olanlar kendisine müracaat ederlerdi.
Huzûrunda okunan Kur’ân-ı kerîm âyetlerini, üç-dört derece
tefsîr ederdi.
Büyüklerden Hâce Ebü’l-Kâsım isminde biri vardı. Malı, çok,
hayrı da çok idi. Dâima âlimlerin ve velîlerin hizmetlerinde
Ebû Sa’îd Ebü’l-Hayr hazretlerinin, ibâdet ederken giydiği bir
bulunurdu. Geçmiş evliyânın kabirlerini ziyâret eder, mübârek
hırkası vardı. Hattâ, bu hırkanın Hazreti Ebû Bekr’e âit olduğu,
rûhâniyetlerinden feyz alırdı. Hikmet-i ilâhî başına öyle bir hâl
elden ele, ona kadar gelmiş olduğu da söylenirdi. Ahmed
geldi ki, bütün malı elinden çıktı. Çok muhtaç bir hâle geldi.
Nâmıkî hazretlerine hırkayı ulaştırması için, Ebû Sa’îd’e (
Kime gideceğini bilemiyor, kimseden birşey istiyemiyordu.
radıyallahü anh ) ma’nevî bir işâret gelmişti. Ebû Sa’îd’in (
Yaşlı ve zayıf olduğu için, çalışıp kazanması da mümkün
radıyallahü anh ) oğlu Ebû Tâhir hazretleri, babasında
değildi. Birgün sıkıntılı olarak câmide oturuyordu. Yaşlı bir zât
bulunan bu mübârek hırkayı taşımak selâhiyyetinin kendisine
içeri girip iki rek’at namaz kıldı. Sonra bir köşede sıkıntılı ve
verilmesini arzu ediyordu. Ebû Sa’îd ( radıyallahü anh ), keşf
üzüntülü bir hâlde oturan Ebü’l-Kâsım’ın yanına gelip selâm
yoluyla oğlunun bu düşüncesini anlayıp, sizin istediğiniz bu
verdi. Bu nûr yüzlü ve çok heybetli bir zât idi. Heybeti Ebü’l-
selâhiyyeti başkasına verdiler” buyurdu. Orada bulunanlar bu
Kâsım’ı kaplamıştı. Ebü’l-Kâsım, selâma cevap verdi. Gelen
sözlerle ne demek istediğini anlıyamadılar. Sonra oğlu Ebû
zât, “Niçin sıkıntılı oturuyorsunuz?” dedi. O da, içinde
Tâhir’e vasıyyet edip buyurdu ki: “Benim vefâtımdan çok yıllar
bulunduğu durumu anlattı. Gelen zât, “Ahmed bin Ali’yi
sonra, uzun boylu, şöyle şöyle şekilde, adı Ahmed olan bir
(Ahmed Câmî’yi) tanır mısın?” dedi. Ebü’l-Kâsım, “Evet. Eski
genç hânekâhın kapısından girip gelir. Sen de o zaman,
dostumdur” dedi. O zât, “Onun yanına git. O, kerâmet sahibi
talebelerin içerisinde benim yerimde oturmuş olursun. Bu
bir kimsedir. Senin derdine derman olur” dedi. Ebü’l-Kâsım,
hırkayı muhakkak ona teslim eyle!”
ertesi gün Ahmed Câmî hazretlerinin yanına gitti. Selâm verdi.
Ebû Sa’îd ( radıyallahü anh ) vefât edip aradan uzun yıllar
geçince, Ebû Tâhir ( radıyallahü anh ) bir gece rü’yâsında,
babası Ebû Sa’îd’in ( radıyallahü anh ) dostlarıyla birlikte,
acele olarak bir yere gittiklerini gördü. Böyle acele ile nereye
gittiklerini sordu. Ebû Sa’îd “Sen de gel! Evliyânın kutbu
geliyor” buyurdu. O da acele etmek istedi. Fakat o anda
uyanıverdi. Ertesi gün Ebû Tâhir ( radıyallahü anh ),
talebelerin içerisinde babasının yerinde oturmuş idi. Babasının
ta’rîf ettiği şekilde bir genç içeri girdi. Ebû Tâhir ( radıyallahü
anh ) geleni hemen tanıdı. Ona çok izzet ve ikramlarda
bulundu. Çok hürmet gösterdi. Babasının emânet ettiği hırkayı
çok seviyor, bunu başkasına teslim etmenin kendisine çok zor
geleceğini düşünüyordu. Bu sırada, gelen genç (Ahmed
Câmi), “Ey efendim! Emânete riâyet lâzımdır” deyince, Ebû
Ahmed Câmî ( radıyallahü anh ), selâmını alıp, “Ne hâldesin?”
buyurdu. O da hâlini anlattı. Ahmed Câmî ( radıyallahü anh )
buyurdu ki: “Kaç gündür seni düşünüyordum. Başına bir iş
gelmiş olabileceğini tahmin etmiştim. Fakat sen hiç üzülme,
İnşâallah, Allahü teâlâ işini kolaylaştırır. Bir çâresi bulunur. Biz
de duâ edelim.” Ahmed Câmî hazretlerinin bu güzel sözleri,
Hâce Ebü’l-Kâsım’ı rahatlatmıştı. Ertesi gün tekrar Ahmed
Câmî’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna geldi. Ahmed Câmî (
radıyallahü anh ) onu görür görmez: “Allahü teâlâ senin işini
kolaylaştırdı. Senin bir günlük ihtiyâcın ne kadardır?” diye
sordu. O da, bir günlük ihtiyâcına yetecek altın miktarını
söyledi. Ahmed Câmî hazretleri, “Senin ihtiyâcını şu taşa
havale eylediler. Hergün gelir ihtiyâcın kadar altını oradan
alırsın” buyurdu. Hâce Ebü’l-Kâsım “Peki efendim” deyip
teşekkür etti ve o taşın yanına gitti. Taşın altında bir miktar
altın vardı. Onu aldı. Tekrar Ahmed Câmî’nin ( radıyallahü anh
şeyleri bilmezsin” dedi. Elbisesini giyip, Ahmed
) huzûruna gidip, “Efendim. Ma’lûmunuz olduğu gibi ben
Câmi’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna gelip,
ihtiyârım. Çocuklarım da var. Ben öldükten sonra onların
selâm verdi. Ahmed Câmî ( radıyallahü anh )
hâlleri nice olur?” dedi. Bunun üzerine, “Hıyânet etmemek
selâmını aldı ve “Bize selâm vermeye niyet ettiğin
şartı ile, oğullarından hangisi gelirse, o altını alır” buyurdu.
zaman, hanımının sana ne söylediğini hatırlıyor
muydun? Söz dinler misin?” buyurdu. Zâhid,
Hâce Ebü’l-Kâsım, hergün gider ihtiyâcı kadar altını alırdı. Bu
“Söylenilen söz doğru olduktan sonra niçin
hâl, vefâtına kadar devam etti. Vefât ettikten sonra uzun yıllar
tutmayayım, niçin söz dinlemiyeyim” dedi. Bunun
oğulları gelip oradan altın aldılar, içlerinden biri hıyânet
üzerine buyurdu ki; “Geri dön. Falan mahalleye
edinceye kadar böyle devam etti. Biri hıyânet edince bir daha
git Muhammed Kassâb-ı Mervezî’nin dükkânında,
o taşın altında altın bulamadılar.
kenarda çengelde asılı olan kuzu etini satın al.
Bir zamanlar, Ahmed Câmî hazretleri Herat’a gitmek istedi. Bu
haber tellâllar vasıtasıyla Herat ve civarında yayıldı. Gençihtiyâr bütün halk sokaklara döküldü. Herkes, kendisini
görmekle şereflenmek, mübârek sözlerini duyabilmek
arzusuyla yanıyordu. Bir taht yaptırarak onun üstünde
oturmasını ve tahtı da omuzlarında taşımak istediklerini
bildirdiler. Kabûl etmedi ise de, çok ısrar etmeleri üzerine
çaresizlikten kabûl etti. O zamanda bulunan en büyük
velîlerden dört kişi, tahtın kollarından tuttular. Böylece bir saat
kadar gittiler. “Tahtı yere koyunuz. Size ba’zı söyleyeceklerim
var” buyurdu. İndirdiler, “İrâde nedir, bilir misiniz?” diye sordu.
“Siz buyurunuz” dediler, “İrâde, söz dinlemektir” buyurdu.
“Böyledir” dediler. “O halde siz atlarınıza bininiz, tahtı da
diğerleri taşısınlar. Biz de sizinle aynı hizada bulunmuş oluruz”
buyurdu. Onlar da kabûl edip, tahtı başkalarına verdiler.
Herkes bereketlenmek için tahta birkaç adım taşırlar, sonra
sırayla diğerleri alırdı. Fakat, o kadar insan toplanmıştı ki,
çoğuna bu sıra gelmedi. Şehre geldikleri zaman, Şeyh-ülİslâm Abdullah-i Ensârî hazretlerinin konağına indiler.
Herat şehrinde Abdullah Zâhid isminde bir zât
vardı. Senenin oruç tutması caiz olmayan beş
günü hâriç, otuz senedir bütün sene boyunca
oruç tutardı. Herkes tarafından tanınır, sözleri
kıymetli ve dinlenir idi. Ahmed-i Nâmıkî Câmî
hazretlerinin Herat’a geldiğini haber alıp,
hanımına: “Elbisemi getir. Üstâd Ahmed
hazretlerinin büyük velî olduğunu söylüyorlar. O
gelmiş. Bakalım hâli nasıldır?” dedi. Hanımı dedi
ki; “Eğer onu denemek, imtihan etmek için
gidiyorsan sakın gitme ki, o senin zannettiğin gibi
değildir. Eğer sohbetinde bulunmak, sözlerinden
istifâde etmek niyetin var ise, git ve ne derse
riâyet eyle. Eğer söylediklerine uymazsan ziyan
edersin.” Zâhid, “Haydi elbisemi getir! Sen böyle
Bakkâldan da biraz pekmez ve yağ al. Kendi
elinle evine götür. Çünkü hadîs-i şerîfte; “Bir
kimse kendi ihtiyâcını kendi taşırsa, kibirden uzak
olur” buyuruldu. Eti pişir, tatlıyı da yanına alıp,
hanımınla beraber ye. Sonra gusül eyle. Sonra,
bir zamana kadar isteyip de elde edemediğin
birşey varsa, gel Ahmed Câmi’ye talebe ol. Onun
sözünden hiç çıkma!” buyurdu. Zâhid, bana
yapamayacağım şeyleri söylüyor. Ben otuz
senedir gündüz birşey yemiyorum ki, diye
düşündü. Bunun üzerine Ahmed Câmî hazretleri,
“Zâhid, neler düşünüyorsun? Haydi! Bunlar
kolaydır. Korkma! Eğer bunları yapmak sana çok
zor geliyorsa Hâce Ahmed’den (Kendisinden)
yardım iste!” buyurdu. Zâhid kalktı ve Ahmed
Câmî hazretlerinin söylediklerini yerine getirdi. Eti
pişirdiler. Tatlı yaptılar ve yediler. Sonra hamama
gidip gusledince, şehrin dört duvarı arasında
bulunan şeyler kendisine keşf olunmaya, onları
görmeye başladı. Sonra Ahmed Câmi’nin (
radıyallahü anh ) yanına geldi. Ahmed Câmî (
radıyallahü anh ) kendisine buyurdu ki; “Ahmed’in
bunda kabahati yoktur. Eğer şehrin dört duvarı
içinde olan şeylerin keşfini değil de, dünyânın
dört bucağı arasında bulunan şeylerin keşfini
isteseydin, elbette o da verilirdi.”
Ahmed-i Nâmıkî Câmî hazretleri, Herat’ta bulunduğu sırada,
birgün Abdullah-i Ensârî’nin ( radıyallahü anh ) konağına
da’vet ettiler. Ahmed Câmi’nin hizmetçisi, yola çıkmaları için
ayakkabılarını önüne koydu. Ahmed Câmî hazretleri, “Bir saat
beklememiz îcâb ediyor. Bir iş var” buyurdu. Beklediler. Bir
saat sonra, bir Türkmen, hanımı ve yanlarında 12 yaşlarında
bulunan oğulları ile geldiler. Bu çocuğun babası dedi ki,
“Efendim! Allahü teâlâ bize çok mal verdi. Bundan başka
çocuğumuz yoktur. Bu da a’mâ olup gözleri görmemektedir.
Her tarafı gezdirdik. Gitmediğimiz doktor kalmadı. Fakat hiç
bir şeydir” dediler. Ahmed Câmi “Siz deyiniz! Sıra bana
birisi bir çâre bulamadı. Biz biliyoruz ki, siz Allahü teâlâya her
gelince ben de söyleyeceğim” buyurdu. Onlar, sıra ile dediler.
ne duâ ederseniz cenâb-ı Hak lütfedip kabûl eder. Eğer,
İncilerde herhangi bir değişiklik olmadı. Sıra kendisine gelince,
çocuğumuzun göz nûruna kavuşması için duâ ederseniz çok
leğen üzerine gelerek “Bismillâhirrahmânirrahîm” dedi. O üç
bahtiyar oluruz. Tek gözleri açılsın, îcâb ederse bütün
tane inci leğen üzerinde yuvarlanmaya başladı. “Allahü
malımızı feda etmeye hazırız, ihsân ederseniz, lütfederseniz
teâlânın izni ile durunuz!” deyince inciler durdu. Birbirine
çok seviniriz. Eğer bu arzumuz yerine gelmezse,
karıştı ve deliksiz bir tane inci oldu. Hepsi hayret ettiler.
üzüntümüzden mahvoluruz.” Ahmed Câmî hazretleri bu
sözleri dinledikten sonra, “Nasıl olur? Ölüleri diriltmek, cild
Ahmed Câmî hazretleri şöyle anlatıyor: Bir zaman nefsim
hastasını iyi etmek Îsâ aleyhisselâmın mu’cizesi idi. Bu hâlde
benden zerdali istedi. “Bir yıl oruç tutarsan zerdali veririm”
Ahmed kim olur ki, bu hastalığın tedâvisini benden
dedim. Nefsim bunu kabûl etti. Bir yıl oruç tuttum. Bir yıl,
istiyorsunuz?” buyurdu. Sonra ayağa kalkıp yürümeye başladı.
tamam olunca nefsim bana seslenip, “Ben hizmetimi bitirdim.
Biraz sonra, “Biz ederiz biz” dedi. Orada bulunan herkes bu
Sen de verdiğin sözü yerine getir!” diyordu. Babamdan miras
sözü işittiler. Fakat birşey anlayamadılar. Bundan sonra
kalan bir bağım vardı. Oraya gittim. Bağda bir hayvan
hemen geri dönüp bir yere oturdu ve “O çocukcağızı bana
öldürülmüş ve karnı deşilmişti. Mi’desinde çiğnenmeden
getirin” buyurdu. Getirdiler, iki mübârek başparmağını
yutulan zerdaliler vardı. Onlardan bir tane alıp temizledim.
çocuğun iki gözüne sürüp, “Azîz ve celîl olan Allahü teâlânın
Nefsim feryâd edip, “Senin bana vermeyi söz verdiğin zerdali
izni ile açılın” buyurdu. O anda çocuğun gözleri açıldı. Parlak
böyle hayvan mi’desinden çıkarılan zerdali değil idi” dedi. Ben
ve görür oldu. Bundan sonra orada bulunan ileri gelenler
“Bu da zerdalidir. Eğer i’tirâz edersen, bunu da vermem”
dediler ki; “Efendim, birinci defa “Ölüleri diriltmek ve cild
dedim. Nefsim kabûl etmedi. “Tek bana bunu verme! Başka
hastalarını iyi etmek mu’cizesi Îsâ aleyhisselâma âittir.
birşeyde istemem dedi. Sonra birkaç tane daldan kopararak
Kendiniz için, bu yolda Ahmed kim olur ki?” dediniz. Daha
elime aldım. Dostum Ebû Tâhir’in ( radıyallahü anh ) yanına
sonra da “Biz ederiz biz” dediniz. Bu iki sözünüz arasındaki
vardım. Getirdiğim zerdalileri önüne koydum. Bana “Ahmed!
irtibâtı anlıyamadık. İzah buyurur musunuz?” Bunun üzerine
Bize vakıf zerdalisi mi getirdin?” dedi. “Vakıf değildir. Kendi
Ahmed Camî hazretleri şöyle anlattı: “Evvelki söz kendime âit
ağacımdan, kendi elimle toplayıp getirdim” dedim. “Vakıf
idi. Bundan başkasını diyemezdim. Ama sonradan bana şöyle
zerdalisi getiriyorsun, sahibiyim diye bize veriyorsun, bizi
ilham ettiler: “Ey Ahmed! Ölüleri, Îsâ aleyhisselâm mı diriltti?
görmüyor sanıyorsun” dedi. Ben edebsizlik olmasın diye
Dilsizleri ve cild hastalarını o mu iyi etti? Biz ederiz biz. Geri
susuyordum, içimden de Allahü teâlâya münâcaat edip, “Yâ
dön. O çocuğun gözlerinin açılması için seni sebeb kıldık.” Bu
Rabbî! Sen de biliyorsun ki, bu zerdalileri, babamdan bana
söz kalbime öyle ilham olundu ki, ağzımdan da çıkıverdi O söz
miras kalan bağdaki kendi ağacımdan toplayıp getirdim. O ise
ve fiillerin hepsi Allahü teâlâdan idi. Ahmed’i (Beni) sadece
vakıf zerdalisi olduğunu söylüyor. Bu işin doğrusunu onun
vâsıta kıldı.”
kalbine ilham eyle!” dedim. Biraz sonra Ebû Tâhir oğlunu
çağırıp, “Git, kendi süründen bir koyun getirip kes. Açlık
Birgün Herat’ta bulunan ba’zı âlimler, Ahmed Camî
Ahmed’in başına ve beynine vurmuş, ne söylediğini bilmiyor.
hazretlerine geldiler. Aralarında sohbet ederlerken, söz
Vakıf zerdalisini, kendi malı sanıyor. Çorba ve et pişirsinler”
ma’rifet ve tevhîd konusuna gelince Ahmed Camî ( radıyallahü
dedi. Bunlar olurken ben oturuyordum. Çorba ve eti pişirip
anh ), “Siz ma’rifet ve tevhîd hakkındaki sözleri taklid ile
getirdiler. Benim gönlüme, bu etten ve çorbadan yememek
söylüyorsunuz” buyurdu. Onlar, “Nasıl olur. Bizim her birimizin
geldi. Çünkü helâl değildi. Sâdece kuru ekmekten yedim. Ebû
zihninde, Allahü teâlânın varlığına binlerce delîl vardır. Siz ise
Tâhir “Niçin yemiyorsun?” dedi. “Böyle hoşuma gidiyor” dedim.
bizim bunları taklid ile söylediğimizi söylüyorsunuz” dediler.
Israr etti. Gönlüme gelen ilhamı anlattım. Oğlunu çağırıp,
Onlara, “Eğer her biriniz onbin delîl hıfzetse, yine
koyunu nereden getirdiğini sordu. Oğlu, “Sürü uzak gitmişti.
mukallidsiniz” buyurdu. “Bize bu sözünüzün doğru olduğunu
Siz acele istediğiniz için, eti falan kasabtan aldım” dedi.
isbât edebilir misiniz?” dediler. O da, hizmetçiye bir leğen ve
Kasabı çağırdılar. Kasab dedi ki, “Bu koyunu bekçi haksız
üç tane inci getirmesini emretti. Ahmed Câmî ( radıyallahü anh
olarak bir yerden almış. Bana getirdi. Ben de kestim. Yarısını
) incileri leğendeki suyun içine bıraktı ve “Her kim sözünde
bekçi alıp gitti. Diğer yarısını da, oğlunuz gelince ona sattım”
sâdık ise, leğenin yanına gelip Bismillâhirrahmânirrahîm dese,
dedi. Bu hâl anlaşılınca, Ebû Tâhir başını önüne eğdi. Ben de
bu üç inci tanesi bir tane olur” buyurdu. Onlar, “Bu şaşılacak
kalkıp yakında bulunan mağaraya gittim. Orada bana bir
ağlama hâli geldi. “Yâ Rabbî! O etin durumunu ona gösterdin.
buna imânı yoksa, onun sünnet ve cemâat ile
Zerdalinin de durumunu ona ihsân eyle” diye münâcaatta
zâten alâkası yoktur. Biliniz ki, Ehl-i sünnet ve
bulundum. Bu sırada Ebû Tâhir mağaraya geldi. Arkasından
cemâatin mes’eleleri (alâmetleri) çoktur. Ama
Hızır (aleyhisselâm) geldi ve “Ey Ebû Tâhir! Ahmed’in malına
onun esâsı ve kaidesi on mes’eleye dayanır. Bu
vakıf dersin. Şüpheli ete helâl dersin. Bunu kimden öğrendin?
on mes’eleyi mutlaka bilmek lâzımdır.
Ahmed’in mertebesi çok yüksektir” buyurdu. Ebû Tâhir o
zaman mes’eleyi anlamış oldu.
Ebü’l-Hasen bin Ali’nin ( radıyallahü anh )
bildirdiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm
Ahmed-i Nâmıkî Câmî hazretleri, Miftâh-ün-necât isimli
); “Sünnet ve cemâat üzere olana, Allahü teâlâ
kıymetli eserinde buyuruyor ki, “Ehl-i sünnet ve cemâatten
her bir gün için, bin nebi sevâbı yazar ve her bir
olmanın şartları hakkında çok mes’eleler vardır. Bu mes’eleleri
gün için, ona Cennette bir şehir bina eder.
bilmek, namazı, orucu, haccı bilmek gibi farzdır. Bunlar öyle
Kaldırdığı ve koyduğu her adım için ona on iyilik
farzdır ki, i’tikâd doğru olup da, namazda, oruçta ve diğer
yazar. Cemâat ile namaz kılana, her bir rek’ati
ibâdetlerde bir noksanlık olursa ve bu noksanlık kasden
için bir şehid ecri (sevâbı) yazar.” Eshâb-ı Kirâm,
olmazsa affedilebilir. (Eğer affolunmazsa, insan Cehenneme
(aleyhimürrıdvân) dediler ki, “Yâ Resûlallah! Bir
girse bile, sonunda yine kurtulur.) Fakat, Ehl-i sünnet ve
kişinin sünnet ve cemâat, üzere olduğu ne zaman
cemâat i’tikâdında bir sarsıntı olursa, bid’at sahibi olunmuş
(ne ile) bilinir?” buyurdular ki; “Şu on haslet
olur. Ve bid’at sahibini de Allahü teâlâ affetmez. İ’tikâdda
kendisinde mevcût ise (o kişinin Ehl-i sünnet ve
bid’at sahibi olan bir kimseye azâb vâcib olur. Ehl-i sünnet ve
cemâat üzere olduğu) bilinir. 1. Cemâati terk
cemâat i’tikâdına çok sarılmak ve bid’atten çok sakınmak
etmez, 2. Eshâbımı söz ile kötülemez, sövmez. 3.
lâzımdır. Bu sözlerimizin senedlerini de bildirelim ki,
Bu ümmete (Müslüman ümmete) kılıçla karşı
söylediklerimiz boş söz zannedilmesin. Resûlullah (
çıkmaz. Kılıç çekmez. 4. Kaderi tekzîb
aleyhisselâm ) efendimiz buyurdu ki:
etmez(kadere inanır), imânda şüphe etmez, 6.
Allahü teâlânın dininde münazaa (i’tirâz,
“Allahü teâlâ, halifelerime rahmet etsin.” Denildi
münâkaşa) etmez, 7. Ehl-i kıble olarak ölen
ki, “Yâ Resûlallah, sizin halîfeleriniz kimlerdir?”
kimsenin cenâze namazını kılmayı terk etmez, 8.
“Sünnetimi ihyâ edenler ve onu Allahü teâlânın
Tevhîd ehli bir kimseye günahı sebebi ile (büyük
kullarına öğretenlerdir” buyurdu. Yine buyurdu ki:
bir günah işlese bile) kâfir demez, 9. Seferde ve
“Yâ Ebâ Hüreyre! Sen insanlara benim sünnetimi
hazerde (mukim iken ve yolcu iken) mest üzerine
öğret ki, kıyâmet gününde senin için parlak bir
meshi terk etmez, 10. İyi veya günahkâr olan
nûr olsun, önce ve sonra gelenler sana gıbta
İmâmın arkasında namaz kılar ve cemâati terk
etsin.” Yine buyurdu ki: “Ben insanlarla, onlar “La
etmez. Bu hasletlerden birisini terkeden, sünnet
ilahe illallah” diyene kadar savaşmakla
ve cemâati terketmiş olur.” Gerek hadîs-i şerîfler
emrolundum. İnsanlar bunu (Kelime-i tevhîdi)
ile bildirilen, gerek din imamlarımız tarafından
söyleyince, benden kanlarını ve mallarını
Ehl-i sünnet şiârı olarak, Selef-i sâlihînden bize
korumuş olurlar. Ancak İslâmiyetten doğan haklar
ulaşan bu on haslete sahip kimsenin, Ehl-i sünnet
bundan müstesnadır. Onların hesapları ise
ve cemâatten olduğu anlaşılır. “La ilahe illallah
(kalblerindekini bilen) Allahü teâlâya âittir.” Yine
Muhammedün Resûlullah” diyen kimsenin, erkek
buyurdu ki: “Ümmetim yetmişüç fırkaya
olsun kadın olsun, iyi olsun kötü olsun, mü’min
ayrılacaktır. Bunların yalnız biri Cennete girecek,
olduğu kabûl edilir. Ona kız verilir ve onunla
ötekilerin hepsi Cehenneme gidecektir.” Yine
evlenilir. Ona mü’minlerden mîrâs düşer. Onun
buyurdu ki: “Şefaatim, Kelime-i şehâdeti ihlâs ile
mirası da mü’minlere düşer. Ona mü’minlere âit
söyleyen, dili kalbini, kalbi de dilini tasdik eden
hükümler tatbik edilir. Vefât ettiği zaman cenâze
kimse içindir.” Bu tür haberler çoktur. Daha
namazı kılınır. Mü’minlerin kabristanına defn
fazlasını söylersek söz uzar. Allahü teâlâya ve
olunur. Eğer Kelime-i şehâdeti kalbi ile de tasdik
Resûlüne îmân etmiş olan mü’min ve i’tikâdı
ederek gönülden söyleyip ve bu hâl üzere Allahü
düzgün bir kimseye bu anlattıklarımız yeter. Eğer
teâlâya kavuşmuş ise, onun yeri Cennettir. Eğer
kalbten söylememiş ise, münâfık olur. Zâhire
et. Ya’nî farzlardaki rüknleri, vâcibleri, sünnetleri
göre şehâdet söylediği için, onu mü’minlerin
müstehabları ifâ et. 2. Herkes dünyâ ile meşgûl
ahkâmına tâbi tutarlar. Eğer nifak üzere Allahü
olurken, sen Allahü teâlâyı hatırla, ya’nî din ile
teâlânın huzûruna varırsa, onun yeri derk-i esfel
meşgûl ol, dine uygun yaşa, dine uygun kazan,
(Cehennemin en aşağı derecesi) olur. Şöyle ki,
dîne uygun harca. 3. Herkes birbirinin ayıbını
Nisa sûresinin 145. âyet-i kerîmesinde meâlen;
araştırırken, sen kendi ayıplarını ara. Kendi
“Muhakkak ki münâfıklar, Cehennemin en aşağı
ayıplarınla meşgûl ol 4. Herkes dünyâyı i’mâr
tabakasındadırlar (Cehennemin dibindedirler)...”
ederken, sen dinini i’mâr et, zînetlendir. 5. Herkes
buyuruldu.
halka yaklaşmak için vâsıta ararken, halkın
rızâsını gözetirken, sen Hakkın rızasını gözet.
Kelime-i şehâdeti söyleyen bir kimseye, töhmet
Allahü teâlâya yaklaştırıcı sebep ve vâsıtaları
(zan) ve taassub (husûmet) ile, “Mü’min değildir”
ara. 6. Herkes çok amel işlerken, sen amelinin
demek için kimseye müsâade verilmemiştir.
çok olmasına değil, ihlâslı olmasına dikkat et.”
Nitekim Nisa sûresinin 94. âyet-i kerîmesinde
meâlen; “.... Size İslâm selâmı veren kimseye.
Ahmed Câmî hazretlerinin yazmış olduğu kıymetli eserlerden
Dünyâ hayatının geçici ni’met ve menfaatine göz
ba’zıları şunlardır:
dikerek sen mü’min değilsin demeyin...”
buyuruldu. Öyle ki, Kelime-i şehâdet
Enîs-üt-Tâbiîn, Sirâc-üs-sâirîn, Ravdat-ül-müznibîn ve
söyleyenlerin hepsini mü’min kabûl etmelidir.
Cennet-ül-müştakîn, Bihâr-ül-hakîka, es-Sırr-ül-mektûm,
Büyük günâhları varsa, bu sebeple kendilerine
Misbâh-ül-ervâh, Miftâh-ün-necât (Bu kitâb Farsçadır ve İhlâs
küfür ve nifak damgasını vurmamalıdır. Kendi
Vakfı tarafından neşredilmiştir), Divân.
îmânında ve onların îmânında şüphe
etmemelidir. Çünkü Allahü teâlâ, günahkârları
mü’min olarak isimlendirdi ve Nûr sûresi 31. âyeti kerîmesinde meâlen; “..... Ey mü’minler! Hepiniz
Allahü teâlâya tövbe ediniz ki, dünyâ ve âhıret
saâdatine kavuşasınız” buyurdu: Âsîlere tövbeyi
emreden (olanların îmânını kabûl eden) Allahü
teâlâya muhalefet etmek uygun değildir. Allahü
teâlânın bu emrinde şüphe etmek ve bunu red
etmek de asla caiz değildir. Mü’minlerin sözünü
ve şehâdetini red etmek ve onları yalancı
zannetmek de hiç uygun değildir. Çünkü
ateşperest, putperest, yahudi gibi küfür, şirk ve
dalâlet ehli bir kimseden bu Kelime-i şehâdeti
işiten bir mü’min bunu işittiğine dâir şâhidlik
ederse, bütün İslâm kadıları, o kimsenin
müslüman olduğuna hükmederler.” Yine Miftâhün-necât isimli kitabında yazılı bir hadîs-i şerîfte,
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Hazreti
Ali’ye buyurdu ki: “Yâ Ali! Altıyüzbin koyun mu
istersin, yahut altıyüzbin altın mı veyahut
altıyüzbin nasihat mı istersin?” Hazreti Ali dedi ki,
“Altıyüzbin nasihat isterim.” Peygamber efendimiz
( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Şu altı nasîhata
uyarsan, altıyüzbin nasîhata uymuş olursun. 1.
Herkes nafilelerle meşgûl olurken, sen farzları ifâ
Ahmed-i Nâmıkî Câmî, Miftâh-ün-necât kitabında
buyuruyor ki: Tövbe, müslüman olsun olmasın,
her akıllı kimsenin ihtiyâcı olan bir şeydir. Bir iş
yapan ve onun kötü olduğunu gören herkesin
pişman olup tövbe etmesi vâcib olur. Tövbe
etmezse, kendine zulüm etmiş olur. Allahü teâlâ
Hucurât sûresi onbirinci âyet-i kerîmede meâlen
buyuruyor ki; “Ey îmân edenler! Bir kavim, diğer
bir kavimle alay etmesin. Olur ki, alay edilenler
Allah indinde alay edenlerden daha hayırlıdır.
Kadınlar da, diğer kadınlarla alay etmesinler! Olur
ki, alay edilen, eğlenceye alınan kadınlar,
kendilerinden daha hayırlıdırlar. Birbirinizi
ayıplamayınız ve birbirinizi kötü lakablarla
çağırmayınız. Bir kimse îmân ettikten sonra,
fâsıklık ne çirkin bir addır. Kim ki bu menâhiden
(yasak edilen şeylerden) tövbe etmezse, işte
onlar zalimlerdir.” insanlar ya zâlim, veya tâib
(tövbe edici) olur denildi. Tövbe etmiyen zâlimdir.
Tövbe etmiyen insanlar, kendilerini zulme ve
fitneye attılar. Cenâb-ı Hak ile anlaşmaya sâdık
kalmadılar ve ahde vefa etmediler. Bu sebeple,
insanların çoğu zâlim oldular. Tevbe sûresi 111
ve 112. âyet-i kerîmelerinde meâlen buyuruluyor
ki: “Muhakkak ki Allahü teâlâ mü’minlerden
nefslerini cihâda, mallarını sadaka ve infâka
Eğer sen bizi mağfiret ve bize merhamet
sarfedenlere, karşılığında Cenneti vermekle,
etmezsen, biz ziyan edenlerden oluruz.” Allahü
(bunları onlardan) satın aldı ki, onlar Allah
teâlâ, Ahkâf sûresi 15. âyet-i kerîmede meâlen
yolunda cihâd ederler, öldürürler, öldürülürler.
buyuruyor ki; “İnsan kırk yaşına girdiği zaman
Onlara va’d olunan Cennet haktır ki, Tevrat, İncîl
şöyle demiştir: Yâ Rabbî! Senin râzı olmadığın
ve Kur’ân’da sâbitdir. Kim ki, Allahü teâlâdan
her şeyden tövbe edip sana yöneldim. Dînimi
sevâb taleb ederek cihâdda ahdine vefa ederse,
senin için hâlis edenlerdenim ve senin emrine
niyetinde ihlâs üzere olup, riya ve şöhretten
mutî’lerdenim (itaat edenlerdenim).” Yûsuf sûresi
kaçınırsa, Allahü teâlânın va’d-i kerîmiyle olan
97. âyet-i kerîmede meâlen bildirildiğine göre,
mübâyeaya (alış-verişe) mesrûr olur. Sevinin ki,
oğulları Ya’kûb aleyhisselâma, “Ey bizim
bu alış-veriş sizin için büyük bir saadettir.”
babamız! Allahü teâlâdan bizim için
günahlarımızın mağfiretini iste. Gerçekten biz
“Şirk, nifak ve ma’siyetlerden (günâhlardan)
günahkârlardan olduk dediler” buyuruldu.
tövbe edenler, Allahü teâlâya itaat edip, ihlâs ile
ibâdet edenler, genişlikte de darlıkta da Allahü
Allahü teâlâ, Tahrîm sûresi 8. âyet-i kerîmede
teâlânın ni’metlerine hamd edenler, oruç tutanlar,
bütün mü’minlere hitaben meâlen buyuruyor ki;
(ve Allah yolunda cihad edenler, ilim öğrenenler),
“Ey îmân edenler! İşlediğiniz günahlara, ölünceye
rükû’ ve secde edenler (beş vakit namazı
kadar bir daha işlememek üzere nefsine nasihat
şartlarına uygun olarak kılanlar), iyiliği (Allahü
eden tâibler (tövbe edenler) gibi- Allahü teâlâya
teâlâya îmân, tâat ve Resûlullahın ( aleyhisselâm
tövbe edin!...” Tâiblerin (tövbe edenlerin)
) sünnetine tâbi olmayı) emredenler, kötülükten
makamı, bütün makamların en faziletlisi ve
(küfür ve masiyetlerden) nehyedenler, Allahü
üstünüdür. Hakîkî tâib, cenâb-ı Hak katında
teâlânın ahkâmının, emirlerinin hududunu
(indinde) bütün halkın en azîzi, en kıymetlisi ve
koruyan ve riâyet edenler var ya, işte bu güzel
en sevgilisidir.”
sıfatlarla vasıflanmış olan mü’minleri Cennet ile
müjdele.”
Allahü teâlâ onlar hakkında, Bekâra sûresinin
222. âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle buyuruyor:
Tövbenin, belirli bir vakit ve şarta ihtiyâcı yoktur.
“Allahü teâlâ, (günahlarına) tövbe edenleri ve
Bütün insanların ise tövbeye ihtiyâcı vardır.
fevahişden (pisliklerinden) temizlenenleri sever.”
İnsanların en iyisi enbiyâdır (nebiler ve
Tövbe, bütün mü’minlere farzdır. Nûr sûresi 31.
resûllerdir). Onlardan biri de Yahyâ
âyet-i kerîmede meâlen; “Ey mü’minler! Hepiniz,
(aleyhisselâm) idi ki, onun hakkında âyet-i
Allahü teâlâya tövbe ediniz! Tövbe etmekle
kerîmede meâlen; “O, kavminin efendisi ve
kurtulabilirsiniz” buyuruluyor. Yûnus sûresi 63.
nefsini şehvetten hapsedicidir.”buyuruldu (Âl-i
âyet-i kerîmede meâlen; “(Evliyâ) onlardır ki,
İmrân-39). Bununla beraber yine, onlara da
Allahü teâlâya îmân edip, O’na muhalefet
istiğfar vâcib olmuştur. İnsanların en üstünü olan
etmekten sakınırlar” buyuruldu. Felah ve
peygamberler tövbeye ihtiyâç duyarsa, kimin
kurtuluşların hepsi tövbededir. Her farzın belli bir
haddîne düşer ki, tövbeye ihtiyâcı olmadığını
vakti vardır. Namaz, oruç, abdest, gusül, zekât,
söylesin. İnsanların en iyisi olan Peygamber
hac ve benzeri ibâdetlerin hepsinin vakitleri ve
efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kalbimde
şartları vardır. O vakit gelmezse, o farz ilgili
(envâr-ı ilâhiyyenin gelmesine engel olan) perde
kimseye farz olmaz. Halbuki, zâhiren ve bâtınen
hâsıl oluyor. Bunun için her gün, 70 kerre istiğfar
her verdiğin nefes için tövbe ve istiğfar sana
ediyorum.” Ve yine buyurdu: “Allahü teâlâya
vâcib olur. İnsanların en büyüğü (iyisi, kıymetlisi)
hergün yüz kerre istiğfar ediyorum.” A’râf sûresi
olan Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
23. âyet-i kerîmede Allahü teâlâ meâlen
buyurdu ki: “Ey insanlar! Allahü teâlâya tövbe ve
buyuruyor ki; “Âdem (aleyhisselâm) ile Havva
istiğfar ediniz. Zîrâ ben, günde yüz kerre Allahü
dediler ki, “Yâ Rabbî! Biz kendimize zulmettik.
teâlâya tövbe ediyorum.” Ekseriya insanın her
verdiği nefeste bir günah bulunur. Bilhassa
ettim.” Fudayl, “Eğer benim verecek birşeyim
dünyâya rağbet edenler için bu böyledir. Bunlar
olsaydı, seninle böyle konuşmazdım” dedi.
dünyâyı severler. Dünyâyı sevenler, her günahın
Yahudi “Elini şu elbisenin altına sok, orada bir
başındadırlar. Peygamber efendimiz (
kese altın vardır. Onu çıkar bana ver ki, yemînim
aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dünyâya düşkün
yerine gelsin de, hakkımı sana helâl edeyim”
olmak, günahların başıdır.” Gerçekten bil ki, bir
deyince, Fudayl ( radıyallahü anh ) elini o
gündüz ve gece 24 saattir, insan, her saatte
elbisenin altına soktu ve bir avuç altın çıkardı ve
ortalama bin nefes verir. 24 saatte insandan
ona verdi. Yahudi dedi ki, “Bana İslâmı arzet
24000 nefes çıkar. Bu nefesleri dünyâya rağbet
(bildir)”. Ben Tevrat’ta okudum ki, ümmet-i
ve dünyâ sevgisi için verince, hepsi ma’siyet
Muhammed’den doğru ve ihlâs ile tövbe edenin
(günah) olur. Hergün onun hesabına 24000
elinde toprak altın olur. Ben senin bu
günah yazılır. O, bunu bilmez, farketmez. Hâl
söylediğinde doğru olup olmadığını bilmek
böyle olunca bak ki, istiğfar (tövbe) yapmak lâzım
istedim. Bu elbisenin altında hiç altın yoktu.
mı, değil mi? insan tövbe edince ve tövbenin
Bildim ki Muhammed’in (aleyhisselâm) dîni hakdır
şartını yerine getirince, onun bütün nefesleri tâat
ve senin tövben haktır (gerçektir).” Bunu söyledi
(ibâdet ve sevâb) olur. Şimdi bu sermâye, eğer
ve onun elinde müslüman oldu. Bunun gibi vak’a
bu zahmete değerse, tövbenin şartını yerine
(olay) çoktur. Tövbe, öyle herkesin değerini
getirirsin. Dinle ki, tövbenin şartı nedir? Tövbenin
bileceği bir sermâye değildir. Tövbe, insanların
şartı üç şeydir. Pişmanlık, dil ile özür dilemek
kurtuluşudur. Gönlün hayatı ve canın besinidir
(istiğfar) ve beden ile günahtan kaçınmak (terk).
(gıdasıdır). Âhıretin meyvasıdır. Mü’minin
Tövbenin aslı (kökü) bu üç şeyin hakîkatindedir.
sürûrudur. Günahlar demetinin şifâsıdır.
İhlâs ve doğrulukla bunları yerine getiren kimse
Hastaların yarasının merhemidir. Düşenlerin
cenâb-ı Hakkın evliyâsından bir velî olur.
yapışacağı iptir. Yolunu kaybetmişlerin rehberidir.
Sıddîklardan bir sıddîk ve ebdâllerden bir ebdâl
Söz dinleyicilerin işitme anahtarıdır. Konuşanların
olur. Çünkü herşeyin anahtarı tövbedir. Bütün
sözünün sıdkıdır. Müstekim olanların
dostlukların başı tövbedir. Nitekim hadîs-i şerîfte
istikametinin (doğruluğunun) adımıdır. Sâlihlerin
buyuruldu ki: “Cenâb-ı Hakka, tâib (tövbe sahibi)
basiret nûrudur. Allahü teâlânın azâbından
gençten daha sevgilisi yoktur.” O genç, kendi
korkanların korkusunun istirahatıdır. Reca’
nefsî arzusunu kontrol altına alır, cenâb-ı Hakkın
sahiplerinin ümidinin müjdecisidir. Nitekim cenâb-
rızâsını kendi hevesine tercih eder. İşte onun
ı Hak, Yûnus sûresi 63. âyet-i kerîmede meâlen;
kavuştuğu iyi saadet ve iyi talih budur. Hem
“(Evliyâ) onlardır ki, Allahü teâlâya îmân edip,
cenâb-ı Hak indinde ve hem bütün mahlûkat
O’na muhalefet etmekten sakınırlar” buyurdu.
nazarında onun sahip olduğu üstün (izzetli) huy
Yine Yûnus sûresi 64. âyet-i kerîmede meâlen
budur. Gökte melekler, havada kuşlar, denizde
şöyle buyurulmaktadır: “Onlar için dünyâ
balıklar, çöllerde, sahralarda ve denizlerde vahşî
hayâtında (Kur’ân-ı kerîm ile), âhırette (ihsân ile)
hayvanlar, aşağıda ve yukarıda bulunan bütün
müjdeler vardır. Allahü teâlânın kelimelerinde
yaratıklar hepsi onu sever ve ona yakın olmak
(sözlerinde, va’dlerinde) hiçbir değişme yoktur,
isterler. Onun dileğini cenâb-ı Hak yaratır, ihsân
İşte bu müjde, en büyük kurtuluştur.”Şimdi sözün
eder.
başına dönelim: Tövbenin şartı nedir? Tâib
(tövbe edici) nasıl yaşamalıdır ki, tövbe makamı
Hikâye: Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ), yol
doğru olsun? Ve, bu sözü geçen makamlara
kesici iken tövbe etti. Malları sahiplerine geri
ulaşsın. Bunları anlatalım: Tâibin önce cenâb-ı
verdi. Bir yahudi geriye kaldı, fakat Fudayl’ın ona
Hakkın emrini gözetip, Tövbeyi cenâb-ı Hakkın
verecek birşeyi yoktu. Yahudiye dedi ki, “Hiç
kitabında bildirdiği gibi yapması gerekir. Allahü
malım kalmadı ki seni hoşnut edeyim, bana
teâlâ, Tahrîm sûresi sekizinci âyet-i kerîmede
hakkını helâl et.” Yahudi dedi ki, “Ben, bana mal
meâlen; “Ey îmân edenler! Günahlarınızdan,
vermediğin müddetçe helâl etmemeğe yemîn
Allahü teâlâya tövbe-i nasûh ile (ölünceye kadar
bir daha günah işlememek üzere, nefsine nasihat
gönlü yana ve gözleri yaşlar döke ve dili feryâd
veren tövbe ediciler gibi) tövbe edin!...”
ede... Vücûdu eriye, gözünü gerekmeyeni
buyurmaktadır. Rivâyet edildi ki, âyet-i kerîmede
görmekten, kulağını gerekmeyeni işitmekten,
bildirilen tövbe-i nasûh, kulun geçmişte işlediği
dilini söylememesi gerekeni söylemekten
günaha pişman olması ve bundan sonra da o
muhafaza ede. Kötü arkadaşı terk ede.
günaha dönmemeye kat’î olarak karar vermesidir.
Gidilmemesi gereken yerlere gitmekten,
Yine bildirildi ki, tövbe-i nasûh dört şeyi kendinde
alınmaması gerekeni almaktan sakına. Bütün
toplar. 1. Lisan (dil) ile istiğfar, 2. Günahı işleyen
a’zâlarını, kulluk bağı ile bağlı kıla. Hoşnut
a’zâ ile günahı terketmek (pişman olmak), 3. Bu
edebileceği her hasmını hoşnud ede. Tam hasret
günahı bir daha hiç işlemeyeceğine kat’î olarak
ve nedametle ve kalbinde tam bir korku ile
karar vermek, 4. İnsanı günah işlemeye
devamlı, acaba benim bu hatâ ve zulümlerim
sevkeden kötü arkadaşlardan uzaklaşmaktır.
affolur mu, yoksa affolmaz mı? Bana ne
Kalb pişman olmalı, dil duâ etmeli, yalvarmalı,
muâmele yaparlar? Af mı ederler, yoksa azâb mı
a’zâ da günahdan çekilmelidir. Nasûh’un yaptığı
ederler? diye düşüne. Bir nefesini korkuyla, diğer
tövbe gibi tövbe etmelidir. Üstâd İmâm Ebû Bekr
nefesini ümidle geçire. Gece-gündüz Allahü
Surbânî’nin ( radıyallahü anh ) tefsîrinde yazıyor
teâlânın işiyle meşgûl ola. Her vakitte dilini Allahü
ki, “Bu Nasûh, yol kesicilikten tövbe etmiş bir
teâlânın zikri ile ıslata. Bilhassa ba’zı zamanlarda
kimse idi. Tövbe edip herkesin hakkını geri verdi.
yapılacak ibâdetlerin husûsiyeti vardır. Nitekim
Herbirini hoşnut etti. Hiç malı kalmadı. Biri gelip
Allahü teâlâ Tâhâ sûresi yüzotuzuncu âyet-i
hakkını istedi üzerindeki peştemalı çıkardı. Orada
kerîmede meâlen; “... Rabbinin (celle şânüh)
bir akarsu vardı. O akarsuyun içine oturdu.
tevfîk ve hidâyetine hamd edici olduğun hâlde,
Peştemalı o kimseye verdi. Allahü teâlâ bize
güneşin doğmasından önce (sabah namazını),
bildirdi ki; Tövbeyi, Nasûh’un yaptığı gibi yapınız.
güneş batmazdan önce (ikindi namazını),
Ve her alacaklınızı mümkün olduğu kadar hoşnut
gecenin bir kısım saatlerinde (akşam ve yatsı)
ediniz. Geriye kalanı, ben kendi hazinelerimden
namazlarını ve gündüzün etrâfında da (öğle)
hoşnut ederim.” Her makama göre ayrı ayrı tövbe
namazını kıl ki, Allahü teâlâ senden râzı ola”
etmek lüzumunu çok iyi bilmelidir. Âsî olanın
buyurmaktadır. Yine Nûr sûresi otuzaltıncı âyet-i
işlediği günaha tövbe etmesi lâzımdır. İtaat
kerîmede meâlen buyuruldu ki; “... (O
edenin, bu hâlini üstün (iyi) görmekten tövbe
mescidlerde), sabah ve akşam Allahü teâlâyı
etmesi gerekir. Ayrıca, Kur’ân-ı kerîm okuyanların
tesbih ve farz namazlar eda olunur.” Yine Bekâra
ucubdan (kendini beğenmekten), âlimin
sûresinin 238. âyet-i kerîmesinde meâlen
hasedden, doğru yolda olanın, bu hâlini
buyuruluyor ki; “Farz namazları, vakitlerine,
kendinden bilmekten ve bütün insanların her
şartlarına ve erkânına riâyetle eda etmeye devam
husûsta benlik his ve düşüncelerinden tövbe
ve muhafaza edin. Hâsseten salât-ı vüstâya
etmesi lüzumu hiç unutulmamalıdır. A’zâları ile
dikkat edin.” Salât-ı vüstâ, beş vakit namazdan
günah işleyip, sonra tövbe etmek, gözü, kulağı,
birisidir ki, hangisi olduğu hakkında çeşitli
dili muhafaza etmek zor değildir. Fakat böyle
rivâyetler vardır. Ba’zı âlimler dediler ki, salât-ı
olmakla beraber, tâiblerin derecesine kavuşmak
vustâ, beş vakit namazın içinden, hangisi olduğu
da kolay olmamaktadır. Zira tövbe edenin, hiçbir
bildirilmeyen birisidir ki, kadir gecesinin,
nefesini zayi etmemesi gerekir. Kendi gönül
Ramazân-ı şerîf ayında ve duâların red
kıblesini, kötü işlerine bakmaya yöneltip “Ne
olunmadığı icabet saatinin, Cum’a gününde
yaptım? Söylediğim ne oldu?” gibi düşüncelerle
gizlendiği gibi, namazın hangisi olduğu da
ve insaf gözüyle hareket etmelidir. “Efendisine
bildirilmemiştir.
hizmette kusurlu olana mükâfat verilir mi? Azâbı
ve cezası nasıl olur?” diye düşünüp, Cehennem
İblîs aleyhillâne, nafileler vasıtasıyla tâibin
azâbına düşmekten korkması gerekir. Bunları
farzlarını kusurlu hâle getirir. Ey insanlar kendi
düşündükçe, nedamet ateşi gönlünde yükselip,
ahvâlinizi gözetiniz. İblîs aleyhillâne, birçok
kimseleri yoldan çıkarmağa çalışmaktadır. Tâib,
aleyhisselâm ) Biz size işten soruyoruz, siz bize
her vakit için yeni abdest almalıdır ki, şeytan
ilimdir, buyuruyorsunuz. Hikmeti nedir?” Buyurdu
ondan kaçsın ve onun ibâdete meyli artsın.
ki: “Çünkü hiçbir iş, ilimsiz doğru olmaz ve onsuz
Böylece Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm )
hiç kıymeti olmaz.” öyle ise, tâib eziyet çekip
sözü ile amel etmiş olur. Nitekim “Abdestini
çalışmalıdır ki, yaptığı ziyan olmasın. İlim ile
tazeleyen kimse için, Allahü teâlâ mağfiretini
meşgûl olmak gerekir, ilmin ve ibâdetin aslı iki
yeniler” buyuruldu. İnsan öyle olmalıdır ki,
şeyle olur. Gönül diğer şeylerden tamamen
Cemâatle namazı hiç terketmesin. Cum’a’da hiç
kurtulmalı ve mi’de de boş (aç) olmalıdır. İhlâs ile
kusur etmesin. 12 kilometre bile gitmek gerekse
ibâdet de, bu ikisi ile olur. Kimin dünyâya arzu ve
gitmeli, ekseri hâlde evi mescid olmalı, oturunca
isteği olursa, ondan hiçbir şekilde ihlâslı bir iş
yüzü kıbleye karşı oturmalıdır. Bakmak
zuhur etmez. Kimin mi’desi dolu (tok) olursa ve
mecbûriyeti olan anne-baba, çocuk, hanım gibi
dünyâ işi yaparsa, asla nefsânî arzuları yok
kimseleri yoksa, sabaha kadar mescidde
olmaz. Onun cenâb-ı Hakkın dergâhında
olmalıdır. Güneş doğup işrak vakti gelince, kalkıp
haysiyeti olmaz. Nefsin arzuları, ancak,
12 rek’at namaz kılmalı ki, bu Duhâ namazıdır.
dünyâdaki mübahların fazlasından diğer
Eğer fevt olmuş, ya’nî kazaya kalmış bir farz
insanların haramdan sakındığı gibi sakınmakla ve
namazı varsa, bu namazı kaza niyeti ile kılmalı,
nefse rahatlık veren her şeyden uzak olmakla ve
ondan sonra helâl rızık kesbi (kazancı) ile meşgûl
kötü iş, kötü yer ve kötü yârı terk etmekle ve kötü
olmalıdır. Başkasının nasîbi (beslenmesi) için
düşünce, fesatlık, buğz, hased, kin, ucub, buhl
çalışırsa, bu kesb daha iyi olur. Dünyâ niyeti
(cimrilik) gibi husûsları kalbden çıkarmakla yok
varsa kazandığını dünyalığa harceder. Dünyâ
olur. Her işin bir aslı vardır. Bir insanın itaatli kul
niyeti yoksa, kesbi helâldir. Hesabını vereceğini
olmasının aslı dört şeyledir. Birincisi, uzun emelli
ve cenâb-ı Hakkın, “Niçin yaptın? Ne yaptın?”
olmamak, ikincisi, cenâb-ı Hakkın va’dinden emîn
gibi sorularına cevap vereceğini bilmelidir.
olmak, Üçüncüsü, cenâb-ı Hakkın taksimine,
Topladığı malı cenâb-ı Hakkın râzı olduğu işlere
verdiğine (rızıklara) râzı olmak. Dördüncüsü,
harcamalıdır. Gönlünü (kalbini) dağıtmayıp,
mi’deyi haramdan korumaktır. Kim bu dört şeyi
toplamalıdır. Cömert olmalıdır. Cimriliği terk
muhafaza ederse ve yerine getirirse, bütün
etmelidir. Namaz vakti gelince, vaktin evvelinde
mücâhedeleri yerine getirmiş olur. Nefsini itaat
kalkıp namaza hazırlanmalıdır. Vaktin evvelinde
altına almış olur. Nefsin hassaları işe yarar hâle
mescide gelmelidir. Geçmiş namazını kaza
gelir. Tâib bir vücut, yeni eğerlenmiş at gibidir.
etmelidir. Cemâat toplanınca, cemâatle namazı
Eğer atın eğeri ve gemi, gerektiği gibi doğru
kılmalıdır. Mühim bir işi olmazsa, mescidde kalıp
yapılmışsa, harb yerinde her bakımdan işe yarar.
cenâb-ı Hakkı zikretmelidir, ilim sahibi değilse, bir
Hem keşf işinde, hem ganîmette, koşmak için ve
âlimin yakınında oturup, ilim dinleyip,
hem hezimette kaçmak için işe yarar. Eğer at,
öğrenmelidir. Âlimlerle çok oturup kalkmalı, çok
riyâzet (terbiye) ve gem görmemişse, işe
lüzumlu olmadıkça onlardan ayrılmamalıdır.
yarayacağı yerde serkeşlik (huysuzluk) eder.
Hem kendi kanının dökülmesine, hem de bütün
Üzerine farz olan ilimden bir mes’eleyi
süvarilerin kanının dökülmesine sebep olur.
öğrenmesi, ona, bütün dünyâdaki kesblerin
Nitekim Fir’avn’ın atı böyle yapıp, Fir’avn ile
hepsinden yapacağı ve ele geçireceği altın ve
beraber suda boğularak helak oldu. İnsan,
gümüşlerinden daha iyi ve üstündür. Tâib ve tâib
riyâzetle adam olur ve riyâzet, nefsin arzularının
olmıyan herkese, ilim öğrenmekten daha iyi hiçbir
kahrolmasıdır. Allahü teâlâ bize nefsin arzularını
şey yoktur, işlerin hepsi, ilim ile doğru olur ve
kahretmeyi emretti. Nâziât sûresinin 40 ve 41.
ilimsiz hiçbir iş yapılmaz. Nitekim Resûl
âyet-i kerîmelerinde meâlen buyuruldu ki; “Nefsini
aleyhisselâmdan, “İşlerin hangisi üstündür” diye
hevâ ve şehevâttan nehyeden kimsenin, menzil
üç kerre suâl olundu. Her seferinde “İlimdir” diye
ve karargâhı Cennettir.” Nefsinin istekleri peşinde
buyurdu. Dediler ki; “Yâ Resûlallah! (
olan kişinin vücûdu köpek misâli gibidir. Hadîs-i
şerîfte buyuruldu ki; “İnsanlar, ya âlim veya
tövbe edenlere) bu müjdeyi vermiştir. Biz de,
müteallimdir (talebedir). Bu ikisinden olmayanda
tövbe işinde ve cenâb-ı Hakkın râzı olduğu
hayır yoktur.” ilmi olduğu hâlde onunla amel
işlerde tembel olmayalım. Tövbe etmek se’âdet
etmiyen, nefsinin arzuları ile iş gören kimse
alâmetidir. Tövbe eden, tövbenin şartlarını yerine
hakkında, A’râf sûresi 176. âyet-i kerîmede
getiren, yukarıda anlattığımız vasıfları ele geçiren
meâlen buyuruldu ki: “... Bu kimsenin hâli;
kimsenin geçtiği topraklar, diğer topraklara karşı
koğsan da, kendi hâline bıraksan da, dilini
övünür. O kimsenin oturduğu yer, diğer yerlere
çıkartıp soluyan köpek gibidir...” öyleyse akıllı şu
karşı övünür. Tâib, bir dereden, nehirden veya
kimsedir ki, bu ikisinden biri ya’nî âlim veya
denizden geçerse, ihlâs, tövbe, safavet ve gönül
talebe olur. İlim bilmeyen, ilim öğrensin ve bunun
sıdkı ile Besmele çekse, o sular, kıyâmete kadar
sıkıntısını çeksin. Böylece, Resûlullahın
onun için sevâbı ona âit olmak üzere tesbîh ve
buyurduğu hayırsız olmasın. Nefsin hâkim olduğu
tehlîl ederler ve cenâb-ı Haktan onun için af talep
vücut, köpekten daha fenâdır. Mücâhedeler ve
ederler. Onu aydınlatan güneş, ay ve yıldızlar da,
riyâzetler, nefsi terbiye etmekte çok te’sîrlidir.
onun için istiğfar ederler. Cenâb-ı Hak, onu halkın
Köpek terbiyecileri, azgın köpeği terbiye ederler.
gönlünde tatlı (sevimli) kılar. Göklerdeki melekler,
Köpek de, birkaç gün içinde onun emrine uyar.
onun için istiğfar ederler. Onu, seçilmiş kimselerin
Av ve gösteri zamanında sahibinden ayrılmaz ve
gönlüne sevgili kılarlar, ölürken beşaret bulur
sahibine tam itaat eder. Köpek itaat eder hâle
(müjdelenir). Kabir ona Cennet bahçelerinden bir
gelince, koştuğu zaman onun öldürdüğünü canlı
bahçe olur. Kıyâmette yüzü ak olarak haşr olur.
olarak kabûl ederler. Onun yanlışını doğru olarak
Sırat’tan kolay geçer. Hesabı ihsân ile kolay
kabûl ederler. Avı bulamazsa, özrünü kabûl
geçer. Cennette yüksek derece bulur. Tövbe
ederler. Avı bulur ve tutarsa, iltifâta mazhar olur.
cevheri, herkesin ele geçireceği birşey değildir. O
Yaşadığı müddetçe, bakıcıları ona hizmet eder.
öyle bulunmaz bir incidir ki, herkes onun değerini
Birkaç gün eziyet çeken ve biraz hüner sahibi
bilemez. Tövbesi sebebiyle yüzbinlerce
olan köpeğin hâli böyle olursa, ilim sahibi olan
günahkârı affederler.
müslümanların hâlini düşünmelidir. İnsan, tövbe
ederek nefsin arzularını yok edip, ilim ve ibâdet
Bir kimse tövbekârların makamına ulaşamazsa,
mücâhedesi yapınca, Allahü teâlâ da onu kendi
tövbeden ümidini kesmemelidir. Tâibleri kendine
lütuf ve kerem deryasından nasîbsiz bırakmaz.
dost edinmelidir. Onlarla oturup kalkmalıdır ki,
Affedilen tâib (tövbe edici), Allahü teâlânın seçtiği
cenâb-ı Hakkın rızâsına muvafık (uygun) hâle
ve beğendiği kimsedir. Onun gönlü, cenâb-ı
gelsin. Nitekim cenâb-ı Hak, Bekâra sûresi 222.
Hakkın nazargâhıdır. İlim öğrenip, riyâzet çekip,
âyet-i kerîmede meâlen; “Allahü teâlâ
kendi nefsinin hevâsını terk edip, Allahü teâlânın
(günahlarına) tövbe edenleri sever ve fevâhişden
rızâsını istemiştir, iki cihanın sahibi cenâb-ı
(pisliklerden) temizlenenleri de sever” buyuruyor.
Hakkın rahmet ve ihsânı, yarattığı bir kulundan
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:
az olmaz. Cenâb-ı Hak söz veriyor ve Şûra
“İbâdetlerin başı hubb-i fillah (sevdiğini Allah için
sûresinin 25. âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle
sevmek) ve Allahü teâlânın bütün dostlarını
buyuruyor: “Allahü teâlâ kullarını, işledikleri
sevmektir.” Tâiblere ve bütün mü’minlere iyilik
günahlara pişmanlıkla yaptıkları tövbelerini kabûl
dilemelidir. Onlara duâ etmelidir. Şundan dolayı
eder ve dilediği kimsenin (büyük ve küçük)
ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “Bir
seyyiâtını (kötülüklerini, günahlarını) affeder.”
kimse erkek ve kadın mü’minler için günde 25
Yine Allahü teâlâ, Furkân sûresi 70. âyet-i
kerre istiğfarda bulunursa, Allahü teâlâ, onun
kerîmede meâlen; “(Günahına) tövbe eden,
kalbinden gıll (kin) ve hasedi giderir. Bu günde
Allahü teâlâya ve Resûlüne îmân eden, (İslâmın
onu, ebdâllerden yazar. Kıyâmet günü, o kimse
erkânı üzerine) sâlih amel işliyen kimselerin
için, bütün mü’min ve mü’minelerin hepsi, “Yâ
günahlarını, Allahü teâlâ sevâba tebdil eder
Rabbi! O bizim için istiğfarda bulunurdu. Sen de
(çevirir)” buyuruyor. Cenâb-ı Hak, tâiblere (hakîkî
onu mağfiret et” derler ve böyle söylemiyen bir
kimse kalmaz.” Yine Resûlullah ( aleyhisselâm )
takmışız. Bizi hep kötü arkadaşa götürmektedir.
buyuruyor ki: “Abdestli olarak uyu! Eğer ölürsen,
Birisi kalkıp diğer birine yardım ve hizmet etse,
şehîd olarak ölürsün, küçük büyük herkese
ona teşekkür ederler ve o kimse, ona ve
hürmet göster!” Sen saadet hangisinde olduğunu
evlâtlarına yardım eder. Eğer bir kimse insanların
bilmezsin. Tövbe ile kabre giren, annesinden yeni
kapısından cenâb-ı Hakkın dergâhına dönerse ve
doğmuş gibidir. Nitekim Resûlullah efendimiz
tövbe ederse, binlerce insan ve cin şeytanları
buyuruyor ki: “Tövbe eden, günah işlememiş gibi
ortaya çıkıp onu aldatmağa çalışır. Ey temiz kalbli
olur.” Muslihlerin (ıslâh-ı nefs etmişlerin) ve
kimse! Ne oldu da kendini sıkıntıya atıyorsun?
tâiblerin arasında olursan ve başka hiçbir iyilik
Bizim kayyûm olan Rabbimiz vardır ve bütün
olmasa bile, sonunda sende bir nedamet peyda
halkın rızkını vericidir. Bu dünyânın ötesinde,
olur. Kendini tekdir edersin. Emîr-ül-mü’minîn Ali
âhıret vardır. Bütün dost ve düşman orada hazır
( radıyallahü anh ) buyurur: “Pişmanlık tövbedir.”
olacaklardır. Orada mahcûb olma. Asıl
mahcubluk kıyâmet gününde olacaktır. Esas
İnsanlar, yaptıkları hatalı işlere pişman olurlar ve
ihsân oradaki, mahrûm kalma da oradakidir. Allah
âhıret işlerine rağbet ederlerse, dünyâ işlerinden
ve hesâb zorluğu korkusundan dolayı gözden
kalbleri soğur. Resûlullah ( aleyhisselâm )
çıkan bir damla yaş, dünyâ ve içindeki herşeyden
buyurdu ki: “Bir kimse dünyâdan kaçırdığı birşeye
daha iyidir. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm )
esef ederse (üzülürse), Cehenneme bin yıllık yol
buyurdu ki: “Gözleri Allah korkusundan ağlıyan
yaklaşmış olur. Âhıretten kaçırdığı birşey için
kimseye, Allahü teâlâ Cehennemi haram kılar ve
esef ederse, Cennete bin yıllık yol yaklaşmış
onu Cennete sokar. Cennette onun için iki bostan
olur.” Bunun ma’nâsını iyi anlamalı. Aklı başa
vardır” buyurdu ve “Kıyâmet gününde hesap için
toplamalı, insaf etmeli, cenâb-ı Hakka kimse hile
Allahü teâlânın huzûrunda duracağından
yapamaz. Binlerce ilim meclisini kaçırdık.
korkarak, O’na muhalefeti terkeden ve O’na
Binlerce hayırlı işi kaçırdık. Biliniz, boş ve gıybet
itaate yönelen kimse için, iki Cennet vardır.”
dolu sözleri kulağımız dinliyor. Hiçbirine
(Rahmân-46) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu.
pişmanlık duymuyoruz. Eğer bir parça ekmek
Onu Cennetin kısımlarından olan Âdn Cennetine
bizden bir dervişe geçse veya birkaç kuruş
indirirler, onun Cennette iki bahçesi olur, biri
paramız ziyan olsa, rüzgâr ağaçlarımızdan birkaç
dünyâdan daha iyidir. Şu âyet-i kerîmede
meyva düşürse veya su götürse, o kadar hasret
meâlen; “Kıyâmet gününde hesap için Allahü
ve nedamet çekiyoruz ki, onun üzüntüsü günlerce
teâlânın huzûrunda duracağından korkarak, O’na
sürüyor. Hâlimiz ve yolumuz böyle iken, bir de
muhalefeti terkeden ve O’na itaate yönelen kimse
kalkmış, biz salah ehliyiz diyoruz. Dünyâ (hâşâ)
için iki Cennet vardır” buyuruldu (Rahmân-46).
ma’bûdumuz olmuş. Şu hadîs-i şerîfi hiç unatma
Nebi (aleyhisselâm) buyurdu ki: “Allahü teâlâ
ki, böylece kalbini dünyâya yöneltmekten
Mûsâ aleyhisselâma yüzbinkırk kelime (söz)
vazgeçip, cenâb-ı Hakka çeviresin. Peygamber
söyledi. (Bu sözlerin üstünlüğü, kıymeti yanında)
efendimiz ( aleyhisselâm ) “Yâ Rabbî, bana rızık
insanların sözlerini işitince onlara hiddetlendi.
ver!” diye duâ eden bir köylüye rastladı. Buyurdu
Mûsâ aleyhisselâmın Allahü teâlâ ile
ki: “Ey köylü! Allahü teâlânın ezelde senin için
mükâlemesinde (konuşmasında) Allahü teâlâ ona
takdîr etmiş olduğu rızkı mı istiyorsun?” (o kimse)
buyurdu ki, “Yâ Mûsâ! Dünyâda iş yapanlar (amel
“Evet” dedi. Bunun üzerine Resûlullah (
işleyenler) içinde en çok sevdiğim kimse, zâhid
aleyhisselâm ): “Kim Allahü teâlânın kendisi için
olanlardır. Bana en çok yaklaşan kimse, haram
takdîr etmiş olduğu rızkı (endişe ederek) isterse,
kıldıklarımdan kaçınan kimsedir. Bana en çok
Allahü teâlâyı itham etmiş olur. Kim de Allahü
sevgili olan âbid, bana ibâdet ederken benim
teâlâyı itham ederse, kâfir olur. Sen Allahü
korkumdan ağlıyan kimsedir.” Mûsâ aleyhisselâm
teâlânın ihsânından iste!” buyurdu. Ama biz işi
dedi ki; “Yâ Rabbî! Sen onlar için ne hazırladın?
kolaya aldık ve ne söyliyeceğimizi
Onlara karşılık, mükâfat olarak ne vereceksin?”
düşünmüyoruz. Gaflet ve sefâhet atına dizgin
Allahü teâlâ buyurdu ki, “Zâhidlere Cenneti
mübah kılarım. Orada nereyi isterlerse oraya
benzetir, düzeltirler. Bu Allah adamlarının, kendilerine has
inerler (Diledikleri yerlere girerler, otururlar).
güzel koku ve renkleri olur. O kokuyu ve rengi tadan, onlara
Haramlardan sakınanlara (vera’ sahiplerine)
benzer.
gelince, onları hesaba çekmekten haya ederim
ve onları hesapsız olarak Cennete sokarım,
Kendi zan ve kafasına göre davranarak, başkalarını
ibâdetlerinde benim korkumdan ağlıyanlara
düzeltmeye çalışmak, çoğu zaman fayda yerine zarar hâsıl
gelince; onlar için, hiç kimsenin kendileriyle
edebilir. Bunun için çok dikkatli ve uyanık olmalı, bir kimsenin
beraber olamıyacağı (başkalarına nasîb
saadetine vesile olayım derken, o kimsenin -hattâ kendinin
olmayan) Refîk-ül-a’lâ (en iyi dostluk, en
bile- felâketine sebep olmamalıdır.
üstünlük) mertebesi vardır. Zîrâ, Resûl
aleyhisselâm diğer bir hadîs-i şerîflerinde
buyuruyor ki; “Ey insanlar! Allahü teâlâya tövbe
ve istiğfar ediniz! Zira ben, günde yüz kerre
Allahü teâlâya tövbe ediyorum.”
Tanıştığınız, görüştüğünüz, beraber olduğunuz kimsenin iyi
arkadaş mı, kötü arkadaş mı olduğunu anlamakta dikkat
edilecek husûs ve ölçü şöyledir: Gördüğünüz, görüştüğünüz,
beraber olduğunuz, birlikte oturup kalktığınız kimse, sizin
Allahü teâlâyı hatırlamanızı ve unutmamanızı, O’nu dil ve
Ahmed-i Nâmıkî Câmî hazretleri, Miftâh-ün-necât isimli
gönül ile anmanızı sağlıyor, bunu tazeliyor ve kalbinizi uyanık
kıymetli kitabının son faslında buyuruyor ki; “İyi bir arkadaş, iki
tutuyorsa, işte o iyi arkadaştır. Ama beraber olduğunuz kimse,
cihan için de büyük saadettir. Maksada çabuk ulaşmayı
Allah korusun cenâb-ı Hakkı ve O’nun zikrini size
sağlar, insanlar birlikte yaşarlar ve arkadaşsız olamazlar.
unutturuyorsa, gerçekten bil ki, o kimse kötü arkadaştır.
Babamız olan Âdem aleyhisselâm, en güzel yer olan Cennette
Ondan sakınmak elbette çok lâzımdır. (Ondan, yırtıcı
bulunduğu hâlde, kendisine insan olarak bir arkadaş
arslandan kaçar gibi hattâ daha çok kaçmalıdır. Çünkü
gerektiğini hissetti ve bunu istedi. Onun sol kaburga
arslanın yapacağı, olsa olsa canını almaktır. Arslan insanın
kemiğinden Hazreti Havva vâlidemiz yaratıldı.
canını alabilir, onu öldürebilir. Fakat îmânına zarar veremez.
Kötü arkadaş ise, insanın hem îmânının ve hem de canının
İyi arkadaşa sahip olunca, çok hamd etmeli ve hep iyi
gitmesine, onun ebedî felâketine sebeb olur.”
kimselerle beraber bulunmalıdır ki, kıyâmette pişmanlık
çekilmesin. Kur’ân-ı kerîmde bu hâl bildirilmektedir. İnsana
ulaşan her felâket, kötü arkadaş sebebiyle gelir. Ondan çok
uzak durmalıdır. Arkadaşın iyiliği veya kötülüğü, mutlaka, asıl,
neseb, akrabalık gibi sebeblere bağlı değildir. Eshâb-ı Kehf’e
yakın olup, onlardan ayrılmayan Kıtmir isimli köpek, Kur’ân-ı
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 321
2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 797
kerîmde onlarla beraber zikrolundu.
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 189
İyi arkadaş, insanı derekelerden (aşağılıklardan) derecelere
4) Nefehât-ül-üns trc. sh. 392
(yüksekliklere) ulaştırır. Kötü arkadaş ise, bunun tersini yapar.
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 980
Herkes ile arkadaş olma! Konuştuğun kimselerin akıl ve
anlayışlarına uygun konuş. Tekebbür etme! Sırrını kimseye
6) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 122
söyleme! Herkesin sözüne aldanma! insanların sözlerine
değil, işlerine bak! Kendi kendisine faydası olmayan kimseden
çok sakınmalıdır. Nerede kaldı ki, onun başkasına fâidesi
olsun. Kötü bir kimse ile arkadaş olan iyi bir kimse, eğer onu
kendisine çevirip iyi yapabilirse ne a’lâ, eğer bunu yapamaz,
kendisi de ona benzer ve onun gibi olursa, o zaman çok
fenâdır.
Tasavvuf büyükleri, öyle zâtlardır ki, günahkâr, serseri, hırsız,
bid’at sahibi, yolunu şaşırmış v.s. kimseleri kendilerine
AHMED RIFÂÎ
Evliyânın büyüklerinden. “Vilâyet-i Uzmâ” sahibi, dörtler diye
isimlendirilen kutublardan biridir. Peygamber efendimizin (
aleyhisselâm ) soyundan olup, seyyiddir. İsmi, Ahmed bin
Sultân Ali bin Yahyâ bin Sabit bin Ebü’l-Fevârîs Hazım Ali bin
Ahmed Murtezâ bin Ali İşbilî bin Rüfâe Hasen bin Mehdî bin
Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ), çocukken bir grub evliyânın
Muhammed bin Hasen bin Ahmed Sâlih bin Mûsâ bin İbrâhim
yanından geçiyordu. Hepsi kendisine bakıyorlardı. Birisi; “La
Murtezâ bin Mûsâ Kâzım bin Ca’fer-i Sâdık bin Muhammed
ilahe illallah Muhammedün Resûlullah, bu mübârek ağaç
Bâkır bin Ali Zeynel Âbidîn bin Hüseyn bin Ali bin Ebî Tâlib’dir
(çocuk) büyümeye başladı” dedi. İkincisi; “Biraz sonra
(r.anhüm). Ahmed Rıfâî hazretleri, Benî-Rufâe kabilesine
dallanır”, üçüncüsü; “Kısa zamanda gölgesi etrâfı doldurur”,
mensûp olduğu için, kendisine Rıfâî denilmiştir. Anne
dördüncüsü; “Çok geçmeden meyve verir ve ay gibi etrâfa
tarafından da nesebi, Hazreti Hâlid bin Zeyd Ebû Eyyûb-el-
ışıklarını salar”, beşincisi; “Yakında, insanlar onun
Ensârî’ye ( radıyallahü anh ) dayanır. Bunun için kendisine,
kerâmetlerini, fevkalâde hâllerini görürler. O, insanların
“Ebü’l-Alemeyn (iki sancak sahibi) künyesi verilmiştir. Ebü’l-
hacetlerini (ihtiyâçlarını) istediği kimse olur”, altıncısı; “Pek
Abbâs da denir. Bu künyenin kendisine verilmesi, nesebinin,
kısa zamanda şânı pek yücelir”, yedincisi; “Onun talebeleri
Hazreti Fâtıma vâlidemiz sebebiyle Peygamber efendimize (
pek fazla olur” dediler.
aleyhisselâm ) ve “Mihmandâr-ı Resûlullah” olan Hazreti Hâlid
bin Zeyd’e dayanması sebebiyledir.
Ahmed Rıfâî’yi ( radıyallahü anh ), dayısı, bir müddet sonra
Vâsıt şehrine, büyük âlimlerden ilim öğrenmek üzere
Ahmed Rıfâî hazretlerinin dayısı, büyük âlim Mensûr (
gönderdi. Vâsıt’a göndermesinin sebebi, rü’yâda
radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Birgün ma’nevî âlemde
Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) emr-i şerîfleri olmuştur.
Peygamber efendimizi gördüm. Bana, “Ey Mensûr! Kız
İslâm âlimleri umûmiyetle Vâsıt’a gelir, talebelere ders
kardeşin, kırk gün sonra Ahmed isminde bir çocuk dünyâya
verirlerdi. Büyük âlim Aliyyül Kâri Vâsıtî hazretleri ve yine
getirecek. Bu çocuğu, Aliyyül Kâri Vâsıtî’nin terbiyesine teslim
dayısı Ebû Bekr el-Ensârî el-Vâsıtî hazretleri de Vâsıt’ta
et. Bu zât, Allah indinde azîzdir, sakın ihmâl etmeyiniz”
bulunuyordu. Bu büyük âlimler, Ahmed Rıfâî’yi ( radıyallahü
buyurdular. Tam kırk gün sonra Ahmed dünyâya teşrîf etti.”
anh ) öyle yetiştirdiler ki, o, tasavvufta zamanının bir tanesi
Doğumu 512 (m. 1118) senesinin Receb ayının ilk yarısının
oldu. Aliyyül Kâri 578 (m. 1182)’de vefât etti. 1016 (m.
bir Perşembesine rastladı. Yine burada 578 (m. 1182) senesi,
1607)’de vefât eden Aliyyül Kâri başkadır ki, bu, hakîkî Ehl-i
Cemâzil-evvel ayının 22. Perşembe günü, ikindi vaktinde,
sünnet âlimlerine dil uzatmıştır. Ahmed Rıfâî, Aliyyül Kâri ve
altmışaltı yaşında iken vefât etti.
İshâk Şîrâzî hazretlerinden bütün ilimleri öğrendi. Büyük bir
fıkıh, hadîs, tefsîr âlimi oldu. Tasavvufta emsaline az
Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) yedi yaşında iken babası vefât
rastlanacak büyük vilâyet derecelerine kavuştu. Allahü
etti. Onu, dayısı Mensûr Betâihî, husûsî bir ihtimâm ile
teâlânın emirlerini harfiyyen yapar, yasaklarından büyük bir
büyüttü, ilim öğretti. Önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Kur’ân-ı
titizlikle kaçardı. Bildikleriyle amel eder ve başkalarına da
kerîm hocası Abdülmelik Harnutî’dir ( radıyallahü anh ).
tavsiye ederdi. Birgün birisi gelip duâ istedi. “Benim şimdi bir
Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Ben Henüz yedi
günlük nafakam var, onun için duâm kabûl olmaz. Onu
yaşında idim. Allahü teâlânın zâtına ve sıfatlarına âit bilgilerde
bitirdiğim zaman gel, sana duâ edeyim” buyurdu ve öyle yaptı.
ma’rifet sahibi olan hocam Abdülmelik Harnutî’yi ziyârete
gittim. Bana vasıyyetinde bildirdi ki, “Yâ Ahmed! Sana şu
Ahmed Rıfâî hazretlerinin, namaz kılarken benzi sararır,
diyeceğim şeyleri hafızanda tut, ezberle ve hiç unutma!” Ben
kendinden geçerdi. Gönlünde hissettiklerini, zâhirinden ta’kib
de, “Peki efendim” dedim. Buyurdu ki: “Başkalarına iltifât edip
etmek mümkündü. Fakat heybetinden kimse cesâret edip
gezen, hedefine varamaz ve hakîkate kavuşamaz. Şüpheden
soramazdı. Birgün kendisi, “Namaza kalktığım zaman sanki
kurtulamıyanın, dünyevî düşünenin, nefsî arzularının peşinde
Allahü teâlâ bana Kahhâr sıfatıyla tecellî edecek diye
olanın; felaha, hidâyete kavuşması düşünülemez. Bir kimse,
korkuyorum” buyurdu.
kendi kusurunu, noksanını bilmiyorsa, onun bütün zamanı da
noksan geçer.” Bu kıymetli sözleri hemen ezberledim. Bir yıl
Seyyid Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ); orta
bu sözlere göre amel ettim. Bir yıl sonunda kendisinden yine
boylu, nûr yüzlü, buğday benizli idi. Saçları siyah,
nasihat istediğimde buyurdu ki: “Hakîkî âlimleri, evliyâyı
sakalı seyrek, alnı açık ve geniş idi. Gözlerine
tanıyâmamak çok kötüdür. Tabibin hasta olması ne fenâ, akıllı
sürme çeker, devamlı tebessüm eder hâlde
kimsenin câhil kalması ne kötüdür.”
bulunurdu, öyle güzel konuşurdu ki, kalbleri
harekete getirir, sohbetine doyum olmazdı.
Kürsüde oturarak konuşurdu. Konuşmaya
başlayınca, sesini, uzaktakiler de yakındakiler
bir fakiri görse, gider kendi eliyle yiyecek hazırlar, beraberce
gibi işitirlerdi. Çevre köydeki kimseler de, aynı
yerlerdi. Buyururdu ki, “Bütün evliyâlık yollarından geçirildim.
şekilde duyarlardı, insanlar evlerinin üzerine
Fakat fakirlik, başkaları gözünde hakîr olmak ve hastalık gibi
çıkar, Seyyid Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh )
Allahü teâlâya yakın ve daha uygun yol göremedim.” Bir yere
yanlarındaymış gibi dinlerlerdi. Öyle ki, bütün
gidip de dönerken, yanında hazır bulundurduğu ipine,
kelimeleri eksiksiz anlaşılırdı. Hattâ sağırlar,
topladığı odunları bağlardı. Bunları getirir, şehirde bulunan
yarım işitenler, onun sohbetine katıldıkları
dul, yetim, fakir, hasta olanlara dağıtırdı. Dünyâ malına hiç
zaman, Allahü teâlânın ihsâniyle kulakları açılır,
kıymet vermez, onları dîne hizmette kullanırdı. Kendisi için,
söylenilenleri işitirler ve anlarlar idi. Beyaz
dünyalık nâmına hiçbir şey alıkoymazdı. Bütün malını fakir
gömlek giyer, pirinç unundan ekmek yaptırıp
müslümanlara dağıtırdı.
yerdi. Misâfirler için verdiği yemek hâricinde
başka birşey yemezdi. Yemeği soğutarak yer,
Ahmed Rıfâî hazretleri hacca gitmişti. Hac dönüşü Medîne-i
misâfirsiz iftar yemeği yemezdi. Kendisine âit
münevverede Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mübârek
olan misâfir konağı, hergün dolup taşar, günde iki
türbesini ziyâreti esnasında şu meâldeki manzûmeyi söyledi:
öğün yemek çıkardı. Yolda her rastladığı
kimseye, hattâ çocuklara bile selâm verirdi.
Hastaların sıhhatlerini sormak için uzak yollara
gitmekten üşenmez, onları ziyâretten zevk
alırlardı. İhtiyârlara, a’mâlara, sıkıntıda olanlara
yardımcı olurdu. Peygamber efendimizin (
“Uzaktık, toprağını öpmek için efendim,
Kendim gelemez, vekîl rûhumu gönderirdim.
Şimdi seni ziyâret ni’meti oldu nasîb,
Ver mübârek elini, dudağım öpsün Habîb!”
aleyhisselâm ); “Kim, saçı sakalı ağarmış
Şiir bitince, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) kabrinden
müslüman bir kimseye ikram ederse, Allah da
mübârek elleri göründü. Seyyid Ahmed Rıfâî de, son derece
ona ihtiyârladığında hürmet ve ikramda
ta’zim ve hürmetle eli öptü. Orada bulunan herkes hayretle
bulunacak kimseleri vazîfelendirir, ona ikram
hâdiseyi gördü. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm )
ederler” hadîs-i şerîflerinde bildirildiği gibi hareket
mübârek ellerini öptükten sonra, Ravda-i mutahharanın
etmeyi düstur edinmişti.
kapılarının eşiklerine yattı. Ağlayarak, oradaki cemâatin
O kadar mütevâzi idi ki, hiç bir mecliste baş köşeye geçmez
ve seccade üzerinde oturmazdı. Dâima az konuşur ve
“Sükûtla emr olundum” buyururdu. Birçok defa azamet-i
ilâhiyye tecellisine mazhar olup, güneşin karşısında buzun
cümlesine, “Üzerime basarak geçiniz” diye yalvardı. Âlimler
başka kapılardan çıkmağa mecbûr oldu. Diğer kimseler
üzerine basarak kapıdan çıktılar. Bu kerâmet pek meşhûr
olup, dilden dile günümüze kadar gelmiştir.
eridiği gibi kendisi de bir avuç su gibi kalıncaya kadar erir,
Büyüklerden biri, Ahmed Rıfâî’ye ( radıyallahü
sonra ilâhî rahmet yetişerek eski hâlini bulurdu. Daha sonra
anh ) duâ etmesi için bir hasta getirdi. Hasta
da cemâatine hitaben; “Cenâb-ı Hakkın lütfu olmasa, yanınıza
birkaç gün kaldığı hâlde, Ahmed Rıfâî (
dönemezdim” derdi. Ezâ ve cefâya tahammülü bir darb-ı
radıyallahü anh ) hiçbir şey söylemedi. Bunun
mesel olmuştur.
üzerine hizmetçisi Ya’kûb, “Efendim! Acaba niçin
Ahmed Rıfâî hazretlerinin talebelerine bağlılığı çok fazlaydı.
Onların arasında bulunmanın, onlarla sohbet etmenin, büyük
sevâblar hâsıl eden ibâdet olduğunu buyurur ve talebelerine
de kendi talebelerine böyle yapmalarını tavsiye ederdi. Allah
adamlarıyla beraber olmayı sever, onların duâlarını almaya
çalışırdı. Düşkünleri çok sever, her zaman onları himâye
etmeye çalışırdı. Eli, ayağı olmayan veya cüzzam gibi ağır
hasta olan kimseleri yanına alır, onları bizzat kendi elleriyle
yıkar, temizler ve elbiselerindeki yırtıkları yamardı. Bunlardan
haz duyduğunu bildirir, talebelerini de teşvik ederdi. Acıkmış
bu hasta için duâ etmiyorsunuz?” dedi. Buyurdu
ki: “Ey Ya’kûb! Cenâb-ı Hakkın izzetine yemîn
olsun ki, Allah katında, benim kabûl olunacağı
va’d olunan yüz hacetim vardır. Şimdiye kadar
hiçbirini dilemedim.” Ya’kûb, “Bir tanesi bu biçâre
hastaya sarf edilse nasıl olur?” deyince, Ahmed
Rıfâî hazretleri, “Sen benim edebe aykırı hareket
eden bir kimse olmamı mı istiyorsun” buyurup,
A’râf sûresi ellidördüncü: “Dikkat ediniz, halk ve
emir Ona mahsûstur. Âlemlerin Rabbi Allah çok
yücedir” meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu, sonra:
“Ey Ya’kûb, aslında fakir olan bir kişi, bir hacet
pencereden, parlak şimşek gibi havadan geçip gitti. Seyyid
istirhâm edip, kabûle mazhar olduğu zaman, eski
Ahmed Rıfâî hazretlerinin huzûruna varıp, “Bu şahıs kim idi?”
vekar ve şerefinden de bir kademe kaybeder”
diyi sordum. “Sen onu gördün mü?” buyurdular. “Gördüm”
buyurdu. Hizmetçisi Ya’kûb: “Efendim,
dedim. Buyurdu ki, “O, öyle bir kimsedir ki, Allahü teâlâ, Atlas
namazlardan sonra her zaman duâ ettiğinizi
Okyanusu’nu onunla hıfzeder. Dört kutubdan biridir. Üç
görüyorum” deyince de, Ahmed Rıfâî (
gündür mahcur olmuştur, uzaklaştırılmıştır. Kendisinin haberi
radıyallahü anh ): “O başka, bu başkadır.
yoktur.” “Efendim! Mahcûrluğuna (vazîfesinden
Namazlardan sonra yapılan, ilâhi emre uymak
uzaklaştırılmasına) sebep nedir?” dedim. Buyurdu ki, “O, Atlas
için yapılan kulluk duâsıdır. Bu ise hacet duâsıdır
Okyanusu’ndaki adalardan birinde oturur. Orada üç gün üç
ve husûsî şartları vardır” buyurdu. Bu
gece yağmur yağdı. Hatırından geçti ki, keşke bu yağmur
konuşmadan iki gün sonra o hasta şifâ buldu.
şehirlere, köylere yağaydı. Böyle düşündüğüne hemen istiğfar
etti. Fakat bu i’tirâzın kalbine gelmesi sebebiyle mahcur
Ahmed Hanâzirî hazretleri anlatır: Bir gece Ahmed Rıfâî
olmuş, uzaklaştırılmıştır.” Ben de, “Efendim, ona bu hâlini
hazretlerinin türbesinde kalmıştım. Türbedâr, burada vâki’
bildirdiniz mi?” dedim. “Sen bildirir misin?” buyurdular. “Evet”
heybetten uyuyamıyacağımı söyledi ise de, Allahü teâlâya
dedim. “Başını önüne eğ” buyurdular. Eğdim, kulağıma bir ses
tevekkül ederek yattım. Yatsı namazı vakti türbenin kapısı
geldi: “Yâ Ali, başını kaldır. Başımı kaldırdım. Kendimi Atlas
büyük bir gürültüyle açıldı. Biraz sonra birisinin yanıma gelip
Okyanusu’ndaki adalardan birinde gördüm. Kendi kendime
oturduğunu hissettim. Bana: “Bu gece, mübârek bir gecedir.
şaştım. Biraz yürüdüm. O zâtı gördüm. Ona selâm verip,
Kur’ân-ı kerîm okumaz mısın? Beraber okuyalım” dedi. Ben
hâdiseyi anlattım. Bana and verdi ve dedi ki; “Sana her ne
de, “Peki” diyerek, Nahl sûresinden, Necm sûresine kadar
dersem tut.” “Peki” dedim. “Hırkamı boğazıma tak ve beni
beraber okuduk. Sabahleyin o zât, iki ekmek ile, iki kab getirdi.
yerde sürükleyerek götür ve Allahü teâlâya, i’tirâz edenin
Kabların birinde süt, öbüründe bal vardı. Doyuncaya kadar
cezası budur deyip bağır” dedi. Hırkasını boğazına geçirdim
yedim. O zât bir anda kayboldu. Sonra türbedâr geldi ve: gece
ve sürüklemek istedim. Bir ses duydum, “Ey Ali, onu bırak.
hep seni düşündüm, aklım sende kaldı; çünkü burada kimse
Zîrâ gökteki melekler onun için ağlıyorlar, inliyorlar. Allahü
uyuyamaz” dedi. Başımdan geçeni anlattım. Türbedâr:
teâlâ ondan hoşnut oldu.” Bu sesi duyunca, kendimden
“Seninle birlikte Kur’ân-ı kerîm okuyan ve sana yemek getiren,
geçtim. Kendime gelince, kendimi dayımın yanında buldum.
büyük mürşidimiz Seyyid Ahmed Rıfâî hazretleridir” dedi.
Yemîn ederim ki, nasıl gidip geldiğimi bilemedim”
Sirâc, Tâc-ül-Ârifîn Ebü’l-Vefâ’dan ( radıyallahü anh )
Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü anh ) talebelerinden iki tanesi
naklederek şöyle bildirdi: Ebü’l-Vefâ hazretlerinin yanına genç
birbirlerini çok severlerdi. Birbirlerine olan bu yakınlık ve
bir kimse geldi. Gelen kimseye “Tövbe et” buyurdular. O da
duydukları ma’nevî hazdan kendilerinden geçerlerdi. Birgün
tövbe ve istiğfar edip, “Efendim! Siz alınlarda yazılı olanları
böyle bir anda, bir tanesi ellerini kaldırıp, “Yâ Rabbî!
okur musunuz?” dedi. Ebü’l-Vefâ ( radıyallahü anh ), o gence
Cehennemden azâd olduğuma dâir bu âciz kuluna bir belge
dikkatlice nazar edip teveccüh buyurdular. O anda genç
gönder” deyiverdi. Öbürü, “Hak teâlânın keremi çoktur, fadl ve
kendinden geçti. Orada bulunanlar, Ebü’l-Vefâ’ya ( radıyallahü
ihsânı hududsuzdur” dedi. Böyle konuşurlarken, aniden
anh ) “Bu kimdir?” diye sordular. O da, “Bu kimsenin alnında,
gökyüzünden beyaz bir kâğıt indi. Kâğıdı aldılar, içinde bir
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerinin talebesi olacağı yazılıdır.
yazı göremediler. Seyyid Ahmed’in ( radıyallahü anh ) önüne
Seyyid Ahmed Rıfâî ki, yakında zuhur eder, hakîkatlerin
geldiler. Hâllerini anlatmayıp, o kâğıdı ona verdiler. Kâğıda
toplandığı bir yol, duyulmamış gizli bilgilerin sahibidir, insanlar
bakınca, Allahü teâlâya secde etti. Secdeden başını
onun hâline onun zamanına kadar yaşar mı?” dediler. O da,
kaldırınca: “Allahü teâlâya hamd olsun ki, eshâbımın
“Evet” buyurdu. Dedikleri gibi oldu.
Cehennemden azâd olduğunu, âhıretten önce, dünyâda bana
Hazreti Seyyidin kız kardeşinin oğlu Ebü’l-Hasen Ali demiştir
ki, “Birgün Seyyidin husûsî odasının kapısında oturmuştum,
önünde bir kimsenin sesini duydum. Dikkatle bakınca, yanında
gösterdi” buyurdu. “Efendim, bu kâğıt beyazdır” dediler.
Buyurdu ki: “Kudret eli siyah ile yazmaz. Bu, nûr ile
yazılmıştır.”
birisini gördüm. Asla görmediğim bir sûrette idi. Bir saat kadar
Seyyid Hasen ( radıyallahü anh ) anlattı: Birgün Hocam
konuştular. Sonra, o şahıs husûsî odanın duvarındaki
Seyyid Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna bir kimse
gelip, “Efendim! Abdest almak için kuyudan su çıkarıyordum.
elini uzatmış hâlde bekler görünce, tutup o elini öptü. O
Bir arslan gelip öküzüme saldırdı, parçaladı ve yedi. Ben şimdi
zaman Ya’kûb’a, “Ey Ya’kûb! Zavallı hayvanı niçin rahatsız
ne yapayım?” dedi. Hocam, “O arslanı bana çağırınız.
ettin” buyurdu. Bu sözden birşey anlamıyan Ya’kûb, “Efendim,
Korkmayınız, ondan size zarar gelmez” buyurdu. Ben de,
anlayamadım, acaba zavallı hayvandan neyi
“Peki efendim” dedim. Arslanı arayıp buldum. Hocam Seyyid
kastediyorsunuz?” diye sorunca, “Rızkını elimden yemekte
Ahmed Rıfâî hazretlerinin çağırdığını söyledim. Arslan geldi.
olan sineği kaçırdın” buyurarak, hayvanlara olan merhametini
Hocamın huzûrunda yüzünü yere koydu. Hocam arslana, “Ey
izah etmek istediler.
Arslan! Bu fakirin hizmetini gören öküzü niçin yedin?” buyurdu.
Arslan, Allahü teâlânın izniyle dile gelip, “Ey efendim! Ceddîn
Ahmed Rıfâî hazretleri, birgün etrâfına toplanmış olan
Muhammed aleyhisselâmın hatırı için bana gadap edip,
yakınlarına, “İçinizde, benim bir ayıbımı, kusurumu görüp de
bedduâ etmeyiniz. Zîrâ bir haftadır birşey yemedim, çok açtım.
söylemeyen var mıdır? Varsa lütfen söyleyiniz” buyurdular.
Çaresiz kaldım, affedeceğinizi ümid ederim” dedi. Hocam,
Orada bulunanlardan bir tanesi dedi ki, “Efendim, ben sizde
arslanın özrünü kabûl etti ve “Suçunu bir şartla affediyorum. O
bir kusur görüyorum.” Bunu işiten Seyyid hazretleri hiç
da; yediğin öküzün yerine bu fakire hizmet edeceksin”
üzülmedi, söyleyeni kınamadı ve “Ey kardeşim! Lütfen
buyurdular. Arslan kabûl edip, o kimsenin hizmetinde
kusurumu söyleyiniz” buyurdu. O kimse, “Bizim gibi, size lâyık
bulundu.”
olmayan kimseleri huzûrunuza kabûl buyurmanızdır” deyince,
başta Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) olmak üzere oradakiler
Bir köpek cüzzam hastalığına yakalanmıştı. Hiç kimse köpeği
ağlamaya başladılar. Bir ara Ahmed Rıfâî, “Hepinizden daha
bu iğrenç hâlinden dolayı kapısına koymadı. Köpek, bu
aşağı olduğumu biliyorum ve sizlerin hizmetçinizim” buyurarak
şekilde kapılardan kovula kovula, Seyyid Ahmed Rıfâî’nin (
onları teselli edip, tevâzu gösterdiler.
radıyallahü anh ) kapısına geldi. Dermansız, yara bere içinde
idi. Köpeğin bu hâlini gören Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ),
İbrâhim Bestî isminde bir kimse, Ahmed Rıfâî hazretlerini hiç
onu alıp, şehirden dışarı bir yerde ona bir gölgelik yaptı.
sevmezdi. Hakkında uygun olmayan çirkin şeyler söylerdi.
Köpeği orada tedâviye başladı. Temizledi, yarasına merhem
Birgün hakaret dolu bir mektûp yazıp, birisiyle gönderdi.
sürüp karnını doyurdu. Kırk gün bu şekilde tedâvi gören köpek
Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) gelen kimseye, mektûbu sesli
sıhhate kavuştu. Cüzzamdan eser bile kalmadı. Sonra köpeği
olarak okumasını söyledi. O kimse, her türlü iftiranın
güzelce yıkayıp şehre getirdi. Kendisine, “Efendim! Bu köpeğe
bulunduğu bu mektûbu okuyunca, Seyyid hazretleri, sükûnetle
çok ilgi gösterdiniz. Acaba hikmeti nedir?” diye sordular.
dinlediler ve doğru söylemiş. Eğer Allahü teâlânın indinde
Onlara “Kıyâmet günü Rabbim bana, “Bu köpeğe niçin
şüpheli bir durumum yoksa, insanların bana ettiği iftiralara hiç
acımadın? Onu uğrattığım bu belâdan niçin kurtarmadın? Aynı
aldırış etmem” buyurdular ve mektûbuna cevap olarak şunları
belâya seni de düşürmem ihtimâlini niçin düşünmedin?” diye
yazdırdılar: “Muhterem “İbrâhim Bestî hazretleri, Allahü teâlâ
sormasından korktum. Ey insanlar! Kalblerinizi Allahü teâlânın
beni dilediği gibi ve istediği yerde yarattı. Sizin doğruluğunuza
yarattıklarına karşı merhamet hissiyle doldurunuz. Cenâb-ı
güveniyorum. Hayır duâlarınızdan beni mahrûm
Hakkın sizi de aynı derde müptelâ kılmasından korkunuz”
bırakmamanızı ve haklarınızı helal etmenizi yüksek zâtınızdan
buyurdular.
istirhâm ediyorum.” Bu tevâzu dolu mektûbu alan İbrâhim
Bestî çok şaşırdı. Yüzünü yerlere sürüp dışarı çıktı gitti.
Birgün Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü anh ) paltosunun
Nereye gittiği ve nerede olduğu bilinemedi.
eteğinde, evin kedisi gelip uyudu. Namaz vakti geldiğinde
kediyi uyandırmağa kıyâmadı. Bir müddet onu şefkatle
Bir kimse Ahmed Rıfâî hazretlerini çekemez, onu hep kötüler,
seyretti. Uyanmıyacağını anlayınca kedinin yattığı yeri kesti. O
aleyhinde konuşurdu. Onun yüksek hâllerini inkâr eder,
haliyle kalkıp namaza gitti. Geldiğinde kedi uyanıp oradan
hiçbirini kabûl etmezdi. Ahmed Rıfâî hazretlerinin
gitmişti. Kesik parçayı paltosuna tekrar dikti. Öyle ki, kesildiği
talebelerinden kimi görse, önceden hazırladığı mektûbu eline
yer hiç belli değildi.
verip, hocasına götürmesini tenbîh ederdi. Ahmed Rıfâî
hazretleri de mektûbu açınca, “Ey Mülhid, ey bid’atçı, ey
Seyyid Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) birgün, abdest alırken
zındık... gibi çok çirkin şeylerin yazılı olduğunu görürdü.
elini uzatmış bir hâlde bir müddet bekledi. Bu sırada,
Mektûbu getiren talebesine bir miktar para verip, o kimseye
talebelerinden hizmetini gören Ya’kûb oraya geldi. Hocasının
götürmesini ve “Sen benim sevâb kazanmama vesile
oluyorsun, cenâb-ı Hak sana hayırlar ihsân etsin” diye
etti. Orada hazır bulunanlar içinden, ibâdetlerini tam yapmıyan
söylediğimi bildiriniz” der idi. Bu kimse, uzun müddet bu
binlerce kimse tövbe edip doğru yola geldi.
şekilde kötü hakaretlerine ve iftiralarına devam etti. Sonunda
âciz kaldı. Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü anh ) verdiği bu
Haddâdiye köyünde, çocukları doğduktan sonra ölen bir kadın
cevaplardan çok utanmaya başladı. Yaptığı hareketlerden
vardı. O kadın, “Eğer doğacak olan çocuğum yaşarsa, onu
pişman olup, tövbe etti. Özrünü beyân etmek üzere, af
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerinin hizmetine vereceğim” diye
dilemek için, Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna
va’d etti. Aradan zaman geçti, bir kız çocuğu oldu. Fakat
doğru hareket etti. Bulunduğu şehre yaklaşınca başını açtı,
doğan çocuk hem kambur, hem de topal idi. Çocuk
üzerinden örtüsünü çıkardı, boynuna da bir yular taktı. Bir
büyüdüğünde, diğer çocukların alaylarına mâruz kalıyordu.
kimseye de bu yuları tutup, çeke çeke Seyyid hazretlerinin
Seyyid Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ), birgün bu çocuğun
huzûruna götürmesini rica etti. Ahmed Rıfâî onu bu hâlde
köyüne gitti. Halk, kendisini köyün dışında karşıladılar. Bunlar
görünce, “Ey kardeşim! Seni bu hâle getiren nedir?” diye
arasında, sakat olan çocuk da vardı. Ahmed Rıfâî (
sordular. O da, “Yaptıklarım” dedi. Seyyid Ahmed ( radıyallahü
radıyallahü anh ) yaklaşınca, çocuk birden ileri fırlayıp ellerini
anh ), “Ey kardeşim! Yaptığınız sâdece birer hayırdır”
öptü ve “Efendim! Siz, annemin de üstadısınız. Beni ne olur şu
buyurdular. O kimse yaptıklarına pişman olduğunu bildirerek
istihzâlardan, alaylardan kurtarınız!” diye yalvardı. Onun bu
özür diledi, özrü kabûl edilince, Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü
yalvarışı Ahmed Rıfâî’ye ( radıyallahü anh ) çok te’sîr etti ve
anh ) sâdık talebelerinden oldu.
mübârek gözyaşlarını tutamadı. Çocuğun başını ve sırtını
okşayıp duâ ettiler. Çocuk derhal şifâya kavuştu. Kamburluğu
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerine, sıkıntılı, dertli, ihtiyâcı
ve topallığı kalmadı. Bunu gören halk, Ahmed Rıfâî
olanlar gelirler, ondan duâ isterlerdi. Ayrıca ihtiyâçlarının
hazretlerine “Şeyh-ül-azca (topal kızın hocası)” lakabını
karşılanması için kendisine gelenlere, mürekkep kullanmadan,
verdiler.
parmağıyla kâğıda ba’zı şeyler yazıp verirdi. Allahü teâlânın
izniyle hacetleri hâsıl olurdu. Bir kimse Seyyid hazretlerine
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretleri, herkese iyilik eder, kimsenin
hacetinin hâsıl olması için geldi. O da parmağıyla yazdığı bir
kalbini kırmaz ve kin tutmaz idi. Hiçbir zaman büyüklük
kâğıdı ona verdi. Aradan bir hayli zaman geçtikten sonra o
taslamaz, çok mütevâzi idi. Birgün yoldan geçen kendini
kimse, tecrübe için aynı kâğıdı tekrar getirip, Seyyid
bilmez bir grup, Ahmed Rıfâî’ye hakaret etmeye başladılar.
hazretlerine hacetini anlatıp, “Efendim! Bu kâğıda bir duâ
Uygun olmayan sözler sarfettiler. Ahmed Rıfâî ( radıyallahü
yazarmısınız? dedi. O da, “Bu kâğıda daha önce bir kerre yazı
anh ), onların bu hakaretleri karşısında başını açtı, yerlere
yazılmış. Bir daha yazarsak, yazılar birbirine karışır, okunmaz
yüzünü sürdü, toprağı öptü. Onlara, “Benim hatâlarımı ikaz
hâl alır” buyurdular.
eden büyüklerim, efendilerim! Bu kölenizi bağışlayın” buyurdu.
Sonra o kimselerin ayaklarına kapandı, ellerini öptü ve “Ne
Fıkıh âlimlerinden Yûsuf Ebû Zekeriyâ ( radıyallahü anh ),
olur, benden râzı olunuz. Sizler çok yumuşak huylu
Ahmed Rıfâî hazretlerini ziyâret için Ümmü Ubeyde
kimselersiniz. Şüphesiz sizin bu yumuşaklığınız beni bu hâle
kasabasına gitti. Gördüklerini şöyle anlattı: Seyyid Rıfâî
getirdi” buyurdu. Onun bu hâli, o kimseleri âciz bıraktı,
hazretleri, binlerce kişiye câmide va’z-u nasihat veriyordu.
ezildiler. Ne yapacaklarını şaşırdılar. Nihâyet, “Senin gibi hakîr
Nasihat ederken, cemâat arasındaki âlimler, kendisine pekçok
bir kimse görmedik. Bu kadar hakaret ettiğimiz hâlde, senin
suâller sordular. Sorulan suâller pek zor, anlaşılması ve
rengin bile değişmedi, tahammül ettin ve yine tevâzu
cevaplarını vermek güç idi. Seyyid hazretleri her sorunun
gösterdin” dediler. Ahmed Rıfâî hazretleri de, “Bendeki bu hâl,
cevâbını ânında en ince teferruatına kadar açıklıyordu. Ne
sizin bereketiniz ve himmetinizin sayesinde olmuştur efendim”
kadar sorulduysa, hepsine cevap verdi. Dayanamadım, suâl
buyurdu.
soranlara, “Yeter artık. Ne kadar sorarsanız sorunuz, hepsine
cevap verileceğini anladınız” dedim. Bu sözüm üzerine Seyyid
Birgün hizmetçisi Ya’kûb’a buyurdular ki: “Ey Ya’kûb, şuradaki
Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) tebessüm edip, “Ey Ebû
hurma ağacına bak! Başını dik tuttuğu için bütün yükü Allahü
Zekeriyyâ! Dünyâ fânidir. Bırakınız ben hayatta iken sorsunlar”
teâlâ ona taşıttırıyor. Halbuki şu gördüğün kabak fidesi,
buyurdular. “Bu dünyâ fânidir” buyurduğunda, binlerce cemâat
dallanıp yapraklanınca hemen yanağını toprağa koyup tevâzu
fevkalâde heyecana kapıldı, içlerinden beş kişi orada vefât
gösteriyor. Onun da yükünü, ağırlığını, Allahü teâlâ
başkalarına yüklüyor.”
Ahmed Rıfâî hazretleri, birgün nasihat ederken buyurdular ki;
Vefât etmeden önce Kelime-i şehâdet getirdi ve “Dünyâda
“Allahü teâlâ, bir kimseyi evliyâlık makamlarına çıkarmak
âhıret için çalışıp yorulan, pişman olmaz, rahata kavuşur. Her
dilerse, önce ona kendi nefsini terbiye etme vazîfesini verir.
hayr işleyenin ameli kendisine sunulacaktır. Her şer, kötü iş
Eğer nefsini terbiye etmeyi başarır, doğru yola kavuşursa, ona
yapanın da ameli, kıyâmet gününde önüne çıkacaktır...”
başka bir vazîfe verir. Bu defa çoluk çocuğunu doğru yola
buyurdu.
getirme, terbiye etme vazîfesini verir. O da, onlara iyilik eder,
iyi geçinirse, bu sefer de komşularını ve o mahallede
Hizmetini gören Ya’kûb anlattı: Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh
bulunanları doğru olan hak yola getirme vazîfesini verir. Şayet
) ishalâ yakalanmıştı, iç organları erir, def-i hacet yoluyla
onlara da iyilik eder, yardımcı olur, iyi geçinirse, vazîfesi yine
dışarı çıkardı. Bu hastalık bir ay kadar devam etti. Kendisine,
değiştirilir. Bulunduğu bölgenin idâresi kendisine verilir.
“Efendim. Hiç birşey yemediğiniz hâlde, bu gelenler
Onlarla da iyi geçinirse, bu defa memleketinin idâresi
neredendir?” diye sordular. Onlara, “Bu gelen ettir. Dışarı
kendisine verilir. Bunu da başarır, kendisi dînin emirlerini
çıkıyor. Bu artık eridi, kalmadı. Şimdi, kemiklerimin içinde
yapar, yasaklarından şiddetle kaçınır, Allahü teâlâyı unutmaz
bulunan ilik kaldı. O da bugün çıkar, biter. Yarın da Allahü
ise, mevkii biraz daha yükseltilir. Bu defa, yer ile semâ
teâlâya gitme günüdür” buyurdular, iyice ağırlaştığı zaman
arasındakilerin idâresi kendisine verilir. Buradaki varlıkların
kendisine, “Efendim! Kavuşmak vakti yaklaştı herhalde!”
sayısını ancak Allahü teâlâ bilir. Bütün bunlar, birer imtihandır.
dedim. Buyurdu ki, “Evet, öyle görünüyor. Hastalığımın şu son
Hepsinde başarı kazanırsa, yükselmeye başlar. Çok yüksek
zamanında ba’zı hâdiseler cereyan etti. İnsanların üzerine
makamlara kavuşup “Gavs”lık makamı kendisine verilir.
büyük bir belâ gelmekte idi. Bu belâlara karşı kendi vücûdumu
[Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimize tam uyan bir kimse,
feda edip, bu belânın giderilmesi için Allahü teâlâya yalvardım.
ona uymakla nübüvvet derecelerini bitirince, mansab makam
Allahü teâlâ da kabûl buyurdu.” Bundan sonra mübârek
ehlinden ise, “İmamet makamı” verilir. Vilâyet-i kübrâ
yüzünü toprağa sürmeye başladı. Yüzü gözü toz toprağa
derecelerini bitirene, “Hilâfet makamı” verilir. Zil derecelerinde
bulanmış bir hâlde ağlıyarak “Yâ Rabbî! Affet!” diye yalvardı.
imamet makamına uygun olan, “Kutb-i irşâd makâmı”dır.
Sonra, “Yâ Rabbi! insanların üzerine gelecek olan dert ve
Hilâfet makamına uygun olan da, “Kutb-i medar makamı”dır.
belâlar için beni tavan yap ki, belâlar benim üzerime olsun”
Aşağıda bulunan bu iki makam, sanki, yukarıda olan o iki
diye münâcaatta bulundu.
makamın zilli gibidirler. “Gavs”, kutb-i medardan başkadır
(daha üstündür). Kutb, işlerinin bir çoğunda Gavs’dân yardım
ister. Ebdâlin makamlarına getirilmesinde Gavs’ın da te’sîri
vardır. Bu, Allahü teâlânın öyle bir ihsânıdır ki, dilediğine verir.
Allahü teâlânın ihsânları pek çokdur.] Bundan sonra insanlık
sıfatları silinir. Allahü teâlânın sıfatlarından biri olur. Allahü
teâlânın gizli sırlarına vâkıf olmaya başlar. O hâle gelir ki,
onun nazarı olmadan ne bir bitki biter, ne de bir yaprak
yeşerir. Sonra Allahü teâlâ ile, insanların anlayamıyacağı bir
kelâm ile konuşur. O kelâmın mahiyetini insanlar anlıyamaz.
Çünkü o, uçsuz bucaksız bir deryadır. Bu deryada pekçok
âlimler ve evliyâ boğuldular. Bu deryanın sahilinde bile Ehl-i
sünnet i’tikâdını kaybettiler. Ehil olmayanlar şöyle dursun.”
Hayâtı hep dine hizmet ile geçti. Bid’at sahiplerine nasihat
eder, onların gittiği yolun bozuk olduğunu bildirir,
kurtuluşlarına vesile olurdu, insanların hidâyete kavuşmaları
için pekçok eser yazmıştır. Bunlardan; el-Burhân-ül-müeyyed,
Şerh-üt-tenbîh, el-Hikem-ür-Rıfâîye, en-Nizâm-ül-hasl li Ehl-ilihtisas, el-Akâid-ür-Rıfâîye gibi...
Vefâtında o kadar insan toplandı ki, mahşeri bir kalabalık
meydanları dolduruyordu. Binlerce insan mübârek cenâzesini
taşımak için gayret gösterdiler. Defalarca cenâze namazı
kılındı. Dedesinin türbesine defn edildi. Mübârek kabr-i
şerîfleri, her zaman ziyâretçilerle dolup taşmakta, ziyâret
edenler rûhâniyetinden istifâde etmektedirler. Ahmed Rıfâî
hazretlerinin tefsîr ettiği kırk adet hadîs-i şerîf bir kitap hâline
getirilmiş, “Hâletü Ehl-il-Hakîkât” ismi verilmiştir. Bu eserde,
Ahmed Rıfâî hazretleri, hadîs-i şerîfleri menkıbelerle izah
etmiştir. Bu eserde, Allahü teâlâya olan muhabbetin
herşeyden üstün olduğunu şu misâl ile izah etti:
“Hazreti Îsâ aleyhisselâm yolda giderken, ba’zı insanlara
rastladı. O kimselerin vücutları zayıflamış, yüzlerinin rengi
değişmişti. Bu hâli gören Hazreti Îsâ aleyhisselâm, “Nedir bu
hâliniz? Siz, bu hâle düşmenizin hikmetini söyleyiniz” buyurdu.
Onlar da, “Cehennem ateşinin korkusu bizi bu hâle getirdi”
dediler. Bunu işiten Hazreti Îsâ (aleyhisselâm), “Allahü teâlâ
korkanları, selâmete erdireceğini va’d etmiştir ve bunu zât-ı
ilâhisi için bir hak saymıştır” buyurdu ve yoluna devam etti.
İkinci bir grup insana rastladı. Onları da diğerlerinden daha
çok zayıflamış, renkleri değişmiş bir hâlde buldu. Bunlara da,
olmuştu. Bize dönerek, “Gördünüz değil mi?... Âriflerin hikmetli
“Bu hâle gelmenizin hikmeti nedir?” diye sordu. Onlar da, “Biz
işleri bitmez. Fakat kimseye de belli etmek istemezler. Beni
Cennete âşıkız, onun hasretiyle bu hâle geldik” dediler.
mecbûr ettiniz” dedi. Bu mübârek zâta böyle bir suâl
Hazreti Îsâ (aleyhisselâm) onlara, “Allahü teâlâ sizin gibilerin
sorduğumuza pişman olduk ve oldukça mahcûb olduk. Dedim
arzu ve isteklerini vermeyi zât-ı ilâhisi için hak kabûl etmiştir”
ki, “Efendim! Acaba yanınızda yiyecek birşeyler var mıdır?”
buyurdu ve yoluna devam etti. Bu defa daha da zayıflamış ve
Bize yanında taşıdığı bir kavanozu gösterdi. İçinde bal vardı.
renkleri değişmiş bir gruba rastladı. Onlara, “Sizlerin bu hâle
Rengi kardan beyaz ve kokusu miskten güzel idi. O balı bize
gelmenizin hikmeti nedir?” diye sordu. Onlar da, “Bizler Allahü
vererek, “Allahü teâlâdan başka ilâh yoktur. O’na yemîn
teâlânın aşkından bu hâle geldik” deyince, Hazreti Îsâ
ederek söylüyorum ki, bu balı arı yapmamıştır” dedi. Balı
(aleyhisselâm), “Siz Allahü teâlâya yakın olan kimselersiniz”
yemeğe başladık. Öyle tatlı idi ki, hayâtımızda böyle bir bal
buyurdular, bu sözlerini üç defa tekrar ettiler.”
yememiştik. Bizim hayretimizi görünce, “Allahü teâlâyı bilen bir
kimse için şaşılacak bir durum yoktur. O’na kulluk eden, O’nun
Nefsî arzuları bırakıp, Allahü teâlâya tam bağlanmanın ve
işine hayret etmez. Bunun gibi harikulade şeyleri görmek için
sâdık kul olmanın üstünlüğünü anlattıktan sonra şu misâlleri
de Allahü teâlâya ibâdet edilmez. Böyle yapanlar câhildirler.
verdi:
Çünkü bu gibi şeylerle oyalananlar, hedefe varamazlar”
İbrâhim bin Edhem hazretleri anlattı:
Birgün kırda giderken bir çobana rastladım. Ona, “Yanınızda
içmek için süt veya su gibi birşey var mıdır?” diye sordum.
Çoban, “Acaba hangisini daha çok seversiniz?” diye sordu.
Ben de, “Su” dedim. Bunun üzerine çoban elindeki âsâsıyla
orada bulunan bir kayaya vurdu. Taştan su akmaya başladı,
içtim. Kar gibi soğuk, baldan daha tatlı idi. Hiç sesimi
çıkarmadan, çobana hayretle bakmaya başladım. Benim bu
hâlimi gören çoban, “Niçin hayret ediyorsun? Kul, gönülden
Allahü teâlâya bağlanırsa, herşey onun emrine verilir. Bunda
hayret edilecek bir durum yoktur” dedi.
Eshâb-ı Kirâmdan Selmân-ı Fârisî ( radıyallahü anh ), bir
misâfiriyle şehir dışına çıktı. Yürürlerken önlerinde bir geyik
koşarak gidiyordu. Bir takım kuşlar da gökyüzünde
uçuyorlardı. Selmân-ı Fârisî ( radıyallahü anh ), “Misâfirime bir
geyik ile, etli bir kuş gelsin” buyurdu. O anda bir geyik ile bir
kuş orada hazır oldular. Bu durumu gören misâfir hayret
ederek, “Yeryüzündeki hayvanları ve gökyüzündeki kuşları
emrine hazır kılan Allahü teâlâ kemâl sıfatlara sâhib, noksan
sıfatlardan uzaktır” dedi. Misâfirinin hayretini gören Selmân-ı
Fârisî ( radıyallahü anh ) “Niçin şaşıyorsunuz? Allahü teâlâya
itaat edene âsî olanı hiç gördünüz mü?” buyurdu.
Abdülvâhid bin Zeyd anlattı: “Eyyûb-i Sahtiyânî ( radıyallahü
anh ) ile beraber Şam yolunda yürürken önümüze, sırtında
odun yüklü bir kimse çıktı. Ona, “Rabbin kimdir?” diye bir suâl
sorduk. Bu sözümüze üzüldü ve “Bize de böyle sorulur mu?”
deyip ellerini semâya doğru açıp, “Yâ Rabbî! Şu odunları
altına çevir” diye duâ etti. Odun hemen altın oldu. Sonra
tekrar, “Yâ Rabbî! Bu altınları odun eyle!” dedi. Altınlar odun
buyurdu. Bu zâtı ikimiz de tanıyâmamıştık. O günden sonra bir
daha da hiç görmedik.”
Hirem bin Hayyân anlattı: “Birgün Dicle nehri kenarında
yürüyordum. Bana doğru bir kimse geliyordu. Yaklaşınca
selâm verdi. Yüzünde insanı hürmet etmeye sevkeden bir
heybet, bir nûr vardı. Hatırını suâl ettim. Bana, “Ey Hayyân
oğlu Hirem! Bu suâllerden vazgeç! Rabbimiz Sübhân’dır,
O’nun her dediği olur. Sen, sana lâzım olan işleri yapmaya
bak” buyurdu. Ona, “Allahü teâlânın rahmeti, bereketi senin
üzerine olsun, benim ve babamın ismini nereden
biliyorsunuz?. Halbuki, bu zamana kadar sizi hiç görmedim”
dedim. Bana, “Ârifler ma’rifet nûruyla bakarlar. Onlara gizli
birşeyin olmadığını öğrenmedin mi?” buyurdu.”
Dedelerinden Ârif-ül-Vâsıtî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Çölde
gidiyordum. Oturan bir kimse ile karşılaştım. Selâm verdim,
cevâbını verdi. Önce konuşmak istemedi. Biraz sonra, “Allahü
teâlânın zikri ile meşgûl olmak lâzım. Çünkü, O’nu hatırlamak
kalblerin şifâsıdır. Ne yazık ki, insanoğlu bundan gâfildir.
Halbuki ölüm ona çok yakındır. Allahü teâlâ her an onu
görmektedir” dedi ve ağlamaya başladı. Ben de ağladım. Bir
müddet sonra ona, “Efendim! Sizin, bu çöl ortasında tek
başınıza kalmanızın hikmeti nedir?” dedim. Bana, “Yalnız
değilim, Allahü teâlâ benimledir. Bunun için hiç yalnızlık
hissetmiyorum” dedi. Kalkıp hızlı hızlı yürümeye başladı. Bir
taraftan da “Ey benim Allahım! insanların çoğu seni bırakmış,
başkalarıyla meşgûller. Halbuki sen, bütün yaratılmışların
yaratanısın. Ey kimsesiz kalanların sığınağı! Ey herşeyin
sahibi olan Allahım!” diyordu. Ben de peşinden ta’kib etmeye
başladım. Bir ara bana dönerek, “Rabbim, sana afiyetler ihsân
eylesin. Bana değil, benden daha hayırlı olana koş. Beni en
hayırlı olanla başbaşa bırak, beni meşgûl etme. Geriye dön!”
ibâdet eder, gündüzleri oruç tutar ve hiç günâha girmez. Böyle
dedi ve gözden kayboldu. Bir daha da onu hiç görmedim.”
olduğu hâlde, bu kimseyi devamlı gözyaşları içinde ağlar
görürsün. Bir kimse de vardır ki, geceleri sabahlara kadar
Zünnûn-i Mısrî hazretleri anlattı: “Hep üzüntülü olduğum
yatar, güneş hep üzerine doğar ve gündüzleri de boş işlerle
zamanlar, kimselerin olmadığı yerlere giderdim. Birgün böyle
oyunla, eğlence ile geçirir. Her türlü günâhı işlemekten
gezerken, bir kimse ile karşılaştım. Kuru otları üzerine örtmüş
çekinmez. Durumu böyle olduğu hâlde, o kimseyi hep güler
yatıyordu. Onu böyle gören, ölmüş sanırdı. Selâm verdim.
bulursun.”
Cevâbını verdi. Bana, “Ey genç! Nereden geliyorsun?” diye
sordu. “Mısır’dan geliyorum” dedim. “Nereye gidiyorsun?” diye
İnsanın kendi kusur ve hatâlarını görmesinin üstünlüğünü
sordu. “Beni yaratan Allahü teâlâya!” dedim. Bunun üzerine,
anlatırken buyurdu ki;
“İstediğini bulabilmen için dünyâyı ve âhıreti bırakmalısın.
Ancak o zaman O’na kavuşabilirsin” dedi. Ben de, “Doğru
İbrâhim bin Edhem ( radıyallahü anh ); “Yedi yıl insanların
söylüyorsunuz. Fakat bende yakîn hâsıl olması için bunu izah
arasında bulundum. Hiç kimsenin kendi hatâsını, başkasının
etmenizi istirhâm ederim” dedim. “Sözümü yanlış anlamayınız.
hatâsına tercih etmediklerini gördüm. “Müslüman bir kimse
Allahü teâlânın bize ihsân ederek verdiği şeyler,
şöyle bir hatâ işledi” dedikleri zaman, “Keşke kamçı ile bana
söylediklerimizden daha büyüktür. Biz, Rabbimizin ihsânı
vursalardı da bu sözleri duymamış olsaydım” diyeni
olarak verdiği ma’rifet ile herşeyi ölçer, ona göre konuşuruz”
görmedim.”
dedi. Ben de, “Efendim! Sözlerinizi yanlış anlamıyorum. Nûr
üstüne nûr sahibi olabilmek için ve yakîn hâsıl olması için
nasîhatlarınızı istirhâm ediyorum” dedim. Bunun üzerine,
“Öyle ise başınızı yukarı kaldırıp bakınız!” buyurdu. Başımı
semâya doğru kaldırdığımda yerle gök arasını altın olmuş
gördüm. Pırıl pırıl parlıyordu. “Gözlerini kapa, sonra aç!”
buyurdu. Dediğini yaptığımda, herşeyi eski halinde gördüm ve
“Bu âleme hangi yoldan gidilir?” diye sordum. “Allahü teâlâ ile
ol. Eğer O’nun kulu isen ve arzu ettiğine kavuşmak istiyorsan
böyle yaparsın” buyurdu.
Dünyâya aldanan, âhıreti unutan kimseleri anlattıktan sonra
şu misâlleri verdi:
Hac mevsimi idi, Mekke’de her taraf çok kalabalıktı. Fadıl
isminde bir kimse, Arafat’a çıktı. Kalabalığa bakarak, “Bu
insanlar ne kadar temiz. Bunların safiyetini günahkâr hâlimle
ben kirletiyorum. Keşke bu kimselerin arasında olmasaydım”
diyerek hıçkıra hıçkıra ağlamaya başladı. Bir zaman sonra
başını kaldırıp, sakalını tuttu ve “Vah benim kusur ve
kabahatlerime... Hatâlarımdan dolayı bana yazıklar olsun.
Başkasının beni övmesine ne kadar da aldanmışım...
Eyvah!...” diyerek kendi kusurlarını sayıp dökmeğe başladı.
İki âlim zât karşılaştı. Aralarında şöyle bir konuşma geçti. Biri,
“Kardeşim, sana olan muhabbetim çok fazladır” dedi. Diğeri
ise, “Ey kardeşim! Eğer sen benim nefsimin ne kadar kötü
Hazreti Mûsâ (aleyhisselâm) ile Hızır’ın (aleyhisselâm) kıssası
olduğunu bir bilseydin, benden nefret eder, hiç sevmezdin.
Kur’ân-ı kerîmde buyurulmaktadır. Yıkılmak üzere olan bir
Bana buğz eder, beni bırakıp kaçar idin” dedi.
duvarın içinde bir hazînenin olduğu haber verilince, Hızır
aleyhisselâm o duvarı tamir etti. Eshâb-ı Kirâmdan Enes bin
Mâlik ( radıyallahü anh ) o hazînede şu yazıların bulunduğunu
haber verdi. “Rahmân ve Rahim olan Allahü teâlânın ismi ile
ölüme inanan kimseye şaşıyorum ki, nasıl neş’eleniyor?
Kadere bütün kalbiyle inanmış kimseye şaşıyorum ki, niçin
mahzûn oluyor? Cehennemin varlığına inanmış kimseye
hayret ediyorum ki, nasıl gülebiliyor? Dünyânın birgün
yıkılacağını bilen kimseye hayret ediyorum ki, ona nasıl
bağlanıp, sarılıyor? Allahü teâlâ vardır, birdir ve Muhammed
aleyhisselâm onun kulu ve resûlüdür.”
Hanis bin Abdullah ( radıyallahü anh ) bir nasîhatında buyurdu
ki: “Hayret ettiğim bir kimse vardır. Geceleri, sabahlara kadar
Abdullah Müzenî’nin oğlu ile Mütrif bin Abdullah, Kâ’be-i
muazzamada karşılaştılar. Mütrif bin Abdullah, “Yâ Rabbî!
Benim günahlarım pekçok, bu günahlarım sebebiyle, Hac için
gelmiş olan bu kadar insanların haccını red etme” diyor idi.
Onun bu sözlerini duyan arkadaşı Bekr bin Abdullah Müzenî,
“Bu sözleri söyleyenin makamı, derecesi kimbilir ne kadar
yüksektir. Keşke burada bulunmasaydım. Bu güzel yer,
benimle kirlenmektedir. Yâ Rabbî! Benim hatâ ve günahlarım
sebebiyle hac için gelmiş bu kimseleri mahrûm bırakma” diye
yalvarmaya başladı.
Atâ Selemi ismindeki bir şahıs da, nereden bir kuvvetli rüzgâr
esmeye başlarsa, sızlanarak, “Yâ Rabbî! Bu benim yüzümden
oluyor! Eğer insanlar, aralarına Atâ Selemî’yi almasalardı
rahat ederlerdi” der, kendi nefsini kötülerdi. Ba’zan da, “Ey Atâ
arkadaşlığımı, elimden geldiğince iyi yapmaya gayret
Selemi! Belki de Cehenneme atılacak ilk insan sen olacaksın.
gösterdim.” Bunları dinleyen Hazreti Ali, “Mübârek olsun yâ
Bunu nasıl hatırından çıkarabiliyorsun” derdi.
Ebâ Bekr” dedi.
Kibirli olmanın ve başkalarından birşey istemenin kötülüğünü
Sırrî-yi Sekatî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Otuz yıllık bir
anlatırken buyurdu ki:
arkadaşım var idi. Onu aramak için yola çıktım. Çok aradım.
Fakat bulamadım. Belki dağlardadır diye dağları dolaşmaya
İmâm-ı Zeynelâbidîn anlattı: Büyüklerden birinin
başladım. Sonunda onu, bir taşın üzerinde oturuyor buldum.
yanında oturuyordum. Oradaki kitaplardan birini
Yanına geldim, çok dalgındı. Elbisesinden çektim, kafasını
açıp okumaya başladım. Okurken yazıda bir hatâ
kaldırmadan; “Ey Sırrî! Beni bırakıp git! Allahü teâlâ gayyûrdur
gördüm. Yazıyı düzeltmek için, o zâtın elindeki
(çok gayretlidir). Seni başkası ile meşgûl bulmasın. Dön,
bıçağı almak istedim, “O bıçağı verirseniz, şu
O’nunla beraber ol” dedi.”
yanlışı kazıyarak düzeltebilirim” dedim. Elindeki
bıçağı verdi. Hatâyı kazıdım, geri iade ettim.
İnsanların kendini beğenmesi ile ilgili olarak buyurdu ki:
Bana dönerek dedi ki, “Bir daha böyle şey
yapmayınız. Başkalarından birşey istemeyiniz.
“İlminin fazla, amelinin çok olması ile gurûra kapılan bir kimse,
Benden bıçağı istemekle dilenci durumuna
ma’rifet sahibi değildir. Çünkü şeytan da pek fazla bilgiye
düştün. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ),
sahip idi. Mantık yürütmek sûretiyle, ateşin topraktan daha
Sevban’a ( radıyallahü anh ) “Hiç kimseden
hayırlı olduğunu iddia etti. Halbuki meleklere hocalık
birşey isteme” buyurdu. Bundan sonra Hazreti
yapıyordu. Sonunda kendi nefsinin üstün olduğunu söyleyip
Sevban hiçbir şey istemedi. Yolculuk yaparken
kibirlendi. Böylece Allahü teâlânın gadabına uğradı ve la’nete
elinden kamçısı düşse, binek üzerinde bile olsa,
müstehak oldu. Ebedî olarak rahmet dergâhından kovuldu. Ey
iner kendisi alırdı. “Şu kamçımı verir misiniz?”
oğlum! Sakın! Çok sakın! iyi ibâdetlerine, yüksek ilmine
demezdi.”
aldanma. Çünkü Belâm-ı Baûrâ ve Bersisa, en çok ibâdet
edenlerden idiler. Fakat sonunda, nefs ve şeytana uyarak
Dünyâya meyl etmemenin üstünlüğünü anlatırken buyurdu ki:
dünyâya bağlandılar. Âhıretlerini ziyan ettiler. Rezîl rüsvâ
oldular.
Büyüklerden biri anlattı: “Birgün Mescid-i harama gitmiştim. Bir
genç gördüm ki, iyice zayıflamış ve rengi açlıktan sararmıştı.
Ey oğlum! Kalbinde ufak bir leke görürsen, oruç tut. Gitmezse,
Onun o hâli beni çok duygulandırdı, gence acıdım. Cebimdeki
az konuşmaya bak. Gitmezse, günahlardan şiddetle kaç. Yine
kesede, yüz altın kadar vardı. Keseyi çıkarıp gence uzattım.
gitmezse, her hâli iyi bilen Allahü teâlâya yalvarmaya,
“Kardeşim şu keseyi al, ihtiyâçlarına sarfet” dedim. Bana
sızlanmaya başla.
bakmadı bile. Çok ısrar ettim. Israrımı birkaç defa tekrarladım.
Nihâyet başını kaldırdı ve “Ey efendi, benim şu anda içinde
Bilgisizlik ölümdür. Allahü teâlâ ilim verdikçe canlanma başlar.
bulunduğum hâli, Cennete bile değişmem. Senin verdiğin şu
Her bilgi bir vebaldir. Bu vebalden amel etmekle kurtulmak
âdi dünyalığa mı değişeyim” dedi.
mümkün olur. Her amel fayda vermez. Fayda vermesi Allahü
teâlâ için yapılmaya bağlıdır. İhlâs elde edilmedikçe, kurtuluşa
Hazreti Ali birgün Hazreti Ebû Bekr’in yanına ziyârete
erilmez.”
gittiğinde sordu: “Yâ Ebâ Bekr! Resûlullahın ( aleyhisselâm )
halîfesi olmakla şereflendin. Sen hepimizden de üstünsün. Bu
Sâlih müslüman ve iyi bir kul olmanın şartlarını şöyle izah
dereceye nasıl vardın? Anlatır mısın?” Hazreti Ebû Bekr de;
buyurdu:
“Şu beş şey ile: 1. İnsanları iki gruba ayrılmış gördüm. Bir
kısmı dünyâ, bir kısmı âhıreti istiyorlardı. Ben âhıreti, ya’nî
Allahü teâlâyı istedim. 2. İslâmiyetle şereflendikten sonra, bir
gün bile mi’demi yiyeceklerle tam olarak doldurmadım. 3.
Ağzıma hiç içki koymadım. 4. Önüme, biri dünyâya âit, diğeri
de âhırete âit olan iki iş çıkınca, âhıreti dünyâya tercih ettim. 5.
Peygamber efendimizle arkadaş olmakla şereflendim. Bu
“Sâlih müslümanlar, Allahü teâlânın hükmüne boyun eğerler,
gelen şiddet ve belâlara sabrederler, aza kanâat ederler.
Allahü teâlâdan başkasından korkmazlar ve kimseden birşey
beklemezler. Ancak Allahü teâlâdan isterler, insana, yüksek
makamları veren, azîz eden, aşağı düşüren, zelîl edenin
Allahü teâlâ olduğunu bilirler. Sâlih müslümanlar, Peygamber
efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîflerine tam uyarlar.
öyle uygun görmüş. O’na yine hamd ederim. O beni benden
Onların korkusu, son nefes içindir. Onlar, az konuşurlar,
daha iyi bilir” dedi ve secdeye kapandı. Secdede cenâb-ı
öfkelerini tutarlar, şehvetlerini yenerler. Nefslerinin arzularını
Hakkı tesbih etmeye başladı. Bu durumu Cebrâil aleyhisselâm
yapmazlar. Allahü teâlâyı unutturacak bütün engelleri ortadan
Allahü teâlâya arz edip, o şahıs hakkında üzüldüğünü bildirdi.
kaldırarak, hep O’nunla beraber olmaya bakarlar. Böylece
Allahü teâlâdan yeni bir emir geldi. Cebrâil aleyhisselâm tekrar
nefslerini alçaltıp, rûhlarını yükseltirler.
Levh-il-mahfûz’a bakması bildirildi. Bu defa Levh-il-mahfûz’da,
o kimsenin Cennetlik olduğu yazılı idi. Cebrâil aleyhisselâm,
Nefse, Allahü teâlânın kaza ve kaderine rızâ göstermek kadar
cenâb-ı Haktan hikmetini suâl ettiğinde, “Kullarım, işlerime akıl
zor gelen birşey yoktur. Çünkü, kadere râzı olmak, Allahü
erdiremezler” buyurdu. Cebrâil aleyhisselâm, bu durumu da o
teâlânın hükmüne boyun eğmek, nefsin isteklerine zıttır. Nefs
kimseye bildirmeyi arzu edince, izin verildi. O zâtın yanına
bunları istemez. Se’âdete kavuşmak, nefsin rızâsını terk edip,
gidip, “Müjdeler olsun sana! Yerin Cennet oldu” dedi. O kimse
Allahü teâlânın rızâsına koşmakla mümkündür. Se’âdete
bu sözlere hiç şaşmadı ve eski hâlini hiç bozmadı. Eskisi gibi
kavuşanlara müjdeler olsun.”
yine hamd etmeye, cenâb-ı Hakkı tesbih etmeye devam etti.”
Allahü teâlânın hükmüne râzı olmayı anlatırken buyurdu ki:
Allahü teâlânın hükmü ve kazası dört kısımdır: 1. Ni’met:
“Hazreti Mûsâ (aleyhisselâm) Allahü teâlâya münâcaatmda;
“Yâ Rabbî! Beni “Kelîmullah” olmakla şereflendirdin, benimle
konuştun. Daha önce kimseyle konuşmadığın hâlde ne için
beni seçtin? Acaba yaptığım hangi amel sebebiyle bana bu
ihsânı yaptın?” diye suâl eyledi. Verilen cevapta; “Yâ Mûsâ!
Senden râzıyım. Râzı olmama sebep, hükümlerime râzı
olman oldu” buyuruldu.”
Ebû Süleymân-ı Dârânî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Rızâ
bakımından az birşeye sahip olsaydım, beni Cehenneme
atsalar da yine râzı olurdum. “Başa gelen herşeye râzı olmak”
hâline kavuşanlar, irfan sahipleri, âriflerdir, önce gelen
Peygamberlere (aleyhimüsselâm) Allahü teâlâ vahy etti ki:
“Cebrâil aleyhisselâm yeryüzüne indiğinde, ibâdet ile meşgûl
olan bir kimse gördü. Hoşuna gittiği için, “Yâ Rabbî! Bu kimse
ne iyi” dedi. Cenâb-ı Hak da, “Yâ Cibril; Levh-il-mahfûz’a bak!”
buyurdu. Cebrâil aleyhisselâm Levh-il-mahfûz’da o kimsenin
Cehennemlikler arasında yazılı olduğunu gördü. Allahü
teâlâya, “Yâ Rabbî! Bu işin hikmeti nedir?” diye sordu. Cenâbı Hak, “Ben yaptığım işten sorumlu değilim. Hiç kimse kullarım
hakkındaki ilmime akıl erdiremez” buyurdu. Cebrâil
aleyhisselâm “Yâ Rabbî! izin verirsen o kimseye gidip durumu
Allahü teâlâ, bir kimseye ni’met verince, o kimsenin, gelen
ni’metlere şükür etmesi ve hakkına râzı olması lâzımdır. 2.
Dert ve belâ: Bir derde, belâya ve sıkıntıya uğrayan kimsenin,
sabırla karşılık vermesi, buna da râzı olması lâzımdır. 3.
İbâdet: Bir kimsenin, ölünceye kadar emirleri yapması,
yasaklardan kaçınması ve bunları kendisine ihsân eden Allahü
teâlâya hamd etmesi lâzımdır. 4. Günahlar Başkalarına zulüm
ederek kul haklarına düçâr olan ve Allahü teâlânın emirlerini
yapmayıp, yasaklarından kaçınmayarak günah işlemiş olan,
hemen tövbe etmelidir. Allahü teâlânın râzı olduğu yolları
aramalıdır.
Abdülvâhid bin Zeyd’e ( radıyallahü anh ) sordular; “Bir kimse,
Allahü teâlâya daha çok kulluk etmek için yaşamak istiyor. Bir
başkası da, Allahü teâlâya bir an önce kavuşmak için ölmek
istiyor. Bunların hangisi daha hayırlı ve kıymetlidir?”
Cevâbında buyurdu ki; “Bunların ikisi de yanılmaktadır.
Kıymetli olan odur ki, bütün işlerini Allahü teâlâya bırakır.
Yaşatırsa hakkında hayırlı, öldürürse yine hakkında hayırlıdır.
Kulluğuna doğru olarak devam etmelidir, işte kulluk böyle olur.
Râzı olmak budur. Ârif olanlar, sahibinin işinden zevk alırlar.
Asıl ma’rifet de bunu anlamak ve buna göre hareket etmektir.”
bildireyim” dedi. İzin verilince, o kimsenin yanına gitti ve
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
“Senin yaptığın ibâdetleri Allahü teâlâ kabûl etmedi. Levh-il-
şerîfte buyurdu ki: “Allahü teâlâ, Levh-il-mahfûz’a
mahfûz’da senin Cehennem ehli arasında olduğunu gördüm”
önce şunları yazdı: Allahü teâlâdan başka ilâh
deyince, o kimse düşüp bayıldı. Cebrâil aleyhisselâm onun
yoktur. Muhammed O’nun kulu ve Resûlüdür.
ayılmasını bekledi. O zât ayılınca şöyle mırıldanıyordu: “Ey
Verdiğim hükme râzı olan, belâlara sabreden,
benim Allahım! Sana hamd ederim. Bütün hamd eden kulların
ni’metlere şükreden kimseyi doğrular arasına
sana nasıl hamd ediyorsa, ben de öyle hamd ederim.” Sonra
yazdım. O kimse, kıyâmet günü onların arasında
Cebrâil aleyhisselâma dönerek, “O bizim Rabbimizdir. Bütün
dirilir. Hükmüm dışında birşey bekleyen, belâlara
ilmi, kudretinin kemâli, rahmeti ve şefkati ile benim hakkımda
karşı sabırlı olmayan, ni’metlere şükür yolunu
Yâ Dâvûd! Sevdiğinden birşey saklayan sevgili hiç görülmüş
tutmayan da benden başka ilâh arasın.”
müdür? iyi kimselerin, bana muhabbeti artar. Benim de onlara
her an artmaktadır. Beni arayan bulur. Benden başkasını
Bütün işleri Allahü teâlâya havale etmeyi anlatırken buyurdu
arayan, beni kaybeder. Kulumun en büyük işi benim
ki:
muhabbetim olursa, onu kendi zikrimle rahatlatırım. Onu
“Allahü teâlâ, bir hadîs-i kudsîde buyurdu ki:
“Hangi kul olursa olsun, belâ geldiği zaman,
kullara koşar da, onlardan yardım dilerse, bütün
yüce sebebler onun elinden çıkar. Bundan sonra,
o nefsinin elinde perişan olur. Bir kimse, belâya
düçâr oldukta, halkı atar da, bana koşarsa, o
istememiş olsa bile, her arzusunu yerine getiririm.
Bana duâ etmeye kalkmadan, her ihtiyâcını bilir
veririm.”
Bir rivâyete göre, Allahü teâlâ, Hazreti Davud’a (aleyhisselâm)
vahyetti ki; “Ey Dâvüd! Kullarımdan herhangi biri, yaratmış
olduklarımı bir yana atıp bana sığınırsa, bu hâlinden dolayı,
yedi kat semâ ve içindekiler, yedi kat yer ile içindekiler o
kimseye düşman olsalar, yine de onun için bir kurtuluş yolu
açarım, izzetime ve celâlime yemîn ederim ki, bu böyledir.
Yine izzetime, celâlime ve azametime yemîn ederim ki, bir
kimse beni bırakır da, mahlûkâtımdan herhangi birine gönül
bağlarsa, bütün sebeb yollarını keserim. Kalbini, hırs ve
içinden çıkılmaz meşgûliyetlerle doldururum. Ömrü, dünyânın
ömrü kadar da olsa, bitirip tüketemiyeceği ümitlerle
doldururum.” “Ey Dâvûd! O kimdir ki, bana duâ eder de
duâsını kabûl etmem? Kapımın, çalana açılmadığını kim
gördü? Mahlûkatımın arzu ettiklerini ben veririm. Onların her
istediği, bende mevcûttur. Bütün ümitlerin yeri benim. Bana
âşık olanların kalblerini, yeryüzünde nazargâhım kıldım. O
kalbleri, bana daha da yanaşsın ve fazla iştiyâk duysunlar
diye, her yandan boşalttım. Sâdece kendi sevgimi doldurdum.
Dostlarıma müjdele ki, onlara her an ni’metlerimi saçıyorum.
Bana şükrettikleri ve beni unutup başkalarına meyil
etmedikleri için bunu yapıyorum. Onlara hadsiz, hudutsuz
bana kavuşma arzusu veriyorum ki, bir an bile beni
unutmasınlar. Onlara ünsiyet (yakınlık) kapılarımı açtım. Bana
duâ etmeden isteklerini yerine getirdim, izzetime, celâlime
sever, aramızdaki mesafeyi kaldırır ve perdeyi aralarım.
Herkes gaflet içinde beni unutmuş iken, o ayık olur. İşte
bunlar, hakîkat ehlidirler. Sevgimi, kalbi ve dili ile beni
zikredene verdim. Kalbine muhabbetimi yerleştirdim. Benden
râzı olursan, ben de senden râzı olurum. Verdiklerime
şükredersen, iki cihanda azîz ederim. Gönderdiğim belâlara
sabır etmeyenler, bizden bir talepte bulunmasınlar. Ben bir
kulumu sevince, onun kalbini korkumla doldururum. Bana
kavuşmak için onu şevk sahibi yaparım. Bundan sonra o kul,
tâatıma cân-ı gönülden koşar. Dostlarımı, kubbelerimin altında
gizlerim. Onları, ancak sevdiklerime tanıtırım. Onlara
müjdeler, saadetler olsun. Beni unutanı bile unutmam, dâima
beni zikredeni hiç unutur muyum? Ben, cimrilere bile
ihsânlarımı bolca yağdırırken, nasıl olur da cömertlere cimrilik
ederim. Dileği olan kullarıma müjdele! Ben merhametliyim,
kullarıma acırım. Bana severek kulluk yapanı, Cennetime
koyarım. Bana kulluk etmiyeni de, Cehenneme hiç acımadan
atarım. İzzetime, celâlime yemîn ederim ki, ancak beni arzu
edenler, bana yakın olurlar. Beni seveni (imtihan için veya
derecelerini yükseltmek için) belâlara düçâr ederim. Benden
kaçmak isteyeni de yakarım. Günahkâr olanlara benim gafûr
(mağfiret edici, bağışlayıcı) olduğumu bildir. Korkarak bana
gelenlere azâb etmem. Beni severek geleni, ayrılık
üzüntüsüne sokmam. Utanarak bana yöneleni, kıyâmet günü
utandırmam. Cennetim, rahmetimden ümidini
kesmeyenleredir. Yaptığı hatâyı, benim affımdan daha büyük
bilenlere gadab ederim. Bir kimsenin cezasını hemen vermek
istesem, önce rahmetimden ümidini kesenleri cezalandırırım.
Fakat, acele etmek benim şânımdan değildir. Geceleri
sevdiklerimin kalbine tecellî ederim. Onlar, benimle huzûr
içinde kelâm ederler. Benim sevdiğim, hayra ehil olan kullara
saadetler olsun. Onların yeri ne kadar güzeldir.”
Allahü teâlâya olan sevgiyi anlatırken buyurdu ki:
yemîn ederim ki, onları Firdevs Cennetine koyup cemâlimi
Abdullah bin Zeyd anlattı: “Bir kış günü, karlar arasında yatan
göstereceğim. Ben onlardan, onlar da benden râzı oluncaya
bir kimse gördüm. Uyuyordu ve yüzünde ter damlacıkları
kadar iyiliklerimi onlara yağdıracağım. Yeryüzünde olanlara
vardı. Uyandırarak sordum, “Ey Âdemoğlu! Soğuk sana te’sîr
haber gönder. Beni sevenlerin sevgilisiyim. Benimle olmak
etmiyor mu?” Cevâbında, “Allahü teâlânın muhabbetiyle olana
isteyenlerle beraberim. Bana yakın olmak isteyenlerin can
soğuk te’sîr etmez” dedi. “Muhabbet nasıl olmalıdır?” dedim.
yoldaşıyım. Emîrlerime itaat edenlere, muti sıfatımla tecellî
“Kişinin kendi yaptığı az hatâyı çok görmek. Allahü teâlâdan
ederim. Beni, başkalarına tercih edenleri seçerim.
gelen küçük bir ihsânı büyük görmek” diye cevap verdi. “Bana
nasihat eder misiniz?” diye sordum. Cevâbında, “Bütün işlerini
zaman al” diye arzusunu bildirir. Melek-ül-mevt
Allahü teâlânın rızâsı için yap ki, Allahü teâlâ da senden râzı
de öylece rûhunu alır. Sonra o kimsenin Hafaza
olsun.”
melekleri gelip birbirlerine; “Bizim muhafaza edip
koruduğumuz sâlih bir arkadaşımız vardı. Artık
Allahü teâlâ, şükreden kullarına ni’metlerini
ondan ayrılma vaktimiz geldi. O çok iyi bir
artıracağını va’d etti. Belâlara sabr eden için,
arkadaş idi” derler. Vefât eden sâlih müslümana
Zümer suresi onuncu âyetinde meâlen; “Ancak
dönüp, “Ey imanlı, sâlih müslüman! Sen dünyâda
sabırlı olanların mükâfatı, bolca ve hesapsız
iken hep hayırlı, iyi işler yaparak âhıreti kazandın.
verilir” buyurdu. Feth-i Mûsulî’yi ( radıyallahü anh
Yolculuğun mübârek olsun” diyerek onu
) birgün sıtma nöbeti tuttu. Bu derdin kendisine
uğurlarlar. Sonra “Ey itaatkâr nefs! Rabbin
geldiğine şükredip, bin rek’at namaz kıldı.
senden, sen de ondan râzı olarak Rabbine dön.”
Buyurdu ki, “Ben O’nu nasıl hatırlayabilirdim ki,
(Fecr-27, 28, 29) meâlindeki âyet-i kerîmeyi
Rabbim, yaptığım günahları affetmek için sıtma
okurlar. Bundan sonra derler ki; “Allahü teâlâ
hastalığını ihsân etti.”
sana hayır ihsân eylesin. Sen dünyâda iken hep
Eshâb-ı Kirâmdan Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ), yolda
arkadaşlarına rastladı. Nereye gittiklerini sorunca, “Pazardan
evin ihtiyâçlarını almaya gidiyoruz” diye cevap verdiler. Bunları
hayrı severdin. Artık ona kavuştun. Şerden ve
şerli kimselerden nefret ederdin. Allahü teâlâ,
şimdi seni bütün arzularına kavuşturdu.”
dinleyen Hazreti Ebû Hüreyre, “Eğer mümkün olsa da, bana
Dâvûd-i Aclî ( radıyallahü anh ) vefât ettiğinde, cenâzesini
da ölüm alsanız. Allahü teâlâya kavuşma arzum pek
kabre doğru götürüyorlardı. Kabre yaklaşınca, kabrinden
ziyâdeleşti. Çok susadığımda, su içmeye olan ihtiyâcımdan
etrâfa çok güzel koku yayılmaya başladı. Herkes hayret etti.
çok, ölüme hasretim, ölüp, Allahü teâlâya kavuşmak bana çok
Definden sonra yetmiş gün bu güzel koku etrâfa saçılmaya
tatlı gelmektedir” buyurdu ve ağlamaya başladı. Hem ağlıyor,
devam etti. Zamanın sultanına hâdiseyi anlattılar. O, kabre bir
hem de, “Ey benim Allahım! Sen beni gördüğün hâlde, ben
başkasını daha defnettirdi. O zaman kabrin etrâfa koku
seni göremiyorum...” diyordu. Öyle çok ağladı ki biraz sonra
saçması kesildi.
düştü, bayıldı.
İbn-i Havari, bir kimseyi rü’yâda gördü. Allahü teâlâ ona öyle
Ey Oğlum! Allahü teâlânın, kalbi imân ve
muhabbetle dolu nice kulları vardır. Onlar, her an
ölümü beklerler. Bu bekleyiş, çok sevdiği
Rabbine kavuşmak içindir. Onlara, bu dünyâda
fazla kalmak çok ağır gelmektedir. Bu alçak
dünyâ, onlara zindandır. Hakîkî âleme, âhırete
göç edinceye kadar rahatlıyamazlar. Onlara ölüm
vakti geldiği zaman, Azrail aleyhisselâm yetmiş
makamlar, dereceler ihsan etmişti ki, nûru etrâfı güneş gibi
aydınlatıyordu. O kimseye, “Allahü teâlâ sana nasıl muâmele
eyledi?” diye sordu. O da, “Bizi affetti, ikram ve ihsânlarda
bulundu. Allahü teâlâ gafür-ur-rahîmdir (En büyük affedici,
bağışlayıcı, merhamet sahibidir)” diye cevap verdi. Bir
tavsiyesini istediğinde, “Allahü teâlâyı çok zikreden kimselerin
arasında bulun. Çünkü onlar, burada yüksek derecelere,
makamlara kavuşmaktadırlar” buyurdu.
bin melekle gelir. Bu durumu cenâb-ı Hak, Nahl
sûresinin otuzikinci âyetinde meâlen; “Onların
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretleri, “Burhân-ül-
canlarını melekler, hoş ve rahat oldukları hâlde
müeyyed” isimli kitabında, Eshâb-ı Kirâmı
alırlar” buyurarak bildirdi. Bu âyet-i kerîmede
anlatırken buyuruyor ki: Peygamber efendimizin (
bildirildiği gibi îmân sahiplerine Azrail
aleyhisselâm ) mübârek sohbetleriyle şereflenen
aleyhisselâm güzel bir koku ile gelir. En güzel
Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) en faziletlisi Sıddîk-ı
kıyâfetlere ve şekillere bürünür. Sâlih müslüman
ekber, Hazreti Ebû Bekr’dir. Sonra Fârûk-ı a’zam,
onu görünce, “Ey Melek-ül-mevt! Merhaba;
Hazreti Ömer’dir. Sonra Hazreti Osman ve
Emâneti almak için mi geldin?” diye sorar. O da,
Hazreti Ali’dir (r.anhüm). Eshâb-ı Kirâmın hepsi
“Rûhunu almaya geldim. Hangi şekilde dilersen,
hidâyet üzeredirler. Peygamber efendimiz (
o şekilde alırım” buyurur. Bunun üzerine sâlih
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîflerinde; “Benim
kimse, “Müsâade et, secdeye kapanayım da o
eshâbım, gökteki yıldızlar gibidir. Hangisine
uyarsanız hidâyet üzere olursunuz” buyurdu.
doğrulamak için o şeyi yaratır.” Allahü teâlâ,
Eshâb-ı Kirâmı çok sevmeli, onlara karşı dili
sevdiği kullarını yalancı çıkarmamak için, yemîn
muhafaza etmeli, şanlarına uymayan sözleri asla
ettikleri şeyleri bile yaratınca, duâlarını elbette
söylememelidir. Onları, lâyık oldukları şekilde
kabûl buyurur. Allahü teâlâ Mü’min sûresinin
medhetmeli, yüksek ahlâkları ile ahlâklanmalıdır.
altıncı âyetinde meâlen; “Bana duâ ediniz;
duânızı kabûl ederim” buyurdu. Duâların kabûl
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Ehl-i
olması için şartlar vardır. Bu şartları taşıyan duâ,
beytinin (mübârek hanımları, Hazreti Ali, Hazreti
elbet kabûl olur. Herkes bu şartları bir araya
Fatıma, Hazreti Hasen, Hazreti Hüseyn
getiremediği için, duâlar kabûl olmuyor. Bu
(r.anhüm) ve onların çocukları, torunları)
şartları yerine getiren velilerin, âlimlerin duâ
sevgisiyle kalbi doldurmalı, nurlandırmalıdır.
etmeleri için, onlara yalvarmak, şirk olmaz. Allahü
Onları sevmek, imânla ölmeye sebebdir. Allahü
teâlâ, söylenilenleri, sevdiklerinin rûhlarına işittirir.
teâlâyı sevenler, Habîbini de severler.
Onların hatırı için istenileni yaratır. Evliyânın
Peygamber efendimize muhabbet edenlerin,
rûhlarından yardım istenir. Çünkü, Allahü teâlânın
O’nun Ehl-i beytini de sevmeleri lâzımdır. Çünkü,
sevdiği kullarının rûhları, diri iken de, öldükten
“Kişi, sevdiği ile beraberdir” hadîs-i şerîfine göre,
sonra da, Allahü teâlânın verdiği kuvvetle ve izin
Ehl-i beyt, Peygamberimizle beraber olacaklardır.
ile, dirilere yardım ederler. Böyle inanarak
Onları sevenler, onları, kendi nefsine tercih
evliyâdan yardım istemek, Allahü teâlâdan
etmelidir. Onların önüne geçmemelidir. Böyle
başkasına tapınmak olmaz. Allahü teâlâya
muâmele etmekte, kişiye, hayır ve menfaat hâsıl
tapınmak, O’na inanmak, O’ndan istemek olur.
olur.
Aklı olan, bunu pek iyi anlar.
Evliyâya hürmeti anlatırken buyurdu ki: “Allahü teâlânın evliyâ
Hazreti İsa (aleyhisselâm), çamurdan kuş yaptı. Allahü teâlâya
kullarının üstünlüğünü kabûl etmeli ve onlara çok hürmet
duâ edip, kuşun canlanmasına ve ölen kimselere tekrar can
göstermelidir. Çünkü onlara, kıyâmet gününde korku ve hüzün
verilmesine sebep oldu. Peygamber efendimizin (
yoktur. Velî olan kimse, cenâb-ı Hakka pek fazla muhabbet
aleyhisselâm ) ayrılığına dayanamıyan Hannane ismindeki
besler, îmânları kemâl mertebesindedir ve takvâ üzeredirler.
hurma kütüğünün inlemesi meşhûrdur. Peygamber
Allahü teâlâ, evliyâsına zorluk göstermez. Ba’zı semâvî
efendimizin geçtiği yollarda, taşların, ağaçların selâm
kitablarda, “Benim evliyâ kullarımdan birine eziyet eden, bana
verdiğini, dost, düşman herkes söylemekdedir. Bütün
harp ilân etmiş olur” buyurulmaktadır. Cenâb-ı Hak, evliyâ
Peygamberlerde meydana gelen mu’cizelerden daha çok
kullarını korur, onlara eziyet edenlerden intikam alır. Onları
mu’cize Resûlullah efendimizde zuhur etmiştir. Evliyâda
sevenleri ise muhafaza eder, korur. Evliyâ ile beraber olmalı,
meydana gelen kerâmetler, Peygamber efendimizin
onları sevmelidir. Onlar hakkında kötü olan sözleri hiçbir
mu’cizelerinden bir cüz’dür.
zaman sarfetmemeli, sû-i zan etmeyip, hüsn-i zan içinde
bulunmalıdır.
Allahü teâlânın sevdiği kulları olan velîler, yalnız iken de,
herkesin yanında iken de, dînin emirlerinden kıl ucu kadar
Allahü teâlânın sevgili kulları olan evliyâyı vesile
ederek, cenâb-ı Haktan birşeyler istenebilir.
Onları vesile ederek ba’zı ihsânlara kavuşulursa,
bu yardımları ve ihsânları evliyâdan bilmemek
lâzımdır, ihsânı yapan Allahü teâlâdır. Çünkü
dahi ayrılmazlar. Allahü teâlâyı hiç hatırlarından çıkarmazlar.
Her işlerinde, Allahü teâlânın rızâsını tahsil etmek için
uğraşırlar. Gece namazlarına devam ederler. Bütün
amellerinde riyadan şiddetle kaçınırlar. Geçmiş günahları için
ağlarlar. Allahü teâlâya affı için yalvarırlar.”
veliler, kendiliklerinden birşey yapmazlar. Allahü
teâlâ onları çok sevdiği için, onların duâ ve hatırı
Ahmed Rıfâî hazretleri buyurdu ki:
ile yaratır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
bir hadîs-i şerîflerinde buyurdu ki; “Saçları
“Herkes bilir ki, dünyâ hayâldir ve dünyâda ne varsa hepsi yok
dağınık, kapılardan kovulan öyle kimseler vardır
olmağa mahkûmdur. Şeytanın vesveselerine aldanmamalı,
ki, birşey için yemîn etseler, Allahü teâlâ onları
kötü kimselerin dostluğundan şiddetle kaçınmalı, onlarla
sohbet etmemelidir. Yoksa sonu dünyâda pişmanlık, âhırette
“Eserlerin en makbûlü, aklen yüksek, naklen sahih (doğru),
ise üzüntü ve hasrettir. O hâlde bu kötü akıbetten
halkın din ve dünyâsına faydalı olanıdır.”
sakınmalıdır. Çünkü orada pişman olmak ve mazeret, behâne
kabûl edilmez.
“Az bir edebe sahip olmak, edebe aykırı olmayan ilim ve
amelden efdaldir. Kendi nefsini iyi idâre edebilen akıllıdır.
İnsan kabrinde amelleriyle başbaşa kalır. Onun için dünyâda,
Nefsini idâre edemiyen ve insanlara güzel muâmeleden gâfil
hayırlı işler, âhırette fayda sağlayacak ameller yapmalıdır.
olan câhildir.”
Günahlardan sakınmalı, dînin yayılması için gayret etmelidir.
Bütün işlerini iyi niyetlerle yapmalıdır. Helâl rızık kazanmalıdır.
“Yolumuz üç şey üzerine bina edilmiştir. Bunlar, istememek,
Fakirlere yardımcı olmalı, akrabaların ihtiyâçlarını
geri çevirmemek ve yığmamaktır (elde malı biriktirmemektir).”
karşılamalıdır. Yumuşak sözlü olmalı, herkesin anlayacağı
şekilde konuşmalıdır. İnsanlarla güzel geçinip, kimsenin
kalbini kırmamalıdır. Öksüzlerin işlerine yardım etmeli, çaresiz
kalanlara, dul kadınlara, yaşlı kimselere hizmet edip, duâlarını
almalıdır. Merhamet eden merhamet bulur.”
Âlimlere karşı hürmetli olmalı, onların huzûrunda edebi
muhafaza etmeli ve az konuşmalıdır. Onların hizmetiyle
şereflenmeyi büyük bir kazanç bilmelidir.”
“Bizim hâlimizden anlamayan, istifâde etmeyen, kavlimizden
(sözümüzden) hiç anlayıp istifâde edemez.”
“Hayırdan birşey öğrenirseniz, onu insanlara öğretiniz.
Böylece bu hayrın meyvelerinden istifâde edersiniz.”
Oğlu Sâlih’e “Eğer benim ilmimle amel etmezsen, ben sana
baba, sen de bana evlâd değilsin.”
“Kalb temiz olursa, dilden güzel sözler meydana çıkar. Çünkü,
kalbin mahsûlü, dilin sermâyesidir.”
“Dünyâ öyle bir topraktır ki, üzerindekini kendi besler, büyütür
ve yine onları kendisi yer. İbret ile bakıldığında, yerde halı gibi
serili olan bu toprakta, bizden önce gelip yaşayanların hep
uzvlarının olduğu görülür. Aslında bastığımız, toprak değil,
önce yaşayanların yüzleri, yanakları ve diğer a’zâlarıdır. İşte
dünyânın aslı budur. Bunu bilip, ona göre hareket etmek
lâzımdır.”
“Hikmetin başı Allah korkusudur.”
“Biriniz, hayır ile ilgili birşey öğrenirse, onu insanlara öğretmeli
ki, faydasına kavuşulsun, öğretme çoğaldıkça, kişiye faydası
daha da fazlalaşır.”
“Bir kardeş ki dünyâda faydalı olamıyorsa, âhırette hiç faydalı
olamaz.”
Evlenmek isteyen birisine buyurdu ki: “Bir kimse, Allahü
teâlânın rızâsı için evlenirse, bu kendisine yeter ve
kötülüklerden korunmuş olur.”
“Her gece semâdan çeşitli ihsânlar yağar. Fakat bu ihsânlar,
uyanık ve ayık olanlara dağıtılır.”
“Rızkın ne ise, ona kavuşursun, hiç üzülme. Hırsa da kapılma.
Çünkü hırslı olan kimse aradığını kolay kolay bulamaz. Kul,
kanâat sahibi olduğu zaman hürdür, ihtirâsa kapıldığında köle
sayılır. Kalbinden tamâ’ı çıkar ki, ayaklarındaki zincir
çözülsün.”
“Kıyâmet gününe hazırlan, çünkü gidişin Allahü teâlâyadır.”
“Dünyâ ya’nî Allahü teâlâ için olmıyan şeyler alçaktır. Onu
sevmek hatâdır. Bir anlık olan dünyâda ibâdet etmeye bak.
Dünyâyı isteyen aldanır, âhıreti isteyen mesrûr olur. Dünyâ
hatâların kaynağıdır. Âhıret ise, Allahü teâlânın mükâfatları
dağıtma yeridir. Dünyâ cefâ yeri, âhıret sefâ âlemidir.
Takvânın temeli, dünyâyı bırakmaktır.”
“Evlâdım! Kulluk esâsının birincisi, nefsi tanımaktır. Halbuki
onu tanıyan çok azdır. Onu tanımak şöyle dursun, varlığını
“Bir kimsede benlikden eser bulunduğu müddetçe, kemâl
kabûl edenler dahi kıymetli kimseler olarak kabûl edilir. Allahü
(olgunluk) mertebesine çıkamaz.”
teâlâ, nefsten daha ahmak, daha çirkin ve ondan daha pis
kokulu birşey yaratmadı, irfan sahipleri için, ondan daha dar
“Kendisinden daha fazla ilmi olan bir kimseyi görüp de, ondan,
bir zindan düşünülemez. Nefsini tanıyabilen, her tarafı emîn
kibir ve gurûrundan dolayı istifâdeye çalışmayan kimse, en
olan, tehlikelerden korunmuş bir kal’aya sığınmış olur.
büyük câhildir.”
Tanıyâmıyan, hattâ anlamak istemiyen için tehlike büyüktür.
Onu anlamadıkça, şerrinden kurtulmak mümkün değildir. Onu
Âyât-ı Hırz’ı ve duâlarını okumanın ba’zı şartları vardır. Abdest
anladıktan sonra, ma’rifet sahibi olunmaz.”
alıp yedi istiğfar ve onbir salevât okuyup, hastanın sıhhatine
niyet ederek, güneş doğduktan ve ikindi namazından sonra,
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretleri, “Ayât-ı Hırz” ismindeki
günde iki defa hasta üzerine okumalı, şifâ buluncaya kadar
risalesinde buyurdu ki:
(kırk gün) devam etmelidir.
“Eshâb-ı Kirâmdan Ubeyy bin Ka’b ( radıyallahü
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerinin, mü’minlerin îmânlarının
anh ) diyor ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm )
kemâle ermesi için gösterdiği yola Rıfâîlik adı verildi.
yanında oturuyordum. Bir köylü geldi. Kardeşinin
Kendisine tamamen bağlı olan, yolunu bozmıyan, ya’nî her
ağır hasta olduğunu söyledi. Peygamber
işinde, her sözünde dînimizin emir ve yasaklarına tâbi olanlara
efendimiz “Hastalığı nedir?” buyurdu. O köylü
da “Rıfâî” denildi. Fakat, zamanla diğer tarikatlar gibi bu yol da
“Cin çarpması” dedi. Peygamberimiz (
bozuldu. Dünyâya düşkün olanlar, dîni dünyalık arzularına âlet
aleyhisselâm ) “Kardeşini buraya getir” buyurdu.
edenler, Ahmed Rıfâî hazretlerinin isminden istifâdeye
Kardeşi gelip oturdu. Resûlullah ( aleyhisselâm )
çalıştılar. Şeyh ve tarikatçı olarak ortaya çıkıp, ağızlarına ateş
efendimiz, hastaya şu âyetleri okudu. Hasta
koymak, ağızlarından alevler çıkarmak, bir yanağına bıçak, şiş
hemen iyi olup, kalktı.” Hastaya okunan âyetler
sokup öteki yanağından çıkarmak, sokak ortasında yatarak
şunlardır: 1. Fâtiha sûresi, 2. Bekâra sûresi
üzerinden kamyon geçirtmek gibi işleri yaparak, kerâmet
başından dört âyet, ayrıca 163. ve 164. âyetleri,
sahibi olduğunu iddia edenler görüldü. Halbuki bunların
Âyet-el-kürsî, yine bu sûrenin son üç âyeti (284,
kerâmet ile hiçbir alâkası yoktur. Allahü teâlâ, Mûsâ
285, 286), 3. Âl-i İmrân sûresinin 18. âyeti, 4.
aleyhisselâm zamanında sihirbazların bulunduğunu haber
A’râf sûresinin 54. âyeti. 5. Mü’minûn sûresinin
veriyor ve sihir olduğunu beyân buyuruyor. Bu ve benzeri işleri
116. âyeti, 6. Cin sûresinin 3. âyeti, 7. Saffât
sihirbazlar da yapmaktadırlar.
sûresinin başından on âyet. 8. Haşr sûresinin
sonundaki üç âyet, 9. İhlâs sûresi, 10. Felâk
Allahü teâlâ herşeyi bir sebep ile yaratıyor. Bir iş yapmak,
sûresi, 11. Nâs suresidir.”
birşey elde etmek için, bu işin sebeplerine yapışmak lâzımdır.
Ahmed Rıfâî hazretleri, yine bu risalesinde buyurdu ki:
Meselâ buğday hasıl olması için, tarlayı sürmek, tohumu
saçmak, ekini biçmek lâzımdır, insanların bütün hareketleri,
“Kur’ân-ı kerîmden şifâ âyetlerini ve eserde bildirilen duâları
işleri Allahü teâlânın bu âdeti içinde meydana gelmektedir.
(Hadîs-i şerîflerde ve Eshâb-ı Kirâmın duâlarında geçenleri)
Allahü teâlâ, sevdiği insanlara, iyilik, ikram olmak için ve azılı
usûl ve şartlarına uyarak sırasıyla sar’a hastalarına, eli, ayağı
düşmanlarını aldatmak için, bunlara âdetini bozarak sebepsiz
tutmayan felçlilere, üç veya yedi gün okudum. Bi-iznillâhi teâlâ
şeyler yaratıyor. Peygamberlerden (aleyhimüsselâm), Allahü
hepsi, sıhhat ve afiyet buldu, şifâya kavuştular. Bir kâğıda
teâlânın âdeti dışında, kudreti ilâhiyye içinde meydana gelen
yazıp, sihire müptelâ olanların boyunlarına iyice katlayıp,
şeylere “Mu’cize” denir. Peygamberlerin mu’cize göstermesi
astım. Hepsi sihirden kurtuldular ve bir daha sihire
lâzımdır. Evliyâda, âdet dışı meydana gelen şeylere,
yakalanmadılar. Her kim, Âyât-ı Hırz’ı, duâları ile beraber
“Kerâmet” denir. Evliyânın kerâmet göstermesi lâzım değildir.
hergün okursa, ona sihir te’sîr etmez, insan ve cin
Bunlar, kerâmet göstermek istemez. Allahü teâlâdan utanırlar.
şeytanlarının şerrinden emîn olur. Kim onu yazıp birşeye
Veli olmıyanlardan meydana gelen âdet dışı şeylere “Firâset”
sarılmış olarak yanında taşırsa, çeşitli hastalıklardan, sihirden,
denir. Fâsıklardan, günâhı çok olanlardan zuhur ederse,
kerih olan (istenmeyen) her türlü şeyden emîn olur. Her kim
“İstidrâc” denir ki, derece derece kıymetini indirmek demektir.
duâları ile beraber okursa, duâsı müstecab olur ve arzu ettiği
Kâfirlerden zuhur edenlere ise “Sihir” ya’nî büyü denir.
herşeye kavuşur. Ayât-ı Hırz, muhkem kale, sağlam bir
burçtur. Kim bu kaleye girerse, korunmuş olur. Hülâsa her ne
Yaklaşık olarak son yüz seneden beri tarikat adı altında birçok
niyetle okursa, o niyetine kavuşur. (Ayât-ı Hırz, “Teshîl-ül-
şeyler uyduruldu. Hakiki İslâm âlimlerinin, Peygamber
menâfi” isimli Arabî tedâvi kitabının sonunda vardır.) Ahmed
efendimizden ve Eshâb-ı Kirâmdan alıp, bildirdikleri doğru yol
Rıfâî buyurdu ki: “Ayât-ı Hırz’ın bütün husûsiyetlerini yazmak
unutuldu. Dinde câhil olanlar, hattâ İslâmiyetin emirlerine
bu küçük risaleye sığmaz. Onun için bu kadarı ile iktifa edildi.
açıkça uymayanlar, şeyh ve tarikatçı Ünvanı alarak, zikir ve
ibâdet adı altında, dinimizin yasak ettiği birçok bid’atler ortaya
Yesi’de vefât etti. Kabri oradadır. Timur Hân, onun için
çıkardılar. Peygamber efendimiz buyuruyor ki: “Bir kimsenin
muhteşem bir türbe yaptırmıştır.
havada uçtuğunu ve deniz üzerinde yürüdüğünü, yahut ağzına
ateş koyup yuttuğunu görseniz, fakat İslâmiyete uymayan bir
Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ), daha çocuk iken
iş yapsa, kerâmet sahibiyim dese de, onu büyücü, yalancı,
kendisinde garîb hâller, yaşından beklenilmeyen
sapık ve insanları doğru yoldan saptırıcı biliniz!”
fevkalâdelikler meydana geliyordu. Hızır aleyhisselâm ile
görüşüp sohbet ediyordu. Çok küçükken annesinin, yedi
yaşında iken de babasının vefâtı ile, Gevher Şehnaz adındaki
ablasının yanında yetişti.
1) Mir’ât-ül-haremeyn cild-3, sh. 144
Bu sırada meydana gelen bir hâdise, Hâce Ahmed’in
2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 295
3) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 140
4) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-6, sh. 23
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 312
şöhretinin bütün Türkistan’a yayılmasına vesile olur.
Menkıbeye göre, o sırada Türkistan’da Yesevî adında bir
hükümdâr hüküm sürmekte idi. İdâresi altındaki topraklarda
yaşayan bütün velîleri toplatıp, onların duâlarının bereketi ile
önemli bir mes’eleyi halletmeyi düşünmüş. Toplanan velilerin
duâ ve niyazları neticesiz kalınca, acaba katılmayan veli var
mı, diye tahkîk ettirmiş. Tahkîk neticesinde Hâce İbrâhim’in
6) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1341
oğlu Ahmed’in, henüz çocuk denecek yaşta olduğu için
çağırılmadığı anlaşılmış. Bunun üzerine, haberci gönderilip
7) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 259
gelmesi istenmiş. Çocuk bu durumu ablasına danışınca
ablası, “Babamızın vasıyyeti var, senin tanınma zamanının
8) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 171
9) Tuhfet-ur-râgıb sh. 40
10) El-A’lâm cild-1, sh. 174
gelip gelmediğini, babamızın türbesi içinde bulunan ekmek
sofrası ta’yin edecektir. Eğer o sofrayı açabilirsen, tanınma
zamanın geldi demektir, var git!” demiş. Türbeye giden Hâce
Ahmed, sofrayı bulup açmış, oradan hükümdârın istediği yere
gelmiş. Veliler kendisini orada hazır beklemekte imişler. Hâce
11) Burhân-ül-müeyyed sh. 96, 106
Ahmed sofrada bulunan bir parça ekmeği, duâ etmeleri için
gösterince, veliler Fâtiha okumuşlar. O da ekmeği hazır
12) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 982
bulunanlara taksim etmiş, hepsine kâfi gelmiş. O toplantıda
velilerden, maiyet ve ordu erkânından dokuz bin kişi
13) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 132
bulunmakta imiş. Bu kerâmeti görenler, Hâce Ahmed’in
büyüklüğünü ve mertebesinin yüksekliğini anlamışlar. Hâce
Ahmed ise, sırtındaki babasından kalma hırkaya bürünerek,
duâsının neticesini beklemekte imiş. Birdenbire gök yüzünden
AHMED YESEVÎ
seller boşanarak, her yer suya garkolmuş, velîlerin seccadeleri
su üstünde yüzmeye başlamış. Ahmed hırkasından başını
Türkistan’da yetişen büyük velilerden. İsmi, Ahmed bin
çıkarınca, seller durmuş, güneş çıkmış. Hazır bulunanlar
İbrâhim bin İlyâs Yesevî olup, Pîr-i Türkistan, Hazret-i
baktıklarında, Karaçuk dağının ortadan kalktığını görmüşler.
Türkistan, Hazret-i Sultân, Hâce Ahmed, Kul Hâce Ahmed
Bu kerâmete şâhid olan hükümdâr, Hâce Ahmed’den, kendi
diye tanınır. Babası Hâce İbrâhim’in nesebi Hazreti Ali’nin oğlu
adının kıyâmete kadar bakî kalması için niyazda bulunmasını
Muhammed bin Hânefiyye’ye ulaşır. Soyu, Hazreti Fâtıma
dilemiş. Hâce Ahmed hazretleri de, “Âlemde her kim bizi
vâlidemize dayanmadığı için seyyid değildir. Annesi evliyâdan
severse, senin adınla bizi yâd eylesin” demiş. Bundan dolayı o
Mûsâ isimli bir zâtın kerîmesi olup, sâliha, mütteki ve afif bir
günden beri ikisinin ismi birlikte, “Ahmed Yesevî” şeklinde
hâtun idi. Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ) daha yedi yaşında
anılır olmuş.
iken babası vefât etti. Yetim olarak büyüdü. Doğum târihi
kesin olarak bilinememektedir. 562 (m. 1166) senesinde
Hâce Ahmed, Yesi’li olduğundan, Yesevî diye meşhûr olduğu
geliyor, erkeklerle birlikte oturuyorlar dediler ve bunu
kabûl edilmektedir.
kendilerine ma’rifet sayarak etrâfa yaydılar. Bu şâyi’ayı duyan
makam sahipleri, ba’zı müfettişler vazîfelendirerek bu durumu
Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ), Baba Arslan hazretlerinin
araştırmalarını emrettiler. Bu müfettişler, Ahmed Yesevî
talebesidir. Onun kalblere hayat ve huzûr veren sohbetlerine
hazretlerinin ders verdiği meclise gelip, gizlice araştırmalar
ve teveccühlerine kavuşmakla, kısa zamanda çok yüksek
yaptılar. Her şeyin, herkese açık olduğu bu yerde, insanlardan
makam ve derecelere kavuştu. Baba Arslan hazretlerinin
ve kanunlardan saklı uygunsuz bir şeyin bulunmadığını
vefâtından sonra, onun ma’nevî işâreti ile, Buhârâ’ya gitti.
gördüler. Söylenilenlerin tamamen asılsız olduğunu, bu zâta
Orada Ehl-i sünnet âlimlerinin en büyüklerinden Yûsuf-i
iftira etmek için uydurulduğunu bildirdiler.
Hemedânî’den ma’nevî ilimleri tahsil etti. İnsanlara ilim
öğretmek, doğru yolu göstermek için ondan icâzet (diploma)
Hâce Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ), kendisine iftira
aldı. O büyük zâtın halifelerinden oldu. Onun vefâtından sonra
edenlere bir ders vermek istedi. Bunların bulunduğu bir
bir miktar Buhârâ’da kaldı. Talebeleri yetiştirmeye başladı. Bir
meclise geldi. Elinde ağzı mühürlü bir kutu vardı. Orada
zaman sonra bu talebelerin terbiye ve yetiştirilmesini, Yüsuf-i
bulunanlara hitaben: “Baliğ olduğu günden bu âna kadar, sağ
Hemedânî’nin en büyük talebesi olan Abdülhâlık Goncdüvânî
elini avret mahalline hiç uzatmamış bir velî zât istiyorum. Kim
hazretlerine havale edip, kendisi tekrar Yesi’ye döndü. Burada
vardır? Bu mühim kutuyu ona teslim edeceğim” buyurdu. Hiç
talebe yetiştirmeğe başladı. Talebeleri her geçen gün
kimse çıkamadı. O sırada, Ahmed Yesevî’nin ( radıyallahü
çoğalıyordu. Büyüklüğü ve şöhreti kısa zamanda, Türkistan,
anh ) talebelerinden, Hâce Atâ isimli zât oraya geldi. Hâce
Mâverâünnehr, Horasan ve Harezm’e yayıldı. Kendisinde
Ahmed hazretleri kutuyu bu talebeye verip, bu kutuyu Horasan
daha çocuk yaşta iken başlıyan evliyâlık hâlleri ve dereceleri
ve Mâverâünnehr memleketlerine götürmesini emretti.
her geçen gün artıyordu. Zamanında bulunan âlimlerin ve
evliyânın en büyüklerinden, en üstünlerinden oldu. Hanefî
Talebe kutuyu alıp, bildirilen yere vardı. Her tarafa haber
mezhebinde idi. Zâhirî ve batınî bütün ilimlerde derin âlim idi.
salınıp, âlimler ve Hâce hazretlerine iftira edenler geldiler.
Yüksek babası ve diğer velîler gibi, o da devamlı olarak Hızır
Herkes, bu kutunun içinde ne olduğunu merak ediyordu. O
aleyhisselâm ile görüşür, sohbet ederdi. Büyüklüğü ve
talebe, toplananlara, bu kutuyu hocası Ahmed Yesevî
kerâmetleri herkes tarafından bilinirdi. Dîvân-ı hikmet isimli
hazretlerinin gönderdiğini söyleyip kutuyu açtı. Kutu açılınca,
eserinde, yedi yaşından elli yaşına kadar geçen zaman içinde
herkes gördükleri manzara karşısında donakaldılar. Kutunun
kavuştuğu ilâhi tecelliler ve çok yüksek dereceleri gayet edib
içinde bir miktar ateş ve bir miktar da pamuk vardı. Ateş
bir lisân ile çok güzel anlatmıştır.
kıpkırmızı olarak duruyor, pamuğa birşey olmuyordu. Bu hâli
gören herkes hayretler içinde kaldılar. Hâce hazretlerinin bu
Ahmed Yesevî hazretleri vakitlerinin bir çoğunu Allahü teâlâya
kerâmeti karşısında, onu sevenlerin muhabbeti daha da arttı.
ibâdet ve tâat etmekle, talebelerine zâhirî ve bâtınî ilimleri
Kendisine muarız olanlar da hatâlarını anlayıp tövbe ettiler.
öğretmekle geçirirdi. Çok kısa bir zaman ayırarak, kaşık ve
Hazreti Hâceye hediyeler gönderip kendisinden özür dilediler.
kepçe yapardı. Bir öküzü vardı. Bu öküzün sırtına bir heybe
Bunların çoğu Hâce hazretlerinin talebesi oldular.
asar, içine de yaptığı kaşık ve kepçeleri koyardı. Bu öküz
pazara çıkar, istiyenler kaşık veya kepçe alırlar, ücretlerini
Merv şehrinde Mervezî nâmında bir müderris var idi ki, Ahmed
yine heybeye koyarlardı. Ücretini vermeyen olursa, öküz o
Yesevî hakkında söylenilen uygunsuz ve uydurma sözler ona
kimsenin peşini bırakmaz, nereye gitse peşinden o da giderdi.
kadar gitmişti. Bu yalanlara aldanıp, kendisini (güya) imtihan
Aldığı şeyin ücretini heybeye koymadıkça, o kimsenin
etmek, şüphesini gidermek niyetiyle, ma’iyyetine dörtyüz
yanından ayrılıp başka yere gitmezdi. Öküz, akşam olunca
müşavir ve kırk tane de müftü alarak yola çıktı. Her tarafta
Hâce Ahmed hazretlerinin evine gelirdi. Hâce hazretleri
talebeleri olduğunu, her zaman sohbetinde binlerce kişinin
heybedeki paraları talebelerinin ihtiyâçları için sarfederdi.
hazır bulunduğunu öğrenmişti. “Ben üçbin mes’ele
ezberledim. Hepsine ayrı ayrı suâl sorar, onları imtihan
Ahmed Yesevî hazretlerinin şöhreti, kerâmetleri her tarafa
ederim” diye düşündü. Bu sırada Ahmed Yesevî hazretleri
yayılıp, talebelerinin sayısı yüz bine yaklaşınca, kendisini
hânekâhında bulunuyordu. Talebesi Muhammed Dânişmend’e
çekemeyenler, Allahü teâlânın evliyâsına düşman olanlar, bu
“Bakar mısın, bize kimler geliyor?” buyurdu. Mervezî’nin
zâta iftira edip, sohbet meclislerinde örtüsüz kadınlar da
ma’iyyetiyle birlikte hafızasında üç bin mes’ele ile geldiğini
bildirdi. Hâce hazretlerinin emri ile Muhammed Dânişmend, o
şeklinden, normal hâline döndü. Bu duruma çok teaccüb eden
üçbin mes’eleden binini, Mervezî’nin hafızasından sildi. Sonra
tüccâr, kendisini kurtaran bu zâtın ellerine sarılıp çok teşekkür
talebelerinden Süleymân Hakîm Atâ’ya aynı şekilde emretti. O
etti ve malının yarısını bu zâta verdi.
da öyle yaptı. Mervezî, hafızasında sâdece bin mes’ele kalmış
olarak Yesi’ye geldi. Hâce hazretlerinin yanına gelip, “Allahın
Hâce hazretleri istenilen yere geldi. Bir zaman oradakilerle
kullarını doğru yoldan ayıran sen misin?” dedi. Hazreti Hâce,
sohbet edip, sonra memleketine döndü. Nehirden kurtardığı
hiç kızmadı. Karşılık da vermedi. “Şimdilik üç gün misâfirimiz
tüccârın verdiği parayı da, talebelerinin ihtiyâçlarına sarfetti.
ol! Ondan sonra görüşürüz” buyurdu. Üç gün sonra bir kürsü
kuruldu. Mervezî kürsüye çıktı. Hâce Ahmed hazretleri,
Muhammed Hakîm Atâ’ya tekrar emredip, o bin mes’eleyi
Mervezî’nin hafızasından silmesini emretti. Hakîm Atâ da öyle
yaptı. Mervezî, kürsü üstünde birşeyler konuşmak istedi.
Fakat hafızasında hiçbir mes’elenin bulunmadığını anladı.
Nihâyet, defterini açıp oradan okumak istedi. Fakat defterinin
sahifelerindeki yazıların da silinmiş olduğunu gördü. Sahifeler
bomboş idi. Bu hâli gören Mervezî, kusurunu anlayıp hemen
orada tövbe etti. Bütün ma’iyyetiyle beş sene kaldı. Çok
mertebelere, yüksek derecelere kavuştu. Ahmed Yesevî (
radıyallahü anh ) bunu, yanında beş kişi ile beraber, insanlara
Allahü teâlânın dinini doğru olarak anlatmak vazîfesiyle
Horasan’a gönderdi. Bunlar; Muhammed, Seyfeddîn,
Sa’deddîn, Behâüddîn ve Kemâl isimlerindeki talebeleri idi.
Oraya gidip halkı irşâd ettiler (r.aleyhim).
Horasan’da bulunan evliyâ, Ahmed Yesevî hazretlerinin
büyüklüğünü, üstünlüğünü bildikleri ve ona olan muhabbet ve
bağlılıklarının daha da artması için, kendisiyle görüşmek,
sohbetinde bulunmak istediler. Büyük bir toplantı tertîb ettiler.
Hâce hazretlerini de bu toplantıya da’vet etmek için, evliyâdan
birini Yesi’ye gönderdiler. Allahü teâlâ, evliyâsını çok sevdiği
için, onlara diğer insanların yapmaktan âciz oldukları birçok
şeyleri kolay kılmıştır. Meselâ, bir anda bir yerde, biraz sonra
oraya çok uzak olan başka bir yerde bulunabilirler. Veya aynı
anda başka başka yerlerde görülebilirler. Bu, Allahü teâlânın
bir ihsânıdır, işte, Ahmed Yesevî hazretlerini toplantıya da’vet
etmek üzere yola çıkan velî, Allahü teâlânın izni ile turna
misâli uçarak Yesi’ye doğru geliyordu. Hâce hazretleri bu hâli
keşfederek, yanına talebelerinden ba’zılarını aldı. Bunlar da
turna şeklinde uçmaya başladılar. Nihâyet, Semerkand
yakınlarında bir nehir üzerinde karşılaştılar. Bu sırada aşağıda
büyük bir tüccâr, nehirden geçerken akıntıya kapılıp, malı ve
hayvanları suya gitti. Bu tüccâr, su içinde boğulmamak için
gayret ederken, bu sudan selâmetle kurtulması hâlinde, kalan
malının yarısını Allah rızâsı için vereceğini nezretti (adadı).
Hâce Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ), Allahü teâlânın izni
ile tüccârın sıkışık ve zor durumunu keşfederek aşağıya indi.
Boğulmak üzere olan tüccârı çekip sahile çıkardı. Sonra turna
Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ), daha çocukluğundan
itibâren, Resûlullah efendimizin sünnetine tam tâbi olmakta hiç
gevşeklik göstermemişti. 63 yaşına geldiği zaman, Resûlullah
efendimiz o sene âhırete teşrîf ettiklerinden, 63 yaşından
sonra yeryüzünde bulunmayı kendisine münâsip görmeyip yer
altında kendisine mahsûs bir hücre yaptırdı. Oraya merdiven
ile inilirdi. Mezar misâli olan o yerde, vefât edinceye kadar,
devamlı sûrette, ibâdet ve tâat ile ve Allahü teâlâyı
düşünmekle meşgûl oldu. Talebelerine ilim öğretmeye de
orada devam etti. Kendisini vefât etmiş, kabre konmuş şekilde
hissederek, bambaşka bir huşû’ ile ibâdetlerini yaptı. Burada
evliyâlık yolundaki makam ve dereceleri kat kat arttı. 63
yaşından, vefât ettiği 125 veya 133 yaşlarına kadar, orada
ibâdet etti.
Zamanın hükümdârı Kazan Hân, Ahmed Yesevî hazretlerinin
Cum’a namazını nerede kıldığını merak edip, Hâce’nin
talebelerinin en ileri gelenlerinden Muhammed Dânişmend’i
ona gönderip sordu. Bu sırada müezzinler Cum’a namazı için
ezan okuyorlardı. Talebe, Hâce’nin huzûruna vardığında
henüz bir şey söylemeden, “Gel elimden tut! Cum’a namazına,
bugün seninle beraber gidelim” buyurdu. Talebe “Peki
efendim” deyip hocasının elinden tuttu. O anda kendilerini,
büyük bir câmi içinde saflar arasında oturuyor gördü. Talebe,
namazdan sonra hocasını ne kadar aradıysa da bulamadı.
Câminin kayyımı, talebenin bu telâşlı hâlini görünce ona “Ey
derviş! Burası Mısır’dır ve bu câmi Câmi-i Ezher’dir. Senin
hocan, nice zamandır Cum’a namazlarını burada kılar” dedi.
Talebe bir hafta orada kaldı. Ertesi Cum’a namazında hocası
ile buluşup, namazdan sonra bir anda Yesi’ye geldiler. Hâce
hazretleri, talebesine gördüklerini gidip Kazan Hân’a
anlatmasını söyledi. Talebe, Kazan Hân’ın yanına gelip
başından geçenleri bir bir anlattı. Halbuki Kazan Hân’ın
kendisini Hâce hazretlerine gönderdiği sırada başlıyan ezan,
henüz bitmemişti. Kazan Hân ve orada bulunanlar, Hâce
hazretlerinin bu kerâmeti karşısında birşey diyemediler. Onun
büyüklüğünü, üstünlüğünü daha iyi anladılar.
Yesi şehrine yakın bir yerde, Sabran (Savran, Şûrî) diye bir
anh ) gördü. Kendisine; “Ey yiğit’ Buhârâ’ya çabuk git!
kasaba vardı. Bura ahalisinin çoğu hıristiyan olup, müslüman
İnşâallah orada sana fetih nasîb olur. Senin başından çok
Yesi halkına ve bilhassa Ahmed Yesevî hazretlerine çok
hâdiseler geçse gerek. Zâten oradaki insanlar da senin
düşmandı. Ahmed Yesevî hazretlerinin büyüklüğü, kerâmetleri
gelmeni bekliyorlar” buyurdu. Timur Hân uyanınca, bu
etrâfa yayıldıkça ve ona bağlı olanların sayılan her geçen gün
müjdeye çok sevinip, Allahü teâlâya şükretti. Ertesi gün
arttıkça, Sabranlılar daha çok rahatsız oluyorlar Hâce
Türkistan hâkimine çok para verip, Ahmed Yesevî (
hazretlerine olan düşmanlıkları daha da artıyordu.
radıyallahü anh ) türbesi üzerine çok mükemmel bir türbe
yaptırması için emir verdi. O da, hakîkaten çok güzel bir türbe
Birgün Hazreti Hâce’ye iftira etmek istediler. Bir yere
yaptırdı. Bugün hâlâ bu türbe bütün haşmetiyle durmaktadır.
toplandılar, içlerinden birinin öküzünü getirip mezbahada
kestiler. Sâdece ayaklarını bıraktılar. Ertesi gün de kadıya
İngiliz müsteşriki Dr. Eugene Schuyler’in yazdığı Türkistan
gidip şikâyet ettiler. Öküzlerinin çalındığını, mezbahada
seyahatnamesi isimli eserinde, Hâce Ahmed Yesevî’nin (
kesildiğini, kanları akarak acele ile götürüldüğünü, kan izlerini
radıyallahü anh ) câmii ve Timur Hân tarafından kabri üzerine
ta’kib ettiklerini, öküzlerinin Ahmed Yesevî’nin ( radıyallahü
yaptırılan muhteşem türbesi hakkında özetle diyor ki: “Bu
anh ) tekkesine girdiğini anladıklarını bildirdiler. Kâdı izin verip,
büyük câminin arka kısmında türbeli ikinci bir mescid daha
Hâce’nin tekkesine girip, öküzlerini arayabileceklerini
ilâve edilmiş durumda olup, câminin dış avlu kapısı fevkalâde
bildirmesi üzerine, gelip durumu bildirdiler. Hazreti Hâce, kalb
büyük ve kemerlidir. Kapının yanında penceresiz olarak, üstü
gözleri ile ve yüksek firâseti ile, iftiracıların hazırladıkları çirkin
çentikli olarak yükselen iki tane yuvarlak kule yükseliyor.
tertîbi görmüş ve anlamıştı. Talebeler bundan habersiz
Kapının, büyük bir san’at eseri olarak işlenmiş iki katlı tahta
olduklarından, çok şaşırdılar. Nihâyet içeri girmelerine izin
kapısı üzerinde bir pencere vardır. Duvarlar işlenirken, iyi
verildi. İftiracılar, doğruca gece bıraktıkları öküzün yanına
pişmiş dört köşeli tuğlalar kullanılmıştır. Kufi yazılarla
vardılar. Tam maksatlarına kavuşmuş olduklarını
süslenmiş olan kubbe, binayı daha da güzelleştirmektedir.
zannediyorlardı ki, Hâce hazretlerinin kerâmeti tecelli edip,
Zelzeleler ve sâir sebeblerle çoğu yerlerinin dökülmüş, harabe
iftiracıların hepsi bir anda köpek oldular. O öküz etine hücum
hâline gelmiş olduğu bu muazzam bina, ilk hâlinde kimbilir ne
edip hemen bitirdiler. Böylece esas halleri anlamış oldu.
kadar daha güzeldi?
Yine birgün aralarında anlaşıp, Hâce’yi hırsızlıkla itham
Câminin avlusunda çok güzel bir medrese var. Arka kısmında
etmeye karar verdiler. Bir sığırı kesip parçaladılar ve gece
bir kubbe, içinde Arslan Babâ’nın, Ahmed Yesevî’nin ve hanım
gizlice Hâce’nin hânekâhının bir yerine bıraktılar. Hazreti
efendisinin bulunduğu türbe var. Burada başka kimselerin
Hâceden başka hiç kimse de, bunların yaptıklarını
bulunduğu da söylenilmektedir.”
farketmediler. Ertesi gün bu sığırı aramak behânesi ile, o
kasaba halkından bir çok kimse tekkenin önünde toplandılar.
Türkistan’ın her tarafından akın akın gelerek Hâce
Sığırlarını aramak için içeri girmek istediklerini söylediler.
hazretlerinin türbesi ziyâret edilmekte, Câmi-i hazret isimli bu
Hâce hazretleri çok müteessir olup, bu ahmakların
câmide namaz kılınmaktadır.
yaptıklarına çok üzüldü ve “Girin köpekler! Girin itler!” diye
söyledi. Gelenler, hep birden içeri girdiler. Hâce hazretlerini
üzmenin dünyâdaki çok ufak bir cezası olarak, hepsi birer
köpek şekline girip, parçalanmış sığır etine hücum ettiler. O eti
yiyip bitirdiler. Bu hâle düştüklerine çok üzülüp, mahcûb ve
pişman olduklarını bildirdiler. Hâce hazretleri merhamet edip,
bunları eski hâline çevirdi. Fakat bu hainliklerine bir alâmet
olmak üzere, vücûdlarında bir belirti kaldı. Hattâ bu belirti hâli,
onlardan çocuklarına dahi intikâl etti.
Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ) halifelerinden Seyyid
Mensûr Atâ ( radıyallahü anh ), Hâce hazretlerinin yer altında
bulunan ve “Çilehâne” denilen hücresini görünce ilk defa çok
üzüldü. Bu dar yerde, çok sıkıntılı bir hâldedir herhalde diye
düşündü. Böyle düşünce içinde iken birdenbire gördü ki, o
daracık zannettiği yerin bir ucu doğuda, diğer ucu ise batıda.
Bu hâl karşısında kalbinden geçirdiklerinin yersiz olduğunu
anlayıp, kendi kendine dedi ki; “Allahü teâlâ, evliyâsına sıkıntı
çektirmez. Diğer insanların onlarda sıkıntı görmeleri, çok acı
Emîr Timur Hân, Buhârâ’ya gitmek üzere yola çıktığında
çekiyor zannetmeleri, hakîkatte onlar için bir ni’mettir. Bu
Türkistan’a uğradı. Hızır aleyhisselâm da beraberlerinde idi.
saadet sahibleri, görünüşte çok acı zannedilen o sıkıntılardan
Timur Hân, orada rü’yâsında Ahmed Yesevî’yi ( radıyallahü
öyle zevk ve tad alırlar ki, iyiliklerinde o tadı duymazlar. Allahü
teâlâ, bu mübârek veli kulu için, daracık bir hücreyi çok geniş
ufak bir işâreti ile bütün mal ve mülkünü onun emrettiği yere
yapar. Ma’nevî bakımdan Öyle lezzetler, tadlar ihsân eder ki,
feda etmeye hazır olmalı, bunda en ufak bir tereddüt hâli
zâhir olarak çektiği sıkıntılar, o lezzetler yanında hiç kalır.
bulunmamalıdır. 8. Hocasına âit husûsî hâl ve sırları tutmasını
Onun rûhu, zevk ve neş’eden uçmaktadır. Vücûdunu bin
bilmeli, bunları uygun olmayan şekilde ifşa etmekten çok
parçaya bölseler ne gam...”
sakınmalıdır. 9. Hocasının bütün hareketlerini, sözlerini ve
nasihatlerini dikkatle ta’kib etmeli, bunda ve bunlara uymakta
Hâce Ahmed Yesevî’nin ( radıyallahü anh ) yetiştirdiği
kaçamak ve gevşeklik yapmamalıdır. Bunları yapmakta
talebelerin her biri bir memlekete giderek, İslâmiyeti doğru
ihmalkâr davranmanın zararlarını düşünmelidir. 10. Allahü
olarak öğretip yayıyorlardı. Hâce hazretlerinin talebelerinden
teâlâya kavuşmak yolunda, kendisini vesile, vâsıta yaptığı
bu şekilde olanlar ve Moğolların katliâmından kaçıp kurtulmak
hocası için, her fedâkârlığı yapmağa hazır olmalıdır. Onu
sûretiyle Anadoluya gelenler çok olmuş, onun yolu Anadolu’da
sevenlere dost olmalıdır. Onu sevmeyenlere, onun
da tanınmış ve yayılmıştır.
sevmediklerine ve istemedikleri şeylere meyl ve muhabbet
Hâce hazretleri, herkese iyilik eder, kendisinden hiç kimseye
etmeyi öldürücü zehir bilmelidir.
rahatsızlık gelmezdi. Bütün insanların saadeti, rahatları için
Ahmed Yesevî hazretlerinin en mühim eseri, “Dîvân-ı
gayret ederdi. Dergahı fakir ve yoksullar, yetim ve çaresizler
hikmet”tir. Bu eserde, o zamanda kullanılan ve herkesin
için sığınak yeriydi.
anlıyabileceği sâde bir lisan ile söylenmiş manzûmeler vardır.
Anadolu’nun, Türklere yurt olması için büyük gayretler
gösterdi. Telkinleri ile, adetâ Alparslan’ın Malazgirt zaferini,
Anadolu’nun Müslüman Türklere yurt olmasını daha önceden
hazırlamış oldu.
Tasavvuf yolunda Ahmed Yesevî hazretlerine bağlananların
ba’zı bariz husûsiyetleri vardır. Yeseviyye yolunda bulunan bir
müridin, riâyet etmeleri mecbûrî lâzım olan belli başlı edebler
şunlardır: 1. Kendisinden dinini öğrendiği üstadının, talebelerin
hepsinden efdal olduğunu bilmek ve ona tam tâbi ve teslim
olmak. Ona uyarak, onun huzûrunda hergün çeşit çeşit
yemekler yemek, geceleri uyumak, ona uymaksızın kendi
anlayış ve görüşüne uyarak, geceleri nafile namaz kılmaktan
ve gündüzleri nafile oruç tutmaktan farksız hattâ daha
fâidelidir. Çünkü birincisinde, tâbiiyyet ve teslimiyyet var.
İkincisinde ise, kendi bildiğine göre hareket etmek vardır. 2.
Mürîd gayet uyanık, zekî ve dikkatli olmalı ki, hocasının
sözlerinden, rumuzlarından ve işâretlerinden hemen
anlıyabilsin. 3. Hocasının bütün sözlerinden ve işlerinden râzı
Bu manzûmelerin konuları umûmiyetle şunlardır: insanları
müslüman olmaya teşvik edici, Muhammed aleyhisselâmı
öven, O’na tâbi olmakla çok yüksek derecelere kavuşmuş olan
velilerin hâllerinin anlatıldığı kısımlardır. Eserde, Muhammed
aleyhisselâma ümmet olmanın büyük se’âdet olduğu, insanı
se’âdet-i ebediyyeye kavuşturan İslâmiyet yolunda
bulunmanın kıymeti, Allahü teâlâyı ve O’nun dostlarını
herşeyden çok sevmenin lüzumu, âhırete, Cennet ve
Cehenneme inanmanın ve onlara hazırlanmanın ehemmiyeti,
dünyânın geçici olduğu, buradaki lezzetlere, zevklere, mal,
mevki, görünüş ve gösterişlere aldananların zavallılıkları çok
güzel dile getirilmiştir. Herkes tarafından anlaşılması gayet
kolay olan bu şiirler çok rağbet görmüş, kısa zamanda çok
uzaklara kadar yayılmıştı. Ahmed Yesevî hazretleri, bu şiirleri
ile İslâmiyete çok hizmet etmiş, binlerce insanın müslüman
olup saadete kavuşmasına vesile olmuştur.
Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki:
“Ey Dostlar! Sakın ola ki, câhil olanlarla dostluk kurmayınız.”
ve ona itaatkâr olmalıdır. 4. Hocasının husûsî hizmetinde veya
bildirdiği, emrettiği bir hizmeti yaparken gayet atîk, dikkatli,
“Akıllı ve uyanık kimse isen, dünyâya hiçbir zaman gönül
ağırbaşlı olmalı, fakat ağır canlı olmamalıdır. İsteksizlik,
bağlama. Şeytan seni kandırıp, dünyâya meyletmeni temin
gevşeklik hâli, hocasının rızâsızlığına sebeb olabilir. Onun
ederse, artık seni idâresi altına almış demektir. Bundan sonra
rızâsızlığı ise, silsile yoluyla Peygamber efendimize,
seni felâketlerden felâketlere sürükler de haberin bile olmaz.”
dolayısıyla Allahü teâlâya gider. 5. Sözünde sağlam, güvenilir
ve va’dinde sâdık olmalıdır. Hocasının büyüklüğü husûsunda
“Himmet kuşağını çok kuvvetli bir şekilde beline sarmayan
hiçbir zaman şek ve şüpheye düşmemeli ki, Allah korusun, bu
insan, dünyâya olan meyl ve muhabbetten kurtulamaz. Allah
hâl hüsrana sebeb olur. 6. Ahde vefa ve hocasına olan
yolunda göz yaşları dökerek ağlamadıkça, Allahü teâlâya âit
tâbiiyyet ve teslimiyyetinde çok sağlam olmalıdır. 7. Hocasının
ince sırlara kavuşamaz ve bu yolda hiç ilerleyemez.”
“İslâmiyetin emir ve yasaklarına uymakta gevşek davranan
kimse, insanı Allahü teâlâya kavuşturan yolda ilerleyemez.
Gönlü ve kalbi ile dünyâ düşüncelerinden sıyrılıp, yalnız
Allahü teâlâya yönelmedikçe, hakîkat meydanında bulunmak
mümkün değildir. Bunlar hakkı idrâk etmekten uzaktırlar.”
“Ey dostlar! Bir kimse, Allahü teâlânın aşkı ile yanıp
yoğrularak, bu deryanın çok mahir bir dalgıcı olmadıkça,
bundan çok daha derin olan vahdaniyet denizine giremez. Zira
1) Reşehât sh. 14
2) Cevâhir-ül-ebrâr sh. 74
3) Dîvân-ı Hikmet
4) Künh-ül-ahbâr cild-5, sh. 54
ki, ona girmek için çok usta bir dalgıç olmak lâzımdır.”
5) Nefehât-ül-üns sh. 487
“Gönlünde Allahü teâlânın aşkını taşıyanlar, dünyâ ile
6) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 133
tamamen alâkalarını kesmişlerdir. Halk içinde Hak ile olurlar.
Bir an Allahü teâlâyı unutmazlar.”
“Ahkâm-ı İslâmiyyeyi tam bilmeyen, tatbik etmeyen bir kimse,
evliyâlık yolunda bulunmağa kalkarsa, bunun îmânını şeytan
AKÎL (UKAYL) EL-MÜNBİCÎ
çalar. Emîr ve yasaklara uymakta gevşek olanlar, sonra da
evliyâlık yolunda bulunduğunu, ilerlediğini, hattâ kendisinde
Şam’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Derviş olmak için
ba’zı hâllerin meydana çıktığını zanneden kimseler bu
Ömeriyye’ye giden Ukayl el-Münbicî, orada derviş değil,
noktada çok yanılırlar. Bu hâllerinin rahmânî olduğunu
mürşid oldu. Sohbetlerinde birçok âlim ve velî yetişti. Adiy bin
zannederler. Halbuki bilmezler ki, abdestte, namazda alış-
Müsâfir bunlardandır. Ukayl hazretlerinin doğum ve vefât
verişte öyle noksanları vardır ki, yediği içtiği haramdır.
târihleri hakkında kesin bir bilgi yoktur. Görüştüğü âlimler ve
Kendisinde var zannettiği o hâller, şeytanın oyunudur. Şeytan
yetiştirdiği talebelerden, onun altıncı asırda vefât ettiği
onu idâresine almış, istediği gibi hareket ettirmekte, o ise velî
anlaşılmaktadır. Ukayl el-Münbicî kırkdokuz sene ömür sürdü,
olduğunu zannetmektedir. Bunlar ne kadar zavallı ve
Münbic’de vefât etti. Kabri meşhûr olup, ziyâret mahallidir.
bedbahttırlar.”
Büyük âlim Ukayl’ın davranış ve konuşmaları hikmetli idi.
“Çeşitli günahlar sebebiyle, paslanmış bir hâl alan gönüller için
Birgün, Şeyh Mesleme hazretlerinin talebelerinden birkaçı ile
çâre şudur ki, Allahü teâlâya çok tövbe, istiğfar etmeli. Her
birlikte Fırat nehri kenarına geldiler. Herbiri seccadesini su
zaman Allahü teâlâyı düşünmeli, O’nun râzı olduğu, beğendiği
üzerine serip üstüne binerek karşıya geçtiler. Ukayl el-Münbicî
işleri yapmalı, hiçbir zaman O’ndan gâfil olmamalıdır.”
de seccadesini serdi. Üzerine oturmasıyla suya battı ve bir
“Malının çokluğu dillere destan olan Karun bile, malının
müddet sonra karşı kıyıdan çıktı. Fakat üzerinde en küçük bir
hayrını, fâidesini göremedi. Nihâyet toprak altında yok olup
yaşlık görülmedi. Talebeler, bu durumu gidip hocaları Şeyh
gitti.”
Mesleme hazretlerine arzedince, buyurdu ki: “O, rahmet
deryasına dalanlardan biridir.” Bu sebeple ona Gavvâs dendi.
“Kâfir bile olsa, hiç kimsenin kalbini kırma. Kalb kırmak, Allahü
teâlâyı incitmek demektir.”
Ukayl el-Münbicî, şarktaki köylerden birinde iken, başka bir
yere gitmek istedi. Kaldığı köyün minaresine çıktı ve halka
“Nefse uymak yolunda bulunan kimse rüsvâ olmuştur. Artık,
seslenip oraya çağırdı. Halk oraya toplanınca, minarenin
yatarken, kalkarken onun yoldaşı şeytandır.”
şerefesinden kendisini hava boşluğuna bıraktı ve derhal
uçmaya başladı. Peşinden gidenler onu Münbic denilen köyde
“Garîblere merhamet etmek, Resûlullahın ( aleyhisselâm )
buldular. Bu sebeple de kendisine Tayyar (havada uçan)
sünnetidir. Nerede bir garîb görsen, ona olan merhametinden
denildi.
dolayı gözyaşların akmalıdır.”
Birgün Münbic’de bir dağ kenarında idi. Yanında da sâlih,
“Gönlü kırık, zavallı ve garîb birini görsen, yarasına merhem
temiz kimselerden müteşekkil bir topluluk vardı. Bunlardan
ol. Onun yoldaşı ve yardımcısı sen ol.”
biri, “Sâdık bir kul olmanın alâmeti nedir?” diye sordu. Ukayl
el-Münbicî de, “Sâdık bir kul, bu dağa hareket et dese, hareket
“İddiacı, herşeyde kendini ileri sürer ve gösterir. Böyle
eder” buyurdu. O esnada dağ sallanmaya başladı. Yine
kişilerden sakınmak lâzımdır.”
oradakilerden biri, “Tasarruf sahibi olmanın alâmeti nedir?”
diye sorunca, “Karadaki hayvanlar, denizdeki balıklar
“Nefsinin arzu ve istekleriyle mücâdele eden kimse, Allahü
toplansınlar dese, derhal toplanırlar” buyurdu. Daha sözünü
teâlâya karşı irfan sahibi olur. Kalben, halktan kurtulursan,
bitirmeden dağdan hayvanlar inmeğe başladı. Balıkçılar da,
Allahü teâlâyı tevhîd etmiş olursun.”
Fırat’ın çeşit çeşit balıkla dolduğunu haber verdiler. Onlardan
biri tekrar, “Zamanın en üstünü olmanın alâmeti nedir?” diye
sordu. Ukayl hazretleri buna da, “Ayağını şu kayaya vursa,
pınarlar fışkırır” der demez, oradaki kayadan sular fışkırdı ve
sonra tekrar eski hâline döndü. Şeyh Osman bin Merzûk şöyle
1) Kalâid-ül-cevâhir sh. 94
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 136
anlatır: “Ukayl el-Münbicî hazretleri, Şeyh Mesleme
hazretlerinin talebelerinden hâl sahibi onyedi kişi ile beraber
3) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 153
bir mağarada oturdular. Herbiri asasını (baston) orada bir yere
koydu. O esnada ba’zı kimseler gelip, bu asaları yerlerinden
alıp kaldırdılar ve Ukayl el-Münbicî’nin asasını almak
istediklerinde onu kaldırmaya muvaffak olamadılar. Bu
durumu gören bu sâlih kişiler, hocalarının yanına dönüp
durumu arz ettiklerinde, Mesleme hazretleri, “Asayı kaldıranlar
bu zamandaki Allahü teâlânın velî kullarıdır. Kaldırdıkları her
âsâ, sahibinin derecesi kadardı. Fakat Ukayl’ın asasını
kaldıramadılar, çünkü onun derecesi çok yüksek idi” buyurdu.
Ukayl el-Münbicî, birgün sefer hazırlığını yapıp evinden
çıktığında, kendisini uğurlamak için bekleyen büyük bir
topluluğu ve talebelerini gördü ve “Bak senin için ayakta
bekliyorlar” diye içinden geçirdi. Sonra da ağlamaya
başlayarak şu meâldeki şiiri söyledi: “Sizi sevmekte ben
haddimi aştım. İnandım ki, sizin sebebinizle ben merhamet
olunurum. Büyükleri sevmek, seven kerîm olmasa bile, onları
sevmek sebebi ile ikrama kavuşur.”
ALÂÜDDÎN-İ SEMERKANDÎ (Muhammed bin Ahmed)
Hanefî fıkıh âlimlerinden. “Tuhfet-ül-fukahâ” kitabının sahibidir.
İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Ebî Ahmed esSemerkandî’dir. Künyesi, Ebû Bekr veya Ebû Mensûr’dur.
Türkistan’ın Semerkand şehrindendir. “Alâüddîn-i
Semerkandî” lakabı ile meşhûr oldu. Bir ara Haleb’de kaldı.
Sonra Buhârâ’ya yerleşti. Doğum târihi hakkında kaynak
eserlerde hiçbir târihe rastlanmamıştır. Hanefî mezhebindeki
büyük fıkıh âlimlerinden Sadr-ül-İslâm Ebü’l-Yüsr elPezdevîden ve Ebü’l-Mu’în Meymûn el-Mekhûlî’den fıkıh ilmini
öğrendi. “Tuhfet-ül-fukahâ” ismindeki meşhûr fıkıh kitabını
yazdı. Kızı Fâtıma-i fakîhe de, büyük bir fıkıh âlimi idi. Onu,
talebelerinin büyüklerinden ve “Bedâyı’ ve Sanayi’” kitabının
sahibi Ebû Bekr el-Kâşânî ile evlendirdi. 539 (m. 1144) yılında
Ukayl hazretleri buyurdu ki: “Ma’rifet odur ki, ona kavuşmakla
Buhârâ’da vefât etti.
Allahü teâlâ her şeyden üstün tutulur.”
Alâüddîn-i Semerkandî’nin birinci hocası Sadr-ül-İslâm
“Allahü teâlâdan korkmak, her işin başıdır. Fakat bu herkesde
Pezdevî, İsmâil bin Abdüssâdık’tan, o da Ebû Muhammed
başkadır.”
Abdülkerîm bin Mûsâ bin Îsâ el-Pezdevî’den, o da İmâm-ı Ebû
Mensûr-ı Mâtürîdî’den, o da Ahmed bin İshâk Ebû Bekr el-
“Yol ikidir: Ciddiyet, sıkıntıya tahammül. Bir de haddi
Cürcânî’den, o da İmâm-ı Muhammed Şeybânî’den ve o da
aşmamak ve beklemektir.”
İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’den olmak üzere nakil ile gelen fıkıh
ilmini tahsil etti. O, ayrıca İmâm-ı Ebû Yûsuf yolu ile gelen
“Bir kimse kendisi için üstünlük iddia eder veya söz
fıkıh ilmini de tahsil etmiştir. Onun ikincisi hocası Ebü’l-Mu’în
söylemekde ileri giderse, o ma’rifet sahibi olamaz ve Allahü
Meymûn el-Mekhûlî de, babası Mekhûl’den, o da kendi babası
teâlâyı tanıyamaz.”
Ebü’l-Mutî’ Mekhûl’den, o da Ebû Bekr el-Cürcânî’den, o da
“İnsanların iyi taraflarını görmeli, günahlarını
araştırmamalıdır.”
Ebû Süleymân’dan, o da İmâm-ı Muhammed bin Hasen eşŞeybânî’den gelen ilimleri tahsil etmişti. Böylece iki yoldan da
Hanefî fıkhını tahsil etmek imkânını bulmuştur.
Alâüddîn-i Semerkandî’nin yetiştirdiği en büyük talebelerinden
1) El-Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 158
birisi, kendi kızı Fâtıma idi. O, “Fâtıma-i fakîhe” diye meşhûr
olmuştu. Babasından fıkıh ilmini tahsil etmiş ve büyük bir
fakîhe olarak yetişmişti. Babasının yazdığı “Tuhfet-ül-fukahâ”
kitabını ezberlemişti. Bu hanım fıkıh âlimi, o dereceye
yükselmişti ki, babasının verdiği fetvâlarda imzası görülürdü.
Fâtıma’nın kocası Ebû Bekr el-Kâşânî de, Alâüddîn-i
Semerkandî’nin en büyük talebelerindendir. Kâşânî, fıkıh ilmini
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 228
3) El-A’lâm cild-5, sh. 317
4) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 273, 274
5) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprüzâde) sh. 95
tahsil ettikten sonra, hocasının “Tuhfet-ül-fukahâ” kitabını şerh
ederek, “Bedâyı’-üs-sanâyı’ fî tertîb-iş-şerâyı’” ismini vermiştir.
6) Tâc-üt-terâcim varak-175 a
Hocası Alâüddîn-i Semerkandî tarafından çok beğenilen bu
kitabına mükâfat olarak, kızı Fâtıma-i fakîhe ile evlendirildi.
7) Cevâhir-ül-mudıyye varak-114 a
Böylece hocasının dâmâdı oldu. Hanefî mezhebinin kıymetli
fıkıh kitaplarından birisi olan “El-Hidâye”nin sahibi
Burhanüddîn-i Mergınânî’ye 545 (m. 1150) yılında bütün
mesmû’âtı (diğer âlimlerden öğrendikleri) için de icâzet veren
Muhammed bin Hüseyn bin Nasr bin Abdülazîz el-Bendânîcî
de, Alâüddîn-i Semerkandî’nin talebesidir.
Sem’ânî onun hakkında diyor ki, “O, Buhârâ’ya yerleşmiş olup,
fetvâ, münâzara, usûl ve kelâm ilimlerinde üstün bir âlimdir.
Bana icâzet vermiştir.”
Alâüddîn-i Semerkandî’nin çok kıymetli eserleri vardır.
Bunlardan ba’zıları, bugüne kadar intikâl etmiş olan fıkıh ve
usûl ilimlerine dâir olan eserlerdir. Ba’zıları da, kaynaklardan
sırf isimleri öğrenilebilen fıkıh kitaplarıdır. Başlıcaları şunlardır:
1. Mîzân-ül-usûl fî nectâic-il-ukûl: Fıkıh usûlüne dâir bir
eserdir. Bugüne kadar intikâl eden eserlerindendir.
ALİ BİN ABDULLAH EL-CÜZÂMÎ (Ebü’l-Hasen el-Endülüsî)
Endülüs’te yetişen tefsîr, hadîs ve kelâm âlimlerinden. İsmi, Ali
bin Abdullah bin Muhammed Sa’îd bin Mevhûb el-Cüzâmî’dir.
Künyesi, Ebü’l-Hasen’dir. Meriyye şehrinden olup, 440 (m.
1048) senesinde doğdu. Endülüs’te Mâlikî âlimi olan ve Lizbon
kadılığında da bulunan Ebû Ömer bin Abdülberr’in icâzet
verdiği büyük âlimlerdendir. Tefsîr, hadîs ve usûl-i din (kelâm)
ilimlerinde kıymetli eserler yazdı. 532 (m. 1137) senesi
Cemâzil-evvel ayının onaltıncı günü vefât etti.
Mâlikî âlimlerinin büyüklerinden olan Ebü’l-Hasen el-Cüzâmî,
ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirdi. Hâfızası ve
anlayışı son derece kuvvetli olan bir âlimdi. Ebü’l-Abbâs İbni
Dilhâs el-Uzrî’den çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Başkasından
2. Tuhfet-ül-fukahâ: Hanefî fıkhını, ne çok geniş ve ne de çok
rivâyette bulunmadı. Kâdı Ebû İshâk bin Verdûn ve Kâdı Ebû
kısa olmadan, kolay anlaşılır ve tertipli bir şekilde anlatan,
Bekr İbni Sâhib el-Ahbâs ve başkalarından hadîs-i şerîf
hem ilmî ve hem de pratik bir eserdir. Bu kitap, talebesi ve
dinledi. Ebû Ömer bin Abdilberr ve Ebü’l-Velîd el-Bâcî, ona
dâmâdı olan Ebû Bekr el-Kâşâni tarafından “Bedâyı’-üs-
icâzet verdiler. O, yüksek ilim ve ma’rifet sâhiplerindendir.
sanâyı” eseriyle şerh edilmiştir. Bu eser, Ebü’l-Hüseyn el-
Beytüllâhı (Kâ’be-i şerîfi) ziyâret edip hac vazîfesini yapmak
Kudûrî’nin işlemediği konuları ele almak, delîllerini vermek ve
için gittiğinde, ondan çok kimseler ilim aldılar, istifâde ettiler.
bunları bir sistem içinde izah etmek için yazılmıştır ki, bu
husûs eserin başında açıkça gösterilmektedir. Bu kitap,
Muhammed Zeki Abdülberr tarafından yeniden tab edilerek
neşredilmiştir. Beyrut’ta basılmıştır.
Tefsîre dâir yazdığı çok faydalı, güzel bir eseri vardır. Ayrıca
onun usûl-i din (kelâm) ilmi hakkında yazdığı “Kitâb-ül-usûl”
adındaki eseri de kıymetlidir.
Ayrıca onun, “El-Lübâb fî usûl-il-fıkh”, “El-Mebsût”, “Şerh-ütTahâvî”, “Ez-Ziyâdât”, “Şerh-ül-Câmi’-il-kebîr”, “Şerh-i
manzûmât-in-Nesefî” ve daha başka değişik konularda
eserleri bulunduğunu kaynak eserleri zikretmektedir.
1) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 409
2) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 34
3) Kitâb-üs-sıla cild-2, sh. 405
İbn-ül-Ebbâr diyor ki, “O, kuvvetli bir ilme sahip olup, fıkıh ve
tefsîr ilimleri ile Resûlullahtan gelen haberleri ve yolları
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 140
5) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 99, 100
ezberlemişti. Lisan ilminde en önde bulunuyordu. Fasîh
konuşmada mahirdi. Vera’ ve zühd sahibiydi. Âlimler ve
câhiller yanında ta’zim görürdü. Belensiye hatîbliğine ta’yîn
edilmişti. Kırâat ve fetvâ işleri reîsliği onunla sona erdi. Birçok
kimse kendisine gelip, ilminden istifâde ettiler.”
ALİ BİN ABDULLAH EL-ENDÜLÜSÎ (Ebü’l-Hasen İbni
Ni’me)
Endülüs’te yetişen tefsîr, kırâat, hadîs ve fıkıh âlimlerinden.
Kıymetli eserler bıraktı. Tefsîr ilmine dâir yazdığı “Reyy-üzzam’ân fî tefsîr-il-Kur’ân” adındaki eseri, birçok büyük cildler
halindedir. Ayrıca “El-Îmân fî şerh-i Sünen-in-Nesâî” adında,
hadîs ilmine dâir kıymetli bir eseri daha vardır.
İsmi, Ali bin Abdullah bin Halef bin Muhammed bin
Abdurrahmân bin Abdülmelik el-Belensî el-Endülüsî’dir.
Künyesi Ebü’l-Hasen olup, İbn-i Ni’mediye meşhûr oldu. 490
(m. 1097) senesinden sonra Endülüs’ün Meriyye şehrinde
doğdu. Daha küçük yaşta ilim öğrenmeye başladı, ilim tahsili
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 134
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 223
için Kurtuba’ya gitti. Sonra Belensiye’ye yerleşti. 567 (m.
1172) senesi Ramazan ayında orada vefât etti.
3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 171
Mâlikî mezhebi âlimlerinden olan Ali bin Abdullah’ın, fıkıh ve
4) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 407
tefsîr ilimlerinde yüksek bir yeri vardı. Bu ilimleri çok iyi bilirdi.
Arab dili ve edebiyatı ilimlerine dâir daha önce yazılmış
5) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 23
eserlerin ma’nâlarını da ezberlemişti. Gayet fasih (açık) bir
lisanla konuşurdu. Âlimlerin ve halkın yanında fazilet sahibi
olan, hürmet ve saygı gösterilen bir zât idi. Vera’sı çoktu.
Haramlardan ve şüphelilerden çok sakınırdı. Haram işlemek
korkusundan mübahların çoğunu terk ederdi.
Ali bin Abdullah el-Endülüsî, önce Ebü’l-Hasen bin Şefi, Mûsâ
bin Hamis el-Mukrî ed-Darîr ve İbn-i Bâşse’den ilim alıp
Kur’ân-ı kerîmin kırâatini öğrendi. Arab dili ve edebiyatını Ebû
Muhammed el-Batalyûsî’den, fıkıh ilmini de; Ebü’l-Velîd bin
Rüşd’den ve Ebû Abdullah bin el-Hâc’dan tahsil etti. Ebû
Muhammed bin İnâb’dan, İbn-i Mugîs’ten, Ebû Ali bin
Sekkere’den ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi.
ALİ BİN AHMED EL-YEZDÎ
Fıkıh, hadîs ve kırâat âlimi. İsmi, Ali bin Ahmed bin Hüseyn
bin Ahmed bin Hüseyn bin Hamaveyh olup, künyesi Ebü’lHasen’dir. Yezd kabilesine mensûp olduğu için el-Yezdî de
denilen Ali bin Ahmed, 473 (m. 1080)’de doğdu. Çok fakir idi.
İlim öğrenmek için Bağdad, İsfehan, Kûfe ve Mekke’ye gitti.
Zamanının en büyük âlimlerinden ders alarak şafiî mezhebi
fıkıh âlimi oldu.
Böylece çeşitli ilimlerde yüksek derecelere ulaştı. O, Şarkî
Ali bin Ahmed, hadîs ve kırâat ilmini Ebû Bekr Muhammed bin
Endülüs’te yetişen âlimlerin sonuncusu oldu. Kırâat ve fetvâ
Mahmûd es-Sekafi, Ebü’l-Mekârim Muhammed bin Ali bin
reîsliği onunla sona erdi. İnsanlar kendisinden çok istifâde etti.
Hasen el-Fûnî el-Ma’rûfi, Ebû Ali Hasen bin Ahmed el-
Başka memleketlerden birçok kimse gelip, kendisinden ilim
Haddâd, Muhammed bin Abdülkerîm bin Haşiş, Ebü’l-Hasen
öğrendi. Ebû Ca’fer bin Avnillâh el-Hassâr, kendisinden
Ali bin Muhammed bin Allâf, Ebû Ali bin Nebhân, Ebû Sa’d
Kur’ân-ı kerîmin çeşitli kırâatlerini öğrenenlerdendir. İmâm-ı
Muttarriz ve İbn-i Murdeveyh’den öğrendi. Ayrıca Bağdad’da
Zehebî, “Tabakât-ül-kurrâ” isimli eserinde ondan
Ebü’l-Kâsım er-Rebeî, Ebü’l-Hüseyn bin et-Tüyûrî’den hadîs-i
bahsetmektedir. “Tabakât-ün-nühât” adındaki eserde de
şerîf işitti. Fahr-ül-İslâm eş-Şâşî ve Ebû Ali el-Fârûkî’den de
zikredilmektedir.
fıkıh öğrendi. 551 (m. 1156)’de vefât etti.
Ali bin Ahmed, zühd ve vera’da çok dikkatliydi. Haramlardan
kimse, yanındaki kardeşine haya ile ilgili nasihat ediyordu.
kaçar, şüpheli korkusuyla mübahların çoğunu terkeder,
Bunu işiten sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Haya
dünyâya hiç meyletmezdi. Nitekim, onun kardeşiyle ortaklaşa
îmândandır” buyurdu.”
kullandığı bir sarığı ile bir elbisesi olduğu ve herhangi bir
ziyâretçi geldiğinde, biri o ziyâretçiyi karşılamaya çıksa, diğeri
Ali bin Ahmed ( radıyallahü anh ) zühd sahibi idi. Haramlardan
üryan olduğundan misâfire çıkamazdı.
şiddetle kaçar, şüpheli olmak korkusu ile mübahların çoğunu
terk eder ve dünyâ malına karşı en küçük bir muhabbet
Birgün Ali bin Ahmed rü’yâsında, Peygamber efendimizi (
beslemezdi. Vezir Adûdeddîn bin Mesleme, nezrettiği bin
aleyhisselâm ) gördü. Peygamber efendimiz kendisine, “Ey
dînârı Ali bin Ahmed’e ( radıyallahü anh ) verdi. Bunu işiten
Ali, Receb ayının orucunu bizimle birlikte tut!” buyurdu.
halîfe el-Mustadın da bin dinar hediye gönderdi. Halîfenin
Hakîkaten Ali bin Ahmed Receb ayının bir gecesinde vefât
annesi Benefşâ hâtun dahi bin dinar hediye gönderdi. Bu üç
etti. Bu da, ma’nevî derecesinin yüksekliğini göstermektedir.
bin dînârı alan Ali bin Ahmed, hiç kendisine harcamayıp, bu
para ile bir mescid yaptırdı. Pekçok kitap alıp, onları da
Ali bin Ahmed, fıkıh ve zühde dâir eserler yazdı.
vakfetti.
Ali bin Ahmed, günlerini talebelerine ders vermekle ve ibâdet
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Subkî) cild-4, sh. 271
2) El-İber, cild-4, sh. 143, 144
etmekle geçirirdi. Allahü teâlâ, bu zâtın muhabbetini bütün
halkın ve âlimlerin kalbine yerleştirmişti. Uzaktan ve yakından
herkes ziyâretlerine gelir, onun kalblere şifâ veren sözlerini
işitmekle şereflenirlerdi. Ali bin Ahmed, çok mütevâzî,
3) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 159
güleryüzlü, güzel huylu ve pek cömert bir zât-ı muhterem idi.
4) En-Nücûm-üz-zâhire cild-5, sh. 324
Abdülvâhid bin Mes’ud anlattı: “Ali bin Ahmed’den işittim,
“Sünnetleri farz gibi bil. Günahı küfür gibi, şehveti zehir gibi,
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 14
insanlarla alâkadar olmayı ateş gibi, yiyecekleri de hastalık
gibi bil” derdi.”
6) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) varak, 183 b.
Kerâmetler, faziletler sahibi Ali bin Ahmed, 575 (m. 1180)
senesi Şevval ayı, onaltıncı Salı günü tâ’ûn hastalığına
yakalanarak vefât etti. Vakfettiği câminin çevresine defnedildi.
ALİ BİN AHMED EZ-ZEYDÎ
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 27
Fıkıh ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Ali bin Ahmed bin
2) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1361
Muhammed bin Ömer bin Sâlim ez-Zeydi’dir. Şafiî mezhebine
mensûp idi. 529 (m. 1134) senesinde doğdu. Küçük yaşta ilim
3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-7, sh. 212
öğrenmeye başladı. Kısa zamanda fıkıh ilminde yüksek
derecelere kavuştu. Ali bin Ahmed; İbn-i Nasır, İbn-üz-Zâgûnî,
4) Tabakât-ül-huffâz sh. 481
Nasr bin Nasr el-Ukberî, Muhammed bin Abdullah er-Raddî,
Ebü’l-Vakt es-Seczî’den ve pekçok âlimden hadîs-i şerîf
öğrendi. İbn-ül-Hüseyn ve Kâdı Ebû Bekr’den hadîs-i şerîf
yazdı. Kendisinden de; İbrâhim bin Şiar, Ebü’l-Hattâb el-Âlimî,
Ömer bin Ahmed Bekrün ve Dâvûd bin Ali bin Müslime hadîs-i
ALİ BİN AKÎL EL-BAĞDÂDÎ
şerîf rivâyet ettiler. Ali bin Ahmed ez-Zeydî’nin ( radıyallahü
Bağdad’da yetişen fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. Kırâat ve
anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîf: “Peygamber efendimiz (
usûl ilimlerinde de âlim idi. İsmi, Ali bin Akîl bin Muhammed
aleyhisselâm ) bir yere gidiyorlardı. Eshâbına rastladı. O
bin Akîl’dir. Künyesi, Ebü’l-Vefâ olup, 431 (m. 1040) târihinde
Bağdad’da doğdu. Ali bin Akîl, başta el-Cevherî olmak üzere,
Din ve ilim sahibi, yaşlı müslümanların elini öpmekte bir beis
Ebû Bekr bin Nişvân, Ebû Ya’lâ bin Ferrâ, Rızkullah et-
yoktur. Âdil İmâm, anne ve baba ve dindar, müttekî, ilim ve
Temîmî, Ebü’t-Tayyib et-Taberî, İbn-i Sabbâg ve
kerem sahiblerine ve seyyidlere karşı ayağa kalkmak
Dâmigânî’den fıkıh, hadîs, kırâat ve usûl dersleri aldı.
müstehabdır. Bunlardan başkaları için ayağa kalkılmaz.
Kendisinden ise; Ebü’l-Ma’mer el-Ensârî, Ebü’l-Muzaffer es-
“Yürürken böbürlenmek ve kibirlenmek mekrûhtur. Ancak orta
Subtî, Ebü’l-Kâsım en-Nâsihî ve daha pekçok âlim ilim
hâlli yürümelidir. Zîrâ, kibirli yürüyenlere Allahü teâlâ buğz
öğrenmiş ve rivâyetlerde bulunmuştur. Bu arada İbn-üs-
eder.”
Sem’ânî, Ali bin Akîl’in kendisine icâzet (diploma) verdiğini de
zikretmektedir. Ali bin Akîl, dâima ilim ve halka hakkı tavsiye
“İnsanların, farkında olmadan ortaya çıkan kusurlarını
etmek, Allahü teâlânın emirlerini bildirmek, yasaklarından men
görmemelidir.”
etmekle ömrünü geçirdi Hanbelî mezhebinin fıkıh ilmini
öğrenen Ali bin Akîl ( radıyallahü anh ), münâzara ilmini çok iyi
bilirdi. Bozuk fırkalar ile pekçok münâzara edip, Ehl-i sünneti
müdâfaa etti. Onları herzaman kuvvetli delîllerle susturdu.
Yollarının bozukluğunu anlattı. 513 (m. 1119) senesinde
Bağdad’da vefât etti.
Ali bin Akîl’in eserlerinin çokluğu dikkati çekmektedir. Nitekim,
bir rivâyete göre 400, diğer bir rivâyete göre de 600 eseri
vardır. Bunlardan Kitâb-ül-fünûn, el-Fusûl fî fürû’il-fıkh elHanbelî (10 cild), el-İntisâr li Ehl-il-hadîs, el-Vâdıh fî usûl-il-fıkh
(3 cild), Tafsil-ül-ibâdât alâ naim-il-Cennât isimli eserleri
meşhûrdur.
“Nebzetün min Füsûl-il-âdâb ve mekârim-ül-ahlâk” isimli
eserinde Ali bin Akîl buyuruyor ki:
“On şey fıtrattandır. Beşi başta, beşi bedendedir. Başta
olanlar, mazmaza, istinşak, dişleri misvaklamak, bıyıkları
kısaltmak ve sakalların kenarlarını düzeltmek. Bedende
olanlar ise; etek temizliği, koltuk altı temizliği, tırnakları
kesmek, istincâ ve sünnet olma.”
“İhtiyârlayıp da (saçda ve sakalda) beyazlaşan kılları yolmak
mekrûhdur. Hadîs-i şerîfte, bu kılların Allahü teâlânın nûru
olduğu ve yine ölümü hatırlatıcı, tûl-i emelleri yok edici, güzel
amele teşvik edici olduğu bildirilmiştir.”
“Yemeğe Besmele ile başlanır, Elhamdülillah
diyerek bitirilir. Sağ eliyle önünden yemeli,
yemeğin ortasından yememeli, kenarlarından
yemelidir, ölçü budur. Zîrâ böyle yapmak,
yemeğe bereket getirir. Sünen kitablarında
Selâmda öncelik; yürüyenden oturana, binek üzerindekinden
bildirilen hadîs-i şerîfte Resûlullah ( aleyhisselâm
yaya yürüyene ve oturana selâm vermesidir. Selâm veren bir
) buyurdu ki: “Sıcak yemeğe ve soğuk yemeğe
kimseye, yayaya, süvariye cemâatten birisinin selâmına
üflenmez.” Bir yere dayanarak yemek mekrûhtur.
karşılık vermesi, oturmak isteyen birine, cemâatten birisinin
Yemekte yanlarında bulunanların ağzına lokmayı
otur demesi kâfidir. Selâm, “Selâmün aleyküm” diye verilir ve
vermekte mahzur yoktur. Zîrâ Resûlullah
“Aleyküm selâm” şeklinde alınır. “Ve rahmetullahi ve
efendimiz de ( aleyhisselâm ) böyle yaparlardı.”
berakatüh” ilâve etmek ise müstehabdır. Bundan fazla ziyâde
etmek müstehab değildir.
Yabancı kadınlara selâm vermek mekrûhtur. Zîrâ onlara
selâm verilince cevap vermeleri icâb etmekte, böylece sesleri
duyulmakta, fitne çıkması mümkün olmaktadır. Acuze
kimselere (ihtiyâr kadınlara) selâm vermekte bir beis yoktur.
Zîrâ ortada fitne korkusu yoktur. Çocuklara selâm vermek
caizdir. Böylece onlara selâm öğretilmiş olur. Onlara güzel
ahlâk sevdirilmiş ve alıştırılmış olur. Girerken olduğu gibi,
ayrılırken de selâm vermek müstehabdır. Girerken selâm
vermek daha kuvvetli müstehabdır. Müslümanların, birbiri ile
karşılaştığı zaman müsâfeha etmeleri sünnettir.
“Uyumak isteyen kimse kapısını kapatır. Su kaplarının ağzını
bağlar, yemeklerin üstünü örter, lâmbasını söndürür. Bunların,
Peygamber efendimizin sünnetlerinden olduğu bildirilmiştir.”
“Mescide namaz veya i’tikâf için giden kimsenin, soğan,
sarımsak gibi kötü koku yapan şeyleri yememesi gerekir.
Peygamber efendimiz böyle şeyleri yiyenleri mescide
gelmekten men etmiştir. Düğün velimesine icabet sünnettir.
Sünnet velimesine icabet sünnet değildir. Zîrâ sonradan
ortaya çıkmıştır. Da’vete icabet edip, birşey yemese de icabet
etmiş olur. Da’vete icabet edilen yerde, münker (haram olan
şeyler) varsa, oraya gitmek haram olur. Eğer orada mekrûh
olan bir iş varsa, oraya gitmesi mekrûh olur. Âlimlerin,
İslâmiyete uymayan şeylere göz yuman kimsenin da’vetine
diyemem, ancak o vâcibdir. Onlar küfre teşvik ederlerse,
gitmeleri mekrûhtur. Zîrâ halkın gönlünde i’tibârlarını
haram işlemeyi isterlerse itaat edilmez.”
kaybederler. Müslümanların hasta kardeşlerini ziyâret etmesi,
cenâzesinde hazır bulunması, ölen kimsenin ailesine ta’ziye
etmesi müstehabdır. Zimmi hastaları da ziyârette bir beis
yoktur. Zîrâ, Resûlullah efendimiz de bir yahudiyi ziyâret etti.”
“Büyük günahları ve kabahatleri bilinmeyen
kimseyi gıybet etmek haramdır. Âyet-i kerîmede
meâlen buyuruldu ki: “Ey îmân edenler! Zannın
bir çoğundan sakınınız. Çünkü zannın bir kısmı
1) Lisân-ül-mîzân cild-4, sh. 243, 244
2) Mir’ât-ül-cinân cild-3, sh. 204
3) El-Kâmil fit-târih cild-1, sh. 198
4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 35, 40
günahtır. (Müslümanların ayıp ve kusurlarını)
araştırmayın; bir kısmınız bir kısmınızı
5) Keşf-üz-zünûn, sh. 71, 1447, 1955
(arkasından hoşlanmıyacağı sözle) çekiştirmesin.
Hiç sizden biriniz, ölü kardeşinizin etini yemek
6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 85, 130, 312, 342, 254, 299, 338
ister mi? Bundan tiksindiniz (değil mi?) O hâlde
(gıybet etmekte) Allahtan korkun. Muhakkak ki
7) Esmâ-ül-ârifîn cild-1, sh. 695
Allah, tövbeleri kabûl edendir ve çok
merhametlidir.” (Hucürât-12). Fâsıkı
8) Brockelmann, Gal: 7 cild-1, sh. 398, 687
kötülüğünden sakındırmak için, evlenecek
kimselere, evleneceği kimsenin kusurunu
söylemek haram değildir. Böyle yapanlara
nasihat sevâbı verilir. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki:
(Fâsıkta olan şeyi (kötülüğü) söyleyerek insanları
ondan sakındırınız.)”
ALİ BİN FÂ’ÛS EL-BAĞDÂDÎ
“Gıybet; müslüman kardeşini, arkasından yüzüne
Bağdadlı hadîs âlimlerinden. Takvâ, vera’ ve zühdü ile
söyleyemeyeceğin bir ayıb, bir noksanlık ile zikretmendir.”
meşhûrdur. İsmi, Ali bin Mübârek bin Ali bin Fâ’ûs el-Bağdâdî
el-İskâf el-Mukrî olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir.
“Dili tutmak, mâlâya’nî (boş ve lüzumsuz şeyleri)
konuşmaktan uzaklaşmak müstehabdır. En iyisi
Haramlardan çok sakınırdı. Hattâ şüpheli korkusuyla
susmaktır. Konuşulacaksa, başkasına ve
mübahların çoğunu terk eder ve dünyâya kat’iyyen
kendisine faydalı olacak şeyi konuşmalıdır.
meyletmez, gönül vermezdi. İnsanların, dîne olan
Meselâ, Kur’ân-ı kerîm okumak, ilim öğretmek,
bağlılığından dolayı kendisine hayran kaldığı kimselerdendi:
Allahü teâlâyı zikretmek, emr-i ma’rûf ve nehy-i
Kâdı Ebû Ya’lâ, Ebû Mensûr Abdülbâkî bin Muhammed ve
münkerde bulunmak, insanların arasını bulmak
başka âlimlerden ilim öğrendi ve hadîs-i şerîf dinledi.
gibi. İpek giymek erkeklere haram, kadınlara
mübahtır. Altını zînet olarak takınmak da
Kendisinden de; Ebû Muammer el-Ensârî ve Ebü’l-Kâsım bin
böyledir. Elbise üzerine canlı hayvan resmi
Asâkir hadîs-i şerîf öğrendiler.
yapmak caiz değildir. Zira hadîs-i şerîfte
buyuruldu ki: (Canlı sûret bulunan eve melekler
girmez.)”
Cum’a günleri, Cum’a namazından sonra talebelerine hadîs-i
şerîf okurdu. Günlerini hep oruçlu geçirdiği hâlde, Cum’a günü
oruçlu olmadığını talebelerinin görmesi için su içerdi.
“Mescidde tırnak kesmek, koltuk altlarını temizlemek, bıyıkları
kısaltmak gibi temizlik hareketlerinin yapılması mekrûhtur.”
İbn-i Fâ’ûs, 521 (m. 1127) senesi Şevval ayının 19. Cumartesi
günü vefât etti. Ertesi gün Kasr Câmii’nde cenâze namazı
Anne ve babaya iyilik vâcibdir. Ahmed bin Hanbel’e “Anne ve
kılınıp, Ahmed bin Hanbel’in ( radıyallahü anh ) kabri yanına
babaya iyilik farz mıdır?” diye sorulunca buyurdu ki: “Farz
defnedildi.
düşmanları, pervasızca dini yıkmağa, değiştirmeğe
saldıramaz. Diğeri de “Kutb-i Medâr”dır. Buna “Kutb-ül-akdâb”
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 173
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 64
ve “Kutb-i ebdâl” de denir. Kutb-i ebdâl, âlemde her zaman
bulunur. Dünyâda her şeyin; var olması ve varlıkta durabilmesi
için feyz gelmesine vâsıta olur. Kutb-i irşâd ise, âlemin irşâdı
ve hidâyeti için feyzlerin gelmesine vâsıta olur. Herşeyin
yaratılması, rızıkların gönderilmesi, dertlerin, belâların
giderilmesi, hastaların iyi olması, bedenlerin afiyette olması,
Kutb-i ebdâl’in feyzleri ile olur. İmân sahibi olmak, hidâyete
kavuşmak, ibâdet yapabilmek, günahlara tövbe etmek ise,
ALİ BİN HEYTÎ
Kutb-i irşâd’ın feyzleri ile olur. Her zamanda, her asırda Kutb-i
ebdâl’in bulunması lâzımdır. Hiç bir zaman bunsuz olamaz.
Irak’ta yaşayan evliyânın en büyüklerinden. Heyt, Fırat
Çünkü, âlem bununla nizâm bulmaktadır. Bunlardan biri
nehrinin yukarı kıyısında, Enbâr’ın yakınlarında bir beldedir.
ölünce, bunun yerine başkası ta’yin edilir. Fakat, Kutb-i
Kadsiye’ye 50 km. kadar uzaklıktadır. Abdullah bin Mübârek’in
irşâd’ın her zaman bulunması lâzım değildir, öyle zamanlar
kabri buradadır. Petrol kuyularının bulunduğu bir yerdir.
olur ki, âlem imandan ve hidâyetten büsbütün mahrûm kalır.
Reziran denilen beldede ikâmet ederdi. Daha küçük yaşta
Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz o zamanın Kutb-i irşâdı
Allahü teâlânın, ihsânlarına kavuşmuş, yedi yaşında iken kalb
idi. O zamanın Kutb-i ebdâli de, Hazreti Ömer ve Hazreti
gözü açılmış idi. Kendisinin çok kerâmetleri görüldü. Gayb
Veysel Karanî idi. Kutb-i irşâd ile, bütün insanlara imân ve
âleminden haberler verirdi. 564 (m. 1168) senesinde, yüzyirmi
hidâyet gelmektedir. Kalbi bozuk olanlara gelen feyzler,
yaşlarında Reziran’da vefât etti. Kabri bilinmekte ve ziyâret
dalâlet, kötülük hâline döner. Şeker hastasına verilen kıymetli
edilmektedir.
gıdaların, onun kanında zehir hâline dönmesine benzer. Yahut
safrası bozuk olana tatlının acı gelmesine benzer.)
Ali bin Heytî ( radıyallahü anh ), Tâc-ül-ârifîn Ebü’l-Vefâ
hazretlerinin talebesidir. Hocasından en çok istifâde
Ali bin Heytî’ye ( radıyallahü anh ), birgün gâibden bir hitâb
edenlerdendi. Hocası, onu diğer talebelerinden önde tutar,
geldi. Buyuruyordu ki: “Ey benim kulum Ali! Sana mülkümde
onun üstünlüğünü bizzat kendisi söyler ve çok överdi.
istediğin gibi tasarruf etme yetkisi verdim.”
Ali bin Heytî de ( radıyallahü anh ) pekçok talebe yetiştirdi.
Ali bin Heytî buyurdu ki: “Gece karanlığında, küçük bir
Yetiştirdiği talebeler, zamanın en büyük âlimleri oldular. Ali bin
karıncanın bir kaya üzerinde yürüdüğünü dahi Rabbim bana
İdrîs el-Ya’kûbî bunlardan biridir. Yüksek hâl sahibi kimseler
bildirir, ondan bile haberim olurdu. Bildirmemiş olsa, bir hatâ
huzûruna gelir, ona talebe olmakla şereflenir, pek büyük
işledim de onun için bildirmedi diye düşünür, korkudan ödüm
makamlara kavuşurlardı. Bütün âlimler ve tasavvuf büyükleri,
patlardı.”
onun üstünlüğünde ittifâk ettiler.
Ali bin Heyti hazretleri, Allahü teâlânın izniyle a’mâyı
Ali bin Heytî, Allahü teâlânın insanlara izhâr edip bildirdiği
gördüren, baras hastalarını iyileştiren, ölüyü dirilten evliyâdan
kullarından biriydi. Allahü teâlâ, insanların gönüllerine onun
idi. Bir kimsenin, konuşamıyan bir çocuğu vardı. Bu zâtı vesile
heybetini (sevgiden doğan korkusunu), kalbelerine sevgisini
ederek Allahü teâlâya yalvardı. Allahü teâlâ bu zâtın
yerleştirdi, insanlara rehber eyledi.
hürmetine çocuğun dilini açtı.
Dinin emirlerini yapmak ve yasaklarından kaçmakta çok titiz
Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri, Ali bin Heytî’yi çok sever, över,
olup, mütevâzi idi. Âlimler onun büyüklüğünü kabûl ederler,
hürmet eder ve yüksekliğini anlatırdı. Ali bin Heytî de (
ona hürmet gösterirlerdi. Zamanının kutublarından olup,
radıyallahü anh ) ona çok hürmet ve saygı gösterirdi.
“Kutbiyyet-i uzmâ” künyesi ile meşhûr oldu. Kutubluk,
Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerini ziyârete gitmeden önce gusl
evliyâlığın en yüksek derecesidir. (İki çeşit kutub vardır. Birisi,
abdesti alır, talebelerine de aldırır ve derdi ki: “Kalblerinizi
“Kutb-i irşâd”dır ki, herkese rüşd ve imân bunun vâsıtası ile
temizleyiniz, zikirlerinizi kötü şeylerden koruyunuz. Çünkü
gelir. İslâmiyeti korur, Dîn-i İslâm başı boş kalmaz. Din
sultânın huzûruna gidiyoruz.” Oraya varınca elbisesine çeki
düzen, verip, kapıda beklerdi, içeriden Abdülkâdir-i Geylânî
filancadır” diyerek ismini ve babasının ismini söyledi, tekrar
hazretleri, “Ey kardeşim, buyurunuz” deyince huzûruna varır,
düşüp öldü.
yanında titreyerek otururdu. Titrediğini görünce, “Niçin
titriyorsun, sen Irak’ın asayiş me’mûrusun!” buyurdu. O da,
Ali bin Heytî ( radıyallahü anh ), Irak’ın Nehr-ül-mülk
“Ey efendim! Siz sultansınız. Beni korkunuzdan rahata erdirir
beldesinin bir köyüne gidip sahibini hiç tanımadığı bir evin
misiniz? Eğer korkunuzdan bana güven verirseniz ancak emîn
kapısını çaldı. Misâfir olarak kabûl edilmesini rica etti. Ev
olurum” der, Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri de, “Ey kardeşim,
sahibi de tanımadığı bu yabancı misâfiri kabûl etti. Misâfir olan
sana korku yok” buyururlardı.
Ali bin Heytî hazretleri, ev sahibine kapının önünde
dolaşmakta olan tavuğu işâret ederek, “Bu tavuğu tutun ve
Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri buyururdu ki; “Bütün evliyâlar
benim yanımda kesin” buyurdu. Ev sahibi i’tirâz etmeyip,
bizim ziyâfetimizdeler (sohbetimizle bereketlenir, bu ziyâfetten
tavuğu kesti. Bu sefer misâfir, “Tavuğun karnını yarınız”
istifâde ederler). Biz de Ali bin Heytî’nin ziyâfetindeyiz (feyz ve
deyince, ev sahibi yine “Peki” deyip karnını yardı. Bir de ne
bereketlerinden istifâde ediyoruz). Ali bin Heytî’nin (
görsün, altın boncuklardan yapılmış bir gerdanlık. Meğer, ev
radıyallahü anh ) yanında iki önemli giyeceği (biri takke, biri de
sahibi, kız kardeşine altın boncuklardan bir gerdanlık hediye
elbise) vardı. Bunlar elden ele dolaşarak kendisine kadar
etmiş, kız kardeşi de gerdanlığı iki gün önce kaybetmiş. Kızın
gelmişti. Ebû Bekr bin Hevvâr ( radıyallahü anh ), bir gece
beyi de, “Bu gerdanlığı bul, yoksa seni öldürürüm!” demiş.
rü’yâsında Hazreti Ebû Bekr efendimizi gördü. Hazreti Ebû
Gerdanlık bulunmayınca, o gece öldürmek üzere kararını
Bekr, kullandığı hırkasını, Ebû Bekr bin Hevvâr’a hediye etti
verdiğinden, herkes üzüntü içinde bekliyorlarmış. Gerdanlık
ve giymesini emretti. İbn-i Hevvâr, emri yerine getirip, hırkayı
bulununca, kadının suçsuz olduğu anlaşıldı. Ali bin Heytî
giydi. Sabah uyandığında, gece rü’yâda giydiği hırkayı
hazretleri, Reziran’dan kalkıp buraya kadar gelmesinin
üzerinde buldu. O hırkayı ölmeden önce Şembekî’ye emânet
sebebini izah edip, “Kız kardeşinin temizliği, beyinin kötü niyeti
etti. O da Tâc-ül-ârifîn Ebü’l-Vefâ’ya, o da Ali bin Heytî’ye
ve tavuğun karnındaki altınları bildiğim için, Rabbimden, bu
emânet etti. Ali bin Heytî de Ali bin İdrîs’e verdi. Bu zâtta hırka
durumu açıklamak ve sizi helak olmaktan kurtarmak için izin
kayboldu, nerede olduğu bulunamadı.
isteyerek geldim” buyurdu.
Ali bin Heytî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Tâc-ül-ârifîn Seyyid
Bir kısım âlimler ve büyük bir grup cemâat, Ali bin
Ebü’l-Vefâ hazretleri, kendilerine “Ricâl-i gayb” ismi verilen
Heytî hazretlerini ziyârete gittiler. Ali bin Heytî,
evliyâdan on kimse ile görüşüp konuştu. Hepimizin makamı
onlara uzun bir sohbette ve nasîhatta bulundu.
birdi. Bir müşkilimiz olsa, Ebü’l-Vefâ hazretelrine gider
Herkes çok memnun ve mesrûr oldular. Sâdece
müşkilimizi hallederdik. Birgün toplanıp geldik. Tâc-ül-ârifîn
içlerinde, âlim görünüşlü birkaç kimse
Ebü’l-Vefâ’yı uyuyor bulduk. Fakat bütün a’zâları tesbih
kalblerinden i’tirâzda bulundular. Ali bin Heytî,
ediyor, Sübhânallah diyordu. Oturduk, bir müddet onu
kimlerin i’tirâz ettiğini anladı ve herkes evine
seyredip tesbihini dinledik. Sanki bütün a’zâları diyordu ki,
dağıldıktan sonra, i’tirâz eden âlimlerin evlerine
“Suâllerinizi sorunuz, derdinize çâre bulunur.” Biz de,
teker teker ziyârete gitti. Herbirinin yanına
müşkilimizi suâl ettik. Hazreti Seyyid, müşkilimizi, uyuduğu
geldiğinde, yüzlerine dikkatlice bakarak ayrıldı.
hâlde halletti. Maksadımız hâsıl olunca oradan ayrıldık.”
Ali bin Heytî’nin ( radıyallahü anh ) âlimlere o
bakışı ile, onlarda bildikleri ne kadar ilim varsa
Ali bin Heyti hazretleri bir tarafa gidiyordu. Yol üzerinde iki
hepsi gitti. Bütün ilimlerini unuttular. Hattâ Kur’ân-
topluluk, ellerinde kılıçları ile çarpışıyorlardı. Ortada bir ölü
ı kerîmi dahi ezberden okuyamaz oldular. Bir ay
vardı. Her iki grup da birbirlerini, bu kimseyi öldürmekle
kadar bu hâl devam ettikten sonra, yaptıkları
suçluyorlardı. Bunlar kavgaya devam ederken, Ali bin Heytî (
hatâyı anladılar. Toplanıp Ali bin Heytî
radıyallahü anh ) hâdise yerine gelip, öldürülen şahsın yanına
hazretlerinden özür dilemeye geldiler. Tövbe ve
oturdu. Elini ölünün alnına koyup, “Ey Allahü teâlânın kulu!
istiğfar edip, elini öptüler, affedilmeleri için
Seni kim öldürdü?” diye sordu. Bu söz üzerine, ölü olarak
yalvardılar. Bunun üzerine Ali bin Heytî (
yerde yatan kimse gözlerini açıp, Ali bin Heytî’yi ( radıyallahü
radıyallahü anh ) özürlerini kabûl edip, onları
anh ) başucunda görünce kalktı diz üstü oturdu. Gözlerini
affetti. Bir sofra kurdurup onları da’vet etti.
kavga yapanların üzerinde gezdirip, “Beni öldüren kimse
Yemeğe başladılar. Daha birinci lokmada,
buyurdu. Allahü teâlânın izniyle bu sesi, kilometrelerce uzakta
unuttukları bütün ilimler kendilerine iade edildi.
olan Abdüsselâm işitti. Hemen taze hurma toplayıp, yine
Allahü teâlânın yardımı ile bir anda Reziran’a, Ali bin Heytî’nin
Ali bin Heytî’nin ( radıyallahü anh ) zamanında, Acem padişahı
yanına geldi. Taze hurmaları Reyhâne’ye verdi. Hurmaları
Bağdad’da oturan halîfe ile savaş etmek üzere askerini
yiyen Reyhâne’ye Abdüsselâm dedi ki: “Yâ Reyhâne! Şu
gönderdi. Halîfenin askeri az olduğu için, Seyyid Abdülkâdir-i
sekerâtınız ânında, niçin dünyâya meyledip hurma istediniz?
Geylânî hazretlerinden yardım talebinde bulundu. O sırada
Sabır etseydiniz, pekçok sevâblara kavuşurdunuz.” Reyhâne
Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri, Ali bin Heytî hazretleri ile
de: “Ben Ali bin Heytî hazretlerinin yıllarca hizmetiyle
beraber sohbet ediyorlardı. Abdülkâdir-i Geylânî ( radıyallahü
şereflendim. Son anda böyle ufak bir istekte bulunmamı çok
anh ), Ali bin Heytî’ye bakarak, “Gidiniz, Acem askerlerinin
mu görüyorsun? Öyle görüyorum ki, dünyâya asıl sen meyl
Bağdad’a girmelerine mâni olunuz” buyurdu. Ali bin Heytî de,
edecek ve hıristiyan olacaksın” dedi. Biraz sonra vefât etti.
“Peki, başüstüne efendim” diyerek izin alıp evine gitti.
Sonra Abdüsselâm Bağdad’a gitti. Yolda birkaç tane hıristiyan
Hizmetçisine, “Acem askerlerinin geldiği tarafa git. Acem
kadını görüp onlardan birine gönlü meyletti. O kadına evlenme
ordusunun kumandanlarından üç kimseyi, falanca bölgede
teklifinde bulundu. O kadın da, hıristiyan olursan kabûl ederim
ağaçların altına oturmuş bulacaksın. Onlar, gölge yapsın diye
dedi. Abdüsselâm nefsine mağlûb olup hıristiyan oldu ve
büyük bir bezi ağaçtan ağaca çadır gibi bağlamışlardır, İşte
onların memleketinde bir müddet kaldı. Bir çocukları oldu. Bir
onlara, “Ali bin Heytî, buradan derhal gitmenizi istiyor” de!
zaman sonra Abdüsselâm hastalandı. Bir kimse,
Şayet, “Biz emirsiz gitmeyiz” derlerse, “İşte ben, o emir
Abdüsselâmın durumunu Ali bin Heytî’ye ( radıyallahü anh )
üzerine geliyorum, dersin” buyurdu. Hizmetçi “Peki efendim”
bildirdi. Ali bin Heytî, “Reyhâne’nin gadap ettiği bir kimseye,
diyerek hemen yola çıktı. Ali bin Heytî hazretlerinin tarif ettiği
ben de gadap ederim. Lâkin Abdüsselâm’ın Hıristiyanlarla
şekilde onları gördü. Yanlarına varıp, “Ali bin Heytî’nin emri
haşr olmasına dayanamam” dedi. Talebelerinden Ömer
var. Derhal toparlanıp gitmenizi istiyor” dedi. Hiç i’tirâz
Bezzâz’a, “Şu su testisini al! Abdüsselâmın yanına gidip
etmeden kalktılar. Çadırlarını, eşyalarını toparladılar.
üzerine, bu suyu boşalt!” buyurdu. Ömer Bezzâz da, “Peki
Askerlerine emir verip geri döndüler.
efendim” deyip, tarif edilen hıristiyan beldesine geldi.
Ebû Hasen Çevşekî anlattı: “Bir yere gidiyordum. Yolda bir
hurma ağacının altında Ali bin Heytî’yi ( radıyallahü anh )
oturuyor gördüm. Yanında ve etrâfta kimse yoktu ve beni
görmemişdi. Hurma mevsimi olmadığı hâlde, ağacın dalları
yeşildi ve üzerinde hurmalar görünüyordu. Bir ara bir hurma
dalı kendiliğinden uzandı, Ali bin Heytî hazretlerinin elinin
hizasına geldi. O da hurmayı koparıp yedi. Ben merakla
Abdüsselâm’ı buldu ve üzerine o suyu döktü. Su üzerine
değer değmez, Abdüsselâm, hasta yatağından ayağa fırladı
ve Kelime-i şehâdet getirip müslüman oldu. Bu hâdiseyi gören
hanımı, çocuğu ve evde bulunan diğer akrabâları hayret
ettiler. Onlar da Kelime-i şehâdet getirip müslüman oldular.
Abdüsselâm, Ali bin Heytî hazretlerinin bereketi ile îmâna, eski
sıhhatine ve ilmine tekrar kavuştu.
bekliyordum. Bir müddet sonra ağacın altından kalkıp gitti.
Ali bin Heytî’nin siması çok güzel, yakışıklı idi. Çok zarif ve
Hemen ağacın yanına vardım, yerde taze bir hurma kalmıştı.
kibar olup pek mütevâzi idi. Güzel ahlâk sahibiydi. Herkese
Onu aldım ve yedim. Hayâtımda öyle tatlı bir hurma
iyilik ederdi. Çok zekî ve akıllı olup, Îsâr sahibiydi. Ya’nî
yememiştim ve misk gibi kokuyordu.”
kendisine lâzım olanı, ihtiyâcı olanlara verirdi. Diğer
Ebû Muhammed Mes’ûd anlattı: Ali bin Heytî’nin ( radıyallahü
anh ) Reyhâne isminde sâliha bir hizmetçisi vardı. Lakabı da
Sitül Behâ idi. Reyhâne birgün hastalandı. Hastalığı ağırlaştı.
Sekerât-ül-mevtinden önce, canının taze hurma istediğini
müslümanların rahatını, kendi rahatına tercih ederdi. Onun
talebeleri de, onun yolunda yürüdüler, izinden ayrılmadılar. Ali
bin Heytî hazretlerinin, ince bilgiler üzerinde pek kıymetli
sözleri vardır. Buyurdu ki:
bildirdi. O zaman Reziran beldesinde taze hurma mevsimi
“Şeriat, teklif yolu ile gelmiştir. Hakîkat ise, tarifle ya’nî irfan
değildi. Ali bin Heytî hazretlerinin, Ketfân taraflarında
yolu ile elde edilir, (İslâmiyet iki kısma ayrılır. Birincisi; teklif,
Abdüsselâm isminde sâlih bir arkadaşı vardı. Orada, o
ya’nî emir ve yasakları bildiren kısmıdır ki, buna şerîat denir,
mevsimde taze hurma bulunurdu. Ali bin Heytî ( radıyallahü
ikincisi de; bu emirleri zevk alarak yapmak, yasaklardan nefret
anh ), Ketfân beldesi tarafına dönüp, “Yâ Abdüsselâm! Kendi
ederek kaçmak hâlidir ki, buna hakîkat, yanî tasavvuf denir.
taze hurmalarından bir miktar acele buraya getir” diye
Dînin emirlerini yapmak ve hakîkatin hâllerine kavuşmak, hep
nefsin tezkiyesi, ya’nî temizlenmesi ve kalbin tasfiyesi, ya’nî
çok kimse vardı. Hepsi bembeyaz elbiseler giymişlerdi.
parlatılması içindir. Nefs temizlenmedikçe ve kalb selâmet
Herbirinin alınları pırıl pırıl parlıyordu. O kişi bana, “Haydi
bulmadıkça, hakîkî îmân hâsıl olmaz. Felâketlerden,
abdest al, onlarla beraber namaz kıl” dedi. Ben de abdest alıp,
azâblardan kurtulmak için hakîkî îmâna kavuşmak lâzımdır,
onlarla birlikte namaz kıldım. Namazımız güneş doğuncaya
îmânın tadını alan İslâmiyetten ayrılmak istemez.
kadar sürdü. Sonra hepsi kayboldu. Nereye gittiklerini
Müslümanların birinci vazîfesi: i’tikâdı düzeltmek, Ehl-i sünnet
bilmiyorum. Uzun bir süre o câmide kalarak ibâdet ettim. Bu
vel-cemâat âlimlerinin bildirdiklerine uygun olarak inanmaktır.
arada, o kişi ba’zan bana yiyecek, içecek ve tatlılar getirir,
“Buyur ye!” derdi. Ben de, “Birşey istemem” deyince
Çünkü, Cehennemden kurtulacağı bildirilmiş olan bir fırka
kaybolurdu. Evime, çoluk-çocuğumun yanına geldiğimde,
bunlardır, ikinci olarak lâzım olan şey; fıkıh bilgilerini
evdekiler; “Bunları birisi getirdi” dediler.”
öğrenmek ve herşeyi bu bilgiye göre yapmaktır, İki kanat gibi
olan bu i’tikâd ve amel elde edildikten sonra, mukaddes âleme
Şöyle anlatılır: “Ebü’l-Abbâs hazretleri birgün kabristanda
uçmalıdır.)”
uyudu. Bir ara kuvvetli bir ses ile uyandı. Aklı başından gitti.
Bir süre kimseyi tanımadı. Ba’zan alnını secdeye koyar,
saatlerce böyle kalırdı. Ancak zarurî ihtiyâçlarını karşılamak
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 160
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 165
3) Kalâid-ül-cevâhir sh. 90
için başını secdeden kaldırırdı. Daha sonra eski hâline döndü.
Fakat bir gözü perdelenmişti. Ba’zıları bunun sebebini
sordular. Durumu onlara anlatınca, “Sen, bu sözlerinde acizlik
gösteriyorsun, ey zayıf insan” dediler. Ahmed Sayyâd
hazretleri, eliyle gözünü mesh etti. O esnada eskisinden daha
iyi görmeye başladı. Oradakiler, özür diliyerek tövbe ettiler.”
Velî zâtlardan biri anlatır: “Birgün kalabalık bir cemâat olarak
“El-Fâze” mescidine gittik. Orada Ahmed Sayyâd hazretlerini
AHMED BİN EBÜ’L-HAYR
gördük. Yanında bir genç vardı. Ona, “Bu sizin talebeniz
midir?” diye sorunca, bize cevap vermedi. O zaman gence,
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup ismi,
“Bu zât sizin hocanız mıdır?” diye sorduk. Genç “Evet” dedi.
Ahmed bin Ebü’l-Hayr es-Sayyâd’dır. Kerâmet sahibi olan
Biz de, “Ey Ahmed Sayyâd! Bu genç size talebe oldu” dedik.
Ebü’l-Abbâs hazretleri, tasavvuf yolunun edebini Fakîh
O zaman, “Evet, talebemdir” buyurdu. Biz de, “Eğer bu sizin
İbrâhim el-Feşelî’den öğrendi. Talebelerinden Şeyh İbrâhim
talebeniz ise, ona emredin denizin üzerinde yürüyüp, o
bin Beşşâr, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Ebü’l-Hayr hazretlerinin
dağdan bir taş getirsin” dedik. Sonra deniz kenarına gitti ve
kerâmetlerini anlatan müstakil bir eser yazmıştır. Ebü’l-Abbâs
gence hitaben, “Yavrum, su üzerinde yürüyerek git ve
hazretleri, 579 (m. 1183) senesinde Zebîd şehrinde vefât etti
dediklerimi getir” buyurdu. Genç, yerde gider gibi denizin
ve oraya defnedildi. Kabrini ziyâret edenler istifâde etmekte,
üzerinde gitti ve istediğimizi getirdi. Oradaki cemâat olan biz,
hastalar şifâ bulmaktadır.
Allahü teâlânın sevgili bir kulundan böyle bir istekte
bulunduğumuz için çok pişman olduk ve ondan özür diledik. O
Doğru yolu bulması şöyle anlatılır: “Gençliğinde, herkes gibi
da, bizim özrümüzü kabûl buyurdu ve bize duâ etti.”
gününü gün ederdi. Bir gece uykuda iken rü’yâsında birisi
geldi ve “Ey Sayyâd kalk namaz kıl” dedi. Fakat o, abdestin
İbrâhim bin Beşşâr anlatır: “Birgün cemâat hâlinde Ahmed
nasıl alınacağını ve namazın nasıl kılınacağını bilmiyordu.
Sayyâd hazretlerinin huzûrunda idik. İçeriye, kadı Ebû Bekr
Hemen kalktı ve sorarak abdestin alınışını, namazın kılınışını
bin Ebî ikâme girdi. Ahmed Sayyâd hazretleriyle bir süre
öğrendi ve kılmaya başladı. O zamanlar yirmi yaşlarında idi.”
sohbet etti. Sonra kalkıp cemâate, “Beni biraz dinleyiniz. Size
ba’zı şeyler söyliyeceğim. Ahmed Sayyâd hazretleri, birgün
Kendisi anlatır: “Bir gece uyurken yine rü’yâda o kişi geldi ve
“Ey Sayyâd kalk” dedi. Ben de kalktım. Ne göreyim, o şahıs
karşımda duruyor. “Beni ta’kib et” deyip, beni Zebîd şehri
câmisine götürdü. Orada saflar hâlinde durmuş namaz kılan
benim içinde bulunduğum bir topluluğun yanına geldi. O
esnada herkes ayağa kalktı. Ben de orada olanlara uyarak
ayağa kalktım. Sonradan cemâate dedim ki; “Niçin ayağa
kalkıyorsunuz? O âlim değil. Ümmî birisidir” Oradakiler, bana
onun büyüklüğü hakkında ba’zı şeyler anlattılar. Ben de, “Ona
Abdullah Muhammed bin Sa’îd, Muvaffak Abdüllatîf İbni
İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin kitabından birşey sorulsa bilemez”
Yûsuf, İmâm-ür-Râfi’î ve başka birçok zât ilim öğrenip
dedim. Bir saat sonra Ahmed Sayyâd hazretleri geri döndü.
rivâyette bulundu.
Herkes yine ayağa kalktı. Ben de onlara uyup kalktım. Bana
dönüp buyurdu ki: “Kâdı efendi, ba’zı kimseler benim
Ahmed bin İsmâil hazretlerinin ana dili Fârisî olmakla beraber,
hakkımda, bu zât için niçin ayağa kalkıyorsunuz. O âlim değil,
Arabîyi çok iyi bilirdi. Şu hâdise ondan nakledilmiştir: ilk
ümmî birisidir. Kendisine İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin el-Vasît,
zamanlarda zihni ve hafızası zayıf idi. İmâm-ı Muhammed bin
el-Basît kitaplarından birşey sorulsa anlıyamaz bile diyorlar.
Yahyâ hazretlerinin medresesinde bulunuyordu. İbn-i Yahyâ
Şimdi o mes’eleler, şöyle şöyle şöyledir” diyerek sonuna kadar
hazretleri âdet olarak her Cum’a günü talebelerinin
izah buyurdu. Sonra ben, kendisinden özür dileyerek tövbe
ezberledikleri fıkıh bilgilerinden onları imtihan eder, kimin ne
ettim. Ey cemâat işte bu zâtın kıymetini bilelim” dedi.”
derecede olduğunu anlardı. Normal olarak imtihanı
kazananları bırakır. Kazanamıyanları ise medreseden
Ahmed Sayyâd hazretleri, birgün kalabalık bir toplulukta
çıkarırdı. Ahmed bin İsmâil et-Tâlkânî ( radıyallahü anh ) bu
sohbet ediyordu, içlerinden biri şöyle düşündü: “Ba’zı evliyâ
imtihanı kazanamadı ve dolayısı ile medreseden çıkarıldı.
çok kerâmet gösteriyor. Bu zâtın kerâmetini göremiyoruz.
Gece vakti medreseden çıktı. Nereye gideceğini bilemiyordu.
Birçok evliyâ, uçarak hacca gidiyor, arslanlar onlara hizmet
Bir hamamın külhanında uyudu. Rü’yâsında Resûlullahı (
ediyor. Bunda böyle hâllerin görünmemesinin sebebi nedir ki?”
aleyhisselâm ) gördü. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ),
Ahmed Sayyâd hazretleri sohbetlerinde şöyle buyurdular:
mübârek ağız sularından onun ağzına iki defa sürdüler ve
“Kerâmet göstermek şart değildir, istesek Allahü teâlâ bize de
medreseye dönmesini emir buyurdular. Tâlkânî ( radıyallahü
birçok kerâmetler ihsân eder. Fakat biz böyle kalmağı daha
anh ) Peygamberimizden aldığı bu emir üzerine tekrar
çok istiyoruz.”
medreseye döndü. Medreseye girdiğinde, geçmiş derslerin
hepsinin ve daha birçok ilimlerin hafızasında bulunduğunu
Ahmed Sayyâd hazretlerine birçok hasta kimseler getirilir, duâ
hissetti. Bundan sonra da hafızası, hakîkaten çok keskin ve
etmesi istenirdi. Duâ ettiği kimseler, Allahü teâlânın izniyle
kuvvetli oldu. Cum’a günü geldi. İmâm-ı Muhammed bin
iyileşip giderlerdi.
Yahyâ ( radıyallahü anh ) âdet olarak Cum’a namazlarını
talebeleri ile beraber, zühdü ile tanınmış olan Abdurrahmân elEkkâfın ( radıyallahü anh ) İmâm olduğu câmide kılarlardı.
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1 sh. 294
Hep beraber câmiye gittiler. Abdurrahmân-ı Ekkâf, müctehid
din imamlarımızın ba’zı mes’elelerde farklı ictihâd etmelerinin
sebeblerini ve hikmetlerini anlatan hılâf ilminden ba’zı
mes’eleleri anlatıyor, cemâat ise edeble dinliyordu. Tâlkânî (
radıyallahü anh ) diyor ki, “Bir ara, Ekkâf hazretlerinin birşeyi
AHMED BİN İSMÂİL-İ KAZVÎNÎ
yanlış söylediğini farkedip i’tirâz ettim. Orada bulunan diğer
ilim sahipleri bu sözün sehven söylendiğini, edebe riâyet
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin İsmâil bin Yûsuf et-
ederek susmamı işâret ettiler ise de, ben, yaşım küçük olduğu
Tâlkânî el-Kazvînî olup, künyesi, Ebü’l-Hayr ve Ebü’l-
hâlde ve hocamın yanında çok az ders gördüğüm hâlde, diğer
Hüseyn’dir. Lakabı Radıyyüddîn’dir. 512 (m. 1118)’de, başka
ilim sahiplerinin işâretlerine iltifât etmeyip i’tirâzda bulundum.
bir rivâyette 511 senesinde Kazvin’de doğdu. 590 (m.
Abdurrahmân-ı Ekkâf ( radıyallahü anh ), zâten sehven
1194)’de, başka bir rivâyette 589 da Muharrem ayının 19.
söylenmiş olan o cümleyi düzeltti ve benim i’tirâzıma mâni
Cum’a günü vefât etti. Şafiî mezhebi âlimlerinin
olmak isteyenlere de, “Onu birakınız. Onun söylediği bu söz,
büyüklerindendir. Hadîs, fıkıh, kırâat ve diğer ilimlerde derin
kendisinden değil, ona öğretendendir (ya’nî Resûlullah
bir ilme sahipti.
efendimizdendir).” buyurdu. Orada bulunan cemâat, Ekkâf
hazretlerinin bu sözünden birşey anlayamadılar. Fakat ben,
İlim öğrenmeye küçük yaşta başladı. Kazvin, Nişâbûr, Bağdad
ve başka yerlere gitti. Babasından, Ebû Abdullah Muhammed
bin Fadl’dan, Abdülgâfir-i Fârisî’den, Vecîh bin Tâhir’den ve
başka birçok âlimden ilim öğrendi. Kendisinden de; Ebû
onun bu sözünden kastetdiği ma’nâyı iyi anladım ve onun
keşif ve kerâmet sahibi olduğunu vakînen anlamış oldum.”
Devamlı ibâdet ve tâat ile meşgûl idi. Bir an Allahü teâlâdan
diğer ilimlerde ders vereceği zaman, hep bu şekilde
gâfil değildi. Diğer büyük zâtlar gibi, az yemek, az uyumak ve
dinliyenlerin hangi mes’eleyi arzu ettiklerini sorar, neyi
az konuşmak, çok ibâdet etmek onun başlıca
istiyorlarsa onu anlatırdı. Derslerinde bulunanlar onun ilminin
husûsiyetlerinden idi. Oruç tutmaya devam eder, bunu ihmâl
çokluğuna hayret ederlerdi.
etmezdi. Sâdece bir ekmek ile iftar eder, başka birşey
yemezdi.
İbn-Un-Neccâr diyor ki: “Ben hocam Ebü’l-Kâsım’dan işittim. O
şöyle anlattı: Ebü’l-Hayr Kazvînî ( radıyallahü anh ),
İbn-ün-Neccâr hazretleri tercümelerinde, onun derecesinin ve
Ramazân-ı şerîfte teravih namazı kıldırırdı. İnsanlardan bir
ilminin yüksekliğini anlatır, kendisinden medh ve sena ile
çoğu, cemâat olarak onun câmisine gelir, sohbetini dinlerdi.
bahsederdi. Diyor ki; “Ebü’l-Hayr Ahmed bin İsmâil,
Ramazân-ı şerîfin son gecelerinden birinde, teravih
zamanında bulunan Şafiî mezhebi âlimlerinin reîsi idi. Bu
namazından sonra, Kur’ân-ı kerîmi sûre sûre tefsîr etti. Bu,
mezhebin hılâf ve usûl bilgilerinde, tefsîr ilminde ve va’z
sabah namazı vakti girinceye kadar devam etti. Fecir
ederek İslâmiyeti anlatmakta çok yüksek idi. Haramlardan ve
doğduktan sonra, yatsının abdesti ile sabah namazını kıldırdı.
şüphelilerden, hattâ şüphelilere düşmek korkusu ile
Sonra Nizamiye Medresesi’ne gitti. O gün ders vermek sırası
mübahların çoğundan sakınırdı. Dünyâya kıymet ve
onda idi. Minbere çıkıp, âdeti üzere o gün insanlara va’z etti.
ehemmiyet vermez, iltifât etmezdi.”
Dinliyenler onun kıymetli sözlerinden istifâde ettiler. Bağdad
vâlisi Kutbüddîn Kaymaz, o gün Ebü’l-Hayr’ın sohbetlerine
İmâm-ı Râfi’î hazretleri Emâlî isimli eserinde, Ebü’l-Hayr’dan (
geldiğinde, kendisine, Ebü’l-Hayr hazretlerinin, dün gece hiç
radıyallahü anh ) rivâyetlerde bulunmuştur. Bu eserde diyor ki:
yerinden ayrılmadan, bir oturuşta Kur’ân-ı kerîmin pekçok
“Ebü’l-Hayr ( radıyallahü anh ), çok hayırlı bir zât idi. Dînî
yerini tefsîr ettiğini söylediler. Kutbüddîn hayretle baktı ve “Bu
ilimleri bilmekte, hıfz. Etmekte, onları toplamakta, bu ilimleri
zor işi ancak bu zât yapabilir” dedi. Vâlinin bu sözünü işiten
neşretmekte, insanlara hatırlatmakta, öğretmekte ve o ilimleri
Ebü’l-Hayr hazretleri iltifât edip; “Allahü teâlânın izniyle, biz bu
tasnif etmekte çok yüksek dereceye sâhib idi. Bütün
işi yaparız. Fakat sizler dinlemeye takat getiremezsiniz”
konuşmaları âhıret ile ilgili olur, dünyalık şeylerden
buyurdu. Onlar da, “Siz anlatın. Biz usanmadan dinleriz. Bizim
bahsetmezdi. Ba’zan o bir iş ile meşgûl iken, diğer tarafta
için meşakkat olmaz. Bilakis, biz bundan memnun oluruz,
başka kimseler hadîs-i şerîf okurlardı. İşini bitirdikten sonra,
seviniriz” dediler. Bunun üzerine, Kur’ân-ı kerîmi başından
hadîs-i şerîf okuyanın bir yanlışı oldu ise, filân hadîs-i şerîfin
sonuna kadar tefsîr etti. Fakat önceki geceki anlattıklarından
filân yerini yanlış okudunuz buyurur, doğru şeklini söylerdi.”
söylemedi. Bu sefer başka türlü tefsîr etmiş idi. Öncekini ve
Ebü’l-Hayr ( radıyallahü anh ), bir müddet kendi memleketi
olan Kazvîn’de, sonra Bağdad’da ders verdi. Memleketine
döndükten bir müddet sonra tekrar Bağdad’a gitti. Nizamiye
Medresesi’nde ders vermeye başladı. Târih-ül-Hâkim, Sünen-i
bugünkünü dinleyen âlimler, Ebü’l-Hayr hazretlerinin
hafızasının kuvveti ve ilminin çokluğu karşısında susup
kaldılar. Hiç birşey söyleyemediler. Hepsi hayret ve teaccüb
içinde kaldılar.
Beyhekî, Sahîh-i Müslim, Müsned-i Ebî İshâk ve bunlardan
Tâc-üs-Sübkî ( radıyallahü anh ) Tabakât-ül-kübrâ isimli
başka büyük hadîs kitaplarını ve bu kitaplarda bulunan hadîs-i
eserinde, “Kerâmetlerin yirmibeş nev’i vardır” buyurdu.
şerîfleri rivâyet etti.
Bunlardan dokuzuncu nev’inin “Tayy-i zaman, onuncusunun
Rivâyet edilir ki: Ahmed bin İsmâil hazretleri müderris olarak
Nizamiye Medresesi’ne ta’yin edilince, müderrislik hil’ati
(elbisesi) ile geldi. Yanında fıkıh âlimleri vardı. Orada kendisini
diğer müderrisler, ileri gelenler, yüksek şahsiyetler karşıladılar.
Tedris kürsüsüne oturunca duâ edildi. Tefsîr ilminden
anlatacaktı. Derse başlamadan önce cemâate iltifât edip,
“Tefsîr kitaplarının hangisinden anlatmamı istersiniz?” diye
sordu. Cemâat, tefsîr kitaplarından birini ta’yin ettiler. Sonra,
da “Neşr-i zaman” olduğunu bildirdi. Bunları anlamanın güç
olduğunu buyurdu. Bunu, Yûsuf-i Nebhânî de Câmi’u kerâmâtil-evliyâ isimli eserinin başında anlattı. Bu kerâmetler, kısa
zamanda çok iş yapma ma’nâsını ifâde ederler. Allahü teâlâ,
her şeyi bir emirle, sâdece “Ol!” buyurmakla yaratmaktadır.
Cenâb-ı Hak için zaman mefhumu mevzûbahis değildir.
Sevdiği kullarına da, çok kısa zamanda, pek uzun zamanda
yapılacak işleri yaptırmaktadır.
“Hangi sûreden anlatmamı istiyorsunuz?” diye sordu. Onu da
Ebû Ahmed bin Sûkeync ( radıyallahü anh ) diyor ki:
ta’yin ettiler. Onların istediği yerden anlattı. Fıkıh, usûl, hılâf ve
“Bağdad’da Eshâb-ı Kirâma dil uzatanlar zuhur edince, Ebü’l-
Hayr Kazvînî ( radıyallahü anh ) bir gece bana geldi. Benimle
Ebû Rekr-i Sıddîk îmânı kabûl etmekte hiç tereddüt ve
vedâlaşıp, helâllaştı. Memleketine (Kazvîn’e) gideceğini
duraklama etmedi.”
söyledi. Ben, “Burası sizin için güzel değil mi? İnsanlara fâideli
oluyorsunuz” dedim. “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbına
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i
(r.anhüm) açıkça dil uzatıldığı, hakaret edildiği bir beldede
şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Kim, namaz kılanlardan
kalmaktan Allahü teâlâya sığınırım” buyurdu ve Bağdad’dan
ise. Namaz kapısından çağrılır. Mücahidlerden olan, cihâd
çıkıp Kazvîn’e gitti. Orada kendisine çok hürmet ve ta’zimde
kapısından çağırılır. Oruç tutanlar reyyân kapısından
bulundular. İnsanlara fâideli olmaya orada da devam etti.
çağrılır” buyurunca; Hz Ebû Bekr, “Yâ Resûlallah! Bu kapıların
Ömrünün sonuna kadar Kazvîn’de kaldı.”
hepsinden birden çağrılacak olan kimse olmıyacak mı?”
deyince, “Evet (çağırılacak) ümid ederim ki sen onlardan
İmâm-ı Râfi’î’nin, Emâli isimli eserinde buyuruluyor ki: “Ebü’l-
olacaksın” buyurdu.
Hayr Kazvînî ( radıyallahü anh ) her hafta üç defa umûmî
sohbet toplantısı yapar, avam ve havâsdan birçok kimse bu
Yine Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir
sohbete iştirâk ederdi. Bu toplantılardan birisi Cum’a günü
hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Benden sonra ümmetimin en
olurdu. 590 (m. 1194) senesi Muharrem ayının 12. Cum’a
hayırlısı Ebû Bekr-i Sıddîk’tır.” Enes’in ( radıyallahü anh )
günü, yine mu’tâd olan o toplantı yapılmıştı. Bu toplantıda,
rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “(Mi’râc
Muhammed aleyhisselâma en son nâzil olan âyet-i kerîmeleri
gecesi) Beni semâya isrâ ettiği (çıkardığı) vakit Cebrâil’e, “Ey
okuyup, herbirini tefsîr etti. En son, “Öyle bir günden (kıyâmet
Cebrâil! Ümmetime hesap var mıdır?” dedim. Cebrâil
gününden) korkun ve sakının ki, o gün hepiniz Allahü teâlâya
aleyhisselâm, “Ümmetine hesap var, fakat Ebû Bekr bundan
döndürülüp götürüleceksiniz” (Bekâra-281) meâlindeki âyet-i
müstesnadır.”
kerîmeyi okuyup tefsîr etti ve “Bu âyet-i kerîme nâzil olduktan
sonra, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz yedi günden
fazla yaşamadı” buyurdu ve minberden aşağıya indi ve
hastalandı. Ertesi Cum’a günü vefât etti. Ya’nî yukarıdaki sözü
söyledikten sonra yedi günden fazla yaşamadı. Bu çok nâdir
görülen hâdiselerdendir. Âhırete irtihâl etme vakti kendisine
bildirilmişti.
Ahmed bin İsmâil-i Kazvînî ( radıyallahü anh ) birçok eserler
te’lîf etmiştir. Hulûliyye ve Cehmiyye bid’at fırkalarını red için
yazdığı Kitâb-ül-beyân fî mesâil-il-Kur’ân Hasâis-üs-suâl ve
Hatâir-ül-kuds kitabı bunlardandır.
Hazreti Ali’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu
ki: “(Mirac gecesi) Yedinci kat semâya götürüldüğüm zaman,
Cebrâil aleyhisselâma; “Ey Cebrâil! Rabbimi ziyâret ettiğimi
Kureyş’e haber ver! dedim. O da, “Evet haber vereceğim”
dedi. Sonra ben, “Kureyş beni yalanlıyor” deyince, Cebrâil,
“Yâ Muhammed! Onlar arasında Ebû Bekr vardır. O Allahü
teâlâ indinde “Sıddîk” diye yazılıdır. O seni tasdik eder. Yâ
Muhammed! Ömer’e de benden selâm söyle!” dedi.”
Hazreti Ebû Bekr ile Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ) beraber bir
yolda giderken, dar bir yere geldiler. Hazreti Ebüdderdâ önde.
Hazreti Ebû Bekr arkada yürürlerdi. O sırada, karşıdan Resûl-i
Bunlardan başka; 1- Kitâb-üs-Serdi vel-Ferd fî sahâif-il-ahbâr
ekrem ( aleyhisselâm ) parlak ay gibi göründü. Hazreti
ve nüsehihâ el-Menkûl an-Seyyid-il-mürselîn, 2-Kitâbü-
Ebüdderdâ’ya hitaben: “Ey Ebüdderdâ! Senden daha hayırlı
Muhtâr-ü ehâdîs-is-sâdık-is-sadûk fî fedâil-is-Sıddîk vel-Fârûk.
olanın önünden yürüme! Ebû Bekr, Resûller ve nebiler
3-Hediyyetü zülelbâb fî fedâil-i Ömer bin Hattâb, 4- Kitâbü
müstesna, üzerine güneş doğup batan kimselerin hepsinden
Kurbet-üd-dâreyn fî menâkıb-i zin-Nûreyn, 5-Kitâb-ül-erbâ’în-
daha hayırlıdır” buyurdu.
il-müntekâ min menâkıb-il-Mürtedâ isimli kitapları da mevcût
olup, son altı kitap, Süleymâniye Kütüphânesi Şehid Ali Paşa
kısmı, 539 numarada kayıtlıdır. Aşağıdaki yazı, bu son altı
kitaptan bölümler hâlinde alınmıştır.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet ediyor: Resûl-i
ekrem hirgün; “Bugün içinizde oruçlu olan var
mıdır?” buyurunca; Hazreti Ebû Bekr, ben oruçluyum
dedi. “İçinizde kim, bugün cenâzede bulundu?” buyurdu.
Muhammed bin Ahdünnasr bin Abdullah’ın ( radıyallahü anh )
Hazreti Ebû Bekr, ben bulundum dedi. Yine: “İçinizden kim,
rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Her kime îmânı
bugün bir fakire yemek ilerdi?” buyurdu. Hazreti Ebû Bekr, ben
arzettiysem, yüzünü buruşturur, terüddütle bakardı. Ancak
verdim cevâbını verdi.
Sonra: “İçinizden kim, bugün hasta yokladı?” buyurdu. Hazreti
Kureys’in halimi, olarak bilirler. Ondan, senin hayâtında
Ebû Bekr, ben yokladım dedi. Bunun üzerine Resûl-i ekrem (
vezirin, vefâtından sonra da halîfen olarak bahsediyorlar” dedi.
aleyhisselâm ): “Bu kadar hasletlerin bulunduğu kimse,
muhakkak Cennete girer” buyurdu. Cennete girmekten
Bilâl’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte
maksat; hesapsız Cennete girmektir, denilmiştir.
buyuruldu ki:’ “Allahü teâlâ hakkı Ömer’in dili ve kalbi üzerine
koymuştur.”
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte
buyurdu ki: “Rize her ni’met verene, iyilik edene mükâfatını
İbn-i Ömer’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte
verdik. Fakat, Ebû Bekr’in iyiliğinin, ikramının karşılığını
buyuruldu ki: “Allahü teâlânın rızâsı, Ömer’in rızâsı, Ömer’in
veremedik. O’na, Hak teâlâ hazretleri, kıyâmette ikramda
rızâsı, Allahü teâlânın rızâsıdır.”
bulunacak, mükâfatını verecektir. Bana Ebû Bekr’in malının
verdiği fayda gibi hiç kimsenin malının faydası olmadı. Dost
edinseydim, Ebû Bekr’i edinirdim. Fakat ben, Hak teâlânın
dostuyum.”
Hz Âişe şöyle rivâyet ediyor: “Resûlullah ( aleyhisselâm )
rahatsız iken bana, “Ebû Bekr’e gidiniz! Namazı o
kıldırsın!” buyurunca, “Yâ Resûlallah! Ebû Bekr, (insanlara
İmâm olmak için) sizin yerinize geçince çok ağlar.
Ağlamasından dolayı insanlar onun kırâatini (okumasını)
anlıyamaz. Ömer çağırılsın, o insanlara namaz kıldırsın”
dedim. “Ebû Bekr’e gidiniz! Namazı o kıldırsın” buyurdu.” Ebû
Hazreti Ali’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu
ki: “Ömerin gadabından, hışmından korkunuz. Çünkü o gadab
edince, Allahü teâlâ da gadab eder.”
Hazreti Ebû Hüreyre’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte
buyuruldu ki: “Ömer, Cennet ehlinin ışığı ve İslâmın nûrudur.”
Ukbe bin Âmir’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i
şerîfte buyuruldu ki: “Ben, peygamberlerin sonuncusuyum.
Benden sonra peygamber gelmeyecektir. Eğer benden sonra
peygamber gelseydi, Ömer peygamber olurdu.”
Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet ediyor: Resûlullah (
Hazreti Âişe’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Ömer,
aleyhisselâm ); “Dün akşam Cebrâil aleyhisselâm bana,
Cennettedir. Onun refîki Nûh aleyhisselâmdır.”
Cennetin sekiz kapısını, benim ve ümmetimin gireceği kapıyı
gösterdi” buyurdu. Hazreti Ebû Bekr “Yâ Resûlallah! Keşke
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet ediyor:
ben de sizinle olsaydım da, o kapıyı görseydim” diye
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında idim. Bu sırada Hazreti
arzedince, Resûlullah ( aleyhisselâm ), Hazreti Ebû Bekr’in
Ebû Bekr ile Hazreti Ömer geldiler. Resûlullah ( aleyhisselâm
omuzuna doğru yaklaşıp, “Sen, ümmetimden bu kapıdan ilk
); “Beni ikinizle kuvvetlendiren Allahü teâlâya
giren olacaksın” buyurdu.
hamdolsun” buyurdu.
Abdullah İbni Abbâs hazretleri şöyle rivâyet ediyor: Resûlullah
Abdullah İbni Ömer’in (r.anhümâ) bildirdiği hadîs-i şerîfte
efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennete birisi girer ki,
buyuruldu ki; “Bütün insanlar, âhırette kurtuluşu umarlar.
Cennette bulunanların hepsi kalkıp onu karşılar: “Merhaben
Lâkin, Eshâbıma dil uzatanlar müstesna. Âhırette ehl-i
ileynâ, merhaben ileynâ (Hoşgeldin, hoşgeldin. Başımız üzre
mevkîf (mahşer yerinde toplananlar) onlara la’net eder.”
yerin var) derler.” Hazreti Ebû Bekr, “Yâ Resûlallah! Bu
kimsenin ameli nedir?” diye suâl edince, “Yâ Ebâ Bekr! O
Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i
kimse sensin” buyurdu.
şerîfte buyuruldu ki:
Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Her peygamberin bir refîki
“Şeyhayne (Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer’e) dil
vardır. Benim Cennetteki refîkim Ebû Bekr’dir.”
uzatmayınız.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: Resûlullah (
Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet ediyor:
aleyhisselâm ) birgün Cebrâil aleyhisselâm ile beraber
Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Şimdi size Cennet ehlinden birisi
otururlarken, Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk geldi. Resûlullah (
geliyor” buyurdu. O sırada Hazreti Ebû Bekr çıkageldi.
aleyhisselâm ) “Bu, Ebû Kuhâfe’nin oğlu Ebû Bekr’dir. Ey
Resûlullah efendimiz daha sonra, “Cennet ehlinden birisi
Cebrâil! Sen onu tanıyor musun?” buyurdu. Cebrâil
yanınıza geliyor” buyurdu. Bunun üzerine Ömer ( radıyallahü
aleyhisselâm: “O, gökte yerden daha meşhûrdur. Melekler onu
anh ) çıkageldi.
Ebû Sa’îd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Resûlullah
feryâd sesi geliyordu. Hizmetçiye, “Git bak bakalım! Bu ses
( aleyhisselâm ) Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’e, “Ey Ebû
nedir?” dedim. Hizmetçi dönünce, “Komşumuz olan filân
Bekr ve Ömer! Vallahi ben sizin ikinizi de seviyorum. Benim
kimse gece aniden ölmüş” dedi. Sabah olduğunda evine
sizi sevmem sebebiyle, vallahi Allahü teâlâ da sizi seviyor.
gittim. Hakîkaten ölmüş idi ve boynunda da kesik izi vardı.”
Allahü teâlâ sizi sevdiği için, vallahi melekler de sizi seviyor.
Sizi sevenleri Allahü teâlâ da sever. Size vâsıl olana, Allahü
Ebû Sa’îd-i Hudrî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-
teâlâ da vâsıl olur. Size buğz edene, Allahü teâlâ da buğz
i şerîfte buyuruldu ki: “Eshâbımın hiçbirine dil uzatmayınız.
eder” buyurdu.”
Onların şanlarına yakışmayan birşey söylemeyiniz! Nefsim
yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, sizin
Abdullah bin Hatab ( radıyallahü anh ) rivâyet ediyor:
biriniz Uhud dağı kadar altın sadaka verse, Eshâbımdan
“Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında idik. Ebû Bekr ile
birinin bir müd arpası kadar sevâb alamaz.”
Ömer’e (r.anhüm) baktılar. “Bu ikisi, benim için kulak ve göz
mesabesindedir” buyurdular.”
Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Cehenneme girmesi lâzım
gelen yetmiş bin günahkâr müslüman, Osman’ın şefaati ile,
Ebû İmrân Hânî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i
sualsiz, hesapsız Cennete girecektir.”
şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz buyurdu
ki: “İslâmda ilk sevâba kavuşan, Ebû Bekr ile Ömer’dir.
Resûl aleyhisselâmın yanına Hazreti Osman gelince, Resûl
Onların sevâblarını anlatmakla bitiremem.”
aleyhisselâm, etekleri ile mübârek ayaklarını örttü. Hazreti
Âişe bunun sebebini sorduğunda; “Ondan melekler haya
Abdullah bin Ebû Safvân’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir
ediyor. “Ben haya etmezmiyim?” buyurdu.
hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Benim Eshâbımdan iki kişi vardır
ki; biri yumuşaklıkla, diğeri de sertlikle emreder. Her ikisi de
Zeyd bin Erkam şöyle anlatıyor: “Resûlullah ( aleyhisselâm )
isâbet edicidir. Bunlar, Ebû Bekr ile Ömer’dir.”
birgün beni, kendilerini Cennet ile müjdelemem için Ebû Bekr,
Ömer ve Osman’a (r.anhüm) gönderdi.”
İbn-i Ömer’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte
buyuruldu ki: “Her peygamberin iki emîn veziri vardır. Benim
Abdullah İbni Abbâs hazretlerinin bildirdiği bir hadîs-i şerîfte
semâ ehlinden iki vezirim Cebrâil ile Mikâil aleyhisselâm ve
buyuruldu ki: “Ben ilmin şehriyim, Ali onun kapısıdır.”
yerdeki iki emînim ve vezirim ise, Ebû Bekr ile Ömer’dir.”
Abdullah İbni Ömer (r.anhümâ) şöyle anlatıyor: Resûlullah (
Rıdvân-ı Semmân ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Benim bir
aleyhisselâm ) Hazreti Ali’ye buyurdu ki: “Ey Ali! Sen
komşum vardı. Hem evde, hem de işyerinde komşum olurdu.
Cennettesin. Ey Ali! Sen Cennettesin. Ey Ali! Sen
Bu kimse, Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer’e çok dil
Cennettesin.”
uzatıyordu. Bu düşüncesinin çok bozuk olduğunu anlatmak
için, kaç defa gayret ettiysem de fâideli olamadım. Bozuk
inancından vazgeçmiyordu. Bu yüzden, ben kendisini hiç
sevmezdim. Birgün, bu iki büyük zâta yine dil uzattı. Ben de
orada idim. Mâni olmak istedim. Hakaretinden vaz geçmediği
gibi, bana hücum etti. Oradan ayrılıp, mahzûn ve gamlı olarak
eve gittim. Yatsı namazından sonra, bu hüzün ve gam ile
uyudum. Rü’yâmda Resûlullah efendimizi gördüm. “Yâ
Resûlallah! Filân kimse, hem ev, hem de dükkân komşum
oluyor. Fakat sizin Eshâbınıza dil uzatıyor” dedim.
“Eshâbımdan kime dil uzatıyor?” buyurdu. “Ebû Bekr ile
Ömer’e (r.anhüm) dedim. “Şu büyük bıçağı al! O kimsenin
boynunu kes!” buyurdu. “Peki efendim” deyip bıçağı aldım. O
kimseyi yakalayıp yere yatırdım ve o bıçakla boynunu kestim.
Bıçağı toprak ile sildim. Elime o kimsenin kanı sürülmüştü. O
sırada uyandım. Bir de ne duyayım. O komşumuzun evinden
Ebû Hamra’nın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i
şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Âdem
aleyhisselâmın ilmini, Nûh aleyhisselâmın anlayışını, İbrâhim
aleyhisselâmın hilmini, Yahyâ bin Zekeriyyâ aleyhisselâmın
zühdünü görmek isteyen, Ali bin Ebî Tâlib’e baksın.”
Hazreti Huzeyfe’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu
ki: “Allahü teâlâ, İbrâhim aleyhisselâmı dost edindiği gibi, beni
de dost edindi. Cennette benim köşküm ile İbrâhim
aleyhisselâmın köşkü karşı karşıyadır, ikisinin arasında Ali bin
Ebî Tâlib’in köşkü vardır.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:
“Eğer siz, benim bildiğimi bilmiş olsaydınız, az güler, çok
“Birisi Resûlullaha ( aleyhisselâm ), “En faziletli amel
ağlardınız.”
hangisidir?” diye suâl etti. “Allahü teâlâya îmândır” buyurdu.
“Sonra hangisidir?” dedi. “Allah yolunda cihâddır” buyurdu.
“Sizden birisi namaz kıldığı zaman, konuşmadığı ve namaz
Soran kimse, “Sonra hangisidir?” diye suâl edince, “Hacc-ı
kıldığı yerden ayrılmadığı müddetçe, melekler o kimse için;
mebrûrdur (kabûl olunmuş hacdır).” buyurdu.
“Allahım! Onu af ve mağfiret eyle! Ona merhamet eyle” diye
duâ ederler.”
“Müslümanın, müslüman üzerinde beş hakkı vardır: Selâmına
cevap vermek, hastasını yoklamak, cenâzesinde bulunmak,
“Muhammed’in nefsi kudret elinde bulunan Allahü teâlâya
da’vetine gitmek ve aksırıp elhamdülillah diyene,
yemîn ederim ki, oruçlunun ağız kokusu, Allahü teâlâ indinde
yerhamükellah demek.”
misk kokusundan daha hoştur. Allahü teâlâ, “Kulum, oruç için
vereceğim mükâfattan dolayı, yemesini, içmesini ve şehvetini
terkediyor. Orucun karşılığını ben veririm” buyurur.”
1) Tabakat-üş-Şâfiiye cild-6, sh. 7
“Bana itaat eden, Allahü teâlâya itaat etmiş olur. Bana karşı
gelen, Allahü teâlâya karşı gelmiş olur.”
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 300
“Sizden birisi İmâm olduğu zaman, namazı hafif kıldırsın.
3) Keşf-üz-zünûn sh. 341, 705
Çünkü onlar arasında, zaîf, yaşlı ve hasta olabilir. Sizden birisi
yalnız kıldığı zaman, istediği kadar uzatsın.”
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîflerde
4) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1, sh. 88
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 167
buyuruldu ki: “Beş vakit namaz ve Cum’a namazı, büyük
günahlardan sakınan kimse için, aralarında işlenen küçük
günahlara keffârettir.”
“Muhammed’in nefsi kudret elinde bulunan Allahü teâlâya
AHMED BİN MEVDÛD ÇEŞTÎ
yemîn ederim ki, îmân etmedikçe Cennete giremezsiniz.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Mevdûd bin Yûsuf
Birbirinizi sevmedikçe, kâmil bir îmân ile îmân etmiş
el-Çeştî’dir. Hâce Mevdûd Çeştî hazretlerinin oğul, talebe ve
olamazsınız. Size, riâyet ettiğiniz takdîrde birbirinizi çok
halîfelerinin en yükseklerindendir. Mübârek babasının
seveceğiniz bir şeyi bildireyim mi?” Eshâb-ı Kirâm, “O şey
teveccüh ve himmetleri ile yetişip, evliyâlık yolunda çok üstün
nedir, yâ Resûlallah?” dediler. “Aranızda selâmı
derecelere yükseldi. Babasının vefâtından sonra, onun halîfesi
yayınız” buyurdu.
oldu. Babasının makamında, talebeleri yetiştirmekle vakitlerini
“La ilahe illallah diyen ve iyiliği emredip kötülükten alıkoyan bir
kimse bulunduğu müddetçe, kıyâmet kopmaz.”
“Bir kimse farz olan namazı kılar, fakat namazın rükû’unu,
secdesini, tekbîrini ve onda tazarrûyu (yalvarmayı) tam
yapmazsa, o kimse sermâyesini bitiren tüccâra benzer.”
Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “En büyük hırsız, kendi
namazından çalan kimsedir” buyurdu. “Yâ Resûlallah! Bir
kimse kendi namazından nasıl çalar?” diye
sordular. “Namazın rükû’unu ve secdelerini tamam
yapmamakla” buyurdu.
“Safları, doğru ve düzgün yapmak, namazın güzelliğindendir.”
geçirdi. Herkese karşı şefkatli ve merhametli idi. İstisnasız
bütün insanlara karşı iyilik etmek, onlara İslâmiyeti tanıtmak,
doğru olarak anlatmak için çırpınırdı. Herkesin makbûlü idi.
Herkes tarafından sevilir, kendisine hürmet edilirdi.
Hâce Ahmed bin Mevdûd el-Çeştî hazretleri, 507 (m. 1113)
senesinde Çeşt beldesinde doğdu. 577 (m. 1181) senesinde
orada vefât etti. Kabri doğduğu yerdedir.
Rivâyet edilir ki; bir sene hac mevsimi yaklaşırken, Ahmed-i
Çeştî hazretleri, bir gece rü’yâsında Fahr-i kâinat (
aleyhisselâm ) efendimizi gördü. Kendisine; “Ey Ahmed! Biz
sana müştakız, âşıkız” buyurdu. Sabah olunca, Ahmed bin
Mevdûd hazretleri, kendisine en yakın üç kıymetli dostu ile
yola çıkıp, Mekke-i mükerremeye vardı. Haccın şartlarını eda
ettikten (yerine getirdikten) sonra, Peygamber efendimizin
bu üstünlüğünü, Şafiî âlimlerinin büyüğü Es’âd-ı Mîhenî de
mübârek Ravda-i mütahhara’sını (kabr-i şerîflerini) ziyâret için
kabûl ettiğini bildirmektedir. 532 (m. 1138) senesinde vefât
Medîne-i münevvereye gitti. Peygamber efendimize olan
etti.
aşkından dolayı, oradan ayrılamadı. Devamlı ibâdet, tâat ile,
Allahü teâlâyı zikretmek ve Resûlullah efendimize (
Hanbelî âlimlerinin en büyüklerinden olan Ahmed Dîneverî
aleyhisselâm ) salevât-ı şerîfe getirmekle meşgûl oldu. Altı ay
mezhebini bildiren çok kitap yazdı. Bunlardan “Et-Tahkîk fî
orada kaldı. Ahmed bin Mevdûd hazretlerinin hâlini
mesâil-üt-ta’lîk” kitabı çok kıymetlidir. Kendisinden birçok
anlıyamıyan ba’zı kimseler, onu Ravda-i mutahhara etrâfından
büyük âlimler ders okuyup icâzet aldılar. Ebü’l-Feth bin Münî
uzaklaştırmak istediler. Bu sırada Ravda-i mütahharadan
ve Vezîr İbn-i Hübeyre bunlardandır. İbn-i Cevzî diyor ki, “Ben
şöyle bir ses duyuldu ki, “Sakın bu kimseyi incitmeyiniz! O,
de, hocamız İbn-i Zâgûnî vefât ettikten sonra, dört sene kadar
bize müştak (âşık) olanlardandır. Biz de ona müştakız”
onun dersinde bulundum.”
diyordu. Orada bulunanların hepsi bu sözü duydular. Hâce
Ahmed bin Mevdûd hazretleri, daha sonra Resûlullah (
aleyhisselâm ) efendimizin ma’nevî müsâade ve işâretleri ile
Bağdad’a dönüp, evliyânın büyüklerinden Şihâbüddîn-i
Sühreverdî hazretlerinin hânegâhına geldi. Şihâbüddîn
hazretleri buna çok izzet ve ikramda bulunup, çok hürmet etti.
Orada Bağdad halîfesi ile görüştü. Halîfe kendisini da’vet etti.
Kendisine çok iltifât edip, ikramlarda bulundu. O da, halîfeye
çok güzel öğütler hoşa giden nasihatler Allahü teâlânın
emirlerini yerine getirmenin faziletini, insanlara hizmet etmenin
kıymetini anlattı. Bütün nasihat ve tavsiyeleri kabûl edildi.
Gideceği zaman, halîfe kendisine çok hediyeler arzetti ise de,
onun hatırı için az bir miktarını kabûl etti. Bunları da şehrin
dışına çıkınca fakirlere verdi. Kendisi de Horasan’a gidip,
orada insanlara İslâmiyeti, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını
anlattı.
Kendisi şöyle anlatıyor: Hocamız Ebû Hattâb’dan fıkıh
öğreniyordum. Derse başladığım ilk sıralarda, ilim halkasının
sonunda oturuyordum. Orada diğer insanlar, ilimdeki
derecelerine göre oturuyorlardı. Hocamla aramızda iki-üç kişi
vardı. Hocamın önünde bulunan birisiyle bir aralık ba’zı
mes’eleleri konuştuk, ikinci gün, ben yine âdetim üzere
meclisteki halkanın sonuna oturdum. Bu kişi de yanıma gelip
oturdu. Hocamız da ona: “Yerini niçin terk ettin” deyince, o da,
“Bununla beraber oturmak için terk ettim” diye cevap verdi.
Yemîn ederim ki, kısa bir zaman sonra, fıkıh ilminde
yükseldim. Bu konudaki ilmim, onunla daha çok kuvvetlendi.
Artık ben de, onunla beraber hocamın yanında oturmaya
başladım.”
İbn-i Cevzî şöyle anlatıyor: “Onun yanında sâlih kimselerden
bahsedildiği zaman, kalbi yumuşar, ağlar ve: “Allahü teâlânın
yanında, âlimlerin kadrü kıymeti çoktur. Rabbimin, beni de
onlardan yapmasını niyaz ederim” derdi.
1) Nefehât-ül-üns trc. sh. 368
2) Hadikat-ül-evliyâ 2. kısım. sh. 152
Ebü’l-Bekâ’ bin Taberzed diyor ki, “Onun vefât ettiği gün, Kâdı
Ebû Bekr bin Abdülbâkî’nin yanında idim. Hemen bize haber
verildi. Bunun üzerine o da: “La ilahe illallah!.. Akranlarımızın
ölümü, direklerin yıkılması gibidir” dedi.
AHMED BİN MUHAMMED ED-DÎNEVERÎ (Ebû Bekr bin
Ebü’l-Feth)
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 68
Bağdad’da yetişen Hanbelî âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin
2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 98
Muhammed bin Ahmed ed-Dîneverî el-Bağdâdî’dir. Künyesi,
Ebû Bekr’dir. Babasının künyesi de Ebü’l-Feth idi. Hanbelî
3) Tabakât-ı Hanâbile (Zeyli) cild-1, sh. 190
fakîhlerinin büyüklerinden ve meşhûrlarındandır. Hadîs ilmini
Ebû Muhammed et-Teymî’den, Ca’fer es-Sirâc’dan ve başka
âlimlerden aldı. Fıkıh ilmini Ebü’l-Hattâb’dan öğrendi. Fıkıhta
daha çok yükseldi. Zamanının fakîhleri arasında en büyüğü
oldu. Âlimler ile yaptığı münâzaralarda hep üstün gelirdi. Onun
AHMED BİN MUHAMMED EL-ERCÂNÎ
Fıkıh âlimi ve şâir. Künyesi Ebû Bekr olup ismi, Ahmed bin
6) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1306
Muhammed bin Hüseyn el-Ercânî’dir. Lakabı Nâsihuddîn idi.
Ahmed bin Muhammed, aslen Şîrâzlıdır. 460 (m. 1068)
senesinde doğdu. Kâdılık yaptığı Tüster’de 544 (m. 1149)
senesi Rebî’ül-evvel ayında vefât etti.
Ebû Bekr el-Ercânî, İsfehan’da Ebû Bekr Muhammed bin
Ahmed bin Hasen bin Mâce ile beraber hadîs-i şerîf dinledi.
Ayrıca Kirman’da, şerîf Ebî Ya’lâ bin el-Hebbâriyye’den hadîs-i
şerîf dinledi. Kendisinden de; Ebû Bekr Muhammed bin Kâsım
bin Muzaffer bin Eş-Şehrezûrî, Abdurrahîm bin Ahmed bin ElUhve, İbn-ül-Haşşab en-Nahvî ve birçok âlim hadîs-i şerîf
dinleyip, ilim öğrendi.
Ebû Bekr el-Ercânî’nin, Hazreti Ebû Bekr’den
rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; Peygamber efendimiz
( aleyhisselâm ) bir işe başlarken buyururlardı ki:
“Yâ Rabbi işimi hayırlı kıl ve benim için en iyi
olanını seç.”
Ebû Bekr el-Ercânî hazretlerinin, son derece güzel şiirleri
vardır. El-Hasîde, yazdığı bir kitabında şöyle der: “ElErcânî’nin ömrü, İsfehan’daki Nizâmiyye Medresesi’nde geçti.
Çok şiirleri vardır. Onun gibisi görülmedi. Çok kıymetli bir
âlimdi.”
AHMED BİN MUHAMMED EL-GAZNEVÎ
Hanefî fıkıh ve usûl âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin
Mahmûd bin Sa’îd el-Gaznevî el-Kâşânî el Hanefî’dir.
Muhammed bin Yûsuf el-Hüseynî, Alâüddîn-i Kâşânî ve başka
âlimlerden fıkıh ilmini tahsil etti. Hanefî mezhebinin önde
gelen âlimlerinden oldu. 593 (m. 1197) senesinde Haleb’de
vefât etti.
İnsanların faydalanması için yazdığı eserlerinden
“Mukaddimet-ül-Gazneviyye”. İsmindeki kitabında; farzlar,
vâcibler, sünnet ve edebler, ferâiz, ilim öğrenmek, îmânın
esasları, sular ve çeşitleri, istibrâ ve istincânın fazileti, abdest
ve fazileti, misvak kullanmak, namaz, zekât, Ramazân-ı şerîfin
fazileti, İmâm-ı a’zamın büyüklüğü, fazileti ve menkıbeleri
anlatılmaktadır. Bu kitab, hacmi küçük, fakat çok faydalıdır. Bu
kitabı el-İmâm Ebü’l-Bekâ Muhammed bin Ahmed bin Ziya
şerh ederek “Diyâ-ül-ma’neviyye âlel-mukaddimet-ilGazneviyye” ismini verdi.
Ebû Bekr el-Ercânî’nin yazdığı eserlerden biri olan, “Dîvânü
şi’r-il-kebîr”i meşhûrdur.
Ahmed bin Muhammed el-Gaznevî’nin ( radıyallahü anh )
diğer eserleri; “Kitâbü Ravdât-il-ihtilâf-il-ulemâ”, “Usûl-i fıkh”,
Yazdığı bir şiirde şöyle demektedir: “Yaşadığım şu zamanda,
“Kitâbü Ravdât-il-mütekellimîn” ve bunun muhtasarı “Kitâb-ül-
fukahânın en şâiri oldum. Bana denk olan birisi çıkmadı. Veya
müntekâ min Ravdât-il-mütekellimîn” ve “El-Hâvî”dir. Ahmed
şöyle de söyleyebilirim: Şâirler içerisinde, fıkıh ilminde en
bin Muhammed” el-Gaznevî hazretleri, Mukaddimet-ül-
önde gelen oldum. Şiir söylediğimde herkes onu ezberliyor,
Gazneviyye fî fürû’il-Hânefiyye isimli çok kıymetli kitabının
yazıyor, tabediyor. Fakat müşkil ve zor bir işle karşılaştığımda
mukaddimesinde buyuruyor ki: “İnsanların, ilim öğrenme
meşveret ehline mutlaka sorarım. Zira insanın kendi gözü, işin
husûsunda gevşek davrandıklarını, vakitlerini mâlâya’nî ile
iç yüzünü göremez. Başkasına danışmakla, insan, hâdiseler
uğraşarak geçirdiklerini ve kendilerini yoktan var eden
karşısındaki hareket tarzını daha iyi öğrenir.”
yaratıcıya kavuşturacak şeylerden yüz çevirdiklerini görünce
kısa ve öz olarak, ibâdet konularını anlatan, hacmi küçük,
içindeki bilgiler büyük olan bu kitabı hazırladım. Dînin
emirlerini yerine getirmekle mükellef olan herkese, lâzım olan
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 94
2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-6, sh. 52
3) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 151
4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 137
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 226
bilgileri zikrettim. Onların, Allahü teâlânın rızâsına ve
rahmetine kavuşturacak amellerine yardımcı olmak istedim.
Allahü teâlâ niyyetimizi hâlis eyleyip, kusurlarımızı affetsin.
Rahmetine kavuştursun. Âmin.”
Ahmed bin Muhammed el-Gaznevî, ilim
öğrenmenin fazileti babında buyuruyor ki: “Îmân
bilgilerinden sonra ilimlerin en güzeli ve en
üstünü, fıkıh ilmidir. Allahü teâlâ Bekâra sûresi
“Âlimler, peygamberlerin vârisleridir.
269. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor ki;
Peygamberler, dirhem ve dinar miras
“Hak teâlâ dilediği kimseye faydalı ilim (hikmet)
bırakmadılar. Onlar, ancak ilmi miras bıraktılar.
ihsân eder. Kime hikmet verilmişse muhakkak
Kim ilim alırsa bol nasîbe kavuşmuştur.”
ona çok hayır verilmiştir. Bu âyet ve öğütleri,
ancak kâmil akıl sahipleri anlar.” Kelbî (
“Allahü teâlânın Cehennemden azâd ettiği
radıyallahü anh ), buradaki hikmetin fıkıh ilmi
kimseleri görmek istiyenler, ilim taleb edenlere
olduğunu bildirmiştir. Neml sûresi 15. âyet-i
baksın. Muhammed’in (aleyhisselâm) nefsi, yed-i
kerîmesinde meâlen buyurdu ki, “Biz, Dâvûd ve
kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki,
Süleymân’a (hüküm ve kaza)ilmi verdik. Onlar
âlimin kapısına gidip gelen talebenin her
da, “Allahü teâlâya hamdolsun ki, (nübüvvet,
adımına, Allahü teâlâ bir senelik ibadet (sevâbı)
kitap ve şâir ilimler ve hikmetle) bizi (kendilerine
yazar ve her adımı için Cennette bir şehir bina
bu hasletlerin verilmediği) mü’minlerin çoğu
ettirir. Yeryüzünde yürüdüğünde, yeryüzü, onun
üzerine üstün kıldı.” dediler.” (Tibyân tefsîrinde
için istiğfarda bulunur. Akşam ve sabah mağfiret
bildirildiğine göre, bu âyet-i kerîme; ilmin şerefinin
olunur.”
diğer bir çok ni’metlerden üstün olduğuna
işârettir. Kendilerine ilim verilenler, diğer
mü’minlerin çoğundan faziletli olurlar.) Mücâdele
sûresi onbirinci âyetinin sonunda meâlen
buyuruluyor ki, “... Allahü teâlâ kendilerine ilim
verilen (ilimleriyle âmil olan) âlimlerin derecelerini
yükseltir...” Allahü teâlâ Zümer sûresi 9. âyetinde
meâlen buyurdu ki: “Bilen ile bilmiyen, hiç bir olur
mu? Bilen, elbette kıymetlidir.” ilmin faziletine
dâir, daha birçok âyet-i kerîme vardır.
Hadîs-i şerîflerde de buyuruldu ki: “Allahü teâlâ
bir kuluna hayır murâd ederse, onu dinde fakîh
kılar ve onu doğruya (irşâd eder.)
“Her kim Allahü teâlânın dîninde fakîh olursa,
Allahü teâlâ ona, din ve dünyâ sıkıntılarında
kâfidir.”
“Allah rızâsı için ilim öğrenen kimse, gündüzleri
sâim (oruçlu), geceleri kâim (gece namazı kılan
kimse) gibidir. Kişinin ilimden bir bâb (bir mes’ele)
öğrenmesi, o kimsenin Ebû Kubeys dağı kadar
altını olup, onu Allah yolunda harcamasından
daha hayırlıdır.”
Hasen-i Basrî hazretleri buyurdu ki; “Kıyâmet gününde
şehidlerin kanı, âlimlerin mürekkebi ile tartılacak. Şehidler
diyecekler ki, “Âlimler, zamanlarının ışık kaynağıdır. Her âlim
zamanının lâmbasıdır. İnsanlar âlimin vâsıtası ile
aydınlanırlar.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu
ki; “Kıyâmet günü Allahü teâlâ âbidlere (çok
ibâdet edenlere), mücâhidlere (cihad edenlere),
“Cennete giriniz” buyurur. Âlimler derler ki, “Yâ
Rabbî! Bizim ilmimizle onlar ibâdet ve cihâd
“Allahü teâlâ, ilim öğrenmek için yola çıkan
ettiler.” Bunun üzerine Allahü teâlâ onlara
kimseye, Cennet yollarından bir yolu kolaylaştırır.
buyurur ki: “Benim indimde siz, melekler gibisiniz.
Melekler, ilim talebesinin yaptığı şeyden râzı
Şefaat ediniz.” Onlar da şefaat edecekler, sonra
olarak, kanatlarını onun üzerine gererler.
Cennete gireceklerdir.”
Semâda ve yeryüzünde bulunanlar ve
denizlerdeki balıklar onun için istiğfarda
bulunurlar.”
“Âlimin, âlim olmayan âbide üstünlüğü, dolunayın
diğer yıldızlara üstünlüğü gibidir.”
“İlimsiz zühd, kirişsiz yaya benzer.”
Başka bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Dinde,
Allahü teâlâya ibâdet yönünden fıkıhdan daha
efdal bir şey olmadı. Bir fakîh (fıkıh âlimi),
şeytana karşı bin âbidden daha kuvvetlidir.”
Başka bir hadîs-i şerîfte de buyuruldu ki: “Her
şeyin bir direği vardır. Dînin direği de fıkıhtır.”
“Âlim ve ilim öğrenen, sevâbda birdir, insanlar ya
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyuruyor
âlimdir. Ya da müteallimdir (ilim öğrenendir).
ki; “Âlimler, sultanlarla görüşmedikçe, dünyâya
Bunlardan başkasında hayır yoktur.”
dalmadıkça, Allahü teâlânın kulları üzerinde
emînidirler. Eğer sultanlarla görüşüp ve dünyâya
Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İnsanlar, öldüğü
dalarlarsa, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ihânet
hâl üzere dirilecektir. Âlim, âlim olarak, câhil,
etmiş olurlar. Bunlardan uzaklaşınız ve onları
câhil olarak dirilecektir.”
sakındırınız!”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Hazreti
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) yine bir
Ali’ye buyurdu ki: “Yâ Ali! Ya âlim ol! Ya ilim
defasında; “Bilmiyen kimselere veyl (yazıklar)
talebesi ol! Ya da âlimi dinleyen ol! Dördüncüsü
olsun” buyurdular. Bundan sonra da yedi defa;
olma, helak olursun.” Hazreti Ali! “Yâ Resûlallah!
“Bildiği ile amel etmeyenlere de yazıklar olsun”
Dördüncüsü kimlerdir?” diye suâl edince;
diye tekrar ettiler.
“Bilmeyenler, öğrenmeyenler, din ve dünyâ
işlerini âlimlere sormayanlardır. Onlar muhakkak
Ebüdderdâ hazretleri buyuruyor ki; “Kıyâmet gününde, “Yâ
helak olacaklardır” buyurdular. (Resûlullah (
Üveymir (Ebüdderdâ) ne öğrendin?” diye sorulmasından
aleyhisselâm ), bu sözü üç defa tekrar ettiler.)
korkmam. Ancak ben, kıyâmet günü, “Yâ Üveymir! Bildiğinle
ne amel ettin?” diye sorulmasından korkuyorum.”
Allahü teâlânın rahmetine muhtaç bu fakîr (ya’nî
bu kitabın müellifi olan Ahmed bin Muhammed)
Îsâ aleyhisselâm buyurdu ki; “Öğrenen, amel eden ve
der ki: “İlmin üstünlüğü, âlimin derecesi böyle
başkalarına öğreten kimse, semâvat âleminde büyüklerden
yüksek olduğuna göre, her akıllı kimsenin ilmin
olarak çağrılır.”
faziletine kavuşmak, âlimlerin bu mertebesine
ulaşmak için ilim ve fıkıh öğrenmesi gerekir.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ilim
ki: “Ağaçların çoğu meyva vermez. Meyvelerin
öğrenmeyi emredip; “İlim, Çin’de de olsa onu
hepsi tayyib (tatlı, temiz, yenebilir) değildir.
alınız. Zîrâ ilim öğrenmek (ilmihâlini öğrenmek),
Âlimlerin de hepsi mürşid (yol gösterici), ilimlerin
kadın erkek her müslümana farzdır” buyurmuştur.
hepsi fâideli değildir.”
Muâz bin Cebel ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki; “İlim
Hazreti Ömer bin Hattâb, Hazreti Abdullah bin Selâm’a “İlim
öğreniniz. Zîrâ ilim öğretmek hasenedir. İlim talebi ibâdettir,
erbâbı kimdir?” diye sordu. O da “Bildiği ile amel edendir”
ilim müzâkeresi tesbihtir, ilim öğrenmek için çalışmak, gayret
dedi. Hazreti Ömer ( radıyallahü anh ), “Âlimlerin gönlünden
etmek cihâddır. İlmi bilmeyene öğretmek sadakadır, ilmi ehline
ilmi yok eden nedir?” diye sorunca, o da, “Tamâ’dır (Dünyâ
vermek kurbettir, ibâdettir, ilim, Cennet ehlinin meş’alesidir.
lezzetlerini haram yollardan aramaktır.) dedi.
Yalnızlıkta en iyi arkadaş, gurbette en iyi dost, halvette
(yalnızlıkta) en iyi konuşucu, sırlarda en iyi yol gösterici,
zorlukta en iyi yardımcı, dostlara zînet, düşmana karşı silâh,
ölüm ânında doğruyu gösteren yardımcı, kabirde arkadaş,
kıyâmette şefaatçi, Cennete götürücüdür. Allahü teâlâ
ba’zılarını ilim ile yüceltir (yükseltir). Onları hayırlara vesile
eder, dinde kendilerine ve eserlerine i’timâd edilen imamlar ve
işlerinde kendilerine uyulan kimselerden yapar.
Kerem sahibi olan Allahü teâlâdan dileriz ki, ilim ve anlayış ile
bizi rızıklandırsın, bizi ebrârın menziline ulaştırsın ve âlimler
ile beraber haşretsin. Onların şefaati ile Cennete girmemizi
nasîb eylesin.
Sehl bin Abdullah ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “Âlimler
hâriç, insanların hepsi ölüdür, ilmi ile âmil olanlar hâriç,
âlimlerin hepsi sarhoştur. Muhlisler hâriç, ilmi ile âmil olanların
hepsi mağrurdur. Muhlisler de, (ihlâslarını kaybetme
husûsunda) büyük tehlike üzeredirler.”
Hazreti Ali ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “Âlim, ilmi ile amel
etmezse, câhil, ondan ilim öğrenmekten geri durur.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Câhil yetmiş defa
mağfiret olunur. Âlim bir defa bile mağfiret
olunmaz (Çünkü âlim, bildiği hâlde günah
işlemiştir).”
“Kıyâmet günü insanlardan azâbı en şiddetli
kuvvetlendirmeli, ilmi yaymaya devam etmeli, sultanlarla
olanı, Allahü teâlânın ilmi ile ona fayda vermediği
görüşmekten, onların dünyâsından uzaklaşmalı, Allahü
kimsedir.”
teâlânın verdiği rızka kanâat ederek, vakıf malından
kaçınmalı, Allahü teâlânın verdiğinden fazlasını istememeli,
“Âlim, ilmi ile âmil olmadıkça âlim olamaz.”
“Âhır zamanda, câhil âbidler, fâsık âlimler
bulunacaktır.”
insanların elinde olana göz dikmemeli, o, mal için alçalmamalı,
kendi ilmi ile ucba kapılmamalı, hâllerini murâkabe ve
a’zâlarını muhafaza etmeli, sözünde sâdık, işinde dürüst,
hükmünde âdil olmalı, doğru söze kulak vermeli, yumuşaklıkla
“İlmi arttığı hâlde zühdü artmayan kimsenin,
ve insaf ile cevap vermeli, bir sınıfa meyl ederek diğer sınıfı
Allahü teâlâdan uzaklığı artmıştır.”
terk etmemeli, insanlara nasihat etmeli, onları Allahü teâlâya
itaate da’vet etmeli, onlara iyiliği emredip, kötülükten
Hasen-i Basrî hazretleri buyurdu ki; “Âlimlerin cezası, kalbinin
sakındırmalı, aralarında doğru olarak hüküm vermeli,
ölmesidir. Kalbin ölmesi de, dünyâyı istemesidir.”
mazlûma yardım etmelidir. Rüşvet almamalı, ba’zılarından
menfaat bekliyerek, yanlış birşeye doğru dememeli ve
Mâlik bin Dinar ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “Bunu
ba’zılarından da korkarak, doğru birşeyi söylemekten
kitaplarda okudum. Allahü teâlâ buyuruyor ki: (Âlim dünyâyı
çekinmemelidir. Ba’zıları, yanlış birşeyi söylemesi için
sevdiği zaman, ona yapacağım şeylerin en ehveni; kalbinden,
kendisini zorlasalar bile, doğruyu söylemekten
bana münâcaatın tatlılığını çıkarmaktır.)”
sakınmamalıdır. Kuvvetli ile zayıf arasında bir hüküm vermesi
gerektiğinde, kuvvetlinin tarafına meyletmekten çok sakınıp,
Îsâ aleyhisselâm buyurdu ki; “İlim öğrenip de ilmiyle amel
etmeyen kimse, gizlice zinâ eden, hamileliği ortaya çıkınca da,
insanlara rezîl, kepaze olan kadın gibidir. Allahü teâlâ,
kıyâmet gününde böyle kimseleri gözler önünde rezîl eder.”
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Her kim kendinde
bulunan ilmi gizlerse, Allahü teâlâ ona Cehennem
gemlerinden bir gem takar.”
adâlet ile hükmetmelidir. Sultâna ve herhangi bir kimseye,
fakire ve zengine hüküm verirken eşit davranmalıdır. Zengine
ve mevki sahibine bu hâllerinden dolayı boyun eğmemeli,
Allahü teâlânın emrine boyun eğmelidir. İnsanlara, dünyalık,
mevki ve makamlarına göre değil, o kimsenin Allah indindeki
üstünlüğüne göre kıymet vermelidir. Hayır sahiplerini sevmeli,
onları daha çok hayırlara teşvik etmelidir. Kendilerinden
kötülük meydana gelen kimselerin bu kötülüklerine buğz
Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “Fakih, dünyâdan
etmeli, onlara doğru yolu, saadet yolunu göstermelidir. Fitne
uzaklaşmış, âhıreti isteyen, dîninde basiret sahibi, Rabbine
çıkarmadan, zulme mâni olmaya çalışmalıdır. Kapısını
ibâdete devam eden kimsedir.”
herkese açmalı, kimseyi red etmemelidir. İlim talebesine
nasihat vermeli, onlara karşı tevâzu göstermelidir. Onlara ilim
Denilmiştir ki; “Âlimler helâlinden mal toplarsa, avam şüpheli
öğretirken, sabır ve tahammül göstermeli, onları ilme teşvik
şeyleri yer. Âlim şüpheli şeyi yerse, avam haram yer. Âlim
etmelidir. Kendilerine şefkatle muâmelede bulunarak,
haram yerse, avam kâfir olur.”
imkânları nisbetinde kendilerine ihsânda bulunmalıdır.
İnsanlara ilim öğretmesi, sırf Allah rızâsı için olmalı, şöhret
Peygamber efendimize ( aleyhisselâm )
için, mevki ve makam ele geçirmek için çalışmamalıdır. İlmin
insanların en kötüsünün kim olduğu suâl
yayılması, âlimlerin çoğalması, câhillerin azalması, İslâmın
edildiğinde: “Bozuldukları zaman âlimlerdir. Eğer
kuvvet bulması, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetinin
âlimler bozuk olursa, âlem de onların bozukluğu
yerine getirilmesi, helâl ve haram olan şeylerin ayrılarak belli
ile bozulur” buyurdu.
olması için gayret etmelidir.
Müellif der ki: Madem ki, ilimden maksat, ilmi ile amel etmektir.
Allahü teâlâ, ilimleri ile âmil olan âlimlere, âhırette çok savap
O hâlde, âlim olan kimsenin ilmi ile amel etmesi, sonra
vereceğini va’d etti.
insanlara öğretmesi gerekir. Böylece ondan, başkaları da
istifâde ederler. Âlim, dâima Allahü teâlâdan korkmalı,
Fakîh Ebü’l-Leys-i Semerkandî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki;
emirlerine itaat etmeli, nehiylerinden (yasaklarından)
“Hakîki ilim sahiplerinde şu on haslet bulunur. Haşyet (Allah
kaçınmalı, kazasına rızâ göstermeli, dîn-i İslâmı
korkusu), nasihat, şefkat, tahammül, sabır, hilm, tevâzu,
insanların malından uzak olmak (insanların malında gözü
bana ibâdet etsinler (ve beni bilsinler) diye
olmamak), Allahü teâlânın kitabını çok okumak ve az hicab
yarattım.”
(bu da kapısının herkese açık olması demektir). Allahü teâlâ
bizi, ilmi ile hâlis amel işleyip, sabır ve tevekkül edenlerden
Cebrâil aleyhisselâm, Resûlullaha ( aleyhisselâm
eylesin. Âmin.”
), “İslâm nedir?” diye suâl ettiğinde, Resûlullah (
aleyhisselâm ) buyurdu ki; “İslâm, Allahü
Biliniz ki, mükellef olan kimseye ilk ve birinci lâzım olan şey;
teâlâdan başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in
Allahü teâlâya inanmaktır, bilmektir. Zira yaratan, şekil ve rızık
( aleyhisselâm ) Allahü teâlânın resûlü olduğuna
veren O’dur. Nitekim Allahü teâlâ, Mü’min sûresi
şehâdet etmen, (kat’î olarak, görmüş gibi
altmısdördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki; “Allahü
inanman, günde beş defa) vakti gelince namaz
teâlâ sizi tasvir etti (şekillendirdi) ve şekillerinizi güzel kıldı.
kılman, malının zekâtını vermen, Ramazân-ı şerîf
Sizi, helâl, leziz ve temiz yiyeceklerle rızıklandırdı. İşte (şekil
ayında (her gün) oruç tutman ve gücün yetiyorsa,
veren ve rızkı yaratan) Rabbiniz Allahü teâlâdır.” Allahü
ömründe bir kere hac etmendir (Kâ’be-i
teâlâyı, kendisini tavsif ettiği, bildirdiği gibi bilmek lâzımdır.
muazzamayı ziyâret ve tavaf etmendir).”
Allahü teâlâ, İhlâs sûresinde meâlen buyuruyor ki, “(Yâ
Muhammed (aleyhisselâm)! Sana Allahü teâlâdan suâl
edenlere)’de ki, Allahü teâlâ birdir. (Şeriki ve nazîri yoktur.)
Allahü teâlâ Samed’dir. (Herşey O’na muhtaçtır. O, hiçbir şeye
muhtaç değildir. Büyüklük O’nda nihâyet bulmuştur. Bütün
sıfatlarında kâmildir. Dâim ve bâkidir. Her ayıbdan
münezzehdir.) O, doğurmadı ve doğrulmadı. (Ana ve baba
olmadı. Kimseden doğmadı.) Hiçbir şey O’na yakın ve denk
olmadı.”
Nisa sûresi 171. âyet-i kerîmesinde meâlen
buyuruldu ki, “Allahü teâlâ ancak bizzat ilâh ve
ehaddir (Birdir). Çocuğu olmaktan münezzehtir.”
Şûra sûresinin onbirinci âyet-i kerîmesinde
meâlen buyuruldu ki; “... O’nun benzeri (misli
dengi) yoktur...”
Mükellef olan kimse Allahü teâlâya îmândan
sonra, Allahü teâlânın meleklerine, kitaplarına,
peygamberlerine, âhıret gününe, kadere, hayrın
ve şerrin Allahü teâlâdan geldiğine inanmalı,
Allahü teâlâya îmândan sonra, dîn-i İslâmda en
mühim emir, birinci vazîfe; namaz kılmaktır. Bir
hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Namaz dinin
direğidir. Kim namazı kılarsa, dînini ikâme etmiş
olur. Kim namazı kılmazsa, dînini yıkmış olur.”
Misvak bahsinde buyuruyor ki: “Misvak
husûsunda, Resûlullah efendimizden birçok
hadîs-i şerîfler nakledilmiştir. Hadîs-i şerîflerde
meâlen buyuruldu ki: “Misvak ağız için temizliktir.
Ve Allahü teâlânın rızâsına kavuşmağa sebebtir.”
“Oruçluya helâl olan şeylerin en hayırlısı,
misvaktır.”
“Şayet ümmetime zor gelmiyeceğini bilseydim,
her namaz için misvak kullanmalarını
emrederdim.”
“Kur’ânın yollarını misvak ile temizleyiniz.”
“Abdest imânın, misvak da abdestin yarısıdır.”
peygamberler arasında fark gözetmemeli,
hepsinin Allahü teâlânın peygamberi olduğunu
“Kişinin misvak ile kıldığı iki rek’at namaz,
kabûl edip inanmalıdır. Mükellef olan kimse
misvâksız kıldığı yetmiş rek’at namazdan daha
bunları yaparsa, onun müslüman olduğuna
efdaldır.”
hükmedilir. Bundan sonra lâzım oldukça, sırası
geldikçe, ibâdet bilgilerini öğrenmek ve yapmak
gelir, îmân bilgilerini öğrendikten sonra, kendisine
“Misvak kullanınız. Zira misvak kullanmakta on
fâide vardır. Ağız kokusunu ve kirini temizler.
lâzım olan ibâdet bilgilerini öğrenmek ve bunlara
Rabbin rızâsına kavuşturur. Melekleri
uygun amel etmek elbette lâzımdır. Allahü teâlâ,
ferahlandırır. Gözleri cilâlandırır. Dişleri parlatır.
Zâriyât sûresi 56. âyet-i kerîmesinde meâlen
Diş etlerini kuvvetlendirir. Yemeği hazmettirir.
buyuruyor ki: “Ben, insanları ve cinleri, ancak
Balgamı söker. Namazın sevâbını katkat arttırır.
Kur’ânın yolu olan ağzı temizleyip, ağız kokusunu
bulunmalıdır. Kul devamlı abdestli olursa,
güzelleştirir.”
namaza karşı tembellikte bulunmaz. Namaz için
câmiye gidip, cemâatle namazını kılar. Allahü
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Hazreti Ali’ ye; “Yâ Ali!
teâlânın hıfzında, korunmasında olur. Resûlullah
Misvak kullan! Zira misvakta, din ve beden için yirmidört fâide
efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki; “Abdest
vardır” buyurdu.
mü’minin silâhıdır. Abdest ile bedeni temizlediği
Kul, Allah rızâsı için misvak kullanmalı, Peygamber
efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnetini yerine getirmelidir. Bu
işe riya, gösteriş, menfaat karıştırmamalıdır.
Ağzını misvak ile zâhiren temizlediği gibi, gıybet, yalan,
dedikodu, söğmek, yalan yere yemîn etmek, iftira, haram
yemek, yalancı şahitlik yapmak, fazla konuşmak gibi
durumlardan koruyarak, ma’nevî bakımdan da temizlenmelidir.
Misvak kullanmak, dünyâda birçok fâideye sebeb olduğu gibi,
âhırette de yüksek derecelere kavuşmaya vesiledir. Allahü
teâlâdan yardım ister, dünyâ ve âhırette selâmet üzere
bulundurmasını niyaz ederiz.”
Abdestin fazileti hakkında buyuruyor ki;
“Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu
ki; “Müslüman abdest alınca, günahları;
kulağından, gözünden, elinden ve ayağından
çıkar. Oturunca mağfiret olunmuş olarak oturur.”
gibi, tövbe ile de içini temizlemelidir. Zîrâ Allahü
teâlâ, abdesti, bedenin zâhiri için, tövbeyi de
bâtın için temizleyici kıldı.” insan, abdest almayı
emreden, Mâide sûresinin 6. âyet-i kerîmesiyle
zâhirini temizlemeye me’mur olduğu gibi, Tahrîm
sûresi 8. âyet-i kerîmesinde bildirilen, “Allahü
teâlâya tövbe-i nasûh ile tövbe ediniz!”
meâlindeki emri ile de bâtınını temizlemeye
me’murdur.”
Namazın fazileti bahsinde buyuruyor ki;
“Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Birinin evi önünde
nehir olsa, hergün beş kerre bu nehirde yıkansa,
üzerinde kir kalır mı?” diye sordu. “Hayır, yâ
Resûlallah” dediler, “İşte beş vakit namazı
kılanların da böyle küçük günahları affolur”
buyurdu. Diğer bir hadîs-i şerîfte de buyurdu ki;
“Mü’min olan kul, namazını eda ederken, o
namazın rükû’ ve secdelerini ve diğer rüknlerini
“Sizden birisi abdest almaya Başlayıp, ağza ve
iyi ve tamam eylese, o namaz nurlu olur. Melekler
burna su verdiğinde, su çıktığı zaman, su ile
o namazı göğe çıkarırlar. O namaz da sahibine
beraber hatâları da (günahları da) ağzından ve
hayır duâ edip der ki; “Sen beni muhafaza ettiğin
burnundan dökülür. Yüzünü, Allahü teâlânın
gibi, Allahü teâlâ da seni muhafaza etsin.”
emrettiği şekilde yıkadığı zaman, hatâları su ile
Namazı güzel ve tamam kılmazsa, o namaz
beraber yüzünden dökülür. Kollarını, dirseklerle
karanlık olur. Melekler beğenmeyip, o namazı
beraber Allahü teâlânın emrettiği şekilde yıkadığı
göğe iletmezler. Namaz da, kendini kılana
zaman, su ile beraber günahları da elinden ve
bedduâ edip, “Beni zayi ettiğin gibi Allahü teâlâda
parmaklarının etrâfından dökülür. Sonra Allahü
seni zayi eylesin” der.”
teâlâya hamdü senada bulunup, kalkar iki rek’at
namaz kılarsa, günahlarının hepsi çıkar ve sanki
anasından doğduğu gibi tertemiz olur.”
Abdestin böyle faziletleri olduğuna göre kulun,
ta’zim, hürmet ve ihlâs ile abdest alması ve
devamlı olarak abdestli bulunması gerekir. Bu
abdestle, sâdece, Rabbine ibâdet etmeyi, O’nun
huzûrunda abdestli olarak O’na münâcaatta
bulunmayı niyet etmelidir. En iyi şekilde
tahâretlenmeli, bütün edeblerine riâyet ederek,
yasaklardan kaçınarak, mekrûh ve bid’atlerden
sakınarak abdest almalı ve hep abdestli
“Bir kimse kırk gün cemâatle namaz kılar ve bir
rek’at bile kaçırmazsa, onun için iki berât yazılır.
Birincisi, nifaktan kurtuluş (berâtı), ikincisi de,
Cehennemden kurtuluş berâtıdır.”
“Her kim beş vakit namazı cemâatle kılmaya
devam ederse, Allahü teâlâ ona beş haslet verir.
Ondan geçim darlığını kaldırır. Kabir azâbını
ondan kaldırır. Amel defteri sağından verilir.
Sırattan şimşek gibi geçer ve Cennete hesapsız
girer.”
“Amellerin en efdali, vaktinde kılınan namazdır.”
Namazın faziletleri bu kadar çok olduğuna göre,
“Allahü teâlânın huzûrunda (namaza) duracağım. Onun için
kul onu vaktinde (Gevşeklik ve tembellik
böyle oluyorum” buyururdu. Mescidin kapısına geldiğinde de
göstermeden, seve seve) kılmalı, rükû’una,
başını kaldırır ve “İlâhî! Ben senin kulunum. Senin kapına
secdesine, kırâatine, tesbihlerine, tekbîrlerine,
geldim. Ey ihsân sahibi! Günahkâr olarak geldim. Sen ihsân
teşehhüdüne ve bütün şartlarına riâyet ederek
sahibi, ben ise günahkârım. Sen bizim iyi olanlarımıza, kötü
kılmalı, mekrûhlarından sakınmalıdır. Hazreti
olanlarımızın kabahatlerini hoş görmesini ve düzeltmesini
Huzeyfe, namaz kılan bir kimseyi gördü. O kimse,
emrettin. Sen ihsân sahibisin. Ben ise günahkâr. Ey kerîm
rükû’ ve secdeleri tam yapmıyordu. Ona buyurdu
olan Rabbim! Senin indinde güzel olanların hürmetine
ki, “Şayet bu hâl üzere ölürsen, İslâm fıtratı
kabahatlerimi affet!” diye münâcaatta bulunurdu. Bundan
üzerine ölmüş olmazsın” buyurdu. Resûlullah
sonra mescide girerdi.
efendimiz ( aleyhisselâm ) birgün; “En büyük
hırsız, kendi namazından çalan kimsedir”
Hazreti Ali, namaza duracağı zaman sararır,
buyurdu. “Yâ Resûlallah! Bir kimse kendi
rengi değişirdi. Sebebi sorulduğunda şöyle
namazından nasıl çalar?” diye suâl ettiler.
anlatırdı; “Allahü teâlâ, Ahzâb suresi 72. âyet-i
“Namazın rükû’unu ve secdelerini tamam
kerîmesinde meâlen; “Biz emâneti; göklere, yere
yapmamakla” buyurdu.
ve dağlara arzettik. Onlar o emâneti yerine
getiremiyecekleri korkusuyla onu yüklenmekten
Namaz kılan kimse, bütün günahlarına tövbe
kaçınarak, kendilerine bu ağır yükün
etmeli, kalbini hıkddan, ya’nî kendine nasihat
verilmemesini rica ettiler. O emâneti, insan
edenleri aşağı görerek nefret etmekten ve ona
yüklendi...” buyuruyor. Ben yüklendiğim bu
düşmanlık beslemekten, hasedden, kibirden,
emâneti hakkıyla ifâ edebilecek miyim,
hileden, yalan ve iftiradan, gıybetten,
edemiyecek miyim bilemiyorum. Bu sebeble
dedikodudan, husûmetten (düşmanlıktan)
yüzüm değişiyor.”
korumalıdır. Gözlerini harama bakmaktan,
mi’desini haram lokmadan, vücûdunu haram
Büyüklerimizin namazdaki huşû’ları çok fazla idi. Bu
giymekten ve ayaklarını Allahü teâlânın râzı
büyüklerden Râbi’a-i Adviyye hazretleri namaz kılarken,
olmadığı yerlere gitmekten korumalıdır. Namaz
üzerinde secde ettiği hasırdan bir parça gözüne batmıştı.
kılarken, zâhiren ve bâtınen Allahü teâlânın
Fakat o, namaz bitinceye kadar gözüne saplanan parçayı
huzûrunda ihlâs ile durmalı, kıldığı namazı, en
hissetmedi.
son namazını kılıyormuş gibi düşünerek, en güzel
bir şekilde eda etmelidir. Allahü teâlâ Bekâra
sûresi, 238. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor
ki; “... Namazı Allahü teâlâya itaatle (O’na itaat
edici olduğunuz hâlde) kılınız.” Allahü teâlâ,
namazda huşû’ gösterenleri, namazlarını huşû’
ile kılanları övüyor ve Mü’minûn sûresi 2. âyet-i
kerîmesinde meâlen; “Onlar, namazlarında,
Allahü teâlâdan korkarak ve O’na tevâzu ederek
namazlarını kılarlar” buyuruyor. Namaz kılan
kimse, Allahü teâlânın huzûrunda durduğunu,
O’nun gizli ve açık herşeyi bildiğini, O’na hiçbir
şeyin gizli olamıyacağını, doğruluğu, nifakı,
hakîkati, mecazı bildiğini düşünmeli, O’ndan gâfil
olmamalıdır.
Zühd sahibi olan Hâtim-i Tâî hazretleri, birgün Isâm bin
Yûsuf’un yanına vardı. Isâm; “Yâ Hatim! Güzel bir namazı
nasıl kılıyorsun?” diye suâl etti. Hatim ( radıyallahü anh )
cevâbında şöyle anlattı: “Namaz vakti yaklaşınca, güzel bir
abdest alırım. Sonra namaz kılacağım yerde, tam bir sükûnet
ve itminan ile otururum. Kâ’be-i muazzamayı iki kaşım arasına
ve makâm-ı İbrâhim’i göğsüm hizasına getiririm. Allahü
teâlânın kalblerdekini bildiğini düşünürüm. Yine düşünürüm ki,
ayağımın altında sırat köprüsü, sağımda Cennet, solumda
Cehennem ve arkamda can alıcı melek Azrail aleyhisselâm
duruyor ve ben, en son namazımı kılıyorum. Namaz vakti
girince, kalkıp niyet ederim. Güzel bir tekbîr alıp, tefekkür ile,
kırâat ederim. Tevâzu ile rükû’, tazarru’ (yalvarma ve yakarma
hâli ile) secde ederim. Son olarak oturup, Allahü teâlânın
rahmetini düşünerek teşehhüd okurum. İhlâs ile ve sünnete
Hasen bin Ali ( radıyallahü anh ), namaz için abdest almaya
uygun olarak selâm veririm. Namazım kabûl oldu mu, olmadı
hazırlandığı zaman, rengi değişirdi. Sebebi sorulduğunda,
mı diye ümit ve korku arasında kalkarım.” Bunun üzerine Isâm
bin Yûsuf ( radıyallahü anh ), otuz senedir namaz kılıyorum,
“Sadaka, Rabbin gadabını söndürür.”
bir defa senin kıldığın huşû’ ve ihlâs ile namaz kılamadım”
dedi ve çok ağladı.”
“Bir hurma parçası ile de olsa, (sadaka vererek)
Cehennemden korununuz.”
Zekât vermenin fazileti hakkında buyuruyor ki;
“Mü’minûn sûresi, 4. âyet-i kerîmesinde meâlen
“Gece ve gündüz sadaka veren kimseyi, Allahü
buyuruldu ki: “Onlar (gerçek mü’minler)
teâlâ, yılan sokması sebebiyle ölmekten veya
mallarından üzerlerine farz olan zekâtı eda
evin yıkılması sebebiyle ansızın ölmekten
ederler.” Aynı sûrenin onbirinci âyet-i
muhafaza eder.”
kerîmesinde de meâlen buyuruldu ki: “Onlar
Firdevs Cennetine vâris olurlar ve orada ebedî
kalırlar.” Me’âric sûresi 35. âyet-i kerîmesinde
meâlen buyuruldu ki: “Bunlar, Cennetlerde
(hesapsız) ni’metler ile ikram olunmuşlardır.”
Bekâra sûresi 261. âyet-i kerîmesinde buyuruldu
ki: “Mallarını Allah yolunda infâk edenlerin
(harcayanların) hâli, her başağa yüz daneli yedi
başak bitiren bir tohumun hâli gibidir. Allahü
teâlâ, dilediği kimseye daha kat kat verir (ki
miktarını O’ndan başka kimse bilmez). Allahü
teâlânın fadlı ve ihsânı çok geniştir. O, herşeyi
bilicidir.”
Sadakanın, sahibini 70 çeşit kötülükten koruyacağı
bildirilmiştir.
Zekât ve sadakanın faziletleri bu kadar çok
olduğuna göre, kul, gücü yettiği kadar, az olsun,
çok olsun, farz olsun, nafile olsun sadaka
vermelidir. Zekat ve sadakayı verirken, en lâyık
olana vermeye gayret etmelidir. Allahü teâlâ,
Tevbe sûresi 34. âyet-i kerîmesinde meâlen;
“Malı, parayı biriktirip, zekâtını müslüman
fakirlerine vermeyenlere çok acı azâb müjdele!”
buyuruyor. Bu azâbı, bundan sonraki âyet-i
kerîme şöyle bildiriyor: “Zekâtı verilmiyen mallar,
paralar, Cehennem ateşinde kızdırılıp,
Yine Bekâra sûresi 274. âyet-i kerîmesinde
sahiblerinin alınlarına, böğürlerine, sırtlarına
meâlen buyuruldu ki: “Allahü teâlânın yolunda
mühür basar gibi basdırılacaktır.”
gece ve gündüz, gizli ve aşikâr mallarını infâk
ederler (sarfederler). Onların ecirleri
(mükâfatları), Rableri katında hazırdır. Onlar için
gelecekte bir korku yoktur ve onlar, geçmişte ve
gelecekte mahzûn olmazlar.”
Âl-i İmrân sûresi, 180. âyet-i kerîmesinde meâlen
buyuruluyor ki: “Allahü teâlânın fadl ve
kereminden verdiği şeyi, Allah yolunda
emrolunan şekilde infak etmeyip cimrilik edenler,
zannetmesinler ki, o cimrilik kendilerine hayırlıdır.
Yine Bekâra sûresi 276. âyet-i kerîmesinde
Bilakis onlar için şerdir. O cimrilik ettikleri mal,
meâlen buyuruldu ki: “Allahü teâlâ, faiz ile elde
kıyâmet günü boyunlarına ateşten halka olur.”
edilenleri yok eder. İzlerini bile bırakmaz.
Zekâtları verilen malları arttırır.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Allahü teâlâ, bir
kimseye mal verir de, o da zekâtını eda etmezse,
Sebe sûresi 39. âyet-i kerîmesinde meâlen
kıyâmet günü malı kendisi için, çok zehirli bir
buyuruldu ki: “Her neyi hayra harcarsanız, Allah
yılan sûretine dönecektir. Bu yılanın iki gözü
onun arkasından (dünyâ ve âhırette) karşılığını
üstünde, iki siyah nokta vardır. O kimsenin,
verir...”
boynuna dolanarak onu her iki çene kemiğinden
yakalayacaktır. Sonra, “Ben senin malınım, ben
Hadîs-i şerîflerde de buyuruldu ki: “Her gün iki
senin hazînenim” diyecektir.”
melek, Allahü teâlâya nidâ ederek; “Yâ Rabbî!
Malını infâk edenin, infâk ettiği malının yerine
“Malının zekâtını vermiyen kimse, bütün malını
yenisini koy (daha fazlasını ihsân eyle). (Malını
helak etmiş olur.”
infâk etmeyip, sımsıkı) tutanların ise, malını telef
eyle!” derler.”
Eski âlimler yazmış ki, beş şeyi yapmıyan, beş şeyden
Ramazân-ı şerîfin faziletini anlatırken buyuruyor
mahrûm olur:
ki; “Bir hadîs-i kudsîde meâlen buyuruldu ki;
“Âdem oğlunun yapmış olduğu haseneye (iyiliğe),
1. Malının zekâtını vermeyen, malının hayrını görmez.
2. Uşrunu vermeyenin, tarlasında, kazancında bereket
kalmaz.
3. Sadaka vermeyenin, vücûdunda sıhhat kalmaz.
4. Duâ etmeyen arzusuna kavuşamaz.
5. Namaz vakti gelince, kılmak istemeyen, son nefeste
Kelime-i şehâdet getiremez.
on mislinden yediyüz misline kadar karşılık
veririm. Ancak oruç bundan müstesnadır. Oruç
benim içindir. Onun karşılığını ben veririm. Zira
kulum, benim için yemesini ve içmesini terk
etmiştir. Oruç kalkandır. Oruçlu için iki ferahlık
vardır. Birisi iftar ettiğinde, diğeri de kıyâmet günü
Rabbine kavuştuğu andadır.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Bir kimse,
Ramazan ayında oruç tutmayı farz bilir, vazîfe
bilir ve orucun sevâbını Allahü teâlâdan beklerse,
Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, kul, sadaka
geçmiş günahları aff olur.”
vermeye rağbet etmelidir. Zira sadaka, malı
temizler. Onu çoğaltır ve korur. Sadaka vermede,
ni’meti verene şükür, rızıkta genişlik, ömürde
bereket, akrabaya iyilik, şeytana muhalefet
vardır. Sadaka, Allahü teâlânın rızâsını,
meleklerin muhabbetini kazandırır, insanların
gönüllerine sevinci yerleştirir. Bedeninden
hastalık ve belâları, malından âfeti giderir.
Günahları ve malı temizler. Allahü teâlâ Tevbe
sûresi 103. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu
ki: “Onların mallarından bir zekât al ki, onunla
onları, (günahlardan, mala muhabbetten) temize
çıkarmış olasın ve onunla mallarına bereket
vermiş olasın...”
Resûlullah efendimiz bir hadîs-i şerîfte buyurdu
ki; “Suyun ateşi söndürdüğü gibi, sadaka da
hatâları söndürür.”
“Cennetin, Reyyan adında bir kapısı vardır.
Buradan ancak oruç tutanlar girecektir.”
“Cennet, seneden seneye Ramazân-ı şerîfin
gelmesi ile süslenir. Ramazanın ilk gecesi
olunca, Arş’ın altından Mesire isminde bir rüzgar
eser. Cennet ağaçlarının yapraklarını bir birine
vurur. Cennet kapısının halkalarını sallar.
Bunlardan hiçbir zaman, hiçbir kimsenin
duymadığı çok güzel sesler duyulur. Cennet
hûrîleri köşklere çıkarlar. Burçlar arasında
dururlar. Sonra, “Allahü teâlâdan, bizi istiyecek
kimse yok mudur?” derler. Sonra (Cennet
meleklerinin reîsi olan Rıdvan’a) “Ey Rıdvan! Bu
hangi gecedir!” derler. Rıdvan, “Evet, bu gece
Ramazân-ı şerîfin ilk gecesidir ki, Allahü teâlâ
Muhammed aleyhisselâmın ümmetinden oruç
tutanlar için Cennet kapılarını bu gece açar” der.
Sadaka, Allah rızâsı için ve başa kakmadan
Allahü teâlâ da, “Ey Rıdvan! Cennet kapılarını aç!
olmalıdır. Böyle olan sadaka sevâba ulaştırır ve
Ey Mâlik! (Cehennem meleklerinin reîsi)
fayda verir. Bekâra sûresi 264. âyet-i
Cehennem kapılarını, Muhammed
kerîmesinde meâlen buyuruldu ki:
aleyhisselâmın ümmetinden oruç tutanlara kapa!
“Sadakalarınızı, başa kakmak ve eziyet etmek
Ey Cebrâil! Yeryüzüne in! Şeytanları bağla,
sûretiyle ibtâl etmeyin (boşa çıkarmayın).”
zincire vur, denizlere sür. Habîbimin ümmetinin
oruçlarını bozmasınlar” buyurur ve bir münâdînin,
Sadaka, helâl maldan olmalıdır. Zulüm, gasb,
Ramazân-ı şerîfin her gecesinde; “İsteyen yok
hırsızlık, hainlik ve rüşvet gibi yollardan ele geçen
mudur? Vereyim. Mağfiret dileyen yok mu?
mallardan sadaka olmaz. Bekâra sûresi 267.
Mağfiret edeyim. Töbe eden yok mu? Tövbesini
âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Ey îmân
kabûl edeyim” diye nidâ etmesini emir buyurur.”
edenler! Kazancınızın tayyib ve helâl olanından
infakta bulunun (sadaka ve zekât verin).” Allahü
teâlâ, maldan infâk edenlerden eylesin. Amin!”
“Her kim Ramazan orucunu tutar. Haramdan ve
ümîd etmelidir. Huşû’ ile, Allahü teâlânın rızâsı
iftiradan kaçınırsa, Allahü teâlâ ondan râzı olur ve
için, âhıret ni’metlerine kavuşmak için amel
ona Cennetleri vâcib kılar.”
etmeli, helâlinden kazandığı temiz rızık ile iftar
etmelidir. Yukarıda bildirilen şekilde oruç tutarsa,
Oruç için böyle faziletler ve oruçlular için böyle
işte o zaman Peygamber efendimizin (
yüksek mertebeler bildirildiğine göre; kul,
aleyhisselâm ) haber verdiği kimselerden olur.
Ramazân-ı şerîfin gelmesi ile ferahlanmalı ve onu
Resûlullah efendimiz bir hadîs-i şerîfte buyurdu
ganîmet bilmelidir. Bu aya ta’zim ve hürmette
ki: “Kim Ramazân-ı şerîfe yetişir, hürmetini bilir,
bulunmalıdır. Ramazan ayını oruçla, sadaka ile
gündüzünde oruçlu, gecesinde kâim (geceleri
günahlara tövbe ile, amellerde ihlâs ile
ibâdet yapan) olur, malının zekâtını verirse,
geçirmelidir. Kullara zulmetmekten kaçınmalı,
yalandan, gıybetten, dedikodudan, iftiradan,
Ramazan çıktığında, o kimsenin üzerinde, Allahü teâlânın onu
harama bakmaktan, şarkı, türkü dinlemekten
hesaba çekeceği hiçbir günah kalmaz. Allahü teâlâ onu
uzaklaşmalıdır. Mi’desini, haram ve şüpheli
elbette, elbette, elbette mağfiret eder.”
yemekten, kalbini hasedden, hıkddan, kin ve
düşmanlıktan, sâir uzuvlarını hatâlardan
Ramazan ayının hukukuna hakkıyla riâyet etmekte bizi
korumalı, bütün a’zâları ile oruç tutmalıdır. Tâat
muvaffak kılmasını, Allahü teâlâdan niyaz ederiz.”
ve hasenata devam etmeli, hayırlı işler yapmaya
koşmalıdır. Kişi bunlara riâyet ederek orucunu
tutunca, “Oruç tutan çok kimse vardır ki, onların
orucu, yalnız açlık ve susuzluk çekmek olur”
hadîs-i şerîfinde bildirilen kimselerden olmaz.
Oruç tutan kimse, aile efradına nafakasını bol bol
verir. Emri altındakilere yumuşak davranır.
Helâlden kazanır. Alış-verişte insanların haklarını
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 156
2) Keşf-üz-zünûn sh. 932, 1802, 1838
3) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 284
4) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 40
gözetir, ölçüsünü, tartısını doğru tartar, insanların
arasını bulur. Dargınları barıştırır. Borcu olanlara
5) El-Cevâhir-ül-mudiyye cild-1, sh. 120
borçlarını öder. Gücü yetiyorsa, mescidleri
ma’mur eder. Çok namaz kılar, sadaka verir. Çok
6) Mukaddimet-ül-Gazneviyye
hayır ve hasenatta bulunur. Malında, Allahü
teâlânın başkaları için hak kılmış olduğu şeyleri,
hak sahiplerine verir. Akrabasına ziyârette
bulunur. Bu ayda yapılan iyiliklere kat kat sevâb
verildiğini (ve bu ayda ibâdet ve iyi iş
AHMED BİN SÂLİH EL-CÎLÎ (Ebü’l-Fadl bin Ebi’l-Meâlî)
yapabilenlere, bütün sene bu işleri yapmak nasîb
Hanbelî âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Sâlih bin Şafiî bin Sâlih
olacağını) bildiği için, daha çok ibâdet ve tâat
bin Hatim bin Ebî Abdullah el-Cîlî’dir. Künyesi, Ebü’l-Fadl bin
yapmaya ve daha çok iyilik ve ihsânda
Ebi’l-Meâlî bin Ebî Muhammed’dir. 520 (m. 1126) senesi
bulunmaya bilhassa gayret eder. Resûlullah
Zilka’de ayının onsekizinde doğdu. Hadîs ve târih
efendimiz bir hadîs-i şerîflerinde buyurdu ki;
âlimlerindendir. Kur’ân-ı kerîmin kırâatine âit bütün rivâyetleri,
“Ramazan ayında verilen bir sadaka, başka
Ebû Muhammed Sıbt-ül-Hayyât ve başkasından okuyup
aylarda verilen bin sadakadan daha hayırlıdır.”
öğrendi. Babası ile birlikte hadîs-i şerîf dinlemeye gittiler. İlim
Oruç tutan kimse, lâyık-ı veçhile oruç
tutamadığını ve dolayısıyle orucunun kabûl
edilmeyeceğinden korkmalı, fakat, Allahü
teâlânın lütfu ile merhameti ile kabûl edeceğini de
öğrenmekte çok gayretliydi. Yüzbinden çok hadîs-i şerîfi
ezberlediği için “Hâfız” ünvanına sahip oldu. İlimde huccet,
senet olan büyük bir âlimdir. Dînine çok bağlı olup, sünnet-i
seniyyeye uygun yaşardı. Dünyâ malına ve rütbesine hiç
düşkün olmayıp, tam vera’ya kavuşmuştu. Selef-i sâlihînin
yolunda idi. Târih ilmine dâir yazdığı eserleri kıymetlidir.
Bunlardan en önemlisi “Târih-i İbn-i Şafiî” adı ile meşhûr
olandır.
AHMED GAZÂLÎ
Vefâtından önce altı gün hasta yattı. 565 (m. 1170) senesinin
Şa’bân ayının üçünde vefât etti. Birçok kimse namazını kıldı.
Evliyânın büyüklerinden ve fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Feth olup
Dekke’de bulunan “Kabr-ül-İslâm” mezarlığına, babasının
ismi Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed et-
yanına defnedildi.
Tûsî el-Gazâlî’dir. Büyük âlim İmâm-ı Gazâlî’nin kardeşidir.
Ahmed Gazâlî, birçok memleketler dolaştı. Tasavvuf erbâbını
Babası da hadîs âlimlerindendir. Ebû Gâlib İbn-il-Benâ, Ebü’l-
ziyâret edip, onların hizmetlerinde bulundu. Devamlı tefekkür
Hüseyn bin Ferrâ’, Kâdı Ebû Bekr el-Ensârî, Ebü’l-Kâsım el-
ve ibâdetle meşgûl oldu. Derslerinin hâricinde, insanlarla
Harirî, Ebü’l-Bedr el-Kerhi, Ebü’l-Hasen İbni Abdüsselâm,
zarûret hâlinde görüştü. 520 (m. 1126) senesinde, Kazvîn’de
babası Sâlih bin Şafiî ve daha pekçok âlimden hadîs-i şerîf
vefât etti.
dinledi. İlim öğrenmekteki gayreti çoktu. Hâfız Ebü’l-Fadl bin
Nasır ile beraber kaldı. Onun sahip olduğu ilimlerin pekçoğunu
Ahmed Gazâlî hazretleri, zamanındaki âlimlerin birçoğu ile
ondan okuyup öğrendi. Onun izinden ayrılmadı ve onun
görüştü ve onların sohbetlerinde bulundu. İlim ve fazilette
mesleğine girdi. Sonra İbn-ül-Batr’ın, Tarrad’ın ve bu ikisinin
üstün derecelere yükseldi. Irak’a gittiği zaman, insanlar, ilmi
tabakasından olanların eshâbından da çok ilim öğrendi. İlim
ve fazileti sebebiyle ona âşık oldular ve sohbetine koştular.
öğrenmek arzusu çoğalınca, İbn-i Beyân’ın, İbn-i Nebhân’ın
Daha sonra, Bağdad’da va’z meclisi kurdu. İnsanlar, dersini
eshâbından ve sonra da İbn-ül-Hüseyn’in ve İbn-i Kâdiş’ın
dinlemek husûsunda izdiham meydana getirdiler. Sa’d bin
eshâbından da hadîs-i şerîf dinledi. Ölünceye kadar ilim
Fâris el-Lebbâ’nın, onun ders vermesi için düzenlediği bu
öğrenmek ve hadîs-i şerîf dinlemekle meşgûl oldu. Eliyle çok
meclislerin sayısı seksenüçü buldu.
kitap yazdı. Çok ilim tahsil etti. Fakat kendisinden çok az şey
rivâyet edildi. Çünkü, daha rivâyete başlamadan önce vefât
etmişti.
Ahmed Gazâlî’nin va’zları gönülleri alıcı ve te’sîrliydi.
Kerâmetler sahibi, güler yüzlü bir zât idi. Fıkıh ilmi ile meşgûl
olmasına rağmen, daha ziyâde insanlara va’zü nasîhatleriyle
İbn-i Neccâr diyor ki; “O, hafız idi. Sağlam bir râvî, öğrendiğini
meşhûr oldu. İmâm-ı Gazâlî hazretlerine vekâleten de, bir
iyi zabt eden bir muhakkik, kırâati güzel, nakilleri sahîh, ilimde
süre Nizamiyye Medresesi’nde ders okuttu.
huccet (senet), zühd ve vera’sı çok, dindar ve takvâ sahibi
olup, Selef-i sâlihînin yolunda, sünnet-i seniyyeye şuurlu bağlı
olan bir zât idi. senelere göre bir târih kitabı yazmıştır. Bu
kitabının içinde, Hatîb-i Bağdâdî’nin vefât ettiği 463 (m. 1070)
senesinden, 560 (m. 1165) senesi sonlarına kadar olan
hâdiseleri ve bu târihlerde vefât eden kimseleri ve onların
hâllerini bildirmektedir. Bu kitap, “Târih-i Bağdâd” üzerine
yapılan bir zeyl, ilâvedir.
İbn-i Nakate, “Kitâb-ül-istidrâk”ında diyor ki, “Onun hadîs-i
şerîfleri okuması çok güzeldi. Sâlih bir kimse olup, sağlam
güvenilir bir râvî idi.”
Hâfız es-Silefî, onun için; “Hemedan’da onun va’z meclisinde
bulundum. Aramızda dostluk ve muhabbet vardı. O,
zamanındaki insanların en zekîsi, en güzel ve metodlu
konuşanı idi. Fıkıh ve diğer ilimlerde söz sahibiydi”
demektedir.
Sa’d bin es-Sem’ânî ise: “Ahmed Gazâlî, sözü tatlı, va’zı hoş,
kerâmet sahibi bir zât idi. Uzleti seçti. Tasavvuf ehline
hizmette bulundu. Irak’a gitti. Va’zü nasihatte bulundu. İlim
meclisinde çok âlim bulunurdu” demektedir.
Ahmed Gazâlî hakkında ayrıca, İbn-i Hallikân; “O, vâ’iz olup,
va’zı hoş, görüşü güzel, kerâmetler sahibi bir zât idi.” İbn-üsSalâh ise; “Onun meclislerindeki va’zlarından meydana
1) Zeylü Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 311
gelmiş, dört cild hâlinde hazırlanmış eserini gördüm”
demektedir.
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 251
Ahmed Gazâlî, birgün kardeşi Huccet-ül-İslâm İmâm-ı Gazâlî
3) Keşf-üz-zünûn sh. 279
hazretlerinin bir sözü hakkında buyurdu ki: “Kardeşim İmâm-ı
Gazâlî’den işittim: “Meyyit (ölü), tabuta konduğu zamandan
“Allah, içinizden îmân edenleri yüceltir. Bunlardan
i’tibâren kırk yerde durdurulur ve Allahü teâlâ kendisine suâl
kendilerine ilim verilenler için ise, (Cennette)
sorar. Bir de Allahü teâlâdan, kalbimizi İslâm dîni üzerinde
dereceler vardır.” (Mücâdele-11) meâlindeki âyet-
sabit kılmasını, fadl ve ihsânı ile hayır üzere selâmetle son
i kerîmenin tefsîrinde İbn-i Abbâs ( radıyallahü
nefesimizi vermemizi isteriz.
anh ) buyuruyor ki: “Âlimler ile câhiller arasında,
yediyüz derece fark vardır. Her derecenin arası
Ahmed Gazâlî hazretleri bir müşkille karşılaştığı zaman,
da, beşyüz senelik yol kadardır.” Hazreti Hasen,
rü’yâsında Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) görür, zor
“Yâ Rabbî! Dünyâda ve âhirette bize iyilikler ver,
olan mes’eleyi arz eder, bu şekilde işin doğrusunu anlardı.
bizi nârın (ateşin) azâbından koru.” (Bekâra-201)
Ahmed Gazâlî buyurdu ki: “Va’z ve nasihat husûsunda
kendimi ehil görmüyorum. Va’z, âlimlerin ilim nisabının
zekâtıdır. Nisabı olmayan, nasıl ve nereden zekât verir? Eğri
ağacın gölgesi hiç düzgün olur mu?”
Ahmed Gazâlî’nin Lübâb-ül-İhyâ adlı eserinden ba’zı bölümler:
Ahmed Gazâlî, Allahü teâlâya hamdü sena ve Resûlullaha (
aleyhisselâm ), Âline ve Eshâbına (r.anhüm) salâtü selâmdan
sonra şöyle der: İhyâ-i Ulûmiddîn kitabı Arabca bir kitaptır.
Tasnifi ve tanzimi pek güzeldir. Çok ince ve derin hakîkatleri
ve sırları ihtivâ eder. Anlattığı mevzûlarla alâkalı haberleri,
eserleri ve hikâyeleri içine alır. Peygamberlerin, Sıddîkların ve
Selef-i sâlihînin yoluna götürür, ihyanın hacmi büyük olduğu
için, insanların onunla meşgûl olmayı, onu okumayı terk
ettiklerini görünce, Allahü teâlânın yardım ve tevfîki ile; onu,
maksatlarını ve fâidelerini içerisine alacak şekilde kısalttım.
Allahü teâlâdan, onunla amel etmekte beni muvaffak kılmasını
dilerim.
İhya dört kısımdır. Birinci kısım ibâdetlerle alâkalı, ikinci kısım
âdetler, üçüncü kısım mühlikât (helâka götüren şeyler),
dördüncü kısmı ise, münciyâttır (insanı helak olmaktan
kurtaran şeylerdir). Bu dört kısım da, kendi aralarında birçok
bölümlere ayrılırlar.
meâlindeki âyet-i kerîmesinin tefsîrinde:
“Dünyâdaki hasene (iyilik) ilim ve ibâdet,
âhıretteki ise Cennettir” buyurdu. Allahü teâlâ
Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “De ki, hiç bilenlerle
bilmiyenler bir olur mu?” (Zümer-9), “Kulları
arasında, Allahü teâlâdan en çok korkanlar
âlimlerdir” buyurdu (Fâtır-28).
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
şerîfte: “Âlimler, peygamberlerin vârisleridir”
buyuruyor. Peygamberlikten üstün rütbe
olamayacağına göre, bu mirasa sâhib olmaktan
büyük şeref tasavvur edilemez. Diğer bir hadîs-i
şerîfte ise; “Yer ve gök ehli, âlim için Allahü
teâlâdan mağfiret diler” buyuruluyor. Hangi
makam, âlimlerin bu makamından daha
yüksektir? Göklerde ve yerde bulunan melekler,
O’nun için istiğfar ediyorlar. Başka bir hadîs-i
şerîfte ise; “İlim, şerefli olanın şerefini arttırır.
Köleyi, meliklerin, sultanların makamlarına
yükseltir” buyuruldu. Resûl-i ekrem (
aleyhisselâm ) bu mübârek sözü ile, ilmin
dünyâdaki meyvesinin ne kadar çok olduğunu
beyân buyurmuşlardır. Âhıret, ebedi ve daha
hayırlı olduğuna göre, ilmin oradaki faydasının
daha üstün olacağı açıktır.
İbâdet kısmının ilk bölümü, ilmin faziletidir. Allahü teâlâ ilmi
şerefli kıldı. Onu başka şeylere üstün kıldı. İlim sahiplerini
övdü ve onların derecelerini yükseltti. Bunun böyle olduğuna
dâir naklî ve aklî delîller şöyledir:
Server-i âlem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
“Kıyâmet gününde üç sınıf insan şefaat eder.
Bunlardan; önce peygamberler, sonra âlimler,
sonra şehîdler şefaat ederler” buyuruyor.
Naklî delîller: “Allahü teâlâ, kendinden başka ilâh
Şehidliğin fazileti çok olmakla beraber, hadîs-i
olmadığını, adâleti yerine getirerek (delîllerle)
şerîfte, âlimlerin rütbesi, Peygamberlerden sonra,
beyân eyledi. Melekler ve âlimler de buna imân
şehîdlerden önce getirildi.
ettiler.” (Âl-i İmrân-18) meâlindeki âyet-i
kerîmesinde, Allahü teâlâ, önce yüce zâtıyla
başladığı şehâdette, ikinci derecede melekleri,
üçüncü derecede olarak da ilim ehlini zikretmiştir.
Diğer hadîs-i şerîflerde şöyle buyuruluyor:
“Kıyâmet gününde; Âlimlerin mürekkebi,
şehîdlerin kanı ile beraber tartılır.”
“Beş şeye bakmak ibâdettir. Ana-babaya, Kur’ân-
Büyüklerden bir zât oğluna; “İlme sarıl. Çünkü sen muhtaç
ı kerîme, Kâ’be-i muazzamaya zemzeme ve
olursan, ilim senin için mal ve sermâye olur. Kimseye muhtaç
âlime.”
olmazsan, ilim senin süsün olur” diye vasıyyet etti.
“Yeryüzünde en üstün ve kıymetli ev beş tânedir.
Aklî delîller: ilmin başka şeylere üstünlüğü, iki şey
Ka’be-i muazzama, benim mescidim (Mescid-i
sebebiyledir. Birincisi, ilmin bizzat kendisi tatlı ve
Nebî), Mescid-i Aksa, diğer mescidler ve âlimin
lezzetlidir, ikincisi ve en önemlisi de; ilim, insanı
kaldığı ev.”
âhıret saadetine götürür ve Allahü teâlâya
yaklaştırır. İnsanlar için en önemli ve en kıymetli
İlim hakkında İslâm büyüklerinin sözleri: Hazreti
şey, âhırette ebedî saadete kavuşabilmektir. En
Ali bin Ebî Tâlib ilim, maldan hayırlıdır. Çünkü;
faziletli şey ise, âhırette ebedî saadete ulaştıran
malı, sen koruyacaksın. Fakat ilim seni korur. Mal
şeydir, İlim, insanı âhırette saadete ulaştırdığı
sarf etmekle azalır, ilim sarf etmekle çoğalır,
için, en hayırlı amel olmaktadır.
buyurdu. Yine Hazreti Ali, “Âlim; gündüzleri
oruçlu olduğu hâlde harb eden, geceleri de
İlim öğrenmenin fazileti ve bunun, naklî ve aklî
ibâdetle geçiren mücâhid âbidden daha üstündür.
delîlleri: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen;
Bir âlimin ölümü ile İslâm âleminde bir gedik
“Eğer bilmiyorsanız, zikr ehlinden (âlimlerden)
açılır. Açılan bu boşluğu, onun gibi yetişecek bir
sorunuz” buyuruyor (Nahl-43). Peygamber
âlimden başkası dolduramaz” buyurdu.
efendimiz ( aleyhisselâm ), hadîs-i şerîflerde
şöyle buyuruyor: “İlim öğrenmek, her müslümana
Ebü’l-Esved ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hiçbir şey ilimden
farzdır”, “Bir saat ilim öğrenmek, yüz rek’at nafile
üstün değildir. Çünkü sultanlar, insanlara hükmeder. Âimler
namaz kılmaktan hayırlıdır.”
ise sultanlara hükmeder.”
Allahü teâlâ, bilmeyenin, bilenden sormasını
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh )da buyurdu ki: “Süleymân
emretti. Âlime de, câhile güzel bir şekilde cevap
aleyhisselâm, ilim ile mal arasında serbest bırakıldı. Süleymân
vermesini emretti ve şöyle buyurdu: “İsteyeni de
aleyhisselâm ilmi seçti. Kendisine ilim ile beraber, mal ve mülk
azarlama” (Duhâ-10). Resûl-i ekrem bir hadîs-i
de verildi.”
şerîfte; “Allahü teâlâ kıyâmet günü, bildiği hâlde
sustuğu için, âlime azâb eder. Câhile de, câhil
Abdullah İbni Mübârek’e; “Gerçek insanlar kimlerdir?” diye
sorulunca, “Âlimlerdir” cevâbını verdi. “Hakîkatte sultanlar
kimlerdir?” diye sorulunca, “Zâhidlerdir” dedi. “Sefil kimseler
kimlerdir?” diye sorulunca, “Din kisvesi altında, dünyâ
menfaati sağlıyanlardır” diye cevap vererek, âlimlerden
başkasını insandan bile saymamaktadır. Çünkü insanları
hayvanlardan ayıran en büyük husûsiyet, akıl ve ilimdir, insan,
insanlık şerefinin kendisiyle kazanıldığı husûsiyetlerle, gerçek
insanlığını kazanabilir. Yoksa insan, kuvvetli olduğu için insan
değildir. Eğer böyle olsaydı, deve ondan daha kuvvetlidir.
Büyük olmakla da, insan, insan değildir. Çünkü fil ondan daha
olduğu hâlde sorarak cehlini gidermediği, sorup
öğrenmediği için azâb eder” buyuruyor. Ebû
Zer’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ); “İlim meclisine
gelmek, bin rek’at nafile namaz kılmaktan, bin
hastayı ziyâret etmekten, bin cenâzede
bulunmaktan daha hayırlıdır” buyurunca, Eshâb-ı
Kirâm “Yâ Resûlallah! Kur’ân-ı kerîm okumaktan
da mı daha hayırlıdır?” diye sordular. Bunun
üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Kur’ân-ı
kerîm, ancak ilim ile fayda verir” buyurdu.
büyüktür, insanlık, kahramanlık ve cesâret ile de olmaz.
Çünkü arslan daha cesurdur. Çok yemek ile de olmaz, çünkü
Feth-el-Mûsulî: “Hasta bir kimse, yemekten, içmekten ve
öküzün karnı daha büyük ve daha oburdur. Bilakis insan, ilim
ilâçtan men edildiği zaman ölür, değil mi?” diye sorunca,
için, Allahü teâlâyı bilmek için yaratılmıştır. Ahmed bin Kays,
yanındakiler “Evet” dediler. Bunun üzerine o şöyle dedi: “Kalb,
“İlim ile desteklenmeyen her izzetin sonu zillettir” buyuruyor.
üç gün ilim ve hikmetten alıkonulunca ölür.” Kalbin gıdası ilim
ve hikmet iledir. Kalb bunlarla canlı kalır, ilimden nasîbini
almayan kalb hasta olur. Fakat insan bunun farkına varamaz.
Çünkü, o dünyâyı sevdiği ve onunla meşgûl olduğu için,
ilimden nasîbini almayı düşünecek fırsatı bile bulamaz.
Mübah olan ilimler: Şiir, târih, tıb, hesab,
Nitekim, harb zamanında fazla heyecan, korku ve endişeden
hendese, astronomi gibi ilimlerdir. Fakat bu
dolayı, yaranın acısı duyulamaz. İnsanlar, ölüm gelince
ilimlerle uğraşanların bir kısmı doğru yoldan
herşeyi anlıyacaklar, pişman olacaklar. Fakat bu pişmanlık
ayrılıp; ilmin emretmediği şeylerle uğraşıp
fayda vermiyecektir. İnsanlar uykudadırlar, öldükleri zaman
dalâlete düştüler. Küçük çocuk, nehre
uyanırlar. Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ): “Ya âlim ol, ya
düşmesinden korkulduğu için nasıl nehir
talebe, yahut dinleyici ol! Bunların hâricinde olma Yoksa helak
kenarında korunuyorsa, zayıf kimse de bu
olursun” buyurmuştur. Hazreti Ömer buyurdu ki: “Gecelerini
ilimlerle uğraşırken dalâlete düşmekten
ibâdetle, gündüzlerini oruçla geçiren bin âbidin ölümü, bir
korunmalıdır.
âlimin ölümünden daha hafif kalır.”
Farz-ı ayn olan ilimler: Peygamber efendimiz (
İmâm-ı Şafiî ise; “İlim taleb etmek, nafile namazdan daha
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte bu ilimlere şöyle
üstündür” buyurmuştur.
işâret buyurmuşlardır “İlim öğrenmek, her
müslümana farzdır.” “Âlimler, buradaki ilimde
Farz-ı kifâye olan ilimler: Bunlar, esas i’tibâriyle
ihtilâf ettiler. Kelâm âlimlerine göre, bilinmesi
dînî ilimler ve dînî olmayan ilimler diye ikiye
lâzım olan ilim kelâm ilmidir. Çünkü tevhîde
ayrılır. Dînî ilimler, yalnız Peygamberlerden
onunla ulaşılır. Allahü teâlânın zâtı ve sıfatları
öğrenilen ilimlerdir. Dînî ilimler; usûl, fürû’,
onun ile bilinir. Fakîhler; ibâdetler, helâl ve haram
mukaddimât ve mütemmimât olmak üzere dörde
olan şeyler, fıkıh ilmi olduğunu söylediler.
ayrılır. Usûl; Edille-i Şer’iyye (Dörd dînî delîl,
Müfessirler ve hadîs âlimleri ise, Kur’ân-ı kerîm
kaynak), Fürû’ ise, bu asıllardan çıkarılan
ve hadîs-i şerîfleri bilmektir; çünkü bütün ilimlere
ilimlerdir. Bu, iki kısımdır. Birisi, dünyâ işlerinin
onlarla ulaşılır, dediler. Kısaca, her ilim dalındaki
tanzimi ile alâkalı ilimlerdir. Fıkıh ilmi bunları
âlim, buradaki ilmin, kendi meşgûl oldukları ilim
anlatır. Bu ilimle uğraşanlara “Fakîh” denir.
olduğunu söylediler. Fakat biz, buradaki ilimden
Diğeri, âhıret işlerinin tanzimi ile alâkalı ilimlerdir.
maksadın âhıret ilmi olduğunu deriz. Bu ilim iki
Bunlarda kalbin, iyi ahlâk, kötü ahlâk ve Allahü
çeşittir. Biri muâmele ilmi, diğeri mukâşefe ilmidir.
teâlâ katında sevilen ve sevilmeyen hâllerini
Muâmele ilmi: ibâdetler, âdetler, muhlikât (insanı
bildiren ilimlerdir. Mukaddimât ise, ilimleri elde
helake ve felakete götüren şeyler) ve münciyât
etmeye yarıyan âlet kabilindendir. Lügat ve nahiv
(insanın kurtuluşuna sebeb olan şeylerin) ilmidir.
ilmi gibi ilimlerdir. Bunlar, Kur’ân-ı kerîmi ve
Diğeri mukâşefe ilmidir. Bu ilim, kalbe doğan öyle
sünnet-i seniyyeyi bilmeye vesiledir. Mütemmimât
bir nûrdur ki, kalb kötü sıfatlardan temizlendiği
da bu saydığımız üç kısmı tamamlıyan ilimlerdir.
zaman meydana gelir. Peygamberler, insanlara
Mütemmimât da üçe ayrılır, ilki, Kur’ân-ı kerîmin
muâmele ilminden bahsederler ve bu ilmi tebliğ
okuma şeklini, harflerin okunuş ve çıkış yerlerini
ederler. Âlimler de bu husûsta Peygamberlerin
bildiren ilimdir, ikincisi, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını
(aleyhisselâm) vârisleridir. Muâmele ilmini
anlamakla alâkalı ilimlerdir, tefsîr gibi. Üçüncüsü,
meydana getiren ibadet, âdet, muhlikât ve
Kur’ân-ı kerîmin ahkâmıyla alâkalı ilimlerdir.
münciyâtın hakîkatlarını, semeresini ve neticesini
Nâsih, mensûh, hâss, nass, zâhir gibi husûslar ve
bilmek, işte bu âhıret ilmidir. Kim bunlardan yüz
bunların ba’zıları ile amel edip, ba’zıları ile amel
çevirirse, âhırette helak olur.
etmemek keyfiyyeti beyânında olan ilimlerdir.
Bunları anlatan ilme Usûl-i fıkh denir. Bunların
Talebenin riâyet etmesi gereken âdâb: Bunlar
hepsi övülmüş olan ilimlerdir.
yedi tânedir: İlki; nefsi, kötü ahlâk ve huylardan
temizlemekdir Çünkü ilim öğrenmek, kalbi i’mâr
Kötülenmiş ilimler: ilim, ilim olması bakımından
etmekle olur. A’zâların vazîfesi olan namaz, nasıl
kötülenmemiştir. Ba’zı sebeblerle, insanlar
necâsetten temiz olmadan olmuyorsa, bâtınî
hakkında zem edilmiştir. Sihir, tılsımât, şu’beze
ibâdet ve kalbin ilim ile tamiri de ancak kalbi her
(gözbağcılık) v.s. gibi.
türlü kötü sıfat ve vasıflardan, fenâ huylardan
temizledikten sonra olur. Bu temizlik, hem zâhirî
Muâmele ilmi, mukâşefe ilmini elde etmeğe
hem de bâtınî temizliği içine almaktadır. Allahü
vesîle olur. Mukâşefe ilmi muâmele ilminin
teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Müşrikler pistir”
neticesi ve meyvesidir. Mukâşefe ilmi de
buyurdu (Tevbe-28). Demek ki, pislik ve temizlik,
ma’rifetullaha (Allahü teâlâyı tanımaya)
yalnız dışa bağlı değil, kalb ile de alâkalıdır.
kavuşturur.
Çünkü müşrikler, yeni hamamdan çıkmış ve
temiz elbise giymiş olması bakımından temiz
Altıncısı: Okumaktan gayesinin, bu anda kalbini
olabilir. Fakat onların cevherleri, ya’nî kalbleri şirk
kötü huylardan temizleyip, faziletlerle süslemek,
pisliği ile kirlenmiştir. Necâset, nefret edilen ve
gelecekte ise Allahü teâlâya yakın olmak ve
kendisinden uzaklaşılan birşey olduğuna göre,
O’nun yakınlarından olma mertebesine
şirk pisliklerinden kaçmak daha mühimdir. Çünkü
kavuşmaktır. Bilgisiyle, riyaset, servet, makam,
bâtın pisliği, âhırette insanı helâka götürür.
düşük adamlarla mücâdele ve akranlarına
üstünlük gayesi göstermemelidir. Gayesi Allah
İkincisi: Dünyâ meşgûliyetlerinden alâkayı
rızâsı olunca, buna en elverişli olan ilmi
kesmektir. Çünkü dünyâ meşgûliyetleri, insanı
aramalıdır. Bu da âhıret ilmidir. Bunun yanında,
ilimden alıkoyar. İnsan, bir anda iki şeyle meşgûl
farzı kifâyeden sayılan lügat, nahiv ve benzeri
olamaz. Çünkü Allahü teâlâ, onda iki kalb
ilimleri de küçümsememelidir.
yaratmamıştır. Düşünce dağılınca, hakîkatleri
idrâk etmek zorlaşır.
Yedincisi: İlimlerin, gaye olan nisbetlerini öğrenip,
ona göre okuyacağını seçmektir. Bütün kuvvetini,
Üçüncüsü: Hocaya karşı kibirli olmamak ve ona
mühim olanın tahsiline sarfetmelidir. Mühimin
ukelâlık etmemektir. Bilhassa hastanın tabibe
ma’nâsı, dünyâ ve âhıretini alâkadar edendir.
teslim olduğu gibi, hocaya teslim olmak lâzımdır.
Dünyâ ve âhıretin ikisini bir arada toplamak
Sonra talebe hocasının yanında sükût ve
mümkün olmayınca, âhıret ilmi tercih edilir. O
teslimiyet üzere olmalıdır. Kısacası kendi
zaman; dünyâ bir konak, beden bir binek, ilimler
görüşüne i’tibâr etmeyip, hocasının görüşüne
maksada ulaştıran bir vâsıta, maksad ise Allahü
bağlı kalmalıdır. Eğer bilinmeyen, anlaşılmayan
teâlâya kavuşmaktır? Çünkü, Allahü teâlâya
birşey sorulacaksa, hocanın izni ile sormalıdır.
rızâsı kazanılarak kavuşulursa, Cennet ve ebedî
Fakat anlayamayacağı, kavrıyamayacağı şeyleri
ni’metler elde edilir.
sormamalıdır. Çünkü hoca, talebesinin durumunu
ve anlatılacak şeyin zamanını daha iyi bilir.
Hocanın da riâyet etmesi gereken yedi vazîfe vardır ve
şunlardır:
Dördüncüsü: Daha ilmin başında, ister dünyevî
ister uhrevî olsun, âlimlerin ihtilâflarına kulak
1. Talebelere şefkatli olmak, onları evlâdı gibi
asmamalıdır. Çünkü bu, zihni zorlar. Doğru
kabûl etmektir. Çünkü Resûl-i ekrem (
düşünceden uzaklaştırır. Mes’eleleri idrâk
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Ben, sizin için,
edemez. Bunun için ilk iş, hocasının kabûl ettiği
çocuğa karşı bir baba gibiyim” buyurdu. Anne ve
doğru yolu iyice anlamak ve ondan sonra, diğer
babanın çocuğunu dünyâ ateşinden koruduğu
mezheb ve şüpheli şeyleri araştırmaktır. Eğer
gibi, Peygamber efendimiz de, ümmetini âhıret
hocası Ehl-i sünnet bir mezhebe bağlı olmayıp,
ateşinden korur. Onun için, hocanın hakkı, ana-
gelişigüzel her mezhebden ve aralarındaki
baba hakkından daha büyüktür. Ana-baba, geçici
ayrılıklardan bahsederse, ondan vaz geçsin.
olan şu fâni hayatın sebebidir. Hoca ise ebedî
Çünkü onun sapıtması, doğru yolu
saadetin teminine vesiledir. Hoca olmasaydı,
göstermesinden çok olur.
babasından elde ettiği, sâdece ona dünyâda
faydalı olurdu. Âhirette, ebedi hayâtı
Beşincisi: Herşeyin en iyisini almalıdır. Bütün
kuvvetini âhıret ilmine harcamalıdır. Önce
muâmele ilmini (zâhirî ilimleri) öğrenmeli
kazandıracak olan ancak hocadır.
2. Talebelere ders verirken Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm )
yaptığını zanneder. O, herkesin her ince ve derin bilgileri
sünneti seniyesine uymaktır. Öğrettiği ilim için, hiçbir karşılık,
anlıyabileceğini zanneder.
mükâfat ve teşekkür beklememelidir, öğrettiğini, ancak Allah
için öğretmeli ve gayesi Allahü teâlâya ulaşmak olmalıdır.
7. Hocanın, bildiği ve öğrettiği ilmiyle amel etmesi
lâzımdır. İşi, sözüne uygun olmalıdır. Hareketleri,
3. Hocalığın ince husûsiyetlerden biri sayılan bu vazîfesi de,
sözlerini yalanlamamalıdır. İşi ile sözü birbirinden
doğrudan doğruya ve tahkir mahiyetinde olmayıp, îmâ ve
farklı olursa, kendisine güven kaybolur.
şefkat yoluyla öğrenciyi kötü huylardan vazgeçirmektir. Çünkü
Kendisinin yediği bir şeyi, “Öldürücü zehirdir” diye
kusuru açıkça söylemek, talebenin haya perdesini yırtar.
insanlara kötüler ve onları bundan menetmek
Hocaya karşı hücum etme cüretini meydana getirir. O işte
isterse, insanların o şeye istekleri artarak, “Eğer
devam etmesine sebeb olur. Talebeyi açıktan değil de dolaylı
bu, iyi ve tatlı birşey olmasaydı, kendisi bunu
ifâdelerle ikaz etmek, özellikle zekî olanları sözden ma’nâ
yemezdi” derler. Denmiştir ki: “Sakın, kendin
çıkarmaya sevk eder. Bu, sözlerin ma’nâsını anlayan talebe
yaptığın işten başkasını menetme! Böyle
de, ma’nâyı anlamaktan doğan bir sevinç ve ferahlık meydana
yapmakla büyük hatâ işlemiş olursun.” Allahü
getirir. O söz, talebenin doğru hareket etmesini sağlar.
teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Kendinizi unutur
da, başkalarına mı iyiliği emredersiniz?” (Bekâra-
4. Bir tek ilim üzerinde ders veren hoca, talebeye diğer
44) buyurarak bu durumu kötülemiştir.
ilimlerin lüzumsuzluğunu söylememelidir. Bilakis, fâideli olan
her ilmi öğrenmesini talebelere tavsiye etmelidir. Birden fazla
Âhıret âlimlerinin ve kötü âlimlerin alâmetleri:
ilim öğreten muallimin, talebelere bu bilgileri sırayla ve
Âhıret âlimleri ile dünyâ âlimleri arasındaki ayırıcı
talebelerin seviyesine göre vermesi gerekir.
farkı bilmek pek mühimdir. Dünyâ âlimleri ile,
kötü âlimleri kast ediyoruz. Onların ilim elde
5. Hocanın, talebenin anlayış ve kabiliyetine göre
etmekteki gayeleri, dünyâ ni’metlerine ve dünyâ
ders vermesi lâzımdır. Onun anlıyamıyacağı,
ehli arasında makam ve mevkiye kavuşmaktır.
seviyesinin üstünde olan şeyleri öğretmemelidir.
Âhıret âlimleri ile dünyâ âlimlerini, Peygamber
Yoksa talebeyi dersten soğutur. Onlara,
efendimiz ( aleyhisselâm ) şu hadîs-i şerîfleriyle
kavrayışlarına göre konuşmalıdır. Bu konuda
birbirinden ayırmaktadır “Kıyâmet gününde en
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
ağır azâbı görecek olan, Allahü teâlânın ilminden
şerîfte; “Biz peygamberler topluluğu, insanların
kendisini faydalandırmadığı âlimlerdir.”
akıllarına göre konuşuruz” buyurdu. Talebe
söyleneni anlıyabilse, fakat ondan istifâde edecek
“Kişi, ilmi ile âmil olmadığı müddetçe âlim
durumda olmasa, hocanın ona böyle şeyleri
olamaz.”
söylemesi uygun değildir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı
kerîmde Nisa sûresi 5. âyet-i kerîmede meâlen;
“Aklı olmayanlara malınızı vermeyin” buyurarak,
ilmi, kendisine zararlı olabilecek, kimselerden
muhafaza etmenin evlâ olduğuna işâret buyurdu.
İlmi lâyık olana vermemek ne kadar zulüm ise,
lâyık olmayana vermek de en az onun kadar
zulümdür.
“Âhır zamanda, câhil âbidler ile fâsık âlimler
geleceklerdir.”
“Âdî kimselerle mücâdele, âlimlere karşı üstünlük
taslamak ve bu sûretle yalnız insanların
teveccühüne mazhar olmak için okumayın! Kim
böyle yaparsa, o Cehennemdedir.”
“İlmini artırıp da, ahlâkını düzeltmeyen kimse,
6. Anlayışı az ve zekî olmıyan talebeye, onun seviyesine
Allahü teâlâdan uzaklığını arttırmış olur.”
uygun, açık ve net olarak anlaşılabilen şeyleri anlatmak
gerekir. Ona, burada senin anlıyamıyacağın daha nice
Hasen-i Basrî buyurdu ki: “Âlimlerin ilmini, hukemânın yollarını
mes’eleler var demekten sakınmak gerekir. Çünkü bu hâl,
kendisinde toplamış, fakat amel bakımından sözü işine
onun anlayabileceği şeylerde hevesini kırar ve zihnini
uymayan sefih kimseler gibi olma.” Ebüdderdâ ( radıyallahü
kurcalar, Hocasının, kendisine karşı ilim öğretirken cimrilik
anh ); “Bilmeyen kimseye bir defa yazıklar olsun. Bilip de amel
etmeyene ise, yedi defa yazıklar olsun” buyurdu. Âlimlerin
böyle iken, ben senden daha kötü nasıl olurum?” dedi.
azâbının, bilmiyeninkinden daha fazla olması, iki sebebtendir:
Şeytan, bu konuşmalar ile Fir’avn’ın tutmuş olduğu yanlış yolu
“İlki onlar, kendilerine uyulan, rehber durumundadırlar. Hazreti
bırakıp, aklını başına toplamasından korkup, sözüne şöyle
Ömer buyurdu ki; “Âlim hatâ edince, hâkim de hatâ eder.”
devam etti: “Bilmiyor musun bizden daha kötüsü kimdir?”
ikincisi ise; onlar, ma’siyeti (günahları) bilerek yapmaktadırlar.
deyince, Fir’avn “Hayır” cevâbını verdi. Bunun üzerine şeytan,
Kötü âlimlerin pek aşağı hâlleri olduğu gibi, âhırette onlara
“Dünyalık elde etmek için, âhıret amelleri yapan kimsedir”
yapılan azap, câhillerinkinden daha fazla olacaktır. Âhıreti
dedi.
kazanarak, azâbdan kurtulacak ve Allahü teâlâya yakın olacak
âlimler, âhıret âlimleridir. Âhıret âlimlerinin alâmetlerinden
2. Âhıret âlimlerinin alâmetlerinden birisi de, işinin
ba’zıları şunlardır:
sözüne uygun olmasıdır. Hareketleri ile sözleri
birbirine uygun olmalıdır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı
1. Onlar, ilimlerinin karşılığında dünyalık istemezler. Âhıret
kerîmde meâlen; “Yapmıyacağınız şeyi
âlimlerinin ilk derecesi, dünyânın önemsizliğini, alçaklığını,
söylemeniz, Allahü teâlânın indinde buğz ve
geçiciliğini, âhıretin ise kıymetli ve devamlı olduğunu idrâk
hışım bakımından çok büyüktür” buyuruyor (Saff-
etmesi, dünyâ ve âhıretin birbirine zıt olduğunu, ikisinin birer
3).
kuma gibi olduğunu, birisini râzı edince diğerinin kızacağını,
yine bu ikisinin terazinin iki kefesi gibi olduğunu, birisi tercih
Allahü teâlâ Îsâ aleyhisselâma, “Ey Meryem’in oğlu, önce
edilince, diğerinin hafif kalacağını ve sonra dünyâ ile âhıretin
kendine nasihat et. Eğer kendin nasihat kabûl ediyorsan,
doğu ile batı gibi olduğunu, hangisine yaklaşılırsa diğerinden
insanlara da nasihat et. Eğer kendin söylediğini yapmıyorsan,
uzaklaşılacağını bilmektir. Kim dünyânın hakîkatini, mihnet ve
kendi nasihatini kendin yerine getirmiyorsan, benden utan”
meşakkatini, lezzetlerinin elemleriyle içice olduğunu, boş
buyurmuştur.
olduğunu, iyiliklerinin geçici olduğunu bilmezse, onun aklının
selim olmadığı, bozuk olduğu anlaşılır. Bu söylenilenlere,
müşâhede (gözlem) ve tecrübe şâhiddir. Bunları böyle
bilmeyen ve idrâk edemeyen, âhıret âlimi değildir. Onlar,
peygamberlerin Allahü teâlâdan getirmiş oldukları dini
bilmeyenlerdir. Böyle kimseler, nasıl âlim sayılabilir. Bütün
bunları bilip de, buna rağmen âhıreti dünyâya tercih
etmiyenler, şeytanın esîrleri olurlar. Onları, nefislerinin arzu ve
istekleri helak etmiş, şekavetleri onlara galip gelmiştir. Bunlar,
Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde övülen, dereceleri
yüksek âlimlerden sayılamaz.
Mâlik bin Dinar buyuruyor ki: “Bir kitapda okudum. Allahü
teâlâ: “Dünyâyı sevdiği vakit âlime vereceğim en küçük ceza,
kalbinden bana yalvarırken duyduğu tadı çıkarmamdır”
buyuruyor.”
Şöyle hikâye olunur: Şeytan, Fir’avn’ın sarayına girmişti.
Fir’avn’ı istirahat ettiği yerde buldu. Kapıyı çaldı. Fir’avn, “Sen
kimsin?” dedi. Şeytan, “Sen, bir de rablık da’vâsına
kalkıyorsun. Hiç rab olan, kapının arkasındaki kimseyi bilmez
mi?” dedi. Fir’avn şeytana, “En şerlimiz kim?” diye sordu.
Şeytan, “Sensin” deyince, Fir’avn “Neden?” diye sordu.
Şeytan, “Çünkü ben, bir anda doğu ve batıyı dolaşıyorum da,
sana kul olmuyorum. Sen ise, kusurlar ve eksiklerle dolu
olduğun hâlde, “Ben sizin en büyük rabbinizim” diyorsun. Sen
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte:
“Mi’râc gecesinde bir kavme uğradım, dudakları
ateşten makaslarla kesiliyordu. “Siz kimsiniz?”
diye sorunca onlar, “Biz hayrı emreder, fakat
kendimiz yapmazdık, fenâlıktan men’ eder,
halbuki kendimiz yapardık” diye cevap verdiler”
buyurdu.
Hâtim-i Esam ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kıyâmet günü,
insanlara ilim öğretip, insanlar onunla amel ettiği hâlde,
kendisi ilmiyle amel etmeyen kimseden başka, pişmanlığı
daha şiddetli kimse yoktur.”
İbn-i Semmâk dedi ki; “Nice Allahü teâlâyı anan kimse vardır
ki, Allahü teâlâdan gâfildir. Nice Allahü teâlâdan korkan kimse
vardır ki, Allahü teâlâya cür’ette bulunur. Nice Allahü teâlâya
yakın görünen kimse vardır ki, Allahü teâlâdan uzaktır. Nice
Allahü teâlânın rızâsına, O’nun emirlerine uyup, yasaklarından
sakınmaya da’vet eden kimse vardır ki, Allahü teâlânın
rızâsına kavuşmaktan kaçar.”
İbrâhim bin Edhem şöyle anlattı: Bir taşın yanından
geçiyordum. Taşın üzerinde, “Bana gel, ibret alırsın” yazılı idi.
Yanına gittim. Onu çevirdim. Şöyle bir yazı vardı: “Sen,
bildiğin ile amel etmiyorsun. Amel etmeyeceğin şeyi bilmeyi
niçin istiyorsun?”
3. Âhıret âlimlerinin alâmetlerinden biri de, tâatları yapmak için
7. Murâkabe ve mücâhede sûretiyle, mükâşefe
istenen, âhırete faydalı olan ilmi, elde etmektir. Faydasız,
ve muâmele ilmini elde etmeye çalışır. Çünkü
mücâdelesi çok olan ilimlerden sakınmaktır. Lâzım olan
nefsle mücâdele, kalb ilminin ince mes’eleleri
amellerin bilgisini öğrenmeyi bırakıp da, mücâdele ve
hakkında müşâhedeye götürür. Böylece kalbde
münâzara ile meşgûl olan kimsenin hâli şöyle anlatılabilir:
hikmet pınarları fışkırır. Bunlar, kitap, okumakla
Kendisinde birçok hastalıklar bulunan bir adam var. Bu sırada,
elde edilemez. Peygamber efendimiz (
kısa bir süre için mütehassıs bir tabibe tesadüf ediyor. Ona
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kim, bildiği ile
tıbbın ince mes’elelerinden sormakla meşgûl oluyor ve bu kısa
amel ederse, Allahü teâlâ ona bilmediklerini
zamanı kendisi ile alakası olmayan şeylerle geçiriyor. En
öğretir” buyurdu.
mühim olanı, kendi hastalığını tedâvi ettirme fırsatını kaçırıyor.
Böyle bir hareket, tam bir düşüncesizliktir. Bu bakımdan
8. Onlar, yakîni kuvvetlendirmek için çok gayret
insanın, önce kendisine lâzım olan, âhırette hesaba çekileceği
gösterirler. Çünkü yakîn, dînin sermâyesidir.
amellerin ilmini öğrenmesi gerekir. Yoksa, boş şeyle uğraşır.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
Hayâtı boşuna geçmiş olur.
şerîfte; “Yakîni, öğreniniz” buyuruyor. Bunun
ma’nâsı, yakîn sahipleriyle buluşun, onlardan
4. Yemek, içmek, giymek ve ev ihtiyâçlarında isrâfa meyil
yakîn ilmini dinleyiniz. Onlara uymaya devam
etmemek, bunlarda orta yolu (iktisâdı) tercih etmektir. Bu
ediniz. Onların yakînleri gibi, onlara uyanlarda
husûsta Selef-i sâlihîne benzemek gerekir. Onlar, kendilerini
yakîn kuvvetli olur. Yakinin azı, çok amelden
zorlamadan, bulduklarını yer ve giyerlerdi. Onlar, örtülmesi
iyidir.
farz olan yerlerini örtecek, sıcak ve soğuğa karşı koruyacak
olan şeyi bulduklarında bunu kâfi görürlerdi.
Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ), “Biri var, yakîni
güzel, fakat günahı çok, diğeri ibâdette pek
Büyük zâtlardan birisi: “Giyeceğin en iyisi, bana hizmet
gayretli, fakat yakîni az” diye anlatılınca,
edendir. En kötüsü ise, benim kendisine hizmet ettiğimdir”
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm );
buyurdu.
“Âdemoğlunun günâhı bulunur. Fakat onun
tabiatı akıl, seciyyesi yakîn olursa, günahları ona
5. Sultanlardan uzak olmaktır. Onların
zarar vermez. Çünkü o, ne zaman günah işlese
huzûrlarına girmemeli yanına gitmekten ve
tövbe ve istiğfar eder. İşlediği günahına pişmanlık
onların arasında konuşmaktan sakınmalıdır.
duyar. Allahü teâlâ onun fadlını devam ettirir ve
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
bununla Cennete girer” buyurdu.
şerîfte: “Âlimlerin en kötüsü ümerâya (emir
sahipleri) gidenlerdir. Ümerânın en iyileri, âlimlere
9. Dâima mahzûn, başı önüne eğik ve sükût hâlinde
gidenlerdir” buyurdu.
bulunurlar. Allahü teâlâdan korktuğunu; kıyâfetinde,
ahlâkında, işinde, duruşunda, konuşmasında ve sükûtunda
6. Âhıreti düşünen âlimler, bir konu hakkında fetvâ vermek için
belli ederler. Kim ona bakarsa, Allahü teâlâyı hatırlar,
acele etmezler. Fetvâ vermekten kurtulma imkânı varsa
görünüşleri ilimlerine şehâdet eder. Âhıret âlimleri; vakûr
beklerler. Fetvâ vermekten sakınırlar. Eğer, Kur’ân-ı kerîmin
olmalarıyla, alçak gönüllükleriyle, insanlara, güleryüzlü
âyet-i kerîmeleri ile, hadîs-i şerîflerin metni ile, icmâ’ ve açık
muâmele etmeleriyle, simalarından bilinirler.
kıyâs ile, o mes’elenin hükmünü açıkça biliyor ise fetvâ verir.
Eğer şüphe ettiği birşey sorulursa, bilmiyorum derler.
Hazreti Ömer buyurdu ki: “Allahü teâlâ ilim verdiği kuluna,
Kendilerini böyle birşey için fetvâ vermekten korurlar.
bununla beraber; hilm, tevâzu, güzel ahlâk ve rıfk da verir, işte
Başkasına havale eder, böylece işi sağlama bağlamış olurlar.”
bu, fâideli ilimdir.”
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ), “Her istenen fetvâyı veren
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
kimse mecnûndur” buyurdu.
şerîfte; “Ümmetimin iyilerinden bir cemâat var ki,
ilâhî rahmetin genişliğinden açıkta gülerler,
Büyüklerden birisi şöyle dedi: “İlim çok olunca, kelâm az olur.”
azâbının korkusundan da gizli yerlerde ağlarlar.
Bedenleri yerde, gönülleri göklerdedir. Rûhları
dünyâda, akılları ise âhırettedir. Yürümeleri vekar
akîdelerini kuvvetlendirmede ta’kib edilecek yol,
iledir” buyurdu.
onlara kelâm ve cedel ilmini öğretmek değildir.
Bilakis onlara Kur’ân-ı kerîmi, dînî bilgileri,
10. Onlar, amelleri bozan, kalbin huzûrunu kaçıran, vesveseyi
ibâdetlerle meşgûl olmayı, sâlih kimselerle
hazırlayan ve fenâlığı harekete getiren şeylerden korunmak
beraber olmayı öğretmekle ve “onlardaki Allah
için, ilim öğrenmeye teşvik ederler.
korkusunu ve onun huzûrunda boyun eğmelerini
Dinde asıl, şerden korunmaktır. Onun için denildi ki: “Fenâlığı,
ve yalvarmalarını anlatmak ve göstermek gerekir.
fenâlık yapmak için değil, fenâlıktan korunmak için öğrendim.
Münâzara, cedel ve kelâm ilminden çok sakınmak lâzımdır.
Fenâlığı bilmeyenlerin çoğu, bilmiyerek kendisini fenâlığa
Münâzaranın bozduğu, yaptığından ve düzelttiğinden daha
kaptırır.”
çoktur.
Sözü ve yaşayışı ile Eshâb-ı Kirâma çok benzeyen Hasen-i
Taharetin fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
Basrî’nin en çok anlattığı ve üzerinde durduğu; kalbe gelen
meâlen; “Orada (Kûba mescidinde), günahlardan
hâtıralar, amellerin bozukluğu, nefsin vesvesesi ve nefsânî
ve pisliklerden temizlenmeyi seven kişiler vardır.
isteklerin gizli ve kapalı tarafları idi. Hasen-i Basrî’ye “Yâ Ebâ
Allah da böyle çok temizlenenleri sever”
Sa’îd! Sen başkasından duymadığımız şeyler söylüyorsun.
buyuruyor (Tevbe-108).
Bunları nereden öğrendin?” diye sorduklarında, “Huzeyfet-ülYemânî’den” dedi. Huzeyfe’ye de aynı şekilde, “Sahabenin hiç
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
birinden duymadıklarımızı senden dinliyoruz. Bunları nereden
“Temizlik îmânın yarısıdır” buyurdu. Bu âyet-i
öğrendin?” diye sorduklarında Huzeyfe ( radıyallahü anh ),
kerîme ve hadîs-i şerîfe dikkatle bakanlar, en
“Resûlullahtan öğrendim. Resûlullah bunları yalnız bana
önemli işin iç temizliği olduğunu anlar. Yoksa,
öğretti” diyerek şöyle devam ederdi: “Herkes, Resûlullahtan (
bâtın ma’nevî kirlerle dolu olduğu hâlde, zâhiri su
aleyhisselâm ), hayırdan ve en faziletli amelin hangisi
ile temizlemek, îmânın yarısı olmaz.
olduğunu soruyorlardı. Ben ise, şerden, amellerin âfetinden ve
amelleri bozan şeylerden soruyordum. Çünkü bilirim ki,
fenâlığı bilmeyen, iyiliği de bilmez. Bunun için Resûl-i ekrem
de bunları bana öğretti. Hazreti Ömer, Huzeyfe’ye (
radıyallahü anh ) kendisinin durumunu sorunca, “Sende
nifaktan eser yok” dedi. Hazreti Ömer bir cenâzeye çağırıldığı
zaman, eğer orada Huzeyfe ( radıyallahü anh ) varsa, o
cenâzenin namazını kılardı. Yoksa orayı terk ederdi. Huzeyfe (
radıyallahü anh ) için, sır sâhibi derlerdi.
Kalbin hâllerine ve makamlarına ehemmiyet vermek âhıret
Hazreti Osman şöyle anlattı: Resûl-i ekrem (
aleyhisselâm ) ile beraber idim. Huzûrunda
abdest alan birisi var idi. Bu sırada Resûlullah (
aleyhisselâm ) güldüler. Bunun üzerine “Niçin
güldünüz, yâ Resûlallah?” dedim. Resûl-i ekrem (
aleyhisselâm ), “Allahü teâlânın, abdest alan
kuluna olan ikramına güldüm. Abdest alıp
a’zâlarını yıkayan her kul, ne zaman bir uzvunu
yıkarsa, o uzuvdan su ile beraber günahlar
dökülür” buyurdu.
âlimlerinin âdetidir. Çünkü, Allahü teâlâya yakınlığa kavuşan
kalbtir. Âhıret âlimlerinin bu on alameti, Selef-i sâlihînden olan
âlimlerin bütün güzel huylarını içine alır. Öyleyse, kendini ya
bu sıfatlarla vasıflandır veya onları kabûl etmekle beraber
acziyetini i’tirâf et. Bir üçüncüsü olma.
Akâid: Genel bir akâid bilgisini, çocuğa ilk
Taharetin dört mertebesi vardır. Birincisi; a’zâları haramlardan
ve günahlardan temizlemek. İkincisi; kalbi, kötülenen ve
sevilmeyen sıfatlardan temizlemek. Üçüncüsü; kalbini, Allahü
teâlâdan başkasının sevgisinden temizlemek. Dördüncüsü;
bedeni, zâhirî pislikten temizlemek, ya’nî abdest ve gusül
abdesti almak.
yetişme çağında iyi bir şekilde ezberletmek
lazımdır. Sonra büyüdükçe, kısım kısım bu
ezberlediklerine şuurlu olarak vâkıf olurlar.
Zaman zaman, gerek çocukların ve gerekse
halkın akâid bilgisini kuvvetlendirmek lâzımdır ki,
i’tikâdları, inançları sarsılmasın. Fakat onların
Zâhirî temizliğin, kalbdeki nûrun parlamasında
büyük te’sîri vardır. Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Abdest üzerine
abdest almak, nûr üzerine nûrdur” buyurdu.
Kalbin ma’rifetlerinin te’sîrleri, a’zâlar üzerine
aktığı gibi, zâhirî temizliğin de, bâtın üzerinde
Resûlullah ( aleyhisselâm ) Ebû Hüreyre’ye (
te’sîri büyüktür.
radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Ailene namazı
emret. Allahü teâlâ sana ummadığın yerden rızık
Namazın fazileti: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde
gönderir.”
meâlen; “Muhakkak namaz mü’minler üzerine,
vakitleri belirli olarak farz olmuştur” buyuruyor
Cemâatin fazileti: Peygamber efendimiz (
(Nisâ-103).
aleyhisselâm ) buyurdu ki; “Cemâatle kılınan
namaz, yalnız kılınan namazdan yirmiyedi derece
Peygamber efendimiz de ( aleyhisselâm ), hadîs-i
daha üstündür.”
şerîflerde buyuruyor ki; “Allahü teâlâ, beş vakit
namazı kullarına farz kıldı. Eksiksiz olarak, erkân
“Bizim ile münâfıklar arasındaki fark, yatsı ve
ve âdabına riâyetle o namazları kılan kimseyi,
sabah namazlarında bulunmaktır. Onlar bu iki
Allahü teâlânın Cennete koyacağına va’di vardır.
namazda bulunmazlar.”
O namazları istenildiği gibi kılmayan kimseye,
Allahü teâlânın bir va’di yoktur. Allahü teâlâ
Sa’îd bin Müseyyib buyurdu ki: “Yirmi senedir, ben ezanı
dilerse ona azâb eder, dilerse onu Cennetine
mescidde dinledim.”
koyar.”
Hâtim-i Esam ( radıyallahü anh ) dedi ki: “Cemâati kaçırınca,
“Siz birini mescide girerken gördüğünüz zaman,
sâdece Ebû İshâk Buhârî beni ta’ziye ederdi. Halbuki benim
onun imanlı olduğuna şehâdet ediniz.”
bir oğlum vefât etseydi, şehrin bütün insanları beni ta’ziye
ederdi. Görülüyor ki, dînen günah olan birşey, insanların
Resûlullaha ( aleyhisselâm ), en faziletli amel
yanında, dünyâya âit üzüntülerden daha hafif kalmaktadır.”
sorulunca; “Farzları eda etmek, haramlardan
Şöyle rivâyet edilir: “Selef-i sâlihîn, cemâatle tekbîri
sakınmak” buyurdu.
kaçırdıkları zaman, birbirlerine üç gün ta’ziyede bulunurlardı.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) birgün
Ebû Hüreyre’ye ( radıyallahü anh ); “Kalemin
Cemâati kaçırdıkları zaman ise, yedi gün ta’ziyede
bulunurlardı.”
senin hakkında günah yazmamasını ister misin?”
Ka’b-ül-Ahbâr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dört kimse için
diye sordular. O da, “Evet, yâ Resûlallah” dedi.
ma’zeret yoktur. Birincisi, Mekke-i mükerremeye gidecek
Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm );
kadar imkânı olup da hacca gitmeyen, ikincisi, önüne
“Allahü teâlânın farz kıldığı şeyleri yap, haram
konulmuş yemek olduğu hâlde, kapıda duran fakiri eli boş
kıldıklarından sakın, sana fâidesi olmayan sözü
olarak geri çeviren. Üçüncüsü, emr-i ma’rûf ve nehy-i münkere
terk et, konuşma” buyurdu.
(iyiliği yapıp, kötülükten men etmeye) gücü yettiği hâlde bunu
terk eden. Dördüncüsü, ezanı duyup da ona icabet etmiyen
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), namazın fazileti ile
ilgili olarak hadîs-i şerîflerde buyurdu ki:
“Su, pisliği giderdiği gibi, beş vakit namaz da,
günahları giderir.”
“Namaz, Cennetin anahtarıdır.”
kimse.”
Ebû Sa’îd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı:
“Biz, yedi kişi bir yerde bulunuyorduk. Yanımıza
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) geldi ve “Rabbiniz
ne buyuruyor biliyor musunuz?” dedi. Biz, “Allah
ve Resûlü bilir” dedik. Bunun üzerine Server-i
“Kıyâmet gününde, kulun önce namazına bakılacaktır. Eğer
âlem ( aleyhisselâm ); “Rabbiniz buyuruyor ki;
namazı tamam ise, diğer amelleri kabûl olunur. Eğer namazı
kim evinde abdest alır, sonra ibadet etmek için
eksik ise, diğer amelleri kendisine çevrilir.”
câmiye gelirse, onun için benim katımda,
kendisine azâb etmiyeceğime dâir bir ahd olur”
“Allahü teâlâ buyurdu ki: Kulum, farzları eda
etmekle benim azâbımdan kurtulur. Nafilelerle ise
bana yaklaşır.”
buyurdu.
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
sorduklarında; “Rabbim beni, üzerine secde ettiğim toprağın
“Kırk gün, iftitah tekbirini kaçırmamak şartıyla,
hürmetine affetti ve kabir azâbını üzerimden kaldırdı” dedi.
beş vakit namazı cemaat ile kılan kimseye;
Allahü teâlâ, biri nifaktan, diğeri de
Huşû’un fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
Cehennemden azâd olmak üzere iki berât yazar”
meâlen; “Muhakkak mü’minler felah buldular
buyurdu.
(yani, Cennette ebedî kalmakla saadete
kavuştular.) Onlar namazlarında Allahü teâlâdan
Denildi ki: “Kıyâmet günü bir kavim, yüzleri parlak yıldızlar gibi
korkarlar (O’na tezellül ve tevâzu gösterirler. Öyle
olduğu hâlde haşr olunacaktır. Melekler: “Siz ne amel işlediniz
ki, sağlarında ve sollarında olan kimseleri
ki, yüzünüz böyle parlak?” diye sorarlar. Onlar “Ezanı duyunca
bilmezler).” buyuruyor. (Mü’minûn-1, 2). Allahü
başka hiçbir şeye bakmaz, hemen abdest alır, cemaata
teâlâ bu âyet-i kerîmede, mü’minleri imânlarından
giderdik” derler. Sonra başka bir topluluk getirilir. Bunların
sonra, huşû’ ile kıldıkları namazları sebebi ile
yüzleri ise ay gibi parlamaktadır. Melekler onlara da amellerini
medh buyurdu. Sonra kurtulanların vasıflarını
sorunca, onlar da; “Biz dünyâda iken, vakit girmeden abdest
saydıktan sonra meâlen; “Onlar ki, namazlarını
alırdık” derler. Daha sonra başka bir topluluk getirirler. Onların
gereği üzere devamlı kılarlar” buyurdu
ise yüzleri güneş gibi parlamaktadır. Onlara da amelleri
(Mü’minûn-9). Sonra bu sıfatların semeresi
sorulunca, “Biz ezanı mescidde dinlerdik” derler.”
hakkında da meâlen; “İşte bu vasıfları
toplayanlar, vâris olanlardır ki, onlar, Firdevs
Secdenin fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
Cennetine vâris olacaklardır” (Mü’minûn-10, 11)
meâlen “... Secde eserinden (çok namaz
buyurup, âyet-i kerîmenin evvelinde, onları
kılmaları yüzünden meydana gelen) nişanları
felaha, sonunda ise Firdevs Cennetine vâris
yüzlerindedir.” buyurdu (Fetih-29).
olmakla vasfetti. Âyet-i kerîmedeki medhe
Denildi ki: Secde eseri; huşû’ nûrudur, bâtından zâhire,
kalblerinden yüzlerine vurur ve parlar.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
şerîfte; “Kulun Allaha en yakın olduğu an, secde
hâlidir” buyuruyor. Bu hadîs-i şerîf, “Secde et de
(Rabbinin rahmetine) yaklaş” (Alâk-19) âyet-i
kerîmesinin açıklamasıdır.
Rivâyet edilir ki: “İmâm-ı a’zam Ebu Hanîfe, vefâtı kendisine
ma’lûm olunca, secdeye vardı. Secde vaziyetinde iken rûhunu
teslim etti.”
İsmâil bin Ahmed emîr idi. Hastalandı, ölümüne yakın,
üzerinde kilit bulunan bir sandık çıkardı. Herkes, onun içinde
mücevher ve kıymetli şeyler var zannetti. Onu açtıklarında,
içerisinde toprak bulunan bir kese gördüler. “Bu toprak nedir?”
diye sordular. O şöyle cevap verdi. “Secde ettiğim yerlerin
toprağıdır. Ne zaman Allah için secde etsem, o yerin toprağını
toplardım, öldüğüm zaman, bu topraktan bir kerpiç yapıp, onu
kabrimde, yanağımın altına koyun. Belki Allahü teâlâ, bana
merhamet eder de, benden kabir azâbını kaldırır” diye
vasıyyette bulundu. Vefâtından sonra onun dediği gibi yaptılar.
Bir gece onu rü’yâda gördüler. Hâlinin nasıl olduğunu
kavuşabilmek için, namazı, Resûl-i ekremin (
aleyhisselâm ) işâret buyurdukları gibi kılmak
lâzımdır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
bir hadîs-i şerîfte: “Namaz kıldığın zaman
(nefsine, hevâsına ve ömrüne) veda eden (ve
mevlâsına teveccüh eden) gibi namaz kıl”
buyurmuştur.
Yine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) hadîs-i
şerîflerde buyurdu ki: “Sahibini fenâlıktan
alıkoymıyan namaz, Allahtan uzak olmaktan
başka birşeyi arttırmaz.”
“Allahü teâlâ, bedeni ile beraber kalbi hazır
olmayan kimsenin namazına bakmaz (değer
vermez).”
Namazda, kalbi hazır etmenin ilâcı, hatıra gelen düşünceleri
atmaktır. Birşeyi def ve yok etmek için, önce sebebini yok
etmek lazımdır. Bunun için de sebebi iyi tesbit etmek lâzımdır.
Hatıra gelen düşüncelerin geliş sebebi, ya insanın dışındaki
bir sebepten dolayıdır. Veya namaz kılanın içindeki bir
sebepten dolayıdır. Haricî sebebler şöyle söylenebilir: Kulağa
gelen sesler ve gürültüler, göze çarpan şekiller. Bunlar namaz
kılan kimseye sür’atle te’sîr ederek, insanı meşgûl etmeye
başlar. Sonra zihin onlar vasıtasıyla başka düşüncelere dalar.
Böylece, düşünceler zincirleme olarak birbirini ta’kib eder.
iyice dağılmış olan bir kimse, kalbini birşey üzerine veremez.
Gözler ve kulaklar, çeşitli düşüncelere sebeb olur. Fakat,
Devamlı bir daldan diğerine konar. Kalbine gelen düşünceler
derecesi ve himmeti yüksek olan kimselerin, duyu organlarına
onu meşgûl etmek için kâfidir. Bunun ilâcı ise, âhırete âit işleri
gelenler, onları namazlarından alıkoymaz. Onlara te’sîr
düşünmektir. Kendisini Allahü teâlânın huzûrunda duruyor
edemez. Onlar huşû’ ve kalb huzûru ile namazlarına devam
kabûl eder. Eğer zihnini kurcalayan ve meşgûl eden şeyler
ederler.
bununla gitmezse, kalbinin huşû’una mâni olan şeyleri terk
etmekten başka çâresi yoktur. Şüphesiz kalbini meşgûl eden
Şöyle anlatılır: “Müslim bin Yesâr birgün mescidde namaz
bu şeyler, kendisince mühim olan şeylerdir. Bunların kendisi
kılıyordu. O esnada, mescidin direklerinden biri düştü. Câmide
için mühim olması, nefsinin arzu ve istekleri sebebiyledir.
bulunan herkes dışarı kaçtığı hâlde, onun olaydan haberi
Onun için, nefsini bu şehvetlerinden (arzu ve isteklerinden)
yoktu. Çünkü o, namazda hiçbir şey düşünmediği ve
sıyırarak onu cezalandırır. Nefsini bu bağlarından koparır. Bu
duymadığı için, birşeyden haberi olmadı.”
şöyle açıklanabilir: Birisi başını dinlemek için bir ağacın altında
Himmeti ve kuvveti zayıf olan kimsenin, düşüncesi namazda
çeşitli mes’elelere takılarak darmadağın olur. İşte bunun ilâcı,
bunun sebeplerini bilip, onlardan kurtulmaktır. Bu ilâçlardan
ba’zısı şunlardır: Namaz kılan kimse, önünde zihnini meşgûl
edecek birşey bırakmamalı. Namazı duvara yakın kılmalı ki,
gözün mesafesi daralsın. Çünkü gözün görüş mesafesi
genişledikçe, zihni de dağılır. Nakışlı ve boyalı yaygılar
üzerinde namaz kılmamalı. Bunlar göz vasıtasıyla kalbi
meşgûl eder. İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ), namaz kılacağı
oturduğunda ağaçtaki kuşların sesi onun kalbini karıştırır. O
kimse, kuşlara bir dal parçası atarak kovalar, kendi hâlinde
oturmaya devam eder. Fakat kuşlar yine bağırıp
çağırmaktadır. Bu sefer, küçük odun parçalarıyla onları
kovalar. Bu sırada ona bir ses, “Eğer onlardan kurtulmak
istiyorsan, bu ağacı sök oradan çıkar” der. Şehvet ağacı da
böyledir. Kalbe gelen bu hâtıraların ve şehvetlerin tek sebebi
vardır. O da dünyâ sevgisidir. Dünyâ sevgisi her hatânın
başıdır. Bu bakımdan dünyâ sevgisini kalbden çıkarmalıdır.
yerde; kılıç, kitap, kalem gibi hiçbirşey bırakmazdı. Hepsini
Namazı kılarken, kalbde huzûrun hâsıl olması için gerekli
ortadan kaldırırdı. (Çünkü bunlar, namaz kılanın önünde, göz
şeylerin beyânı: Eğer âhıreti isteyenlerden isen, namazı ta’dili
vasıtasıyla düşüncesini meşgûl etmektedirler.)
erkana uyarak, huşû’ içerisinde, kulluğun ve acziyetinin
Himmetleri kuvvetli olanlar, namazın kemâlini, sağlarında ve
sollarında olanları tanımamakta görürler.
Büyüklerden bir zât buyurdu ki: “Namaz, âhıret işlerindendir.
Namaza girince, dünyâdan çıkmış olursun.”
Hâtim-i Esam’a nasıl namaz kıldığı sorulunca, şöyle cevap
verdi: “Namaz vakti gelince, temiz bir kalb ile niyet ederek
abdest alırım. Abdest uzuvlarımı yıkar, kalben de tövbe
ederim. Sonra câmiye giderim. Bütün a’zâlarım, namaz için
hazır hâle gelinceye kadar beklerim. Namaza başlayacağım
zaman Mescid-i Harâm-ı gözümün önüne getirir, Makâm-ı
İbrâhim’i iki kaşım arasında tutar, Cenneti sağımda,
Cehennemi solumda, Sıratı ayaklarımın altında, can alıcı
meleği arkamda düşünür, kalbimi Allahü teâlâya teslim eder,
sonra ta’zimle Allahü ekber der, hürmetle kıyâm, heybetle
kırâat, tevâzuyla rükû’, tazarru’ (kendini alçaltma, yalvarma) ile
secde, hilm ile cülus (tehıyyattaki oturuş), şükürle selâmı
yerine getiririm. Benim namazım böyledir.”
idrâkinde olarak kıl Müezzinin sesini işittiğin zaman, kalbinde,
kıyâmet günündeki çağırılmanın korkusunu hazır’ et
Müezzinin ezanını işittiğinde, içinde sevinç ve neş’e
duyuyorsan, bil ki, kıyâmet gününde sen müjde ve
kurtuluşunla çağırılacaksın. Selef-i sâlihîn ezanı duyunca, her
işini bırakır, namaz kılmak için cemâate koşarlardı.
Abdest ile namaz kılacağın yere geldiğin zaman,
kalbindekilerden gâfil olma. Kalbini tövbe ve istiğfarla temizle.
Çünkü kalb, Rabbinin nazargâhıdır. Sen avret mahallini
örttüğün zaman, bunun ma’nâsını şöyle bil: Sen bedenini
insanların gözlerinden sakladın, örttün. Çünkü senin avret
mahallini insanlar görmekteydi. Fakat senin içindeki gizli
kusurlarını göremiyorlar. Bunu ancak Rabbin bilir. Öyleyse,
içindeki bu kusurlarını ve ayıplarını, namaz kılacağın yere
girmeden dışarıda bırak. Şunu iyi bil ki, Allahü teâlâ herşeyi
görür. Ondan hiçbir şey gizli kalmaz. İçteki bu ayıpları, sâdece
pişmanlık, haya ve Allah korkusu temizler. Bunları kalbe
getirmekle havf (Allah korkusu) ve haya ordularını harekete
geçirerek nefsini öldürürsün. O zaman, Allahü teâlânın
Bâtınî sebeblere gelince, bunlar zâhirî sebeplerden daha
huzûrunda günahlarından dolayı pişmanlık duymuş, sonra
kuvvetli ve çetindir. Çünkü dünyâ işleri hakkında düşüncesi
Rabbinin huzûruna, korku ve hayadan başı eğik olarak dönen
suçlu bir kulun duruşu gibi durursun. Kıbleye yöneldiğin
Huşû’, ta’zim ve haya gibi bâtınî şartlara riâyet ederek, yalnız
zaman şöyle düşün: Gerçek bir kıbleye dönüş, senin sâdece
Allahü teâlânın rızâsı için kılınan namazlar, mükâşefe ilminin
Kâ’be-i muazzamaya dönüşündür, işte bunun gibi, kalbin
kapısı demek olan ilâhî nûrların kalbde parlamasını temin
Allahü teâlâya yalvarması, kalbin Allahü teâlâdan başkasının
eder. Yer ve gök inceliklerini, rubûbiyyetin sırlarını keşfeden
sevgisini kendisinden uzaklaştırması ile olur. Ayakta iken;
Allahü teâlânın veli kulları, bu mertebeye ancak namazda ve
kıyâmet gününde Allahü teâlânın huzûrunda bulunduğunu
özellikle secdede yükselebilirler. Zîrâ kulun Rabbine en yakın
hatırla Allahü ekber diye tekbîr alınca, kalbinin dilini
olduğu an secde hâlidir.
yalanlamaması lazımdır. Allahü teâlâ senin yalancı olduğunu
bilir. Nitekim Allahü teâlâ, münâfıkların içlerinden tasdik
Sadakanın fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
etmedikleri hâlde dilleriyle “Muhammed ( aleyhisselâm )
meâlen; “Mallarını Allah yolunda harcayanların
Allahın Resûlüdür” sözlerinin de yalan olduğunu bilmektedir.
hâli, her başağa yüz dâneli yedi başak bitiren bir
Eğer hevân, (arzu ve isteklerin) sana Allahü teâlânın emrinden
tohumun hâli gibidir. Allah dilediği kimseye daha
daha galip ise, sen hevana, Allahü teâlâdan daha çok itaat
kat kat verir. Allahın ihsânı çok geniştir, herşeyi
ediyorsun demektir.
hakkıyla bilendir” buyuruyor (Bekâra-261).
E’ûzü’yü okuyunca, şeytanın senin düşmanın olduğunu, senin,
Allahü teâlâya yalvarıp yakarmanı, Allahü teâlâya secde
etmeni, hasedinden dolayı kalbini Allahü teâlâdan çevirmek
için fırsat kolladığını, kibrinden dolayı Âdem’e (aleyhisselâm)
secde etmemesi yüzünden la’nete uğradığını bil. Şeytana itaat
etmekten çok sakın. Çünkü şeytana itaat büyük günahtır.
Kırâatleri (Fâtiha ve zamm-ı sûreyi) okuyunca, okuduklarının
ma’nâsını bil. Allahü teâlânın o okuduklarında sana olan
emrini ve yasaklarını bil. Rükû’ yaptığın zaman, Rabbinin
azamet ve kibriyâsını çok yüce, kendi nefsini ise hor ve hakîr
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ),
sadakanın fazileti hakkında buyuruyor ki: “Bir
hurma da olsa sadaka verin. Çünkü o bir hurma
açlığı giderir, suyun ateşi söndürdüğü gibi
hatâları da söndürür, yok eder.”
“Bir hurmanın yarısıyla bile olsa, Cehennem
ateşinden sakının. Onu da bulamazsanız, tatlı ve
güzel söz ile Cehennem ateşinden sakının.”
“Sadaka, yetmiş kötülüğün kapısını kapatır.”,
olarak gör. Allahü teâlâ her büyükten daha büyüktür. Bu
ma’nâyı kalbine ve diline yerleştirmek için, Rabbini tesbihi
“Gizli sadaka, Allahü teâlânın gazâbını söndürür.”
tekrarla. (Ya’nî “Sübhâne Rabbiyel-azîm” de!)
Hazreti Îsâ (aleyhisselâm); “Kim birşey isteyeni eli boş
Secde ettiğin zaman, en şerefli a’zân olan yüzünü, ayak
çevirirse, onun evine melekler bir hafta uğramaz” buyurdu.
altında çiğnenen toprak üzerine koy. Çünkü, sen topraktan
yaratıldın ve yine oraya döneceksin. Bu anda Allahü teâlânın
Lokman Hakim oğluna dedi ki: “Bir günah işlediğin zaman, bir
büyüklüğünü hatırlayarak, “Sübhâne Rabbiyel-a’lâ” de ve
sadaka ver.”
bunu tekrar ile bu inancını kuvvetlendir. Teşehhüdde
otururken, Allahü teâlânın huzûrunda olduğunu düşünerek
edebli bir şekilde otur ve “Ettehiyyâtü” duâsını, ma’nâsını
bilerek oku. Selâm verdiğin zaman, hazırda bulunanlara ve
meleklere selâm vermeyi ve namazın sona erdiğini niyet
etmelisin. Allahü teâlânın fadlı ve keremi ile bu ibadeti
yapmaya muvaffak olduğunu bilerek O’na şükretmeyi ve bu
namazı, son namazın olduğunu ve belki gelecek namaz
vaktine kavuşamayacağını hatırlayarak, gizli ve aşikâr
kusurlarından dolayı Allahü teâlâdan kork ve haya et. Bununla
beraber, namazını Allahü teâlânın fadlı ve keremiyle kabûl
edeceğini ümit et.
Abdullah bin Ömer ( radıyallahü anh ), sadaka
olarak şeker dağıtır ve Kur’ân-ı kerîmden meâlen;
“Sevdiğiniz şeylerden sadaka vermedikçe, siz,
Cennete kavuşamazsınız” (Âl-i İmrân-92) âyetini
okur: “Allahü teâlâ bilir ki, benim en çok sevdiğim
şey şekerdir” derdi.
Ubeydullah bin Ömer buyurdu ki: “İnsanlar kıyâmet günü çok
aç, susuz ve çıplak olarak haşr olacaklar, ancak Allahü teâlâ
için yedireni, Allahü teâlâ doyuracak, Allahü teâlâ için içireni,
Allahü teâlâ içirecek ve Allahü teâlâ için giydireni yine Allahü
teâlâ giydirecektir.”
Sırrî-yi Sekatî buyuruyor ki: “Sadakada dört
Zekât ve sadakayı aşikâre vermenin sırları:
haslet vardır. Birincisi, sadaka senin yanında iken
Birincisi, sadakayı açıktan vermek, kişinin
azdır. Onu verdiğin zaman çok olur. İkincisi, o
doğruluk ve ihlâsına delîldir.
seninle beraber olunca yok olur. Onu verince
bakî olur. Üçüncüsü, senin yanında olunca, senin
İkincisi, ârif olan kimse, sâdece Allahü teâlânın rızâsını
olmaz. Verdiğin zaman senin olur. Dördüncüsü,
gözetir. Ârif kimse için, gizlide ve açıkta vermek arasında
seninle olunca, sen onu korursun. Onu verdiğin
hiçbir fark yoktur. O, her ikisinde de Allahü teâlânın rızâsı için
zaman, o seni korur. Resûl-i ekrem (
verir. Zâten, açıkta ve gizlide verirken, niyette bir değişiklik
aleyhisselâm ); “Sadaka, sahibinden yetmiş
olursa, riya olur.
belâyı def eder” buyurdu.”
Üçüncüsü, sadakayı açıktan vermekte, ni’mete
İhlâs sahiplerinden bir kısmı, sadakanın gizli verilmesinin, bir
şükür sünnetini yerine getirmek ma’nâsı da
kısmı da, açıktan verilmesinin daha faziletli olduğunu
vardır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen;
söylediler.
“Rabbinin ni’metini (ya’nî, Kur’ân-ı kerîmde
bildirilenleri insanlara) anlat (ki, bu, ni’metin
Zekât ve sadakayı gizli vermenin sırları: Birincisi,
şükrüdür).” buyuruyor (Duhâ-11). Ni’meti
sadaka alanın gizli kalmasına sebeb olur.
gizlemek, ni’meti verene nankörlük olur. Allahü
Böylece alanın şeref ve haysiyeti kırılmamış olur.
teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Onlar cimrilik
ederler, insanlara da cimriliği tavsiye ederler.
İkincisi, sadakayı gizli vermek, alanı ve vereni insanların diline
Allahın kendilerine fadlından verdiği şeyleri
düşmekten ve sû-i zanlarına kapılmaktan kurtarır. Çünkü,
saklarlar. Biz de böyle ni’metleri gizleyen
insanlar birbirlerini kıskanırlar. Sadaka alan için, zengin
nankörlere hor ve rüsvay edici bir azap
olduğu hâlde aldı veya hakkından fazla aldı deyip, aleyhinde
hazırladık” buyurdu (Nisâ-37).
dedikodu yaparlar. Haset, sû-i zan ve gıybet büyük
günahlardandır. Bunun için sadakayı gizli verip, insanları
Bütün bunlara göre, kesin olarak gizli vermenin veya açıktan
böyle günahlardan korumalıdır.
vermenin mi daha üstün olduğunu söyliyemeyiz. Durum
şahıslara, niyetlere göre değişir. Fakat her ikisinde de önemli
Üçüncüsü, gizli vermek, verenin amellerini gizlemesine
olan, ihlâs sahibi kimsenin nefsini murâkabe altına alması
yardımcı olur. Çünkü gizli vermek, açıktan vermekten daha
lâzımdır ki, nefsinin ve şeytanın hîle ve oyununa gelmesin!
üstündür. Bir şahıs âriflerden birine, herkesin gözü önünde
Verirken sâdece Allahü teâlânın rızâsını gözeterek verebilsin.
birşey verdi. O zât, bunu kabûl etmedi. Bunun üzerine o şahıs,
(Âlimlerin ekserisi, sadakayı açıkta vermenin şartlarını yerine
“Allahü teâlânın sana gönderdiğini neden reddediyorsun?”
getirmek güç olduğundan, gizli verilmesini tavsiye etmişlerdir.)
diye sordu. Ârif olan o zât da, “Sen herkesin görmesini
isteyerek bunu bana verdin. Sâdece Allahü teâlânın
Zekât vermenin âdabı: Bunlar yedidir. Birincisi:
görmesine kanâat etmedin. Ben de sana riyanı, ya’nî Allahü
Zekâtın farz oluşunun hikmetini anlamaktır.
teâlânın rızâsı için değil de, herkes görsün diye verdiğin şeyi,
Zekâtın farz oluşunun hikmeti üçtür: 1. İmtihandır.
sana geri iade ettim” dedi.
Çünkü Kelime-i şehâdeti söylemek, tevhîdi kabûl
etmek ve ibâdete lâyık olanın sâdece Allahü teâlâ
Dördüncüsü, aşikâre sadaka almakta, zelîl ve hakîr olmak
olduğuna şehâdet etmektir. Şehâdetin hakkıyla
vardır. Halbuki, müslümana zillet yakışmaz.
yerine gelebilmesinin şartı, muvahhid (Allahü
Beşincisi, sadakayı gizli almakta ortaklık
şüphesinden sakınmak vardır. Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ), bir hadîs-i şerîfte;
“Kime, yanında başkaları da olduğu hâlde bir
hediye verilirse, yanındakiler de ona bu hediyede
ortaktırlar” buyurdu.
teâlânın birliğini kabûl eden) için, Allahü teâlâdan
başka sevdiği ve rızâsını gözettiği birisi daha
olmamalıdır. Çünkü Allahü teâlâyı gerçek sevmek
ve rızâsını gözetmek, O’ndan başkasının bu
sevgide ortak olmasını kabûl etmez, işte bu
sevginin derecesi, kulu sevdiği şeylerden ayırmak
sûretiyle tecrübe edilir. Mal da kulun sevdiği bir
şeydir. Çünkü mal, kulun dünyâ lezzet ve
İkincisi: Zekâtı vaktinde vermektir. Zekât vermek kendisine
zevklerinden faydalanmasına vesile olur. Bu
farz olan kimse, zekâtın geciktirilmesindeki âfet ve günâhı,
sebeble, kulun îmânında ne derece kuvvetli ve
fakiri sevindirmenin ehemmiyetini düşünerek, bir an önce bu
samîmi olduğu tecrübe edilmek için, o çok sevdiği
borcunu ödemelidir.
malından Allahü teâlânın rızâsı ve emrini yerine
getirmek için harcaması istenir. Ancak Allahü
Üçüncüsü: Riya ve gösterişten korunmak için gizli
teâlâ zekâtın miktarını ta’yin etti. Çünkü
vermektir. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen;
insanların çoğunun mala olan sevgisi çoktur.
“Eğer sadakaları gizler de, onları gizli olarak
Onlardan, mallarından verecekleri miktar
fakirlere verirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır ve
hafifletildi. Mallarının çokluğuna göre, verilmesi
günahlarınızdan bir kısmını örter” buyuruyor
gereken zekât miktarını verince, Allahü teâlâya
(Bekâra-271). Peygamber efendimiz (
karşı, o husûstaki kulluk vazîfesini yapmış
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Üç şey iyilik
sayılmaktadırlar. Fakat, insanlar arasında yüksek
hazînelerindendir. Bunlardan birisi de, verdiği
derecelere erişmiş öyle kimseler vardır ki, onlar
sadakayı gizlemektir” buyurdu. Peygamber
hiçbir zaman dinar ve dirhem biriktirmezler. Hattâ
efendimiz ( aleyhisselâm ), bu konuda meşhûr
onlardan birisine ikiyüz dirheme ne kadar zekât
olan hadîs-i şerîfte buyuruyor ki: “Allahü teâlânın
düşer diye sorulduğunda, o şöyle cevap verdi:
rahmet gölgesinden başka bir gölgenin
“Sıradan bir müslüman için, fıkıh kitaplarının
bulunmadığı kıyâmet gününde, yedi kimseyi
hükmüne göre (dinin emri) beş dirhem vermesi
Allahü teâlâ rahmetinde gölgelendirecektir.
gerekir. Fakat bizim gibilere gelince, bütün
Bunlardan birisi de sağ eli ile verdiği sadakayı,
malımızı vermemiz gerekir.” Bu sebebledir ki,
sol elinin haberi olmıyacak şekilde gizliliğe dikkat
Hazreti Ebû Bekr Sıddîk, bütün malını, Hazreti
edendir.” Büyüklerimiz sadakayı gizli vermekte o
Ömer, malının yarısını getirdi. Resûl-i ekrem (
kadar titiz ve dikkatli hareket ettiler ki, ba’zısı bir
aleyhisselâm ); “Çoluk çocuğuna ne bıraktın? Yâ
a’mânın avcuna koydu, ba’zısı da fakirin eline
Ömer!” buyurunca Hazreti Ömer “Getirdiğim
başkası vasıtasıyla ulaştırdı. Böylece,
kadar da onlara bıraktım” cevâbını verdi. Server-i
kendilerinin bilinmemesini istiyorlardı. Bütün
âlem ( aleyhisselâm ) aynı soruyu Hazreti Ebû
bunlar, Allahü teâlânın gazâbını söndürmek, riya
Bekr’e sorunca, “Allah ve Resûlünü bıraktım” diye
ve şöhretten uzak kalabilmek içindi. Fakat
cevap verdi. Bunun üzerine Peygamber
açıktan vermek, başkasının da kendisine uyarak
efendimiz ( aleyhisselâm ); “İkinizin arasındaki
vermesine sebep olacaksa veya istiyen kimse
fark, sözlerinizin arasındaki fark gibidir” buyurdu.
herkesin yanında isterse, o zaman açıktan
2. Mü’mini cimrilik sıfatından temizlemektir.
verilebilir. Çünkü Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
Çünkü cimrilik, helâka sebep olan şeylerdendir,
meâlen; “Gerçekten Allahın kitabını okuyanlar,
insan cimrilikten, ancak malını vermeye alışmakla
namazı gereği üzere kılanlar, kendilerine rızk
kurtulabilir. Bir şeyin sevgisinin kaybolması,
olarak verdiğimiz şeylerden gizli ve aşikâr
ancak o şeyden ayrılmak için nefsi zorlamakla
harcıyanlar, asla ziyan etmiyecek bir ticâret
olur. Sonunda nefs buna alışır. Bu ma’nâda
(sevâb) umabilirler” buyurdu (Fâtır-29).
zekât, zekât sahibini cimrilik kirinden temizler.
Kişinin cimrilikten temizlenmesi, malından
harcamasına göre değişir. Allah için sarfettiği
malın ve bu sebeple içinde duyduğu ferahlık ve
sevincin derecesine göre cimrilikten kurtulabilir.
3. Verilen ni’metlere şükretmektir. Allahü
teâlânın, kullarının bedenlerinde ve mallarında
olmak üzere iki ni’meti vardır. Bedenî ibâdetler,
beden ni’metinin şükrünü, mâlî ibâdetler ise, mal
ni’metinin şükrünü yapmak içindir.
Dördüncüsü: Kişi verdiği sadakayı, verdiği
kimsenin başına kakarak ve ona eziyet ederek,
sadakasını ifsâd etmemesi lâzımdır. Allahü teâlâ
Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Ey îmân edenler,
sadakalarınızı, insanlara gösteriş için malını
harcayan, Allaha ve âhıret gününe inanmayan
kimse gibi, başa kakmak ve eziyet etmek
sûretiyle boşa çıkarmayın...” buyuruyor (Bekâra264). Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ise,
bir hadîs-i şerîfte; “Başa kakanın sadakasını
Allahü teâlâ, oruçlu kimseye orucunun mükâfatını
Allah kabûl etmez” buyurdu.
vereceğini ve duâsını kabûl edeceğini va’d
etmiştir” buyurdu.
Beşincisi: Vermiş olduğu şeyi az görmektir. Denilir ki, iyilik üç
şeyle tamam olur. Birincisi, verdiğini az ve küçük görmek,
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), hadîs-i
ikincisi, vermekte acele etmek, üçüncüsü, gizli vermektir.
şerîflerde orucun faziletini şöyle belirtiyor: “Oruçlu
Yapılan tâat küçük görülürse, Allahü teâlânın katında büyük
iken iki sevinç vardır. Birisi iftar zamanındaki
ve çok olur.
sevinç, diğeri Allahü teâlâya kavuştuğu zamanki
sevincidir.”
Altıncısı: Malından en sevdiğini, en iyisini, en helâlini ve en
temizini vermektir.
Yedincisi: Vereceği kimseleri iyi seçmelidir, önce, dünyâya
“Herşeyin bir kapısı vardır. İbâdetin kapısı da oruçtur.”
“Oruçlunun uykusu ibadettir.”
önem vermiyen takvâ sahibi kimseleri aramalıdır. Takvâ sahibi
kimse, aldığı zekâtı ve sadakayı, takvâsına yardımcı olacak
şekilde kullanır. Böylece o sadakayı veren kimse de, onun
yapmış olduğu tâata ortak olur. Sonra, ilim sahiblerini
aramalıdır. Onlara zekât veya sadaka vermekle, onun ilmî
çalışmasına yardım edilmiş olur. Niyet düzgün olduğu zaman,
ilim ibâdetlerin en şereflisidir. Sonra dindar kimseleri
araştırarak, zekât ve sadakaları onlara vermelidir. İyiliğin
bunlara yapılması, isteyenlere vermekten kat kat daha
sevâbtır. Zekât ve sadaka verilecek kimsenin, hastalık veya
“Cennet, dört kimseyi iştiyâkla ister. Kur’ân-ı
kerîmi okuyanı, açları doyuranı, dilini muhafaza
edeni, Ramazân-ı şerîfte oruç tutanı.”
Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) bildirdiği
hadîs-i şerîfte: “Eğer Allahü teâlâ, göklerin ve
yerin konuşmalarına izin vermiş olsaydı,
muhakkak onlar, Ramazân-ı şerîf orucunu tutan
kimseyi Cennetle müjdelerlerdi” buyuruldu.
başka bir sebeple, geçimini te’mine gücünün yetmemesi
İbn-i Mes’ûd’un ( radıyallahü anh ) bildirdiği
lâzımdır. Akrabalar yardımda öne alınmalıdır. Böylece, onlara
hadîs-i şerîfte: “Eğer kullar, Ramazân-ı şerîfte
hem yardım edilmiş ve hem de sıla-i rahm vazîfesi yerine
olanları bilmiş olsaydılar, bütün senenin
getirilmiş olur. İyi kimseler de, tanıdık kimselerden öne alınır.
Ramazan olmasını temenni ederlerdi” buyuruldu.
Bu şartlar yerine getirilebilirse büyük ni’mettir.
Oruç, şeytanı kahr ve perişan eder. Çünkü
Orucun fazileti: Peygamber efendimiz (
şeytanın aldatma vâsıtası şehvetlerdir. Şehvetler,
aleyhisselâm ); “Oruç sabrın yarısıdır”, “Sabır
yeme ve içme ile kuvvet bulur. Bu sebeple,
imânın yarısıdır? buyurduğuna göre, oruç imânın
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
dörttebiridir. Sonra oruç, diğer rüknler arasında
“Şeytan kanın damarda dolaştığı gibi,
Allahü teâlâya has olmakla seçkin bir yeri vardır.
insanoğlunun içinde dolaşır. Oruç ile onun yolunu
Hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ buyuruyor ki: “Her
daraltınız” buyurdu.
iyiliğin mükâfatı, on mislinden yediyüz katına
kadardır. Yalnız oruç bana mahsûstur, onun
Yine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), Âişe
mükâfatını da ancak ben veririm,” Allahü teâlâ,
vâlidemize ( radıyallahü anha ); “Yâ Âişe!
Zümer sûresinin onuncu âyet-i kerîmesinde
Cennetin kapısını çalmaya devam et” buyurdu.
meâlen; “(Allah yolunda) sabredenlere,
Aişe vâlidemiz ( radıyallahü anha ), “O ne ile ve
mükafatları hesâbsız verilecektir” buyuruyor.
nasıl olur yâ Resûlallah?” diye sorunca, Resûl-i
Orucun sevâbı, takdîr ve hesap sınırını aşmıştır.
ekrem ( aleyhisselâm ), “Oruçla” diye cevap
Sâdece onun faziletini bilmek yeterlidir.
verdi.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), bir hadîs-i
şerîfte; “Nefsim elinde (kudretinde) olan Allahü
Oruç, şeytanı kahrederek ümidini keser,
teâlâya yemîn ederim ki, oruçlunun ağız kokusu,
kapılarını kapatır ve yollarını daraltır. Böylece
Allah katında misk kokusundan daha hoştur.
oruçla şeytana karşı çıkan, Allahü teâlânın
düşmanını kahretmekle, Allahü teâlânın dinine
yardım etmiş olur. Allahın dinine yardım eden de,
Birincisi: Bütün kötülenen ve mekrûh olan şeylerden gözü
Allahü teâlânın yardımına kavuşur. Allahü teâlâ,
sakındırmaktır.
Muhammed sûresinin yedinci âyet-i kerîmesinde
meâlen; “Ey îmân edenler! Eğer Allahın dinine
İkincisi: Dili; gıybet, yalan, koğuculuk, ağız bozukluğu, kaba
yardım ederseniz. O, size zafer verir ve
söz ve mücâdeleden korumak, zikir, tesbih ve Kur’ân-ı kerîm
ayaklarınızı (savaşta) kaydırmaz” buyuruyor.
okumakla meşgûl etmektir. Dilin orucu budur.
Allahü teâlâ orucun kendisine âit olduğunu bildirdi. Çünkü her
Üçüncüsü: Kulağı, dînen dinlenmesi haram olan
amelin bir karşılığı vardır. Orucun karşılığı ise, Allahü teâlâya
herşeyden muhafaza etmektir. Konuşulması
kavuşmaktır. Kıyâmet gününde kul, hasımları (kendisinden
yasak olan herşeyin, dinlenmesi de haramdır.
alacağı olanlar) olduğu hâlde gelir. Birisi onun namazının
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
sevâbını, birisi zekâtının sevâbını, birisi haccının sevâbını alır.
şerîfte; “Gıybet eden ve dinleyen, günahta
Bu kimse üzerinde daha borç kalır. Hasımları, onun orucunun
ortaktırlar” buyurdu.
sevâbından ister. Bunun üzerine Allahü teâlâ, “Onun orucu
bana âittir. Onu almanız için size izin yoktur” buyurur. Orucun,
bu derece pek yüksek fazileti vardır.
Dördüncüsü: El ve ayak gibi diğer uzuvlarını, günah ve kötü
şeylerden, mi’desini iftar vakti şüpheli şeyleri yemekten
korumaktır. Yoksa, günah olan şeylerden sakınmadıktan
Orucun bâtınî şartları: Bilinmelidir ki, orucun
sonra, orucun hiçbir sevâbı kalmaz. Çünkü oruç, zâten helâl
miktarına göre üç derecesi vardır. Bunun en azı,
olan şeylerden belirli bir müddet içerisinde sakınmaktır. Oruçlu
Ramazân-ı şerîf orucu ile yetinmek. Çünkü bu,
iken, helâl olan şeylerden bile sakındıktan sonra, oruçlu bir
her müslümana farzdır. Bundan sonra nafile
kimsenin haram olanlarla meşgûl olması ne demektir? Bunun
oruçlar içerisinde en iyi oruç tutma şekli, Dâvûd
ma’nâsı gayet açıktır. Bu, bir saray yapıp, sonra bir şehri
aleyhisselâmın orucudur. Dâvûd aleyhisselâm,
yıkan kimseye benzer.
bir gün oruç tutar, bir gün tutmazdı. Bu şekildeki
oruç, farz ve vâcib oruçların dışında en faziletli
oruçtur. Devamlı oruç tutmaktan daha faziletlidir.
Abdullah bin Ömer, oruç için Peygamber
efendimize ( aleyhisselâm ) sorunca; “Bir gün tut,
bir gün tutma” buyurmalarının sırrı budur.
Abdullah bin Ömer ( radıyallahü anh ), “Bundan
daha faziletlisini istiyorum” deyince, Resûl-i
ekrem ( aleyhisselâm ) “Daha faziletlisi yoktur”
buyurdu. Bir gün tutup, bir gün tutmamak,
insanda daha te’sîrli olmaktadır. Devamlı tutmak
ise, bu te’sîri azaltmaktadır.
Faziletli günlerde de oruç tutmak müstehabtır. Ramazân-ı
şerîften sonraki kıymetli ve faziletli günler; Arefe günü, Aşure
günü, Zilhicce’nin ilk on günü, Muharrem’in ilk on günüdür.
Oruç tutmanın, orta şekli, senenin üçte birini oruçla
geçirmektir. Her haftadan Pazartesi ve Perşembe günleri oruç
tutulur ve Ramazân-ı şerîf de buna ilâve edilirse senenin dört
ayından birkaç gün fazlası oruçla geçirilmiş olur. Bu miktar,
üçte birinden fazladır. Böyle oruç tutmak, nefse hafif gelir ve
sevâbı da boldur.
Oruç altı şey ile tamâm olur:
Beşincisi: İftar vakti, karnını şişirinceye kadar yememelidir.
Çünkü, orucun rûhu ve onun sırrı, kötülüklere düşmekte
şeytanın yardımcısı olan kuvveti zayıflatmaktır. Bu ise, ancak
yemeği azaltmakla mümkündür. Yemeği azaltınca, kalb saf ve
parlak olur.
Altıncısı: İftardan sonra, kalbinin ümid ile korku arasında
olmasıdır. Çünkü oruçlu, orucu kabûl edilip, Allahü teâlânın
yakın kullarından mı, yoksa orucu kabûl edilmeyip, Allahü
teâlânın sevmediği ve râzı olmadığı kullarından mı oldu,
bilemez. Fakat bu ikisinden birisinin doğru olduğu
muhakkaktır.
Bilinmelidir ki, fıkıh âlimleri, orucun sahih olması için bir takım
zâhirî şartlar bildirmişlerdir. Âhıret âlimleri ise, orucun sahih
olması ile, orucun fıkıh kitaplarında bildirilen zâhirî şartları
yanında orucun Allahü teâlânın indinde kabûl olmasını, orucun
kabûl olması ile de maksûda erişmeyi kasdediyorlar. Bu ise,
şehvetlerden sakınmakla meleklere benzemektir. Çünkü
melekler, şehvetlerden münezzehtirler. İnsanın mertebesi,
hayvanların mertebesinden yüksektir. Çünkü insanlar, akıl
nûru ile şehvetlerini kırmak gücüne sahiptirler. Fakat insanlar,
meleklerin mertebesinden aşağıdadır. Çünkü insanlarda
şehvet vardır. İnsanlar, şehvetleriyle mücâdele etme
durumundadırlar. Şehvetlerine düşkün oldukları zaman, esfel-i
binmiş olarak gelenlerle müsâfeha ederler. Yürüyerek
sâfilîne (en aşağı derecelere) düşerler, hayvanlar sınıfına
gelenlere sarılırlar.”
dâhil olurlar. Şehvetlerini kırdıkları zaman, a’lâ-i illiyyîne (en
yüksek derecelere) çıkarlar. Meleklerin ufkuna katılırlar.
Ali bin Muvaffak şöyle anlattı: “Bir sene hacca gitmiştim. Arefe
Melekler, Allahü teâlâya yakın varlıklardır. Allahü teâlâya
gecesi olunca, Minâ’da Hîf mescidinde uyudum. Rü’yâmda;
kullukta, O’nu zikir ve tesbihte meleklere uyan, ahlâkını,
semâdan üzerlerinde yeşil elbiseler bulunan iki meleğin
meleklerin ahlâkına benzetenler, onlar gibi Allahü teâlâya
indiğini gördüm. Birisi diğerine, “Bu sene, Kâ’be-i muazzamayı
yakın olurlar. Burada Allahü teâlâya yakınlık, mekân
kaç kişinin ziyâret ettiğini biliyor musun?” diye sordu. Diğeri
bakımından değildir. Sıfatlar iledir, işte bu, kalb sahiblerine
“Bilmiyorum” dedi. Soran melek, “Altıyüzbin kişi ziyârette
göre orucun sırrıdır.
bulundu” dedi. Yine “Kaç kişinin haccı kabûl oldu, biliyor
musun?” diye sordu. Diğeri yine bilmediğini söyleyince, soruyu
Haccın fazileti: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde
soran melek; “Altı kişinin haccı kabûl oldu” dedi. Sonra, her iki
meâlen; “... Azık ve binek bakımından yoluna
melek havaya doğru yükselip, kayboldular. Ben korku ile
gücü yeten her kimsenin, o Beyti haccetmesi,
uyanıp çok üzüldüm. Altı kişinin haccı kabûl olunca, benim bu
insanlar üzerine Allahın hakkıdır, farzdır...”
altı kişi arasında olmam pek zor, diye düşündüm. Arafat’tan
buyurdu (Âl-i İmrân-97). Peygamber efendimiz de
ayrılıp Meş’ar-i harama geldim. Geceyi orada geçirdim.
( aleyhisselâm ), bir hadîs-i şerîfte; “Evinden hac
İnsanların çok olmasına rağmen pek azının haccının kabûl
veya umre yapmak niyetiyle çıkan kimse, eğer
olmasının üzerinde düşünmeye başladım: Bu düşünce ile
(yolda) ölürse, kıyâmete kadar hac ve umre
uyuya kaldım, önceki gördüğüm iki melek, yine aynı sûretleri
sevâbı ona verilir” buyurdu.
üzere geldiler. Biri diğerine, “Bu gece Allahü teâlânın nasıl ve
ne ile hükmettiğini biliyor musun?” dedi. Diğeri, “Bilmiyorum”
Ehl-i Beyt’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i
ekrem ( aleyhisselâm ); “İnsanların günahı en
büyük olanı, Arafat’ta vakfe yapıp, Allahü teâlânın
kendisini af ve mağfiret etmiyeceğini zanneden
dedi. Bunun üzerine soruyu soran, “Allahü teâlâ altı kişiden
herbirine, yüzbin kişi verdi. Onların haccını, bu altı kişinin
yüzüsuyu hürmetine kabûl etti” dedi. O sırada ben sevinçle
uyandım.”
kimsedir” buyurdu. Yine Resûlullah efendimiz (
aleyhisselâm ); “Hacılar ve umre yapan kimseler,
Bil ki, hacdan sonra Mekke-i mükerremede ikâmet etmek, üç
Allahü teâlâya gelen topluluklardır ve O’nun
sebepten iyi görülmemiştir. Birincisi; Kâ’be-i muazzamaya
ziyâretçileridir. Onlar eğer Allahü teâlâdan birşey
devamlı yakın olmaktan ve orayı devamlı görmekten dolayı
isterlerse, Allahü teâlâ istediklerini onlara verir.
kendisinde, bıkkınlık ve usanma meydana gelmesi, bu
Eğer kendilerinin af ve mağfiret olunmasını
sebeble gerekli edeb ve hürmeti gösterememe korkusudur.
isterlerse, onları af ve mağfiret eder. Duâ
ederlerse, duâlarını kabûl eder. Şefaat
İkincisi; insan, Mekke-i mükerremeden ayrılınca, içinde tekrar
olunmalarını isterlerse, şefâat olunurlar” buyurdu.
oraya kavuşma isteği ve oranın hasreti doğar, orayı yeniden
ziyâret etme iştiyâkı ile dolup taşar.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), şöyle duâ
buyururlardı: “Allahım! Hac edeni ve onun af ve
Üçüncüsü; bu muhterem beldede hatâya düşmek, günah
mağfiret olunmasını istediği kimseyi af ve
işlemek korkusudur.
mağfiret eyle.”
Denildi ki: “Mekke-i mükerremede, iyiliklerin mükâfatı kat kat
Hazreti Ali buyurdu ki: “Dört kimse amele (günahsız olarak)
verildiği gibi, fenâlıkların cezası da kat kat verilir.”
baştan başlar: Hasta olan iyileştiği zaman. Müşrik (Allahü
teâlâya ortak koşan), tövbe edip müslüman olunca, Cum’aya
ve hacca giden kimse döndükleri zaman.” Mücâhid (
radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Hac için gelen kimse Mekkei mükerremeye ayak bastığı zaman, onu melekler karşılar ve
deveye binmiş olarak gelenlere selâm verirler, merkebe
Haccın zâhirî edebleri:
1. Hacca gidecek olan kimsenin önce tövbe etmesi, zulüm ile
almış olduğu şeyleri sahiplerine geri vermesi, borçlarını
ödemesi, nafaka ve ihtiyâçlarını görmekle mükellef olduğu
kimselerin, hacdan dönünceye kadarki ihtiyâçlarını
hazırlaması gerekir. Yanında bulunan emânetleri sahiplerine
arasındaki kısım olup, yapılan duâların kabûl edileceği bir
teslim eder. Yanına, gidip gelinceye kadar kendisine rahatça
yerdir. Sağ yanağını duvara değdirerek burada şöyle duâ
yetecek, helâlinden azık alır. Yola çıkmadan önce sadaka
eder: “Ey şu mukaddes mabedin Rabbi olan Allahım! Beni
verir.
Cehennem ateşinden azâd eyle, şeytanın şerrinden ve her
türlü kötülükten koru. Taksimatına kanâat edenlerden eyle.
2. Kendisine, hayır husûsunda yardımcı olacak, unuttuğu
Bana verdiğini, benim için mübârek eyle. Allahım! Bu beyt
herhangi bir husûs olursa hatırlatacak, sâlih bir arkadaş arar.
senin beytin, bu kul senin kulun, bu makam, sana
Memleketinden ayrılırken, dost ve akrabalarına veda ederek,
Cehenneminden sığınanların makamıdır. Allahım! Beni senin
duâlarını ister. Çünkü Allahü teâlâ, onların duâlarını
rızâna mazhar olan cemâatinden eyle.”
bereketlendirir.
10. Tavafı bitirince, Safa ile Merve arasını yedi kere sa’y eder
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), yolculuğa
(gider, gelir).
çıkmak isteyene şu duâyı yapardı: “Allahü teâlâ
seni, rahmet ve himâyesine alsın, takvâyı sana
Hac ile ilgili diğer vazîfeleri de bitirince, Medîne-i münevvereyi
azık etsin, günahlarını bağışlasın ve nerede
ziyârete gider. Şehre girmeden önce gusül abdesti alır.
olursan ol, yönünü hayra çevirsin.”
Medîne-i münevvereye girince gerekli duâyı okur. Sonra
Mescid-i Nebevî’ye gelir. Minberin yanında iki rek’at namaz
3. Yola çıkacağı zaman, iki rek’at namaz kılar. Birinci rek’atta
kılar. Sonra Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i
Fâtiha’dan sonra Kâfirun sûresini, ikinci rek’atta Fâtiha’dan
şerîflerine gelir. Uzakta durur. Duvarlara dokunmaz. Duvarı
sonra İhlâs sûresini okur. Namazdan sonra şu duâyı yapar:
öpmez. Resûlullah efendimize selâm verip, gerekli duâları
“Allahım! Bizi ve aile efradımızı, dost ve akrabalarımızı rızâna
yapar. Sonra, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) ve onun
ulaştır, ni’metlermden mahrûm etme. Sıhhat ve selâmetler
iki sahabesine (Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’e)(r.anhüm)
ihsân eyle.”
selâm verir.
4. Evinden çıktığı zaman;
“Bismillâhirrahmânirrahîm. Tevekkeltü alellah ve
lâ havle ve lâ-kuvvete illâ billâh” duâsını okur.
5. Birbirlerini korumakta ihtiyâtlı olmaktır. Biri uyuduğu zaman,
diğeri uyumamalı ve arkadaşını korumalıdır. Bu sünnettir. Ona
bir düşman veya bir yırtıcı hayvan gelirse, Âyet-el-kürsî,
Şehidellahü ennehü lâ ilahe illâhü, İhlâs ve Mu’avvizeteynleri
okur.
6. Mekke-i mükerremeye girince, mümkün ise gusül abdesti
alır. Kâ’be-i muazzamayı görünce, gerekli duâları okur.
7. Mescid-i harama girdiği zaman, Hacer-ül-esved’in olduğu
yere gider, sağ eli ile ona dokunur ve onu öper.
Perşembe günü Uhud’a gitmek müstehabdır. Burada, Uhud
şehidlerinin kabrini ziyâret eder. Hergün Bakî’ kabristanına
giderek, Hazreti Osman, Hasen bin Ali, Hazreti Fatıma, Resûli ekremin ( aleyhisselâm ) oğlu İbrâhim’in ve diğer Ehl-i beytin
kabirlerini ziyâret eder. Sonra Mescid-i Nebevî’ye gelir. Orada
namaz kılar. Mescid-i Nebevî’nin yanında bulunan kuyudan su
içer ve oradan abdest alır. Sonra, Peygamber efendimizin (
aleyhisselâm ) abdest aldığı diğer kuyulardan abdest alır.
Bundan kasdı, şifâ ve teberrüktür. Bu kuyular yedi tanedir.
Bunları bitirip Medîne-i münevvereden ayrılmaya niyet edince,
Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) veda etmek için kabr-i
şerîflerine gelir. Allahü teâlâdan, tekrar buralara gelmeyi
kendisine nasîb etmesini, yolculukta her türlü kazadan ve
belâdan muhafaza etmesini diler. Sonra iki rek’at namaz kılar.
8. Tavâf-ı kudüm yapar. Bu, Hacer-ül-esved’e dokunup
Zikredilen bu edeblere riâyet etmek lâzımdır. Memleketine
öptükten sonra, hiçbir şeye bakmadan yapılan tavaftır. Tavaf
varınca, önce mescide giderek iki rek’at namaz kılar. Evine
yaparken abdestli olmalıdır. Tavafta konuşmak caizdir. Tavafa
yerleşince, Allahü teâlânın Kâ’be-i muazzamayı, Resûlullah
Hacer-ül-esved’den başlar. Kâ’be-i muazzama ile kendisi
efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret gibi,
arasında üç adım miktarı bir mesafe bırakmalıdır.
kendisine bahşettiği büyük ni’metleri hatırından çıkarıp, isyana
dalarak gaflete düşmemelidir. Kabûl olmuş haccın alâmeti;
9. Tavafı yediye tamamlayınca, Mültezem denilen yere gelir.
dünyâya kıymet vermeyip (ya’nî dünyâda Allahü teâlânın
Burası, Hacer-ül-esved ile Kâ’be-i muazzamanın kapısı
haram kıldığı şeylerden ve şüphelilerden sakınıp, mübahlara
fazla dalmayıp), âhırete ve âhırette saadetine vesile olacak
8. Durumu iyi olduğu zaman da, kendisine bir musibet isâbet
işlere kıymet vermektir.
ettiği zamanda da, iyilik ve sükûn hâlini muhafaza etmelidir.
Bu, haccın kabûl olduğunun alâmetidir.
Haccın batınî edebleri:
9. Kendisine sâlih bir arkadaş edinmesi lâzımdır. Denilir ki,
Bu edebler çok olup, ba’zıları şunlardır: 1.
Yanına, helâl yoldan kazandığı azık almalıdır.
Ticâret düşüncesi ile hacca gitmemelidir. Ticâret
düşüncesi, hem kalbi meşgûl eder, hem de
haccın kabûl olmasının alâmeti; günahları terk etmek, kötü
arkadaşları bırakıp, sâlih kimselerle beraber olmak, gaflet,
oyun ve eğlence meclislerini bırakıp, Allahü teâlânın rızâsının
gözetildiği yerleri seçmektir.
düşünce çok ve zihin dağınık olur. Kendisini
tamamen Allahü teâlânın zikrine ve emirlerini
Bunlardan başka haccın diğer edebleri:
hakkıyla yerine getirmeye vermelidir. Ehl-i beyt
yoluyla gelen hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem (
1- Niyetini düzelterek, ihlâs üzere olmaktır. Niyetin hâlis
aleyhisselâm ) şöyle buyurmuştur: “Âhır zamanda
olması, riya ve gösterişten sakınmakla olur.
insanlar dört sınıf olarak hacca gider. Birincisi,
sultanlar ve idâreciler olup, bunlar seyahat için
2- Zulüm ile almış olduğu şeyleri hak sahiplerine vermek ve
hacca giderler. İkinci sınıf zenginlerdir. Bunlar,
günahlardan tövbe etmektir.
ticâret için hacca giderler. Üçüncü sınıf fakirler
olup, dilenmek için hacca giderler. Dördüncü sınıf
ise, Kur’ân-ı kerîm okuyucularıdır ki, bunlar da
gösteriş ve şöhret için giderler.” Bunların hiçbirisi
haccın faziletine kavuşamazlar.
2. Yanına bol azık alıp, cimrilik ve isrâf etmeden, gönül rızâsı
ile muhtaçlara vermektir.
3- Azıktır. Hac yolculuğuna çıkarken fazla azık ve harçlık alma
ihtiyâcını kendisinde hissediyorsa, âhıret yolculuğunun daha
uzun olduğunu ve bu yolculukta daha fazla azığa ihtiyâcı
olduğunu hatırlamalıdır. Âhıret yolculuğunun azığı ise
takvâdır.
4- Bineği te’min ettiği zaman, Allahü teâlânın bu bineği
kendisinin emrine verdiğini düşünmeli ve bundan dolayı da
3. Refes, fusûk ve cidali terketmektir. Refes; her türlü boş ve
yürüme zahmetinden kendisini kurtardığı için O’na
kötü söze denir. Fusûk; Allahü teâlâya itâattan çıkmak
şükretmelidir. Öldüğü zaman konacağı tabutu hatırlamalıdır.
demektir. Cidal; güzel ahlâka yakışmayan tavır ve
hareketlerdir.
4. Eğer mümkün ise, yürüyerek hacca gitmektir. En faziletlisi
budur. Yoksa, birşeye binerek gitmelidir.
5. Mütevâzi bir hâlde olmaktır. Zayıflar ve miskinler
cemâatinden ayrılıp, mütekebbirler defterine kayıt olmamak
için, süs ve zînetten kaçınmalıdır.
6. Yanına binek almak ve ona fazla yük yüklememektir.
Bineğe hafiflik olmak için, sabah ve akşam vakitlerinde
binmemek müstehabdır.
7. Kendisine vâcib olmasa da, Allahü teâlâya yakınlık için
kurban keserek kan akıtmaktır. Fakat keseceği kurban, besili
ve iyi olmalıdır.
5- Evinden çıkarken, dünyâdan çıkıp âhırete gitmeyi
hatırlamalıdır.
6- Hacca giderken çöllerde karşılaştığı eziyet, sıkıntı ve
yorgunluk sırasında, kıyâmet günündeki yorgunluğu
hatırlamalıdır.
7- İhramı giydiği zaman, kefene sarılmayı hatırlamalıdır.
Çünkü ölünce, aynı onlar gibi bezlere sarılacak ve hattâ bu
yolda ölürse, onlara sarılacaktır.
8- Kâ’be-i muazzamaya baktığı zaman, Allahü teâlânın
azametini hatırlamalı ve adetâ beyti değil de, beytin Rabbini
görüyor gibi kendine çeki düzen vermelidir.
9- Kâ’be-i muazzamayı tavaf ederken, bu tavafı ile, kendisini
Arş’ın etrâfında dönen meleklere benzetmelidir. Tavaftan
maksad, kalbinin Allahü teâlâyı anarak tavaf etmesidir.
10- Kâ’be-i muazzamanın avlusunda, Safa ile Merve
okudukları hâlde, içinde bildirilen emir ve yasaklardan
arasındaki sa’y, bir kölenin efendisinin avlusunda gelip
habersizdirler.”
giderek, hizmetteki samimîliğini ifâde ve efendisinin merhamet
nazarına kavuşmayı ummaya benzer.
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ
Kur’ân-ı kerîmi, onunla amel edilsin diye indirdi.”
11- Arafat’ta vakfe yaptığı ve insanların kendi lisanlarına göre
konuştuklarını ve seslerini işittiği zaman, kıyâmet gününde
Büyüklerden birisi de buyurdu ki: “Kul, Kur’ân-ı kerîmden bir
ümmetlerin peygamberleriyle birlikte toplanmalarını hatırlar.
sûreyi açıp, okuyup bitirinceye kadar, melekler ona rahmet
okur. Yine bir kimse vardır. Kur’ân-ı kerîmden bir sûre açar.
Bu onbir âdâb, hac farizasını yerine getirirken, kalbin
Okuyup bitirinceye kadar, melekler ona la’net eder.” “Niçin
vazîfeleridir.
böyle olur?” diye soranlara da, “Helâlini helâl ve haramını
haram tanırsa, melekler ona rahmet okur. Böyle olmazsa ya’nî
Kur’ân-ı kerîm okumanın ve Kur’ân-ı kerîm
helâli helâl ve haramı haram tanımazsa, melekler ona la’net
ehlinin fazileti:
eder” diye cevap verdi.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
Kur’ân-ı kerîm okuma âdabı:
şerîfte; “Sizin en hayırlınız, Kur’ân-ı kerîmi
öğrenen ve öğreteninizdir” buyurdu.
1. Kur’ân-ı kerîm okuyan kimse abdestli olmalı, kıbleye karşı
yönelmeli, bağdaş kurarak oturmamalı, biryere yaslanmamalı,
Birgün Resûl-i ekrem: “Demir paslandığı gibi,
kalbler de paslanır” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm,
“Kalbin pası ne ile giderilir yâ Resûlallah?” diye
kibirli bulunmamalı, başı öne eğmeli, namazda oturuyormuş
gibi oturmalıdır. En faziletli olan Kur’ân-ı kerîm okunması,
namazda ve mescidde okunan Kur’ân-ı kerîmdir.
sorunca, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm );
“Kur’ân-ı kerîm okumak ve ölümü hatırlamakla”
Hazreti Ali ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kim Kur’ân-ı kerîmi
buyurdu.
namazda ayakta olarak okursa, her harfine elli sevâb verilir.
Kim namazın dışında abdestli olarak okursa, yirmibeş sevâb,
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kur’ân-ı kerîm
kim de ezbere fakat abdestsiz okursa, on sevâb verilir.”
okuyunuz. Çünkü siz, Kur’ân-ı kerîm okumanıza karşılık ecir
sahibi olursunuz. Onun her harfine karşılık on sevâb verilir.”
2. Kur’ân-ı kerîmi hatim ederken riâyet edilecek
en güzel düstûr, Peygamber efendimizin (
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hangi evde
aleyhisselâm ) düstûrudur. Resûl-i ekrem (
Kur’ân-ı kerîm okunursa, orada bolluk ve bereket çoğalır. O
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kim, Kur’ân-ı
evden şeytanlar çıkar, oraya melekler gelir. Hangi evde
kerîmi üç günden daha az zamanda okursa, o,
Kur’ân-ı kerîm okunmazsa, o evde darlık, sıkıntı ve
Kur’ân-ı kerîmi anlamaz” buyurdu. Çünkü üç
huzûrsuzluk olur. O evden melekler çıkar, şeytanlar girer.”
günden evvel hatim yapılırsa, Kur’ân-ı kerîmin
Süfyân-ı Sevrî buyurdu ki: “Kişi Kur’ân-ı kerîm okuduğu
zaman, bir melek onun iki gözünün arasından öper.”
Gafletle Kur’ân-ı kerîm okuyanları, İslâm âlimleri zem etmişler
ve şöyle demişlerdir:
İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Biz öyle bir
zamanda yaşadık ki, ba’zılarımız Kur’ân-ı kerîm tamamen
nâzil olmadan îmân etti. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm
) her sûre nâzil olunca, helâl ve haramını, emir ve yasaklarını
öğretir, hepsini tatbik ederdi. Şimdi bir takım insanlar var ki,
Kur’ân-ı kerîm nâzil olduktan sonra îmân ettiler. Bunlar, şimdi
îmândan önce Kur’ân-ı kerîmi öğretiyorlar ve sonuna kadar
tertîli (tecvîd üzere okunması) kaybolur.
Bu sebeble, Eshâb-ı Kirâmın bir kısmı, Kur’ân-ı kerîmi bir
haftada hatmederlerdi. Hazreti Osman, Zeyd bin Sabit, İbn-i
Mes’ûd, Übey bin Ka’b bu Sahâbilerdendir. Bunlar, Kur’ân-ı
kerîmi yedi bölüme ayırmışlardır. Birinci bölüm; Bekâra’dan
En’âm’a kadar, ikinci bölüm; En’âm’dan Yûsuf sûresine kadar,
üçüncü bölüm; Yûsuf sûresinden Tâhâ sûresine kadar,
dördüncü bölüm; Tâhâ sûresinden Ankebût sûresine kadar,
beşinci bölüm; Ankebût’dan Zümer sûresine kadar, altıncı
bölüm; Zümer’den Vâkıa sûresine kadar, yedinci bölüm de,
Vâkıa’dan Kur’ân-ı kerîmin sonuna kadar idi. Onlar, Kur’ân-ı
kerîme Cum’a gecesi başlar, Perşembe gecesi bitirirlerdi.
3. Kur’ân-ı kerîmi tertîl ile yavaş ve güzel, (tecvîde uygun)
hâlde, onlar da benim da’vetime koşsunlar ve
okumalıdır. Bu, tefekküre vesîledir. Tefekkür ise, ta’zim ve
bana hakkıyla îmân etsinler ki, doğru yola
hürmete vesile olur.
ulaşmış olsunlar.” (Bekâra-186).
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bekâra ve Âl-i
Nu’man bin Beşir’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte,
İmrân sûrelerini, tertil ile ve düşünerek okumam, tertîle riâyet
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) “Duâ, ibâdetin ta
etmeden bütün Kur’ân-ı kerîmi okumamdan daha hayırlıdır.”
kendisidir” buyurdu.
4. Kur’ân-ı kerîmi ağlıyarak okumalıdır. Böyle
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) duânın
okumak müstehabtır. Resûlullah efendimiz (
fazileti hakkında buyurdu ki: “Duâ ibâdetin
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kur’ân-ı kerîmi
özüdür.”
okuyunuz ve ağlayınız. Eğer ağlıyamazsanız,
ağlamaya çalışınız” buyurdu.
“Allahü teâlânın fadlından isteyin. Allah
kendisinden istenmesini sever.”
Sâlih el-Mürrî şöyle anlattı: “Bir gece rü’yâmda, Resûlullahın (
aleyhisselâm ) huzûrunda Kur’ân-ı kerîmi hatim ettim.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana, “Ey Sâlih! Kur’ân-ı kerîmi
okudun, fakat gözyaşın hani?” buyurdular.
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki, “Sübhânellezi’nin
secde âyetini okuduğunuz zaman ağlamadıkça, secdede
acele etmeyin. Eğer gözünüz ağlıyamıyorsa, kalbiniz ağlasın.
Kalbin ağlaması mahzûn olmaktır.”
5- Okunan âyet-i kerîmenin hakkına riâyet etmektir. Secde
âyeti okunduğu zaman hemen secdeye kapanmalı,
başkasından secde âyetini duyduğu zaman, onunla beraber
secde etmeli, abdestsiz secde etmemelidir.
“Kul, duâsında üç şeyden birine kavuşur. Ya duâ
sayesinde günahı bağışlanır, ya peşin bir
mükâfat alır veya âhırette karşılığını bulur.”
Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği
hadîs-i şerîfte de Peygamber efendimiz (
aleyhisselâm ), “Bir kul günah işler, sonra
güzelce abdest alır. Sonra da, iki rek’at namaz
kılar. Allahü teâlâdan affını dilerse, Allahü teâlâ
onu af ve mağfiret eder” buyurdu.
Âhıreti kazanmak istiyen kimsenin, sabah ve akşam
namazlarının sonunda, okunması bildirilen duâlarla meşgûl
olması gerekir. Akşam ve sabah ezanını işitince okunacak
6- Okumaya başlarken E’ûzü besmele çekmektir. Bitirince de
duâlar vardır. Bir meclisten ayrılırken, günahlara keffâret
duâ eder ve Allahü teâlâdan istediği şeyleri niyaz eder.
olacak duâlar vardır. Yeni elbiseler giyildiği zaman da
okunacak duâlar vardır. Şunu iyi bilmelidir ki, her işi yaparken,
Müslim-i Sigar, babasının şöyle anlattığını nakletti: “Birgün
önceden okunması gereken duâlar vardır.
denizde idik. Bu sırada deniz şiddetli dalgalanmaya başladı.
Dalgalar gemimize vuruyordu. Hepimiz korktuk. Bu sırada
birisi Kur’ân-ı kerîmi eline alıp, “Yâ Rabbî! Kelâmın (Kur’ân-ı
Duânın âdabı: Duânın edebleri on tanedir. 1. Duâ
için şerefli ve kıymetli vakitleri seçmelidir. Sene
kerîm) bizimle beraber iken, bizi denizde boğacak mısın?”
içerisinde Arefe günü, aylardan Ramazân-ı şerîf
diye yalvarınca, Allahü teâlânın kudreti ile deniz sâkinleşti.”
ayı, hafta içerisinde Cum’a günü, saatler
içerisinde seher vakti, duâ için kıymetli vakitlerdir.
7- Okuyan, kendi işiteceği kadar sesli okumalıdır.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
Duânın fazileti: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde şu
şerîfte buyurdu ki: “Gecenin üçte biri kalınca
âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruyor ki: “Bana
Allahü teâlâ birinci kat semâya tecellî ederek:
duâ edin, ben de size karşılığını vereyim...”
“Yok mu istiğfar eden, onu mağfiret edeyim. Yok
(Mü’min-60).
mu isteyen, dilediğini vereyim. Yok mu duâ eden,
duâsını kabûl edeyim” buyurur.”
“(Ey Resûlüm), Kullarım sana benden sorarlarsa,
muhakkak ki ben çok yakınımdır. Bana duâ
2. Duâ için, kıymetli vakitleri ganîmet ve fırsat
edince, duâ edenin duâsını kabûl ederim. O
bilmelidir. Düşmana hücum edeceği vakit, beş
vakit namazın akabinde, ezan ile ikâmet
6. Duâ ederken huşû’ içinde Allahü teâlâdan
arasında, yağmur yağarken ve iftar vaktinde
korkarak ve kabûlünü umarak, istediği şeyde
duâyı fırsat bilmelidir.
ısrarla durmaktır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “Bütün bu Peygamberler, hayırlara
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İslâm ordusu ile
(ibâdetlere) koşarlar, (rahmetimizi) umarak ve
küffâr ordusunun karşılaştığı, yağmurun yağdığı ve farz
(azâbımızdan) korkarak bize duâ ederlerdi. Onlar
namazlarının kılındığı zaman semâ kapıları açılır. Bu
bize karşı çok itaatkardılar” buyurdu (Enbiyâ-10)
vakitlerde duâyı fırsat biliniz.”
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i
“Allahü teâlâ bir kulunu sevdiği zaman, yalvarışını
şerîflerde buyurdu ki: “Namazlar, en hayırlı
duymak için, ona ba’zı belâ ve musibet verir”
vakitlere kondu. Onun için, namazların
buyurdu.
arkasından duâ ediniz.”
7. Şartlarına uygun yaptığı duânın, kabûl
“Ezan ile ikâmet arasında yapılan duâ red
edileceğine inanmaktır. Bu husûsa samimî olarak
olunmaz.”
ümit bağlamalıdır. Resûlullah efendimiz (
“Oruçlu kimsenin duâsı red olunmaz.”
Vakitlerin şerefi, hâllerin şerefli olmasından dolayıdır. Çünkü
seher vakti, kalblerin saf ve kalbleri karıştıran şeylerin
bulunmadığı bir vakittir. Arefe, iki bayram ve Cum’a günleri de
Allahın rahmetine hazırlanma vaktidir. Vakitlerin şerefli olma
sebeblerinde nice esrâr vardır ki, beşer onu anlayamaz.
3. Kıbleye dönüp ellerini kaldırarak duâ etmektir.
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte:
“Muhakkak ki, Rabbiniz Hayy (diri) ve Kerîmdir.
Kulu ellerini kaldırıp kendisinden bir şey istediği
zaman, onu boş çevirmekten haya eder”
buyurdu.
Duâ ederken, gözler semâya doğru kaldırılmaz. Parmağı ile
işâret edilmez. Duâsını bitirdiği zaman, ellerini yüzüne sürer.
4. Sesini, gizli ile sesli arasında olacak şekilde
alçaltmaktır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde
meâlen; “Rabbinize yalvararak ve gizlice duâ
edin...” buyurdu (A’râf-55).
5. Duâda yapmacık sözlerden sakınmaktır. Duâ
edenin hâli, yalvaran bir kimsenin hâli gibi
olmalıdır. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm )
bir hadîs-i şerîfte; “Duâda secî’den, yapmacık
sözlerden kaçının” buyurdu. Secî’den maksad,
sözü söylemede, zorlanmaktır. Bu ise
yalvarmaya uygun değildir. Resûlullahtan (
aleyhisselâm ) nakledilen duâlar, güzel, ölçülü ve
fasihtir. Fakat bu duâlarda zorlama yoktur.
aleyhisselâm ), bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki:
“Allahü teâlâya, kabûl edeceğine inanarak duâ
ediniz.”
Süfyân bin Uyeyne ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kişinin
kusurları onu, duâ etmekten alıkoymasın. Çünkü Allahü teâlâ,
mahlûkâtın en kötüsü olan İblîs’in bile, “Yâ Rabbî! Bana
kıyâmet gününe kadar mühlet ver” şeklindeki duâsını bile,
kabûl etti.”
8. Duâda ısrarlı olmak ve dileğini devamlı tekrarlamaktır.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) düâ ettiği zaman, üç
defa tekrar ederdi. İstedikleri zaman, üç defa isterlerdi.
Büyüklerden bir zât buyurdu ki: “Yirmi seneden beri Allahü
teâlâdan istiyorum, henüz dilediğime kavuşamadım. Fakat
yine de, duâmın kabûl olacağından ümidliyim”
9. Duâya, Allahü teâlâyı anarak başlamalıdır.
Hamd ve senadan önce, doğrudan istekleri ile
duâya başlamamalıdır. Resûlullah efendimiz (
aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Senadan önce duâya
başlayan kimse, duâsının kabûl olunmamasını
hak etmiştir.”
Duâdan önce ve sonra Resûlullah efendimize (
aleyhisselâm ) salât-ü selâm getirmelidir. Hadîs-i
şerîfte buyuruldu ki: “Allahü teâlâdan birşey
dileyeceğiniz zaman, salevât-i şerîfe ile başlayın.”
buyurdu.
Önce Allahü teâlâya hamdü sena, sonra Resûlullaha salât-ü
Kim hesapsız Cennete girmek isterse, vakitlerini Allahü
selâm getirilip, sonra dilekler yapılır. Duâyı bitirirken de,
teâlânın beğendiği şeylerle geçirsin. Kim âhırette, hasenat
Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) salât-ü selâm getirilir.
kefesinin ağır gelmesini isterse, vakitlerinin çoğunu ibâdet ve
tâatla geçirsin. Kim sâlih bir amel işler, sonra da günah
10. Duânın kabûl olmasında asıl olan, batınî edebdir. O da
işlerse, onun durumu tehlikelidir. Fakat ümit kesilmiş de
tövbe etmek, helâlleşmek ve bütün varlığı ile Allaha
değildir. Af, Allahü teâlânın keremindendir. Umulur ki, Allahü
bağlanmaktır. Bu husûs, duânın kabûl olunmasında önemli bir
teâlâ onu affeder.
sebeptir.
Sen zannetme ki, güneşin ve ayın seyrinden
Ka’b-ül-Ahbar ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: Mûsâ
maksad, sıralı ve düzenli bir hesaptır. Gölgenin,
aleyhisselâm zamanında, insanlara şiddetli bir kıtlık isâbet etti.
nûrun ve yıldızların yaratılmasından maksad,
Mûsâ aleyhisselâm onlarla beraber yağmur duâsı için çıktı.
sâdece insanların dünyâ işlerinde yardımcı olmak
Fakat üç defa duâyı tekrarlamalarına rağmen yağmur
içindir. Bilakis insanların, vakitlerini ve
yağmadı. Bunun üzerine Allahü teâlâ Mûsâ’ya (aleyhisselâm),
zamanlarını onlar vasıtasıyla bilip, âhıret ticâreti
“Ben sizin duânızı kabûl etmiyeceğim. Çünkü aranızda,
ve tâatlerle meşgûl olmaları içindir. Allahü teâlâ
koğuculuk yapan kimse var” diye vahyetti. Mûsâ aleyhisselâm,
Furkan sûresi altmışikinci âyet-i kerîmesinde
“Yâ Rabbî! Onu bize bildir de, aramızdan çıkaralım” dedi.
meâlen; “Düşünüp ibret almak veya şükretmek
Allahü teâlâ, “Yâ Mûsâ! Sizi koğuculuktan nehyediyorum. Eğer
isteyen kimseler için, gece ile gündüzü birbiri
onu size bildirirsem, ben koğuculuk yapmış olurum” diye
ardınca geçiren yine O’dur” buyuruyor.
vahyetti. Hazreti Mûsâ (aleyhisselâm) İsrailoğullarına,
“Hepiniz, koğuculuktan tövbe ediniz” dedi. Onlar da tövbe
Yûsuf bin Mihrân şöyle nakletti: Büyüklerimden şöyle duydum:
ettiler. Bunun üzerine Allahü teâlâ onların duâsını kabûl
Arşın altında horoz sûretinde bir melek vardır. Gecenin ilk üçte
ederek onlara yağmur gönderdi.
biri geçince, iki kanadını vurarak “Geceyi ibâdetle geçirenler
kalksın” der. Gecenin yarısı geçince, yine iki kanadını vurur ve
Eğer, duânın kazaya ne fâidesi olacak. Ezelde takdîr edilen
“Teheccüd namazı kılanlar kalksın” der. Gecenin üçte ikisi
şey mutlaka olacaktır. Duâ onu değiştiremez denirse cevâb
geçince, “Namaz kılanlar kalksın” der. Fecir doğunca, “Gâfiller
olarak şöyle denilir: “Duânın belâyı def edip, Allahü teâlânın
kalksın” der.
rahmetini istemek de kazadandır. Ya’nî Allahü teâlâ ezelî ilmi
ile, kulun duâ edeceğini bildiğinden, ona gelecek olan belâyı
Gece ibâdetine kalkmayı kolaylaştıran zâhirî
defeder, böylece takdîr eder. Duâ kalkan gibidir. Gelen oku
sebepler:
geri çevirir.
1. Çok yemek yememektir. Çok yemek ve içmekle uyku basar.
Geceyi ihyâ etmenin fazileti: Şunu iyi bil ki,
Geceyi ibâdetle geçirmek insana ağır gelir. Büyük zâtlardan
insanlar bu âlemde yolculuk halindedirler. Onların
ba’zısı, sofranın başında durur ve talebelerine, “Çok yemeyin,
ilk konakları beşik, sonuncusu ise kabirdir. Hakîkî
çok içmeyin, uykunuz gelir, ölüm zamanında çok pişmanlık
vatan, ya Cennet veya Cehennemdir. İnsanın
duyarsınız” derdi. Bu husûs çok önemlidir. Mi’deyi fazla
ömrü, sefer mesâfesini teşkil eder. Yıllar konak
yiyecek ve içecekle doldurmamalıdır.
yerleri, aylar fersahlar, günler kilometreler,
nefesler metrelerdir, Yapmış olduğu iyilik, tâat ve
2. Gündüz kendisini fazla yormamalıdır. Yorgunluk sebebiyle,
ibâdetler azığıdır. Ömrünün en kıymetli
sinirler de zayıflar. Bu ise uyku getirir.
sermâyesi vakitleridir. Şehveti ve şehevî arzuları,
yolunu kesen eşkiyadır. Kazancı ve kârı; Cenneti
ve oradaki ebedî ni’metleri elde etmek, Allahü
teâlânın rızâsına ve cemaline mazhar olmaktır.
Zarar ise; Cehennemde çeşitli azâblara ma’rûz
kalmak, Allahü teâlânın rahmet ve cemâlinden
uzaklaşmaktır.
3. Öğleden önce biraz uyumalıdır. Buna kaylûle denir. Bu
sünnettir. Aynı zamanda, geceyi ibâdetle geçirmeye yardımcı
olur.
4. Gündüz günah işlememelidir. Günah işlemek kalbi karartır.
Günahlar, kişiye rahmet kapılarının kapanmasına sebep olur.
Birisi Hasen-i Basrî’ye ( radıyallahü anh ) “Ben geceyi ibâdetle
geçirmek istiyorum. Fakat bir türlü kalkamıyorum” deyince,
Şöyle anlatılır: “Sâlih zâtlardan birisi, bir gazâdan dönmüştü.
“Günahların seni bağlıyor” cevâbını vermiştir. Çünkü hayırlı
Çoluk-çocuğu onu evde bekliyorlardı. O zât, eve gitmeden
işler, başka hayırlı işlere vesile olur. Kötülükler de, kötülüğe
doğru mescide gidip, sabaha kadar ibâdetle meşgûl oldu.
sebep olur. Hayrın da şerrin de azı, kendi cinsinden olan
Sabahleyin evine gittiğinde hanımı, “Seni bekledik. Fakat
şeylerin çoğunu çeker. Bunun için âlimlerden birisi, “Oruç
gelmedin” dedi. O zât bunun üzerine şöyle dedi: “Ben
tuttuğun zaman, kimin yanında ve nasıl bir lokma ile, iftar
gazâdan dönünce, mescidde sabaha kadar namaz kıldım.
ettiğini düşün. Çünkü insanın yediği bir lokma ile, kalbi değişir.
Bütün gece, Allahü teâlânın, Cennette mü’minlere vereceği
Bütün günahlar da kalbde kasavet meydana getirerek, geceyi
ni’metleri düşündüm.”
ibâdetle geçirmesine mâni olur. Haram yemek, kalbe menfî
yönde te’sîr eder. Alınan helâl lokma, kalbe öyle bir te’sîr eder
4. Geceyi ihyâ etmek, Allahü teâlâya olan sevginin en şerefli
ki, kalbi cilâlandırır ve iyiliğe, ibâdete çeker.”
yollarındandır. Kişi Allahü teâlâyı sevince şüphesiz Allahü
teâlâyı yalnız iken anmaktan, bütün gece ona yalvarıp
Gece ibâdetine kalkmayı kolaylaştıran bâtınî
yakarmaktan tad alır. Bu lezzetlerden uzak kalmak istemez.
sebepler:
Geceyi ihyâ etmenin miktarının keyfiyeti:
1. Kalbin, müslümanlara kin beslemekten, bidatlerden ve
fuzûli dünyâ meşgalelerinden kurtulmasıdır. Dünyâ
1. Bütün geceyi ihyâ etmek: Bu, kendilerini Allahü teâlâya
düşüncelerine dalmış kimsenin, geceyi ihyâ etmesi kolay
ibâdete adamış ve ona münâcaattan tad alanların
olmaz. Gece ibâdet için kalksa bile, ibadet ederken, sâdece
mertebesidir. Bu, onlar için gıda, kalbleri için hayattır. Bu,
kendisince mühim dünyâ işleri hakkında düşünür ve ibâdeti
Tabiînden olan Selef-i sâlihînden bir cemâatin yoludur. Ebû
hep vesvese ile geçer. Böylelerinin durumu hakkında denilir ki:
Hanîfe, Sa’îd bin Cübeyr, Fudayl bin Iyâd, Ebû Süleymân
“Sen, uyandığın zaman da yine uykudasın.” Bu gibilerin
Dârânî, Malik bin Dinar, Rebî bin Haysem ve başkaları
uyanıklığı da gafletle geçtiği için, uyku ile uyanıklıkları
bunlardandır (r.aleyhim). Bunlar, yatsı abdesti ile sabah
arasında bir fark yoktur.
namazını kılarlardı.
2. Devamlı Allah korkusu ve âhırette hâlinin ne olacağı
2. Gecenin yarısını ihyâ etmek: Bu şekilde ibâdet yapanlar
korkusudur. Kul, âhıretin güçlüklerini ve Cehennemin
pek çoktur. Bunun en güzeli, evvelâ gecenin üçtebirini yatıp
derekelerini düşündüğü zaman uykusu kaçar ve korkusu artar.
uyuduktan sonra ibâdet için kalkarak, sonradan altıda birini
Bu sayede de, gece ibâdetine devam eder. Nitekim büyük
uyumaktır. Bu sûretle gecenin ortasını ibâdetle geçirmiş olur.
âlim Tâvûs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Cehennemi
Bu, en faziletli mertebedir.
düşünmek, âriflerin uykusunu kaçırır.”
3. Gecenin üçte birini ihyâ etmek: Bunun en
Şöyle anlatılır: Basra’da Suheyb adında, bütün geceyi ibâdetle
güzeli, gecenin yarısını uyuduktan sonra kalkıp
geçiren bir köle vardı. Efendisi ona, “Senin bu gece ibâdetin,
namaz kılmak, sonradan altıda birini uyumaktır.
gündüz iş yapmana mâni oluyor” deyince, o da, “Cehennemi
Abdullah bin Ömer’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte,
hatırladığım zaman, gözlerime uyku gelmiyor” dedi. Yine
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), “Allahü
başka bir hizmetçi vardı. O da bütün gecesini ibâdetle
teâlâya en sevimli namaz, Davud’un
geçirirdi. Ona, “Biraz da kendine acı, bütün geceyi ibâdetle
(aleyhisselâm) namazıdır. O, gece yarısı uyur,
geçiriyor, gündüz de çalışıyorsun” denildi. O zaman hizmetçi
üçtebirinde kalkar, namaz kılar ve sonra
şöyle cevap verdi: “Cehennemi hatırladıkça korkum artıyor,
altıdabirini uyurdu” buyurdu. Öyleyse gecenin
Cenneti hatırladıkça şevkim artıyor. Onun için gözüme uyku
birinci yarısında ve son altıda birinde uyumak
girmiyor. Geceleri devamlı ibâdet ve tâatle meşgûl oluyorum.”
gerekir. Aradaki zamanı da ibâdetle geçirmelidir.
Gecenin sonunda uyumak müstehabdır.
3. Gece ibâdetinin faziletini, bu husûstaki âyet-i kerîme, hadîsi şerîf ve büyüklerin sözlerinden öğrenmektir. Böylece, insanın
4. Vakit ta’yin etmemek: Aynı zamanda bu yol Abdullah İbni
içinde onun sevâbını kazanmak için bir şevk ve istek hâsıl
Ömer’in ( radıyallahü anh ), Sahâbe-i Kirâmdan azîmet
olur. Bu şevk onda, daha fazla sevâb kazanma ve Cennetin
sahiplerinin ve Tabiînden bir cemâatin yoludur. Onlar, gecenin
yüksek derecelerine kavuşma arzusunu arttırır.
evvelini uyku bastırıncaya kadar ihyâ ederlerdi. Uyku gelince
uyurlar, uyanınca tekrar ibâdet ve tâatla meşgûl olurlardı.
kalkmalıdır. Böyle yapan kimsenin tabibe ihtiyâcı
Uykuları gelince tekrar uyurlardı.
olmaz. Yemeği yalnız yememelidir. Hadîs-i
şerîfte: “İnsanların en şerlisi, yalnız yiyen,
5. Miktarı en az olan mertebedir. Dört rek’at veya iki rek’at
başkasına vermiyen, yardım etmiyen ve kölesini
namaz kılmaktır.
dövendir” buyuruldu.
Yemek yeme âdabı: Akıl ve basiret sahiplerinin
Sofra başındaki âdâb: Yemeğin evvelinde
gayeleri, Allahü teâlâya ve mükâfat yeri olan
Besmele çekmek, sonunda Elhamdülillah demek.
Cennete kavuşmaktır. Bu da, ancak ilim ve amel
Bunlar seslice söylenir ki, başkalarının da
ile mümkündür, ilim ve amele devam edebilmek,
hatırlayıp söylemesine sebep olur. Sağ el ile ve
ancak bedenin haramlardan ve şüphelilerden
önünden yemektir. Peygamber efendimiz (
korunması ile olur. Bu bakımdan ba’zı âlimler,
aleyhisselâm ) bir keresinde, “Önünden ye”
yiyip içmeği de dînin icâblarından saymışlardır.
buyurdu. Fakat meyva bundan müstesnadır.
Allahü teâlâ Mü’minûn sûresi ellibirinci âyet-i
Çeşitli meyvalar bulunan tabağın ortasından
kerîmesinde meâlen;
almak caizdir. Yemeğe tuzla başlayıp, tuzla
“.... Helâl şeylerden yiyiniz ve sâlih amel işleyiniz.
Çünkü ben, ne yaparsanız bilirim” buyuruyor, ilim
öğrenip amel etmek ve takvâya ermek isteyen
kimse, yemeği bir intizâm içinde yemelidir. Çünkü
din uğruna yapılan herşeyde, dînin nûrları
parlamalıdır. Bu nûrlar ise, insanın dizginlerini
toplayacak olan sünnet ve edeblerdir. Bunlara
dikkat ederek yemek yenilirse, haram lokma
yemekten korunulmuş, ecir ve sevâba
kavuşulmuş olur.
Yemeği yemeden önceki âdâb: Yiyeceğin helâl
olması lâzımdır. Allahü teâlâ helâl yenmesini
emrediyor. Elleri yıkamalıdır. Hadîs-i şerîfte:
“Yemekten önce elleri yıkamak, yoksulluğu,
yemekten sonra yıkamak ise, günahları giderir”
buyuruldu. Yemek, yere serilen yaygı üzerine
konulmalıdır. Çünkü bu, tevâzu hâline daha
yakındır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ),
yemeği yaygı üzerinde yerdi. Sofraya edebli bir
şekilde oturmalıdır. Sağ ayağı dikip, sol ayak
üzerine oturmak sünnettir.
bitirmelidir. Çünkü bunda şifâ vardır. Böyle
yapmak sünnettir. Lokmayı küçük almalı ve iyice
çiğnemelidir. Ağzındaki lokmayı yutmadıkça,
diğer lokmayı almamalıdır. Ağzında lokma
varken, diğer lokmayı alırsa, yemekte acele
etmek olur. Tabağın ve ekmeğin ortasından
yememelidir. Her ikisinin de bir kenarından
başlayıp, öylece yemeğe devam etmelidir. Hiçbir
yemeği kötülememeli, yemek hoşuna giderse
yemeli, hoşuna gitmezse yememelidir. Sıcak
yemeğe üflememelidir. Yenilebilecek derecede
soğuyuncaya kadar beklemelidir. Doymadan
evvel sofradan kalkmalıdır. Yemek yerken fazla
su içmemelidir. Lokma boğazında kaldığı veya
susadığı zaman su içmelidir. Susadığı zaman
içmesi, tıbbî yönden faydalıdır. Su içerken
bardağı sağ eliyle alıp, Besmele çekerek, üç
nefesde içmelidir. Ayakta ve yatarak su
içmemelidir. Üzerine su damlamaması için,
bardağın altına dikkat edilmelidir. İçmeden önce,
bardağın içinde birşey olup olmadığını kontrol
etmek için bakmalıdır. Suyu içtikten sonra
Elhamdülillah demelidir.
Yemeği ibâdet ve tâatlara kuvvet bulmak niyetiyle
yemelidir. Yoksa yemek, lezzet almak,
keyiflenmek için yenmez. Yemeği fazla
yememeli, az yemelidir. Yemeği ibâdete kuvvet
kazanmak niyetiyle yemenin doğruluğu,
doymadan önce yemeği bırakmakla anlaşılır.
Çünkü doymak, ibâdete mâni olur. Doymadan
sofradan kalkmak, ibâdete yardımcı olur.
Acıkmadan yemek yememeli, doymadan önce
Yemekten sonra müstehab olan şeyler altı tanedir:
İlki: Elleri yıkamaktır, ikincisi: Sofra kaldırılmadan
kalkmamalıdır. Üçüncüsü: Sofradaki yemek ve
ekmek kırıntılarını toplamaktır. Resûl-i ekrem (
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Düşen ekmek
ufaklarını yiyen darlık görmez. Çocuğu da ahmak
olmaz” buyurdu. Dördüncüsü: Yemekten sonra
dişlerinin arasını kürdan ile temizlemektir. Dişler
Altıncısı: Arkadaşlarının tiksinmesine sebep olacak
arasından çıkarılan parçaları yutmamalıdır.
hareketlerde bulunmamalıdır. Elini tabağa doğru
Beşincisi: Dişlerini kürdanla temizledikten sonra,
daldırmamalı, ağzını yemeğe doğru eğmemeli, ağzından
su ile çalkalamaktır. Altıncısı: Yediği yemeğe
birşey çıkaracağı zaman sofraya arkasını dönmeli ve sol eli ile
karşılık Allahü teâlâya hamd etmelidir. Helâl olan
almalıdır. Yemekte tiksinti verecek iğrenç sözlerden
kazancından yedikten sonra, şöyle duâ etmelidir:
konuşmamalıdır.
“Allahım, bizi helâl rızık ile doyur. Bize hayırlı ve
sâlih işler yapmak nasîb eyle. Bu yemeğin bize,
Ziyârete gelen Kardeşlerine yemek vermenin
sana ibâdet etmekte yardımcı olmasını nasîb
fazileti ve âdabı:
eyle. Bu yemekten kazandığımız kuvveti, günah
işlerde harcamaktan sana sığınırız.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
şerîfte; “Üç şey vardır ki, kul onlar için hesaba
Cemâat hâlinde yemek yerken riâyet edilecek
çekilmez. Sahur yemeği, iftar yemeği ve dostları
âdâb:
ile yediği şeyler” buyurdu.
Bunlar altı tanedir, ilki: Yemeğe önce ev sahibi, sonra yaş ve
fazilet bakımından yüksek olanlar başlar. Şayet kendisi bu
mevkide ise, diğerlerini bekletmemek için hemen başlamalıdır.
Büyük zâtlardan bir kısmı, dostlarıyla beraber
yemek yerken fazla, yalnız iken az yerlerdi.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) yine bir
hadîs-i şerîfte; “Kim kardeşini doyuncaya kadar
İkincisi: Yemek yerken susmamalıdır. Yemek yerken sâlihlerin
yedirir ve kandırıncaya kadar su içirirse, Allahü
hikâyelerinden ve daha başka güzel şeylerden bahsetmelidir.
teâlâ onu Cehennemden uzaklaştırır” buyurdu.
Üçüncüsü: Yemekte arkadaşından fazla yememeğe gayret
Yemeği hazırlama âdabı: Bunlar beş tanedir. İlki:
etmektir. Meselâ, iki arkadaş birlikte (ortak olarak) yemek
Yemeği hazırlamada acele etmektir. Yemek için
yerler. Biri diğerinin fazla yemesinden rahatsız olur ve buna
misâfiri fazla bekletmemelidir. Peygamber
rızâ göstermez ise, fazla yiyenin, yediği o fazlalık diğerinin
efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte;
hakkı olur. Bu yüzden birisi ile beraber yemek yerken; onu
“Acele şeytandandır. Fakat şu beş şeyde acele
kendisine tercih ederek yemelidir.
etmek müstesnadır. Bunlar; misâfiri yedirmek,
cenâzeyi defn etmek, bekârı evlendirmek,
Dördüncüsü: Arkadaşını kendisine, “Buyur ye” demeye
borcunu ödemek, günaha tövbe etmektir”
mecbûr bırakacak kadar az yememelidir. Çünkü, bu yapmacık
buyurdu.
bir harekettir. Özellikle birisi ile yemek yerken, her zamanki
âdeti üzere yemelidir. Ancak, kişi yalnız iken edeble yemelidir
İkincisi: Yemekleri sıra ile takdim etmelidir. Et yemeğini önce
ki, bir toplulukta yemek yerken, edebe riâyet ederek yesin ve
getirmek, misâfire iyi bir ikramdır.
yapmacık bir iş yapmaya ihtiyaç duymasın. Bir kimsenin,
arkadaşlarını kendisine tercih ettiğinden dolayı az yemesi
güzeldir. Abdullah bin Mübârek hazretlerine hurma takdim
edildiği zaman, onları arkadaşlarına bırakır ve “Kim fazla
yerse, her çekirdeğe karşılık, ona bir dirhem vereceğim” derdi.
Sonra çekirdekleri sayar, kimde fazla çekirdek olursa,
çekirdeklerinin sayısınca ona dirhem verirdi. Bunu, yiyenlerin
utanıp da çekinmelerini gidermek için yapardı.
Beşincisi: Ev sâhibi, arkadaşları yemek yerken onların
yediklerine bakmamalıdır. Bu sebeple arkadaşları belki
utanırlar. Hattâ, onlarla ilgilenmiyormuş ve kendisi ile meşgûl
olmuyormuş gibi yapmalıdır. Misâfirden önce yemekten el
çekmemeli, doyduysa bile yer görünmelidir.
Üçüncüsü: Sofrada bakla bulundurmalıdır. Peygamber
efendimiz ( aleyhisselâm ): “Melekler bakla bulunan sofraya
gelirler” buyurdu.
Dördüncüsü: Ev sahibi, misâfirden önce elini yemekten
çekmemelidir. Onlardan sonra sofradan kalkmalıdır. Büyük
zâtlardan ba’zısı, yemeğe da’vet ettiği kimseleri yemekle
başbaşa bırakıp, yemeği bitirmelerine yakın onların yanına
gelir, sofraya oturur ve Besmele ile yemeğe başlardı.
Misâfirlerine “Haydi siz de bana yardım edin” derdi Böylece
onların doymalarına yardım ederdi.
Beşincisi: Yemeği, yetecek miktarda ikram etmelidir. Yemeği
düşüncesi, insanı şaşırtır. Üçüncüsü, mürüvveti ve insanlığı
az getirmek, mürüvvetin noksanlığını, fazla getirmek ise, işin
kaybolur” diye nasîhat etti.
yapmacık olduğunu gösterir. Fakat, ev halkının da hakkını
ayırmak lâzımdır. Çünkü misâfirden birşey artmayabilir.
Hazreti Ömer buyurdu ki: “Sizden biriniz, oturduğu yerde,
Bundan dolayı da evdekileri zor duruma sokmamalıdır.
“Allahım rızkımı ver” demesin. Biliyorsunuz ki, gökten ne altın
yağar, ne de gümüş.”
Kazanç ve geçim âdabı: Allahü teâlâ âhıreti,
dünyâda yapılan amellere, sevâbın ve mükâfatın
Ebû Kılâbe bir zâta; “Seni geçimi te’min ederken görmem, hiç
verildiği yer yaptı. Dünyâyı da kazanç ve geçim
çalışmayıp sâdece câmi köşesinde görmemden daha
uğrunda sıkıntı, mihnet, meşakkat ve imtihan yeri
sevimlidir” dedi.
yaptı. İnsanlar kazanç husûsunda üç kısımdır.
Birincisi; dünyâ geçimi kendisini âhıretinden
alıkoyan kimsedir ki, helâka uğrayanlardandır,
ikincisi; âhıreti kendisini dünyâ geçiminden
alıkoyan kimsedir. Bu kimse, âhırette kurtuluşa
erenlerdendir. Üçüncüsü ise; âhıreti kazanmak
için dünyâ ile meşgûl olanlardır. Bu kimsenin
durumu, i’tidâle en yakın ve orta bir yoldur.
Maişeti te’min ederken doğru yola yapışılmazsa,
iktisâd ve i’tidâl rütbesine kavuşulamaz. İktisâd
mertebesinde olan kimse, dünyâyı gaye değil,
sâdece âhıreti elde etmek için bir vasıta görür.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerde
kazanç hakkında şöyle buyurmuştur:
“Günahlardan bir kısmına, maişet talebi uğrunda
çekilen mihnetler keffâret olur.”
Evzâî, birgün İbrâhim bin Edhem ile karşılaştı. İbrâhim bin
Edhem omuzunda bir miktar odun taşıyordu. Bu hâli gören
Evzâî ona, “Yâ İbrâhim! Bu yaptığın nedir? Dostların senin
ihtiyâcını te’min ederler” deyince, İbrâhim bin Edhem; “Yâ Ebâ
Amr! Böyle söyleme. Zîrâ, helâl kazanç uğrunda zorluklara
katlanan kimseye Cennet vâcib olur, diye duyduğum için,
kendi nafakamı kendim te’mine çalışırım” dedi.
Ticâret, ya yetecek miktarı te’min için yapılır veya servet ve
mal yığmak için yapılır. Şayet, hayır ve hasenat düşünmeden,
sâdece mal ve mülkünü çoğaltmak, servet yığmak için yapılan
ticâret kötülenmiştir. Kendi geçimini te’min etmek için ticâretle
uğraşmak pek faziletlidir.
Ticârette adâlet ve zulüm: Ticâret yapan
kimsenin, ticârette zulmü bırakması, adâletle
muâmele etmesi lâzımdır. Ticârette zulüm
yapılınca, bundan başkası zarar görür. Ticâretteki
“Doğru ve dürüst olan tacir, kıyâmet gününde
zulüm birkaç kısma ayrılır. Birisi, zararı umûmî
sıddîklar ve şehîdlerle beraber haşr olunur.”
olan zulüm ki, bu da iki kısma ayrılır. Birincisi
karaborsacılıktır. Herkesin ihtiyâcı olan
“Dilencilikten korunmak, Aile efradına bolluk
yiyeceklerde olur. Satıcı elindeki yiyecekleri
göstermek ve etrâfındakilere yardımda
satmak için fiyatların yükselmesini bekler. Bu
bulunabilmek maksadıyla, helalinden ve meşrû
umûmu ilgilendiren bir zulümdür. Peygamber
şekilde dünyalık taleb eden kimse, yüzü,
efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Bir
ondördüncü gecesindeki ay gibi parlak olduğu
kimse yiyecek maddesini kırk gün hapsettikten
halde Allahü teâlâya kavuşur.”
sonra onu tasadduk etse (sadaka olarak verse)
“Allahü teâlâ, san’atkâr olan kulunu sever.”
“Ticârete sarılınız. Çünkü rızkın onda dokuzu
ticârettedir.”
Lokman Hakîm oğluna; “Ey Oğul! Helâl kazanç ile
yoksulluktan korun. Yoksul düşen kimse üç musibetle
karşılaşır Birincisi, din zayıflığıdır. Çünkü fakirlik, insanı
kötülüğe sürükler. İkincisi, akıl zayıflığıdır. Çünkü ihtiyâç
yine de ihtikârının (karaborsacılığının) günâhına
keffâret olmaz” buyurdu.
Tabiînden bir zât, birisine şöyle nasîhatta bulundu: “Oğlunu iki
ticârete ve iki san’ata verme, iki ticâretten birisi, yiyecek
maddeleri satmaktır. Çünkü bu ticâretle uğraşan, yiyecek
maddelerinin pahalılaşmasını ister, ikincisi, kefen satmaktır.
Bunu satan kimse de insanların ölmesini arzu eder. San’atlara
gelince, birisi kasaplıktır. Bu san’at, kalbin katılığına ve
merhametsizliğine sebep olur. Diğeri ise kuyumculuktur. Bu
yolundadır” buyurdu. Ahmed Gazâlî’nin Kelime-i
da, dünyâyı altın ve gümüşle süslemeye çalışır.”
tevhîd hakkında yazdığı El-Hısn-ül-hasîn adlı
eserinden ba’zı bölümler:
İkincisi; piyasaya sahte para sürmektir. Paranın sahte para
olduğunu bilmeyerek alan zulme uğramış olur. Kendisine
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) bildirdiği
sahte para verilen kimse, derhal o parayı imha etmelidir.
bir hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ şöyle buyurdu:
Ticâretle uğraşan kimseler, sahte parayı tanımalıdır.
“La ilahe illallah, benim kal’amdır. Kim benim
kal’ama girerse, azâbımdan emîn olur.”
Üçüncü kısım; zararı yalnız muâmele ettiği kimseye
dokunandır. Alış-veriş ettiği herkesin, kendisinden zarar
“La ilahe illallah” sözü, en büyük kal’adır. Allahü teâlânın
gördüğü kimse zâlimdir. Adâlet ise, müslüman kardeşine zarar
birliğini bildiren yüce bir sözdür. Kim onu kendisine kal’a
vermemekle olur. Satıcı, övmek sûreti ile ve yemîn ile malını
edinirse, ebedî saadeti ve ni’metleri elde eder. Kim de bu
satmamalıdır. Malında bir kusur varsa, alıcıya onu
mübârek kelimeyi kendisine kal’a edinmezse, ebedî azâba
söylemelidir.
düçâr olur.
Şakîk-i Belhî şöyle anlattı: Ebû Hanîfe’nin ( radıyallahü anh )
Bu kelime, kalb dâiresini kuşatan bir kal’a olmazsa, bu
bir ticâret ortağı vardı. İsmi Bişr idi. İmâm-ı a’zam ona yetmiş
kelimenin rûhu ve ma’nası kalbe tam sinmezse, kalbe hâkim
elbise gönderdi. Ayrıca bir mektûp yazarak, bu elbiselerin
olup nefsin, hevânın ve şeytanın buraya girmesine mâni olan
içerisinde kusurlu elbise vardır. Kusurları şunlar şunlar, diye
bir muhafız olmazsa, insan bu kal’anın dışında kalır. Bu
ona bildirdi ve onu satarken müşteriye kusurunu da
kelimeden nasîbin dil ile olmasın. Bu kelimeden nasîbin, onun
bildirmesini istedi. Ancak Bişr, onu kusurunu söylemeden
rûhu ve ma’nâsı olsun. Bu kelimeyi rûhuna sindir. Çünkü
sattı. Ebû Hanîfe hazretleri geri dönen Bişr’e, “O elbiseyi
Resûlullah ( aleyhisselâm ) ve diğer peygamberler böyle
dediğim gibi sattın mı?” diye sordu. Ortağı da, “Söylemeyi
yapmıştır. Kelime-i tevhîdden nasîbin böyle olursa, dünyâ ve
unuttum” dedi. Bunun üzerine İmâm-ı a’zam, kendisine verilen
âhıretin sermâyesini, iki dünyânın saadetini kazanmış, Allahü
paranın hepsini sadaka olarak dağıttı. “Madem ki ona şüphe
teâlânın velî kullarının zümresine katılmış olursun. Eğer bu
karıştı, benim öyle paraya ihtiyâcım yoktur” dedi. O
sözden nasîbin dil ile söylemekten ibâret kalırsa, bu,
elbiselerden İmâm-ı a’zam hazretlerinin eline, otuzbin dirhem
münâfıkların başı Abdullah bin Übey ve diğer binlerce
geçmişti.
kalbinden îmân etmiyen münâfıkların nasîbidir. Eğer Kelime-i
tevhîdden nasîbin böyle olursa, dünyâ ve âhırette hüsrana
Tüccârı, dünyâ meşgûliyetleri, âhıretinden alıkoymaması
uğrarsın. Bu ise apaçık bir zarardır. Böyle olunca, düşman
lâzımdır. Yoksa ömrü zayi olur. Ticârete başlarken niyeti
zümresine katılırsın. Münâfıklar Cehennemin en alt
düzeltmelidir. Kazancı ile dîne yardımcı olmaya, çoluk-
derekesindedirler.
çocuğuna yetecek kadar maişet kazanmaya niyet etmelidir.
Bunu yapabilirse, o tüccâr Allahü teâlâ yolunda gazâ
La ilahe illallah sağlam bir kal’adır. Fakat onun üzerine tekzîb
yapanlardan olur.
mancınığı diktiler, tahrip taşları ile taşladılar, muhalefet ve
nifak çekiçleri ile onun yıkılmasına yardımcı oldular. Sonra
Birgün Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm )
insanların kalblerine düşman girdi. İnsanlar, Lâ ilahe illallah
Eshâbı ile birlikte oturuyordu. Gücü kuvveti
kelimesinin ma’nâsından uzaklaştılar. Onlarda sâdece dilin
yerinde bir genç yanlarından geçti. Eshâb-ı
Kelime-i tevhîdi söylemesi kaldı. Böyle insanlar, sâdece
Kirâm, “Yazık şu gence, keşke gençliğini ve
kal’ayı söylemiş oldular. Nasıl ki ateşin ismini söylemek, insanı
kuvvetini Allah yolunda çalışırken harcasa idi”
yakmadığı, suyun ismi insanı boğmadığı, ekmeğin ismi insanı
dediler. Bunun üzerine Resûlullah efendimiz (
doyurmadığı, kılıcın ismi insanı kesmediği gibi, kal’anın ismi
aleyhisselâm ) “Böyle demeyiniz. Eğer, o
de insanı düşmandan korumaz. Bunlar gibi, Kelime-i tevhîdin
kendisini dilenmekten men etmek için çalışıyorsa,
sâdece lafzını söyleyip, ma’nâsından haberdâr olmamak da,
o da Allah yolundadır. Eğer ana-babasına
insanı âhıret azâbından korumaz.
yardımcı olup, onları da dilenmekten men etmek
için çalışıyorsa, yine Allah yolundadır. Eğer mal
Bu hadîs-i kudsî, pek derin ma’nâlar taşımaktadır. Bir
çokluğu ile övünmek için çalışıyorsa, şeytanın
kimsenin dili, ateş kelimesini söylemekle yanmaz. Yine bir
kimse, bin dinar sözünü söylemekle zengin olmaz. Bu
kendisine köle edinir. O zaman nefs köle durumundadır. Böyle
bakımdan, söz bir kabuktur, ma’nâsı ise özünü teşkil eder.
insanlar, Kelime-i tevhîdin ma’nâsını kalblerine
Söz sedef ise, ma’nâ incidir, öyleyse, öz kaybedilirse, kabuk
yerleştirmeyenlerdir.
ne işe yarar. Cevher inci kaybedilirse, sedefin ne kıymeti var.
İşte, Lâ ilahe illallah kelimesi de, ma’nâsı ile birlikte, aynen rûh
Se’âdet ağacı “La ilahe illallah” ağacıdır. Kim onu tasdik dikişi
ile cesed gibidir. Rûhsuz cesed fâide vermediği gibi, bu
ile diker, ihlâs suyu ile sular, sâlih amel ile gözetirse, onun
kelimenin de ma’nâsından haberdâr olunmadığı ve cân-ı
kökleri sağlam ve sabit olur. Hiçbir şey onu sarsamaz.
gönülden kabûl ederek söylenmediği zaman fâide vermez.
Yaprakları yeşerir, meyveleri bol ve kat kat olur. Rabbinin izni
ile, her zaman meyve verir. Bu ağacın meyvesi; gafletten
Îmânı kâmil olanlar, bu kelimenin hem sûretine, hem de
uyanıklık, tövbe, zühd, vera’, tevekkül, teslimiyet ve bâtınî
ma’nâsına sarıldılar. Onlar, onu dilleriyle söylemek sûretiyle
güzel sıfatların hepsidir. Bu ağacı, tekzib ederek diktiğin, riya
zâhirlerini, ma’nâsı ile de bâtınlarını süslediler. Bunlar gibi
suyu ile suladığın, kötü ameller ve çirkin işlerle, ahdi bozmak
olmıyanlar ise, bu kelimenin lafzına yapıştılar, ma’nâsını
ve emâneti gözetmemek sûretiyle onu zayi ettiğin zaman,
bıraktılar. Böylece bâtınları îmândan nasîb alamadı. Onların
onun kökleri sağlam ve sabit olmaz. Yaprakları yeşermez ve
kalbleri kapkaranlıktır. Bu sözü söylemek sûretiyle, dünyalık
meyve vermez. Kökleri parçalanır.
olan maksadlarına erdiler.
Kim bu ağaca sığınırsa, zafere erişir.
Görülmüyor mu, insanlar Lâ ilahe illallah diyor, fakat nefsinin
arzu ve isteklerine, paraya ve dünyâya tapıyor. Yarın, kıyâmet
Böyle yapmayan, hüsrana uğrar. Kim bu ağaca
gününde Allahü teâlâ, “Ey kulum! Olmıyan şeyi niçin
bağlanırsa, iki dünyâda mes’ûd ve bahtiyar olur.
söylüyorsun?” buyurup, “Yalan söyledin” deyince ne cevap
Kim de buna bağlanmazsa, iki cihanda bedbaht
vereceksin. Halbuki sen, dünyâ malına ve paraya kulluk
olur. Bu ağacın dallarından bir dala yapışan
ediyorsun. Ey insanoğlu! Niçin Allahü teâlâdan başkasıyla
kimseyi, bu dal, yüksek derecelere kavuşturur. Lâ
lezzet alıyorsun? Halbuki bütün herşey O’nun elindedir. O,
ilahe illallah öyle bir kelimedir ki, kendisine
bütün bu mülklerin sahibidir. Mülkünde istediği gibi tasarruf
yapışan kurtulur. Peygamber efendimiz (
eder. Âlemde, ancak O’nun dilediği ve O’nun irâde ettiği şey
aleyhisselâm ); “Lâ ilahe illallah deyinceye kadar
olur. Onun için, O’ndan başkasıyla lezzet alma. Rahmetinden
insanlarla muharebe etmeye emrolundum”
ümid kesme. Çünkü O’nun rahmetinden, ancak kâfirler ümid
buyurdu.
keserler.
La ilahe illallah öyle bir kelimedir ki, Allahü teâlânın
La ilahe illallah dendiği zaman, onun meskeni, mekânı
vahdaniyetini tanımayı sağlar. Onun meyvesi, Allahü teâlânın
insanda sâdece dil olursa, onun kalbde hiçbir meyvesi olmaz.
bir olduğunu ikrârdır. “Ey insanoğlu! Allahü teâlâ seni,
O zaman insan münâfık olur. Eğer bu kelimenin insandaki yeri
tevhîdini bilmen için yarattı. Âlemdeki bütün herşeyi de, senin
kalb olursa, o insan mü’min demektir. Eğer bu kelimenin
için yarattı.” Ve bunlar arasındaki hayvanları, bitkileri sana
insandaki yeri rûh olursa, Allahü teâlâya âşık demektir. Onun
hizmetçi kıldı. Yer senin ikâmet etmeni sağlar. Melekler seni
için, sen dilin ile mü’min olmaktan sakın. Kalbinle mü’min ol.
muhafaza eder. Güneş sana ışık verir. Hepsi senin için
Bu kelime, kıyâmet günü Arasat’ta, “Yâ Rabbî, bununla şu
yaratılmıştır. Sen, sâdece Allahü teâlâyı bir bilip, O’na kulluk
kadar sene beraber oldum. Benim hakkımı tanımadı,
için yaratıldın, öyleyse bütün mahlûkât, Allahü teâlânın
hürmetimi gözetmedi” diye senin hakkında da’vâcı olur. Bu
vahdaniyetini ve bir olduğunu kabûl edip, bunu ikrâr için
kelime, kıyâmet günü lehinde veya aleyhinde şahitlik eder.
yaratılmıştır. Ey insanoğlu! Allahü teâlâ bütün eşyayı senin
için yarattı. Seni de kendisi için yarattı. Sen ise, Allahü
Kelime-i tevhîdin ma’nâsının yerleştiği kalbi, hiçbir şey köle ve
teâlânın senin için yarattığı şey ile meşgûl oldun, ni’metin
kul edinemez. Çünkü onun, sâdece Allahü teâlâ ile ünsiyeti
sahibini unuttun. Sana gelen bağış ve lütuflarından
vardır. Sâdece O’nun zikri ile mutmain olur. Böyle olunca, kalb
faydalandın. Vereni hatırlamadın. Böylece ni’metin şükrünü
başkalarının köleliğinden kurtulmuş olur. Bu bakımdan hürdür.
eda etmedin. Sana verdiği ihsân ve lütuflarının hürmetine
Hür ise, satılamaz ve satın alınamaz. Fakat nefs, şehvetlerine
riâyet etmedin. Ni’met sahibine şükür, O’nun verdiği ni’mete
ve dünyâ lezzetlerine meyl edince, her lezzet ve şehvet, onu
teşekkür etmektir. Bu da, kendisine verdiği ni’metten dolayı
Ahmed Câmî hazretleri ümmî idi. Ya’nî okula gitmemişti.
O’na senada bulunmakla olur.
Yirmiiki yaşında iken tövbe etmek nasîb oldu. Tövbesini Sîrâcüs-sâirîn kitabında şöyle anlatır:
Ey insanoğlu! Sâdece Allahü teâlâ verir, öyleyse, sâdece
O’nunla meşgûl ol ve O’na yönel, Bu hâsıl olursa, senin için
“Yirmiiki yaşında idim. Allahü teâlâ bana tövbe etmeyi nasîb
bütün ni’metler hâsıl olur.
etti. Arkadaşlarla yiyip içerdik. Birgün içki getirmek sırası
bende idi. Kırk küp içkimiz vardı. Gittim hiçbirinde şarap yoktu.
Ey insanoğlu! Allahü teâlâdan başkasına yöneldiğin, onlara
Şaşırdım kaldım. Sonra merkebi alıp şarap bulunan bağ
iltifât ettiğin müddetçe, “La ilahe illallah” kelimesini söylemeye
tarafına gittim. Oradaki şarapları merkebe yükledim. Merkep
devam et. Çünkü o, sendeki iyi olmayan şeyleri yok eder.
yürümekte inat ediyordu. Yürümesi için şiddetle dövüyordum
Sana övülen iyi hasletleri getirir.
ki, aniden bir ses işittim. “Ahmed niçin bu hayvanı incitirsin?
Onu biz yürütmüyoruz. Arkadaşların özrünü kabûl etmezse,
biz kabûl ederiz” diyordu. Hemen yere kapandım ve “Yâ
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 147
2) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 97
Rabbim, tövbe ettim. Bundan sonra asla şarap içmeyeceğim.
Emreyle merkep yürüsün. O insanlara mahcûb olmayayım”
dedim. Merkeb yürümeye başladı. Arkadaşların yanına varıp
şarabı önlerine koyduğumda, bana sen de iç dediler. Ben
3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-6, sh. 60
tövbe ettim, dedim. Yine de bana içirmek için ısrar ettiler.
Aniden kulağıma yine bir ses geldi. “Yâ Ahmed! Ellerinden al,
4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 60
iç ve içtiğin bardaktan onlara da içir” diyordu. Hemen alıp içtim
şarap bal şerbeti olmuştu. Allahü teâlânın kudreti ile şarap
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 196
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 83
7) Mîzân-ül-i’tidâl cild-1, sh. 150
şerbete çevrilmişti. Orada bulunanlara tattırdım, hepsi tövbe
ettiler ve dağıldılar. Dağa çıktım, uzun müddet insanlardan
uzak durdum, ibâdet ve nefs terbiyesi ile meşgûl oldum. Nice
seneler sonra birgün kalbime “Ahmed! Hak yoluna böyle mi
giderler? Kavminden senin üzerinde hakları olan birçok insanı
8) Lisân-ül-mîzân cild-1, sh. 293
bıraktın” düşüncesi geldi. İnsanların arasına döndüm ve elime
bir odun alıp, evvelki şarap küplerini kırmaya başladım. Köyün
9) Câmi’-ü kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 293
muhtârına beni şikâyet edip, “Ahmed delirdi. Şarap küplerini
parçalıyor” demişler. Muhtâr bir adam gönderip beni evden
10) Tabakât-ül-evliyâ sh. 102
11) Keşf-üz-zünûn
çıkardı ve atların bulunduğu ahırda hapseyledi. Ben de ahırın
bir köşesine oturup ellerimi başıma koydum ve:
“Katır, şarap küpüyle dâima döner durur.
Ey gönül! Allah için sen de gel bir defa dön”
AHMED-İ NÂMIKÎ CÂMÎ
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Ali Nâmıkî Câmî
olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm)
Cerîr bin Abdullah’ın ( radıyallahü anh ) soyundandır.
Horasan’da yetişen evliyânın en büyüklerinden idi. Horasan’da
bulunan Cam kasabasındandır. 441 (m. 1049) senesinde
doğdu. 536 (m. 1142) senesi Receb ayında vefât etti. Kabri
Meşhed ile Herat arasındaki yolun tam ortasında Türbe-i Câmî
bahçesindedir.
beytini okudum. Bu sözlerimi işiten ahırdaki atlar, önlerindeki
otları yemeyi bırakıp, başlarını duvarlara vurmaya başladılar.
Gözlerinden yaşlar akıttılar. Ahırın bakıcıları bu hâli görüp
muhtâra haber verdiler. Muhtâr da gelip beni serbest bıraktı ve
özür diledi.
Ben yine dağa dönüp gittim. Nice yıllar orada kalıp, ibâdet ve
tâat ile meşgûl oldum. Bir taraftan da düşünüyordum. Ba’zı
kimselerin üzerimde hakları vardı. Acaba onları nasıl
ödeyecektim. Bu düşünceler içindeyken, kalbime şöyle bir
nidâ geldi. “Ahmed! Sen, insanı Allahü teâlâya kavuşturan
yolda iyi gidiyorsun. Allahü teâlânın lütfuna ve keremine olan
sonra, uzun boylu, şöyle şöyle şekilde, adı Ahmed olan bir
tevekkülün sebebiyle, O, senden alacaklı olanların borcunu,
genç hânekâhın kapısından girip gelir. Sen de o zaman,
nihâyetsiz hazînesinden fazlasıyla ihsân eder. Gerçekte
talebelerin içerisinde benim yerimde oturmuş olursun. Bu
rızıkların hakîkî sahibi de odur...” Bundan sonra Allahü teâlâ,
hırkayı muhakkak ona teslim eyle!”
nihâyetsiz ihsân hazînesinden benim üzerimde hakları
olanların ve bize muhabbeti olanların her birine, hergün bir
Ebû Sa’îd ( radıyallahü anh ) vefât edip aradan uzun yıllar
batman (7692) gr. buğday verirdi. Şöyle ki, alacaklılar her
geçince, Ebû Tâhir ( radıyallahü anh ) bir gece rü’yâsında,
sabah o bir batman buğdayı kilerlerinde bulurlardı. Bu buğday,
babası Ebû Sa’îd’in ( radıyallahü anh ) dostlarıyla birlikte,
o gün evdekilerin hepsine yeterdi. Hattâ misâfirleri gelse,
acele olarak bir yere gittiklerini gördü. Böyle acele ile nereye
onlara da yeter artardı. Bir zaman sonra, bana verilen ma’nevî
gittiklerini sordu. Ebû Sa’îd “Sen de gel! Evliyânın kutbu
bir işâret üzerine tekrar insanlar arasına döndüm ve onlara
geliyor” buyurdu. O da acele etmek istedi. Fakat o anda
doğru yolu göstermeye başladım. Sirâc-üs-sâirîn kitabını
uyanıverdi. Ertesi gün Ebû Tâhir ( radıyallahü anh ),
yazdığım âna kadar 80 bin kişi elimde tövbe etti.”
talebelerin içerisinde babasının yerinde oturmuş idi. Babasının
ta’rîf ettiği şekilde bir genç içeri girdi. Ebû Tâhir ( radıyallahü
Ahmed Câmî’nin ( radıyallahü anh ) oğullarından Zâhirüddîn
anh ) geleni hemen tanıdı. Ona çok izzet ve ikramlarda
Îsâ, babasının elinde 600 bin kişinin tövbe ederek doğru yolu
bulundu. Çok hürmet gösterdi. Babasının emânet ettiği hırkayı
bulduklarını bildirmiştir.
çok seviyor, bunu başkasına teslim etmenin kendisine çok zor
geleceğini düşünüyordu. Bu sırada, gelen genç (Ahmed
Kendisine sordular ki, “Biz geçmiş velilerin kitaplarını,
Câmi), “Ey efendim! Emânete riâyet lâzımdır” deyince, Ebû
kerâmetlerini okuyor ve âlimlerden dinliyoruz. Ama sizde
Tâhir ( radıyallahü anh ) buna sevinip kalktı, Ebû Sa’îd’in
meydana gelen hâller çok azında meydana gelmiştir. Bunun
kendi elleriyle astığı yerden hırkayı alıp, gelen gencin sırtına
sebebi hikmeti nedir?” Buyurdu ki: “Velîlerin çektiği bütün
giydirdi. Ahmed Câmi hazretlerine gelinceye kadar, evliyâdan
sıkıntıları çektik. Allahü teâlâ onlara ayrı ayrı verdiği
22 kişinin bu hırkayı giydikleri bildirilmiştir.
kerâmetleri, ihsân ederek, Ahmed’e hepsini verdi. Her dörtyüz
yılda, bir Ahmed’e böyle ihsânlarda bulunur ve bu ihsânları da
Ahmed-i Nâmıkî Câmî hazretleri uzun riyâzetler ve
herkes görür.”
mücâhedelerden (nefsin isteklerini yapmamak ve nefsin
istemediklerini yapmaktan) sonra, insanlar arasına dönüp, bir
Nitekim Ahmed Câmî’den dörtyüz sene sonra gelen İmâm-ı
taraftan onlara İslâmiyeti anlatırken, diğer taraftan yüzlerce
Rabbânî Müceddid-i Elf-i Sânî Ahmed Fârûkî hazretlerine de
eser yazmıştır. Âlimlerin herbirisi bu kitapları çok beğenmiştir.
Allahü teâlâ böyle ikramlar, hattâ daha büyük makamlar ihsân
Çok yüksek velî idi. Bütün mahlûkâta karşı çok merhametli idi.
eylemiştir. Bu, Allahü teâlânın husûsi bir ihsânıdır, dilediğine
Çok cömert idi. Herkese maddî ve ma’nevî iyilik ederdi.
nasîb eder. O’nun ihsânı boldur.
Sıkıntısı olanlar kendisine müracaat ederlerdi.
Huzûrunda okunan Kur’ân-ı kerîm âyetlerini, üç-dört derece
Büyüklerden Hâce Ebü’l-Kâsım isminde biri vardı. Malı, çok,
tefsîr ederdi.
hayrı da çok idi. Dâima âlimlerin ve velîlerin hizmetlerinde
Ebû Sa’îd Ebü’l-Hayr hazretlerinin, ibâdet ederken giydiği bir
hırkası vardı. Hattâ, bu hırkanın Hazreti Ebû Bekr’e âit olduğu,
elden ele, ona kadar gelmiş olduğu da söylenirdi. Ahmed
Nâmıkî hazretlerine hırkayı ulaştırması için, Ebû Sa’îd’e (
radıyallahü anh ) ma’nevî bir işâret gelmişti. Ebû Sa’îd’in (
radıyallahü anh ) oğlu Ebû Tâhir hazretleri, babasında
bulunan bu mübârek hırkayı taşımak selâhiyyetinin kendisine
verilmesini arzu ediyordu. Ebû Sa’îd ( radıyallahü anh ), keşf
yoluyla oğlunun bu düşüncesini anlayıp, sizin istediğiniz bu
selâhiyyeti başkasına verdiler” buyurdu. Orada bulunanlar bu
sözlerle ne demek istediğini anlıyamadılar. Sonra oğlu Ebû
Tâhir’e vasıyyet edip buyurdu ki: “Benim vefâtımdan çok yıllar
bulunurdu. Geçmiş evliyânın kabirlerini ziyâret eder, mübârek
rûhâniyetlerinden feyz alırdı. Hikmet-i ilâhî başına öyle bir hâl
geldi ki, bütün malı elinden çıktı. Çok muhtaç bir hâle geldi.
Kime gideceğini bilemiyor, kimseden birşey istiyemiyordu.
Yaşlı ve zayıf olduğu için, çalışıp kazanması da mümkün
değildi. Birgün sıkıntılı olarak câmide oturuyordu. Yaşlı bir zât
içeri girip iki rek’at namaz kıldı. Sonra bir köşede sıkıntılı ve
üzüntülü bir hâlde oturan Ebü’l-Kâsım’ın yanına gelip selâm
verdi. Bu nûr yüzlü ve çok heybetli bir zât idi. Heybeti Ebü’lKâsım’ı kaplamıştı. Ebü’l-Kâsım, selâma cevap verdi. Gelen
zât, “Niçin sıkıntılı oturuyorsunuz?” dedi. O da, içinde
bulunduğu durumu anlattı. Gelen zât, “Ahmed bin Ali’yi
(Ahmed Câmî’yi) tanır mısın?” dedi. Ebü’l-Kâsım, “Evet. Eski
sırayla diğerleri alırdı. Fakat, o kadar insan toplanmıştı ki,
dostumdur” dedi. O zât, “Onun yanına git. O, kerâmet sahibi
çoğuna bu sıra gelmedi. Şehre geldikleri zaman, Şeyh-ül-
bir kimsedir. Senin derdine derman olur” dedi. Ebü’l-Kâsım,
İslâm Abdullah-i Ensârî hazretlerinin konağına indiler.
ertesi gün Ahmed Câmî hazretlerinin yanına gitti. Selâm verdi.
Ahmed Câmî ( radıyallahü anh ), selâmını alıp, “Ne hâldesin?”
Herat şehrinde Abdullah Zâhid isminde bir zât
buyurdu. O da hâlini anlattı. Ahmed Câmî ( radıyallahü anh )
vardı. Senenin oruç tutması caiz olmayan beş
buyurdu ki: “Kaç gündür seni düşünüyordum. Başına bir iş
günü hâriç, otuz senedir bütün sene boyunca
gelmiş olabileceğini tahmin etmiştim. Fakat sen hiç üzülme,
oruç tutardı. Herkes tarafından tanınır, sözleri
İnşâallah, Allahü teâlâ işini kolaylaştırır. Bir çâresi bulunur. Biz
kıymetli ve dinlenir idi. Ahmed-i Nâmıkî Câmî
de duâ edelim.” Ahmed Câmî hazretlerinin bu güzel sözleri,
hazretlerinin Herat’a geldiğini haber alıp,
Hâce Ebü’l-Kâsım’ı rahatlatmıştı. Ertesi gün tekrar Ahmed
hanımına: “Elbisemi getir. Üstâd Ahmed
Câmî’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna geldi. Ahmed Câmî (
hazretlerinin büyük velî olduğunu söylüyorlar. O
radıyallahü anh ) onu görür görmez: “Allahü teâlâ senin işini
gelmiş. Bakalım hâli nasıldır?” dedi. Hanımı dedi
kolaylaştırdı. Senin bir günlük ihtiyâcın ne kadardır?” diye
ki; “Eğer onu denemek, imtihan etmek için
sordu. O da, bir günlük ihtiyâcına yetecek altın miktarını
gidiyorsan sakın gitme ki, o senin zannettiğin gibi
söyledi. Ahmed Câmî hazretleri, “Senin ihtiyâcını şu taşa
değildir. Eğer sohbetinde bulunmak, sözlerinden
havale eylediler. Hergün gelir ihtiyâcın kadar altını oradan
istifâde etmek niyetin var ise, git ve ne derse
alırsın” buyurdu. Hâce Ebü’l-Kâsım “Peki efendim” deyip
riâyet eyle. Eğer söylediklerine uymazsan ziyan
teşekkür etti ve o taşın yanına gitti. Taşın altında bir miktar
edersin.” Zâhid, “Haydi elbisemi getir! Sen böyle
altın vardı. Onu aldı. Tekrar Ahmed Câmî’nin ( radıyallahü anh
şeyleri bilmezsin” dedi. Elbisesini giyip, Ahmed
) huzûruna gidip, “Efendim. Ma’lûmunuz olduğu gibi ben
Câmi’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna gelip,
ihtiyârım. Çocuklarım da var. Ben öldükten sonra onların
selâm verdi. Ahmed Câmî ( radıyallahü anh )
hâlleri nice olur?” dedi. Bunun üzerine, “Hıyânet etmemek
selâmını aldı ve “Bize selâm vermeye niyet ettiğin
şartı ile, oğullarından hangisi gelirse, o altını alır” buyurdu.
zaman, hanımının sana ne söylediğini hatırlıyor
muydun? Söz dinler misin?” buyurdu. Zâhid,
Hâce Ebü’l-Kâsım, hergün gider ihtiyâcı kadar altını alırdı. Bu
“Söylenilen söz doğru olduktan sonra niçin
hâl, vefâtına kadar devam etti. Vefât ettikten sonra uzun yıllar
tutmayayım, niçin söz dinlemiyeyim” dedi. Bunun
oğulları gelip oradan altın aldılar, içlerinden biri hıyânet
üzerine buyurdu ki; “Geri dön. Falan mahalleye
edinceye kadar böyle devam etti. Biri hıyânet edince bir daha
git Muhammed Kassâb-ı Mervezî’nin dükkânında,
o taşın altında altın bulamadılar.
kenarda çengelde asılı olan kuzu etini satın al.
Bakkâldan da biraz pekmez ve yağ al. Kendi
Bir zamanlar, Ahmed Câmî hazretleri Herat’a gitmek istedi. Bu
elinle evine götür. Çünkü hadîs-i şerîfte; “Bir
haber tellâllar vasıtasıyla Herat ve civarında yayıldı. Genç-
kimse kendi ihtiyâcını kendi taşırsa, kibirden uzak
ihtiyâr bütün halk sokaklara döküldü. Herkes, kendisini
olur” buyuruldu. Eti pişir, tatlıyı da yanına alıp,
görmekle şereflenmek, mübârek sözlerini duyabilmek
hanımınla beraber ye. Sonra gusül eyle. Sonra,
arzusuyla yanıyordu. Bir taht yaptırarak onun üstünde
bir zamana kadar isteyip de elde edemediğin
oturmasını ve tahtı da omuzlarında taşımak istediklerini
birşey varsa, gel Ahmed Câmi’ye talebe ol. Onun
bildirdiler. Kabûl etmedi ise de, çok ısrar etmeleri üzerine
sözünden hiç çıkma!” buyurdu. Zâhid, bana
çaresizlikten kabûl etti. O zamanda bulunan en büyük
yapamayacağım şeyleri söylüyor. Ben otuz
velîlerden dört kişi, tahtın kollarından tuttular. Böylece bir saat
senedir gündüz birşey yemiyorum ki, diye
kadar gittiler. “Tahtı yere koyunuz. Size ba’zı söyleyeceklerim
düşündü. Bunun üzerine Ahmed Câmî hazretleri,
var” buyurdu. İndirdiler, “İrâde nedir, bilir misiniz?” diye sordu.
“Zâhid, neler düşünüyorsun? Haydi! Bunlar
“Siz buyurunuz” dediler, “İrâde, söz dinlemektir” buyurdu.
kolaydır. Korkma! Eğer bunları yapmak sana çok
“Böyledir” dediler. “O halde siz atlarınıza bininiz, tahtı da
zor geliyorsa Hâce Ahmed’den (Kendisinden)
diğerleri taşısınlar. Biz de sizinle aynı hizada bulunmuş oluruz”
yardım iste!” buyurdu. Zâhid kalktı ve Ahmed
buyurdu. Onlar da kabûl edip, tahtı başkalarına verdiler.
Câmî hazretlerinin söylediklerini yerine getirdi. Eti
Herkes bereketlenmek için tahta birkaç adım taşırlar, sonra
pişirdiler. Tatlı yaptılar ve yediler. Sonra hamama
gidip gusledince, şehrin dört duvarı arasında
dön. O çocuğun gözlerinin açılması için seni sebeb kıldık.” Bu
bulunan şeyler kendisine keşf olunmaya, onları
söz kalbime öyle ilham olundu ki, ağzımdan da çıkıverdi O söz
görmeye başladı. Sonra Ahmed Câmi’nin (
ve fiillerin hepsi Allahü teâlâdan idi. Ahmed’i (Beni) sadece
radıyallahü anh ) yanına geldi. Ahmed Câmî (
vâsıta kıldı.”
radıyallahü anh ) kendisine buyurdu ki; “Ahmed’in
bunda kabahati yoktur. Eğer şehrin dört duvarı
Birgün Herat’ta bulunan ba’zı âlimler, Ahmed Camî
içinde olan şeylerin keşfini değil de, dünyânın
hazretlerine geldiler. Aralarında sohbet ederlerken, söz
dört bucağı arasında bulunan şeylerin keşfini
ma’rifet ve tevhîd konusuna gelince Ahmed Camî ( radıyallahü
isteseydin, elbette o da verilirdi.”
anh ), “Siz ma’rifet ve tevhîd hakkındaki sözleri taklid ile
söylüyorsunuz” buyurdu. Onlar, “Nasıl olur. Bizim her birimizin
Ahmed-i Nâmıkî Câmî hazretleri, Herat’ta bulunduğu sırada,
zihninde, Allahü teâlânın varlığına binlerce delîl vardır. Siz ise
birgün Abdullah-i Ensârî’nin ( radıyallahü anh ) konağına
bizim bunları taklid ile söylediğimizi söylüyorsunuz” dediler.
da’vet ettiler. Ahmed Câmi’nin hizmetçisi, yola çıkmaları için
Onlara, “Eğer her biriniz onbin delîl hıfzetse, yine
ayakkabılarını önüne koydu. Ahmed Câmî hazretleri, “Bir saat
mukallidsiniz” buyurdu. “Bize bu sözünüzün doğru olduğunu
beklememiz îcâb ediyor. Bir iş var” buyurdu. Beklediler. Bir
isbât edebilir misiniz?” dediler. O da, hizmetçiye bir leğen ve
saat sonra, bir Türkmen, hanımı ve yanlarında 12 yaşlarında
üç tane inci getirmesini emretti. Ahmed Câmî ( radıyallahü anh
bulunan oğulları ile geldiler. Bu çocuğun babası dedi ki,
) incileri leğendeki suyun içine bıraktı ve “Her kim sözünde
“Efendim! Allahü teâlâ bize çok mal verdi. Bundan başka
sâdık ise, leğenin yanına gelip Bismillâhirrahmânirrahîm dese,
çocuğumuz yoktur. Bu da a’mâ olup gözleri görmemektedir.
bu üç inci tanesi bir tane olur” buyurdu. Onlar, “Bu şaşılacak
Her tarafı gezdirdik. Gitmediğimiz doktor kalmadı. Fakat hiç
bir şeydir” dediler. Ahmed Câmi “Siz deyiniz! Sıra bana
birisi bir çâre bulamadı. Biz biliyoruz ki, siz Allahü teâlâya her
gelince ben de söyleyeceğim” buyurdu. Onlar, sıra ile dediler.
ne duâ ederseniz cenâb-ı Hak lütfedip kabûl eder. Eğer,
İncilerde herhangi bir değişiklik olmadı. Sıra kendisine gelince,
çocuğumuzun göz nûruna kavuşması için duâ ederseniz çok
leğen üzerine gelerek “Bismillâhirrahmânirrahîm” dedi. O üç
bahtiyar oluruz. Tek gözleri açılsın, îcâb ederse bütün
tane inci leğen üzerinde yuvarlanmaya başladı. “Allahü
malımızı feda etmeye hazırız, ihsân ederseniz, lütfederseniz
teâlânın izni ile durunuz!” deyince inciler durdu. Birbirine
çok seviniriz. Eğer bu arzumuz yerine gelmezse,
karıştı ve deliksiz bir tane inci oldu. Hepsi hayret ettiler.
üzüntümüzden mahvoluruz.” Ahmed Câmî hazretleri bu
sözleri dinledikten sonra, “Nasıl olur? Ölüleri diriltmek, cild
Ahmed Câmî hazretleri şöyle anlatıyor: Bir zaman nefsim
hastasını iyi etmek Îsâ aleyhisselâmın mu’cizesi idi. Bu hâlde
benden zerdali istedi. “Bir yıl oruç tutarsan zerdali veririm”
Ahmed kim olur ki, bu hastalığın tedâvisini benden
dedim. Nefsim bunu kabûl etti. Bir yıl oruç tuttum. Bir yıl,
istiyorsunuz?” buyurdu. Sonra ayağa kalkıp yürümeye başladı.
tamam olunca nefsim bana seslenip, “Ben hizmetimi bitirdim.
Biraz sonra, “Biz ederiz biz” dedi. Orada bulunan herkes bu
Sen de verdiğin sözü yerine getir!” diyordu. Babamdan miras
sözü işittiler. Fakat birşey anlayamadılar. Bundan sonra
kalan bir bağım vardı. Oraya gittim. Bağda bir hayvan
hemen geri dönüp bir yere oturdu ve “O çocukcağızı bana
öldürülmüş ve karnı deşilmişti. Mi’desinde çiğnenmeden
getirin” buyurdu. Getirdiler, iki mübârek başparmağını
yutulan zerdaliler vardı. Onlardan bir tane alıp temizledim.
çocuğun iki gözüne sürüp, “Azîz ve celîl olan Allahü teâlânın
Nefsim feryâd edip, “Senin bana vermeyi söz verdiğin zerdali
izni ile açılın” buyurdu. O anda çocuğun gözleri açıldı. Parlak
böyle hayvan mi’desinden çıkarılan zerdali değil idi” dedi. Ben
ve görür oldu. Bundan sonra orada bulunan ileri gelenler
“Bu da zerdalidir. Eğer i’tirâz edersen, bunu da vermem”
dediler ki; “Efendim, birinci defa “Ölüleri diriltmek ve cild
dedim. Nefsim kabûl etmedi. “Tek bana bunu verme! Başka
hastalarını iyi etmek mu’cizesi Îsâ aleyhisselâma âittir.
birşeyde istemem dedi. Sonra birkaç tane daldan kopararak
Kendiniz için, bu yolda Ahmed kim olur ki?” dediniz. Daha
elime aldım. Dostum Ebû Tâhir’in ( radıyallahü anh ) yanına
sonra da “Biz ederiz biz” dediniz. Bu iki sözünüz arasındaki
vardım. Getirdiğim zerdalileri önüne koydum. Bana “Ahmed!
irtibâtı anlıyamadık. İzah buyurur musunuz?” Bunun üzerine
Bize vakıf zerdalisi mi getirdin?” dedi. “Vakıf değildir. Kendi
Ahmed Camî hazretleri şöyle anlattı: “Evvelki söz kendime âit
ağacımdan, kendi elimle toplayıp getirdim” dedim. “Vakıf
idi. Bundan başkasını diyemezdim. Ama sonradan bana şöyle
zerdalisi getiriyorsun, sahibiyim diye bize veriyorsun, bizi
ilham ettiler: “Ey Ahmed! Ölüleri, Îsâ aleyhisselâm mı diriltti?
görmüyor sanıyorsun” dedi. Ben edebsizlik olmasın diye
Dilsizleri ve cild hastalarını o mu iyi etti? Biz ederiz biz. Geri
susuyordum, içimden de Allahü teâlâya münâcaat edip, “Yâ
Rabbî! Sen de biliyorsun ki, bu zerdalileri, babamdan bana
“Yâ Ebâ Hüreyre! Sen insanlara benim sünnetimi
miras kalan bağdaki kendi ağacımdan toplayıp getirdim. O ise
öğret ki, kıyâmet gününde senin için parlak bir
vakıf zerdalisi olduğunu söylüyor. Bu işin doğrusunu onun
nûr olsun, önce ve sonra gelenler sana gıbta
kalbine ilham eyle!” dedim. Biraz sonra Ebû Tâhir oğlunu
etsin.” Yine buyurdu ki: “Ben insanlarla, onlar “La
çağırıp, “Git, kendi süründen bir koyun getirip kes. Açlık
ilahe illallah” diyene kadar savaşmakla
Ahmed’in başına ve beynine vurmuş, ne söylediğini bilmiyor.
emrolundum. İnsanlar bunu (Kelime-i tevhîdi)
Vakıf zerdalisini, kendi malı sanıyor. Çorba ve et pişirsinler”
söyleyince, benden kanlarını ve mallarını
dedi. Bunlar olurken ben oturuyordum. Çorba ve eti pişirip
korumuş olurlar. Ancak İslâmiyetten doğan haklar
getirdiler. Benim gönlüme, bu etten ve çorbadan yememek
bundan müstesnadır. Onların hesapları ise
geldi. Çünkü helâl değildi. Sâdece kuru ekmekten yedim. Ebû
(kalblerindekini bilen) Allahü teâlâya âittir.” Yine
Tâhir “Niçin yemiyorsun?” dedi. “Böyle hoşuma gidiyor” dedim.
buyurdu ki: “Ümmetim yetmişüç fırkaya
Israr etti. Gönlüme gelen ilhamı anlattım. Oğlunu çağırıp,
ayrılacaktır. Bunların yalnız biri Cennete girecek,
koyunu nereden getirdiğini sordu. Oğlu, “Sürü uzak gitmişti.
ötekilerin hepsi Cehenneme gidecektir.” Yine
Siz acele istediğiniz için, eti falan kasabtan aldım” dedi.
buyurdu ki: “Şefaatim, Kelime-i şehâdeti ihlâs ile
Kasabı çağırdılar. Kasab dedi ki, “Bu koyunu bekçi haksız
söyleyen, dili kalbini, kalbi de dilini tasdik eden
olarak bir yerden almış. Bana getirdi. Ben de kestim. Yarısını
kimse içindir.” Bu tür haberler çoktur. Daha
bekçi alıp gitti. Diğer yarısını da, oğlunuz gelince ona sattım”
fazlasını söylersek söz uzar. Allahü teâlâya ve
dedi. Bu hâl anlaşılınca, Ebû Tâhir başını önüne eğdi. Ben de
Resûlüne îmân etmiş olan mü’min ve i’tikâdı
kalkıp yakında bulunan mağaraya gittim. Orada bana bir
düzgün bir kimseye bu anlattıklarımız yeter. Eğer
ağlama hâli geldi. “Yâ Rabbî! O etin durumunu ona gösterdin.
buna imânı yoksa, onun sünnet ve cemâat ile
Zerdalinin de durumunu ona ihsân eyle” diye münâcaatta
zâten alâkası yoktur. Biliniz ki, Ehl-i sünnet ve
bulundum. Bu sırada Ebû Tâhir mağaraya geldi. Arkasından
cemâatin mes’eleleri (alâmetleri) çoktur. Ama
Hızır (aleyhisselâm) geldi ve “Ey Ebû Tâhir! Ahmed’in malına
onun esâsı ve kaidesi on mes’eleye dayanır. Bu
vakıf dersin. Şüpheli ete helâl dersin. Bunu kimden öğrendin?
on mes’eleyi mutlaka bilmek lâzımdır.
Ahmed’in mertebesi çok yüksektir” buyurdu. Ebû Tâhir o
zaman mes’eleyi anlamış oldu.
Ebü’l-Hasen bin Ali’nin ( radıyallahü anh )
bildirdiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm
Ahmed-i Nâmıkî Câmî hazretleri, Miftâh-ün-necât isimli
); “Sünnet ve cemâat üzere olana, Allahü teâlâ
kıymetli eserinde buyuruyor ki, “Ehl-i sünnet ve cemâatten
her bir gün için, bin nebi sevâbı yazar ve her bir
olmanın şartları hakkında çok mes’eleler vardır. Bu mes’eleleri
gün için, ona Cennette bir şehir bina eder.
bilmek, namazı, orucu, haccı bilmek gibi farzdır. Bunlar öyle
Kaldırdığı ve koyduğu her adım için ona on iyilik
farzdır ki, i’tikâd doğru olup da, namazda, oruçta ve diğer
yazar. Cemâat ile namaz kılana, her bir rek’ati
ibâdetlerde bir noksanlık olursa ve bu noksanlık kasden
için bir şehid ecri (sevâbı) yazar.” Eshâb-ı Kirâm,
olmazsa affedilebilir. (Eğer affolunmazsa, insan Cehenneme
(aleyhimürrıdvân) dediler ki, “Yâ Resûlallah! Bir
girse bile, sonunda yine kurtulur.) Fakat, Ehl-i sünnet ve
kişinin sünnet ve cemâat, üzere olduğu ne zaman
cemâat i’tikâdında bir sarsıntı olursa, bid’at sahibi olunmuş
(ne ile) bilinir?” buyurdular ki; “Şu on haslet
olur. Ve bid’at sahibini de Allahü teâlâ affetmez. İ’tikâdda
kendisinde mevcût ise (o kişinin Ehl-i sünnet ve
bid’at sahibi olan bir kimseye azâb vâcib olur. Ehl-i sünnet ve
cemâat üzere olduğu) bilinir. 1. Cemâati terk
cemâat i’tikâdına çok sarılmak ve bid’atten çok sakınmak
etmez, 2. Eshâbımı söz ile kötülemez, sövmez. 3.
lâzımdır. Bu sözlerimizin senedlerini de bildirelim ki,
Bu ümmete (Müslüman ümmete) kılıçla karşı
söylediklerimiz boş söz zannedilmesin. Resûlullah (
çıkmaz. Kılıç çekmez. 4. Kaderi tekzîb
aleyhisselâm ) efendimiz buyurdu ki:
etmez(kadere inanır), imânda şüphe etmez, 6.
Allahü teâlânın dininde münazaa (i’tirâz,
“Allahü teâlâ, halifelerime rahmet etsin.” Denildi
münâkaşa) etmez, 7. Ehl-i kıble olarak ölen
ki, “Yâ Resûlallah, sizin halîfeleriniz kimlerdir?”
kimsenin cenâze namazını kılmayı terk etmez, 8.
“Sünnetimi ihyâ edenler ve onu Allahü teâlânın
Tevhîd ehli bir kimseye günahı sebebi ile (büyük
kullarına öğretenlerdir” buyurdu. Yine buyurdu ki:
bir günah işlese bile) kâfir demez, 9. Seferde ve
hazerde (mukim iken ve yolcu iken) mest üzerine
teâlâya muhalefet etmek uygun değildir. Allahü
meshi terk etmez, 10. İyi veya günahkâr olan
teâlânın bu emrinde şüphe etmek ve bunu red
İmâmın arkasında namaz kılar ve cemâati terk
etmek de asla caiz değildir. Mü’minlerin sözünü
etmez. Bu hasletlerden birisini terkeden, sünnet
ve şehâdetini red etmek ve onları yalancı
ve cemâati terketmiş olur.” Gerek hadîs-i şerîfler
zannetmek de hiç uygun değildir. Çünkü
ile bildirilen, gerek din imamlarımız tarafından
ateşperest, putperest, yahudi gibi küfür, şirk ve
Ehl-i sünnet şiârı olarak, Selef-i sâlihînden bize
dalâlet ehli bir kimseden bu Kelime-i şehâdeti
ulaşan bu on haslete sahip kimsenin, Ehl-i sünnet
işiten bir mü’min bunu işittiğine dâir şâhidlik
ve cemâatten olduğu anlaşılır. “La ilahe illallah
ederse, bütün İslâm kadıları, o kimsenin
Muhammedün Resûlullah” diyen kimsenin, erkek
müslüman olduğuna hükmederler.” Yine Miftâh-
olsun kadın olsun, iyi olsun kötü olsun, mü’min
ün-necât isimli kitabında yazılı bir hadîs-i şerîfte,
olduğu kabûl edilir. Ona kız verilir ve onunla
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Hazreti
evlenilir. Ona mü’minlerden mîrâs düşer. Onun
Ali’ye buyurdu ki: “Yâ Ali! Altıyüzbin koyun mu
mirası da mü’minlere düşer. Ona mü’minlere âit
istersin, yahut altıyüzbin altın mı veyahut
hükümler tatbik edilir. Vefât ettiği zaman cenâze
altıyüzbin nasihat mı istersin?” Hazreti Ali dedi ki,
namazı kılınır. Mü’minlerin kabristanına defn
“Altıyüzbin nasihat isterim.” Peygamber efendimiz
olunur. Eğer Kelime-i şehâdeti kalbi ile de tasdik
( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Şu altı nasîhata
ederek gönülden söyleyip ve bu hâl üzere Allahü
uyarsan, altıyüzbin nasîhata uymuş olursun. 1.
teâlâya kavuşmuş ise, onun yeri Cennettir. Eğer
Herkes nafilelerle meşgûl olurken, sen farzları ifâ
kalbten söylememiş ise, münâfık olur. Zâhire
et. Ya’nî farzlardaki rüknleri, vâcibleri, sünnetleri
göre şehâdet söylediği için, onu mü’minlerin
müstehabları ifâ et. 2. Herkes dünyâ ile meşgûl
ahkâmına tâbi tutarlar. Eğer nifak üzere Allahü
olurken, sen Allahü teâlâyı hatırla, ya’nî din ile
teâlânın huzûruna varırsa, onun yeri derk-i esfel
meşgûl ol, dine uygun yaşa, dine uygun kazan,
(Cehennemin en aşağı derecesi) olur. Şöyle ki,
dîne uygun harca. 3. Herkes birbirinin ayıbını
Nisa sûresinin 145. âyet-i kerîmesinde meâlen;
araştırırken, sen kendi ayıplarını ara. Kendi
“Muhakkak ki münâfıklar, Cehennemin en aşağı
ayıplarınla meşgûl ol 4. Herkes dünyâyı i’mâr
tabakasındadırlar (Cehennemin dibindedirler)...”
ederken, sen dinini i’mâr et, zînetlendir. 5. Herkes
buyuruldu.
halka yaklaşmak için vâsıta ararken, halkın
rızâsını gözetirken, sen Hakkın rızasını gözet.
Kelime-i şehâdeti söyleyen bir kimseye, töhmet
Allahü teâlâya yaklaştırıcı sebep ve vâsıtaları
(zan) ve taassub (husûmet) ile, “Mü’min değildir”
ara. 6. Herkes çok amel işlerken, sen amelinin
demek için kimseye müsâade verilmemiştir.
çok olmasına değil, ihlâslı olmasına dikkat et.”
Nitekim Nisa sûresinin 94. âyet-i kerîmesinde
meâlen; “.... Size İslâm selâmı veren kimseye.
Ahmed Câmî hazretlerinin yazmış olduğu kıymetli eserlerden
Dünyâ hayatının geçici ni’met ve menfaatine göz
ba’zıları şunlardır:
dikerek sen mü’min değilsin demeyin...”
buyuruldu. Öyle ki, Kelime-i şehâdet
Enîs-üt-Tâbiîn, Sirâc-üs-sâirîn, Ravdat-ül-müznibîn ve
söyleyenlerin hepsini mü’min kabûl etmelidir.
Cennet-ül-müştakîn, Bihâr-ül-hakîka, es-Sırr-ül-mektûm,
Büyük günâhları varsa, bu sebeple kendilerine
Misbâh-ül-ervâh, Miftâh-ün-necât (Bu kitâb Farsçadır ve İhlâs
küfür ve nifak damgasını vurmamalıdır. Kendi
Vakfı tarafından neşredilmiştir), Divân.
îmânında ve onların îmânında şüphe
etmemelidir. Çünkü Allahü teâlâ, günahkârları
mü’min olarak isimlendirdi ve Nûr sûresi 31. âyeti kerîmesinde meâlen; “..... Ey mü’minler! Hepiniz
Allahü teâlâya tövbe ediniz ki, dünyâ ve âhıret
saâdatine kavuşasınız” buyurdu: Âsîlere tövbeyi
emreden (olanların îmânını kabûl eden) Allahü
Ahmed-i Nâmıkî Câmî, Miftâh-ün-necât kitabında
buyuruyor ki: Tövbe, müslüman olsun olmasın,
her akıllı kimsenin ihtiyâcı olan bir şeydir. Bir iş
yapan ve onun kötü olduğunu gören herkesin
pişman olup tövbe etmesi vâcib olur. Tövbe
etmezse, kendine zulüm etmiş olur. Allahü teâlâ
Hucurât sûresi onbirinci âyet-i kerîmede meâlen
Tövbenin, belirli bir vakit ve şarta ihtiyâcı yoktur.
buyuruyor ki; “Ey îmân edenler! Bir kavim, diğer
Bütün insanların ise tövbeye ihtiyâcı vardır.
bir kavimle alay etmesin. Olur ki, alay edilenler
İnsanların en iyisi enbiyâdır (nebiler ve
Allah indinde alay edenlerden daha hayırlıdır.
resûllerdir). Onlardan biri de Yahyâ
Kadınlar da, diğer kadınlarla alay etmesinler! Olur
(aleyhisselâm) idi ki, onun hakkında âyet-i
ki, alay edilen, eğlenceye alınan kadınlar,
kerîmede meâlen; “O, kavminin efendisi ve
kendilerinden daha hayırlıdırlar. Birbirinizi
nefsini şehvetten hapsedicidir.”buyuruldu (Âl-i
ayıplamayınız ve birbirinizi kötü lakablarla
İmrân-39). Bununla beraber yine, onlara da
çağırmayınız. Bir kimse îmân ettikten sonra,
istiğfar vâcib olmuştur. İnsanların en üstünü olan
fâsıklık ne çirkin bir addır. Kim ki bu menâhiden
peygamberler tövbeye ihtiyâç duyarsa, kimin
(yasak edilen şeylerden) tövbe etmezse, işte
haddîne düşer ki, tövbeye ihtiyâcı olmadığını
onlar zalimlerdir.” insanlar ya zâlim, veya tâib
söylesin. İnsanların en iyisi olan Peygamber
(tövbe edici) olur denildi. Tövbe etmiyen zâlimdir.
efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kalbimde
Tövbe etmiyen insanlar, kendilerini zulme ve
(envâr-ı ilâhiyyenin gelmesine engel olan) perde
fitneye attılar. Cenâb-ı Hak ile anlaşmaya sâdık
hâsıl oluyor. Bunun için her gün, 70 kerre istiğfar
kalmadılar ve ahde vefa etmediler. Bu sebeple,
ediyorum.” Ve yine buyurdu: “Allahü teâlâya
insanların çoğu zâlim oldular. Tevbe sûresi 111
hergün yüz kerre istiğfar ediyorum.” A’râf sûresi
ve 112. âyet-i kerîmelerinde meâlen buyuruluyor
23. âyet-i kerîmede Allahü teâlâ meâlen
ki: “Muhakkak ki Allahü teâlâ mü’minlerden
buyuruyor ki; “Âdem (aleyhisselâm) ile Havva
nefslerini cihâda, mallarını sadaka ve infâka
dediler ki, “Yâ Rabbî! Biz kendimize zulmettik.
sarfedenlere, karşılığında Cenneti vermekle,
Eğer sen bizi mağfiret ve bize merhamet
(bunları onlardan) satın aldı ki, onlar Allah
etmezsen, biz ziyan edenlerden oluruz.” Allahü
yolunda cihâd ederler, öldürürler, öldürülürler.
teâlâ, Ahkâf sûresi 15. âyet-i kerîmede meâlen
Onlara va’d olunan Cennet haktır ki, Tevrat, İncîl
buyuruyor ki; “İnsan kırk yaşına girdiği zaman
ve Kur’ân’da sâbitdir. Kim ki, Allahü teâlâdan
şöyle demiştir: Yâ Rabbî! Senin râzı olmadığın
sevâb taleb ederek cihâdda ahdine vefa ederse,
her şeyden tövbe edip sana yöneldim. Dînimi
niyetinde ihlâs üzere olup, riya ve şöhretten
senin için hâlis edenlerdenim ve senin emrine
kaçınırsa, Allahü teâlânın va’d-i kerîmiyle olan
mutî’lerdenim (itaat edenlerdenim).” Yûsuf sûresi
mübâyeaya (alış-verişe) mesrûr olur. Sevinin ki,
97. âyet-i kerîmede meâlen bildirildiğine göre,
bu alış-veriş sizin için büyük bir saadettir.”
oğulları Ya’kûb aleyhisselâma, “Ey bizim
babamız! Allahü teâlâdan bizim için
“Şirk, nifak ve ma’siyetlerden (günâhlardan)
günahlarımızın mağfiretini iste. Gerçekten biz
tövbe edenler, Allahü teâlâya itaat edip, ihlâs ile
günahkârlardan olduk dediler” buyuruldu.
ibâdet edenler, genişlikte de darlıkta da Allahü
teâlânın ni’metlerine hamd edenler, oruç tutanlar,
Allahü teâlâ, Tahrîm sûresi 8. âyet-i kerîmede
(ve Allah yolunda cihad edenler, ilim öğrenenler),
bütün mü’minlere hitaben meâlen buyuruyor ki;
rükû’ ve secde edenler (beş vakit namazı
“Ey îmân edenler! İşlediğiniz günahlara, ölünceye
şartlarına uygun olarak kılanlar), iyiliği (Allahü
kadar bir daha işlememek üzere nefsine nasihat
teâlâya îmân, tâat ve Resûlullahın ( aleyhisselâm
eden tâibler (tövbe edenler) gibi- Allahü teâlâya
) sünnetine tâbi olmayı) emredenler, kötülükten
tövbe edin!...” Tâiblerin (tövbe edenlerin)
(küfür ve masiyetlerden) nehyedenler, Allahü
makamı, bütün makamların en faziletlisi ve
teâlânın ahkâmının, emirlerinin hududunu
üstünüdür. Hakîkî tâib, cenâb-ı Hak katında
koruyan ve riâyet edenler var ya, işte bu güzel
(indinde) bütün halkın en azîzi, en kıymetlisi ve
sıfatlarla vasıflanmış olan mü’minleri Cennet ile
en sevgilisidir.”
müjdele.”
Allahü teâlâ onlar hakkında, Bekâra sûresinin
222. âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle buyuruyor:
“Allahü teâlâ, (günahlarına) tövbe edenleri ve
gençten daha sevgilisi yoktur.” O genç, kendi
fevahişden (pisliklerinden) temizlenenleri sever.”
nefsî arzusunu kontrol altına alır, cenâb-ı Hakkın
Tövbe, bütün mü’minlere farzdır. Nûr sûresi 31.
rızâsını kendi hevesine tercih eder. İşte onun
âyet-i kerîmede meâlen; “Ey mü’minler! Hepiniz,
kavuştuğu iyi saadet ve iyi talih budur. Hem
Allahü teâlâya tövbe ediniz! Tövbe etmekle
cenâb-ı Hak indinde ve hem bütün mahlûkat
kurtulabilirsiniz” buyuruluyor. Yûnus sûresi 63.
nazarında onun sahip olduğu üstün (izzetli) huy
âyet-i kerîmede meâlen; “(Evliyâ) onlardır ki,
budur. Gökte melekler, havada kuşlar, denizde
Allahü teâlâya îmân edip, O’na muhalefet
balıklar, çöllerde, sahralarda ve denizlerde vahşî
etmekten sakınırlar” buyuruldu. Felah ve
hayvanlar, aşağıda ve yukarıda bulunan bütün
kurtuluşların hepsi tövbededir. Her farzın belli bir
yaratıklar hepsi onu sever ve ona yakın olmak
vakti vardır. Namaz, oruç, abdest, gusül, zekât,
isterler. Onun dileğini cenâb-ı Hak yaratır, ihsân
hac ve benzeri ibâdetlerin hepsinin vakitleri ve
eder.
şartları vardır. O vakit gelmezse, o farz ilgili
kimseye farz olmaz. Halbuki, zâhiren ve bâtınen
Hikâye: Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ), yol
her verdiğin nefes için tövbe ve istiğfar sana
kesici iken tövbe etti. Malları sahiplerine geri
vâcib olur. İnsanların en büyüğü (iyisi, kıymetlisi)
verdi. Bir yahudi geriye kaldı, fakat Fudayl’ın ona
olan Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
verecek birşeyi yoktu. Yahudiye dedi ki, “Hiç
buyurdu ki: “Ey insanlar! Allahü teâlâya tövbe ve
malım kalmadı ki seni hoşnut edeyim, bana
istiğfar ediniz. Zîrâ ben, günde yüz kerre Allahü
hakkını helâl et.” Yahudi dedi ki, “Ben, bana mal
teâlâya tövbe ediyorum.” Ekseriya insanın her
vermediğin müddetçe helâl etmemeğe yemîn
verdiği nefeste bir günah bulunur. Bilhassa
ettim.” Fudayl, “Eğer benim verecek birşeyim
dünyâya rağbet edenler için bu böyledir. Bunlar
olsaydı, seninle böyle konuşmazdım” dedi.
dünyâyı severler. Dünyâyı sevenler, her günahın
Yahudi “Elini şu elbisenin altına sok, orada bir
başındadırlar. Peygamber efendimiz (
kese altın vardır. Onu çıkar bana ver ki, yemînim
aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dünyâya düşkün
yerine gelsin de, hakkımı sana helâl edeyim”
olmak, günahların başıdır.” Gerçekten bil ki, bir
deyince, Fudayl ( radıyallahü anh ) elini o
gündüz ve gece 24 saattir, insan, her saatte
elbisenin altına soktu ve bir avuç altın çıkardı ve
ortalama bin nefes verir. 24 saatte insandan
ona verdi. Yahudi dedi ki, “Bana İslâmı arzet
24000 nefes çıkar. Bu nefesleri dünyâya rağbet
(bildir)”. Ben Tevrat’ta okudum ki, ümmet-i
ve dünyâ sevgisi için verince, hepsi ma’siyet
Muhammed’den doğru ve ihlâs ile tövbe edenin
(günah) olur. Hergün onun hesabına 24000
elinde toprak altın olur. Ben senin bu
günah yazılır. O, bunu bilmez, farketmez. Hâl
söylediğinde doğru olup olmadığını bilmek
böyle olunca bak ki, istiğfar (tövbe) yapmak lâzım
istedim. Bu elbisenin altında hiç altın yoktu.
mı, değil mi? insan tövbe edince ve tövbenin
Bildim ki Muhammed’in (aleyhisselâm) dîni hakdır
şartını yerine getirince, onun bütün nefesleri tâat
ve senin tövben haktır (gerçektir).” Bunu söyledi
(ibâdet ve sevâb) olur. Şimdi bu sermâye, eğer
ve onun elinde müslüman oldu. Bunun gibi vak’a
bu zahmete değerse, tövbenin şartını yerine
(olay) çoktur. Tövbe, öyle herkesin değerini
getirirsin. Dinle ki, tövbenin şartı nedir? Tövbenin
bileceği bir sermâye değildir. Tövbe, insanların
şartı üç şeydir. Pişmanlık, dil ile özür dilemek
kurtuluşudur. Gönlün hayatı ve canın besinidir
(istiğfar) ve beden ile günahtan kaçınmak (terk).
(gıdasıdır). Âhıretin meyvasıdır. Mü’minin
Tövbenin aslı (kökü) bu üç şeyin hakîkatindedir.
sürûrudur. Günahlar demetinin şifâsıdır.
İhlâs ve doğrulukla bunları yerine getiren kimse
Hastaların yarasının merhemidir. Düşenlerin
cenâb-ı Hakkın evliyâsından bir velî olur.
yapışacağı iptir. Yolunu kaybetmişlerin rehberidir.
Sıddîklardan bir sıddîk ve ebdâllerden bir ebdâl
Söz dinleyicilerin işitme anahtarıdır. Konuşanların
olur. Çünkü herşeyin anahtarı tövbedir. Bütün
sözünün sıdkıdır. Müstekim olanların
dostlukların başı tövbedir. Nitekim hadîs-i şerîfte
istikametinin (doğruluğunun) adımıdır. Sâlihlerin
buyuruldu ki: “Cenâb-ı Hakka, tâib (tövbe sahibi)
basiret nûrudur. Allahü teâlânın azâbından
korkanların korkusunun istirahatıdır. Reca’
işlediği günaha tövbe etmesi lâzımdır. İtaat
sahiplerinin ümidinin müjdecisidir. Nitekim cenâb-
edenin, bu hâlini üstün (iyi) görmekten tövbe
ı Hak, Yûnus sûresi 63. âyet-i kerîmede meâlen;
etmesi gerekir. Ayrıca, Kur’ân-ı kerîm okuyanların
“(Evliyâ) onlardır ki, Allahü teâlâya îmân edip,
ucubdan (kendini beğenmekten), âlimin
O’na muhalefet etmekten sakınırlar” buyurdu.
hasedden, doğru yolda olanın, bu hâlini
Yine Yûnus sûresi 64. âyet-i kerîmede meâlen
kendinden bilmekten ve bütün insanların her
şöyle buyurulmaktadır: “Onlar için dünyâ
husûsta benlik his ve düşüncelerinden tövbe
hayâtında (Kur’ân-ı kerîm ile), âhırette (ihsân ile)
etmesi lüzumu hiç unutulmamalıdır. A’zâları ile
müjdeler vardır. Allahü teâlânın kelimelerinde
günah işleyip, sonra tövbe etmek, gözü, kulağı,
(sözlerinde, va’dlerinde) hiçbir değişme yoktur,
dili muhafaza etmek zor değildir. Fakat böyle
İşte bu müjde, en büyük kurtuluştur.”Şimdi sözün
olmakla beraber, tâiblerin derecesine kavuşmak
başına dönelim: Tövbenin şartı nedir? Tâib
da kolay olmamaktadır. Zira tövbe edenin, hiçbir
(tövbe edici) nasıl yaşamalıdır ki, tövbe makamı
nefesini zayi etmemesi gerekir. Kendi gönül
doğru olsun? Ve, bu sözü geçen makamlara
kıblesini, kötü işlerine bakmaya yöneltip “Ne
ulaşsın. Bunları anlatalım: Tâibin önce cenâb-ı
yaptım? Söylediğim ne oldu?” gibi düşüncelerle
Hakkın emrini gözetip, Tövbeyi cenâb-ı Hakkın
ve insaf gözüyle hareket etmelidir. “Efendisine
kitabında bildirdiği gibi yapması gerekir. Allahü
hizmette kusurlu olana mükâfat verilir mi? Azâbı
teâlâ, Tahrîm sûresi sekizinci âyet-i kerîmede
ve cezası nasıl olur?” diye düşünüp, Cehennem
meâlen; “Ey îmân edenler! Günahlarınızdan,
azâbına düşmekten korkması gerekir. Bunları
Allahü teâlâya tövbe-i nasûh ile (ölünceye kadar
düşündükçe, nedamet ateşi gönlünde yükselip,
bir daha günah işlememek üzere, nefsine nasihat
gönlü yana ve gözleri yaşlar döke ve dili feryâd
veren tövbe ediciler gibi) tövbe edin!...”
ede... Vücûdu eriye, gözünü gerekmeyeni
buyurmaktadır. Rivâyet edildi ki, âyet-i kerîmede
görmekten, kulağını gerekmeyeni işitmekten,
bildirilen tövbe-i nasûh, kulun geçmişte işlediği
dilini söylememesi gerekeni söylemekten
günaha pişman olması ve bundan sonra da o
muhafaza ede. Kötü arkadaşı terk ede.
günaha dönmemeye kat’î olarak karar vermesidir.
Gidilmemesi gereken yerlere gitmekten,
Yine bildirildi ki, tövbe-i nasûh dört şeyi kendinde
alınmaması gerekeni almaktan sakına. Bütün
toplar. 1. Lisan (dil) ile istiğfar, 2. Günahı işleyen
a’zâlarını, kulluk bağı ile bağlı kıla. Hoşnut
a’zâ ile günahı terketmek (pişman olmak), 3. Bu
edebileceği her hasmını hoşnud ede. Tam hasret
günahı bir daha hiç işlemeyeceğine kat’î olarak
ve nedametle ve kalbinde tam bir korku ile
karar vermek, 4. İnsanı günah işlemeye
devamlı, acaba benim bu hatâ ve zulümlerim
sevkeden kötü arkadaşlardan uzaklaşmaktır.
affolur mu, yoksa affolmaz mı? Bana ne
Kalb pişman olmalı, dil duâ etmeli, yalvarmalı,
muâmele yaparlar? Af mı ederler, yoksa azâb mı
a’zâ da günahdan çekilmelidir. Nasûh’un yaptığı
ederler? diye düşüne. Bir nefesini korkuyla, diğer
tövbe gibi tövbe etmelidir. Üstâd İmâm Ebû Bekr
nefesini ümidle geçire. Gece-gündüz Allahü
Surbânî’nin ( radıyallahü anh ) tefsîrinde yazıyor
teâlânın işiyle meşgûl ola. Her vakitte dilini Allahü
ki, “Bu Nasûh, yol kesicilikten tövbe etmiş bir
teâlânın zikri ile ıslata. Bilhassa ba’zı zamanlarda
kimse idi. Tövbe edip herkesin hakkını geri verdi.
yapılacak ibâdetlerin husûsiyeti vardır. Nitekim
Herbirini hoşnut etti. Hiç malı kalmadı. Biri gelip
Allahü teâlâ Tâhâ sûresi yüzotuzuncu âyet-i
hakkını istedi üzerindeki peştemalı çıkardı. Orada
kerîmede meâlen; “... Rabbinin (celle şânüh)
bir akarsu vardı. O akarsuyun içine oturdu.
tevfîk ve hidâyetine hamd edici olduğun hâlde,
Peştemalı o kimseye verdi. Allahü teâlâ bize
güneşin doğmasından önce (sabah namazını),
bildirdi ki; Tövbeyi, Nasûh’un yaptığı gibi yapınız.
güneş batmazdan önce (ikindi namazını),
Ve her alacaklınızı mümkün olduğu kadar hoşnut
gecenin bir kısım saatlerinde (akşam ve yatsı)
ediniz. Geriye kalanı, ben kendi hazinelerimden
namazlarını ve gündüzün etrâfında da (öğle)
hoşnut ederim.” Her makama göre ayrı ayrı tövbe
namazını kıl ki, Allahü teâlâ senden râzı ola”
etmek lüzumunu çok iyi bilmelidir. Âsî olanın
buyurmaktadır. Yine Nûr sûresi otuzaltıncı âyet-i
kerîmede meâlen buyuruldu ki; “... (O
etmelidir. Namaz vakti gelince, vaktin evvelinde
mescidlerde), sabah ve akşam Allahü teâlâyı
kalkıp namaza hazırlanmalıdır. Vaktin evvelinde
tesbih ve farz namazlar eda olunur.” Yine Bekâra
mescide gelmelidir. Geçmiş namazını kaza
sûresinin 238. âyet-i kerîmesinde meâlen
etmelidir. Cemâat toplanınca, cemâatle namazı
buyuruluyor ki; “Farz namazları, vakitlerine,
kılmalıdır. Mühim bir işi olmazsa, mescidde kalıp
şartlarına ve erkânına riâyetle eda etmeye devam
cenâb-ı Hakkı zikretmelidir, ilim sahibi değilse, bir
ve muhafaza edin. Hâsseten salât-ı vüstâya
âlimin yakınında oturup, ilim dinleyip,
dikkat edin.” Salât-ı vüstâ, beş vakit namazdan
öğrenmelidir. Âlimlerle çok oturup kalkmalı, çok
birisidir ki, hangisi olduğu hakkında çeşitli
lüzumlu olmadıkça onlardan ayrılmamalıdır.
rivâyetler vardır. Ba’zı âlimler dediler ki, salât-ı
vustâ, beş vakit namazın içinden, hangisi olduğu
Üzerine farz olan ilimden bir mes’eleyi
bildirilmeyen birisidir ki, kadir gecesinin,
öğrenmesi, ona, bütün dünyâdaki kesblerin
Ramazân-ı şerîf ayında ve duâların red
hepsinden yapacağı ve ele geçireceği altın ve
olunmadığı icabet saatinin, Cum’a gününde
gümüşlerinden daha iyi ve üstündür. Tâib ve tâib
gizlendiği gibi, namazın hangisi olduğu da
olmıyan herkese, ilim öğrenmekten daha iyi hiçbir
bildirilmemiştir.
şey yoktur, işlerin hepsi, ilim ile doğru olur ve
ilimsiz hiçbir iş yapılmaz. Nitekim Resûl
İblîs aleyhillâne, nafileler vasıtasıyla tâibin
aleyhisselâmdan, “İşlerin hangisi üstündür” diye
farzlarını kusurlu hâle getirir. Ey insanlar kendi
üç kerre suâl olundu. Her seferinde “İlimdir” diye
ahvâlinizi gözetiniz. İblîs aleyhillâne, birçok
buyurdu. Dediler ki; “Yâ Resûlallah! (
kimseleri yoldan çıkarmağa çalışmaktadır. Tâib,
aleyhisselâm ) Biz size işten soruyoruz, siz bize
her vakit için yeni abdest almalıdır ki, şeytan
ilimdir, buyuruyorsunuz. Hikmeti nedir?” Buyurdu
ondan kaçsın ve onun ibâdete meyli artsın.
ki: “Çünkü hiçbir iş, ilimsiz doğru olmaz ve onsuz
Böylece Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm )
hiç kıymeti olmaz.” öyle ise, tâib eziyet çekip
sözü ile amel etmiş olur. Nitekim “Abdestini
çalışmalıdır ki, yaptığı ziyan olmasın. İlim ile
tazeleyen kimse için, Allahü teâlâ mağfiretini
meşgûl olmak gerekir, ilmin ve ibâdetin aslı iki
yeniler” buyuruldu. İnsan öyle olmalıdır ki,
şeyle olur. Gönül diğer şeylerden tamamen
Cemâatle namazı hiç terketmesin. Cum’a’da hiç
kurtulmalı ve mi’de de boş (aç) olmalıdır. İhlâs ile
kusur etmesin. 12 kilometre bile gitmek gerekse
ibâdet de, bu ikisi ile olur. Kimin dünyâya arzu ve
gitmeli, ekseri hâlde evi mescid olmalı, oturunca
isteği olursa, ondan hiçbir şekilde ihlâslı bir iş
yüzü kıbleye karşı oturmalıdır. Bakmak
zuhur etmez. Kimin mi’desi dolu (tok) olursa ve
mecbûriyeti olan anne-baba, çocuk, hanım gibi
dünyâ işi yaparsa, asla nefsânî arzuları yok
kimseleri yoksa, sabaha kadar mescidde
olmaz. Onun cenâb-ı Hakkın dergâhında
olmalıdır. Güneş doğup işrak vakti gelince, kalkıp
haysiyeti olmaz. Nefsin arzuları, ancak,
12 rek’at namaz kılmalı ki, bu Duhâ namazıdır.
dünyâdaki mübahların fazlasından diğer
Eğer fevt olmuş, ya’nî kazaya kalmış bir farz
insanların haramdan sakındığı gibi sakınmakla ve
namazı varsa, bu namazı kaza niyeti ile kılmalı,
nefse rahatlık veren her şeyden uzak olmakla ve
ondan sonra helâl rızık kesbi (kazancı) ile meşgûl
kötü iş, kötü yer ve kötü yârı terk etmekle ve kötü
olmalıdır. Başkasının nasîbi (beslenmesi) için
düşünce, fesatlık, buğz, hased, kin, ucub, buhl
çalışırsa, bu kesb daha iyi olur. Dünyâ niyeti
(cimrilik) gibi husûsları kalbden çıkarmakla yok
varsa kazandığını dünyalığa harceder. Dünyâ
olur. Her işin bir aslı vardır. Bir insanın itaatli kul
niyeti yoksa, kesbi helâldir. Hesabını vereceğini
olmasının aslı dört şeyledir. Birincisi, uzun emelli
ve cenâb-ı Hakkın, “Niçin yaptın? Ne yaptın?”
olmamak, ikincisi, cenâb-ı Hakkın va’dinden emîn
gibi sorularına cevap vereceğini bilmelidir.
olmak, Üçüncüsü, cenâb-ı Hakkın taksimine,
Topladığı malı cenâb-ı Hakkın râzı olduğu işlere
verdiğine (rızıklara) râzı olmak. Dördüncüsü,
harcamalıdır. Gönlünü (kalbini) dağıtmayıp,
mi’deyi haramdan korumaktır. Kim bu dört şeyi
toplamalıdır. Cömert olmalıdır. Cimriliği terk
muhafaza ederse ve yerine getirirse, bütün
mücâhedeleri yerine getirmiş olur. Nefsini itaat
mücâhedesi yapınca, Allahü teâlâ da onu kendi
altına almış olur. Nefsin hassaları işe yarar hâle
lütuf ve kerem deryasından nasîbsiz bırakmaz.
gelir. Tâib bir vücut, yeni eğerlenmiş at gibidir.
Affedilen tâib (tövbe edici), Allahü teâlânın seçtiği
Eğer atın eğeri ve gemi, gerektiği gibi doğru
ve beğendiği kimsedir. Onun gönlü, cenâb-ı
yapılmışsa, harb yerinde her bakımdan işe yarar.
Hakkın nazargâhıdır. İlim öğrenip, riyâzet çekip,
Hem keşf işinde, hem ganîmette, koşmak için ve
kendi nefsinin hevâsını terk edip, Allahü teâlânın
hem hezimette kaçmak için işe yarar. Eğer at,
rızâsını istemiştir, iki cihanın sahibi cenâb-ı
riyâzet (terbiye) ve gem görmemişse, işe
Hakkın rahmet ve ihsânı, yarattığı bir kulundan
yarayacağı yerde serkeşlik (huysuzluk) eder.
az olmaz. Cenâb-ı Hak söz veriyor ve Şûra
Hem kendi kanının dökülmesine, hem de bütün
sûresinin 25. âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle
süvarilerin kanının dökülmesine sebep olur.
buyuruyor: “Allahü teâlâ kullarını, işledikleri
Nitekim Fir’avn’ın atı böyle yapıp, Fir’avn ile
günahlara pişmanlıkla yaptıkları tövbelerini kabûl
beraber suda boğularak helak oldu. İnsan,
eder ve dilediği kimsenin (büyük ve küçük)
riyâzetle adam olur ve riyâzet, nefsin arzularının
seyyiâtını (kötülüklerini, günahlarını) affeder.”
kahrolmasıdır. Allahü teâlâ bize nefsin arzularını
Yine Allahü teâlâ, Furkân sûresi 70. âyet-i
kahretmeyi emretti. Nâziât sûresinin 40 ve 41.
kerîmede meâlen; “(Günahına) tövbe eden,
âyet-i kerîmelerinde meâlen buyuruldu ki; “Nefsini
Allahü teâlâya ve Resûlüne îmân eden, (İslâmın
hevâ ve şehevâttan nehyeden kimsenin, menzil
erkânı üzerine) sâlih amel işliyen kimselerin
ve karargâhı Cennettir.” Nefsinin istekleri peşinde
günahlarını, Allahü teâlâ sevâba tebdil eder
olan kişinin vücûdu köpek misâli gibidir. Hadîs-i
(çevirir)” buyuruyor. Cenâb-ı Hak, tâiblere (hakîkî
şerîfte buyuruldu ki; “İnsanlar, ya âlim veya
tövbe edenlere) bu müjdeyi vermiştir. Biz de,
müteallimdir (talebedir). Bu ikisinden olmayanda
tövbe işinde ve cenâb-ı Hakkın râzı olduğu
hayır yoktur.” ilmi olduğu hâlde onunla amel
işlerde tembel olmayalım. Tövbe etmek se’âdet
etmiyen, nefsinin arzuları ile iş gören kimse
alâmetidir. Tövbe eden, tövbenin şartlarını yerine
hakkında, A’râf sûresi 176. âyet-i kerîmede
getiren, yukarıda anlattığımız vasıfları ele geçiren
meâlen buyuruldu ki: “... Bu kimsenin hâli;
kimsenin geçtiği topraklar, diğer topraklara karşı
koğsan da, kendi hâline bıraksan da, dilini
övünür. O kimsenin oturduğu yer, diğer yerlere
çıkartıp soluyan köpek gibidir...” öyleyse akıllı şu
karşı övünür. Tâib, bir dereden, nehirden veya
kimsedir ki, bu ikisinden biri ya’nî âlim veya
denizden geçerse, ihlâs, tövbe, safavet ve gönül
talebe olur. İlim bilmeyen, ilim öğrensin ve bunun
sıdkı ile Besmele çekse, o sular, kıyâmete kadar
sıkıntısını çeksin. Böylece, Resûlullahın
onun için sevâbı ona âit olmak üzere tesbîh ve
buyurduğu hayırsız olmasın. Nefsin hâkim olduğu
tehlîl ederler ve cenâb-ı Haktan onun için af talep
vücut, köpekten daha fenâdır. Mücâhedeler ve
ederler. Onu aydınlatan güneş, ay ve yıldızlar da,
riyâzetler, nefsi terbiye etmekte çok te’sîrlidir.
onun için istiğfar ederler. Cenâb-ı Hak, onu halkın
Köpek terbiyecileri, azgın köpeği terbiye ederler.
gönlünde tatlı (sevimli) kılar. Göklerdeki melekler,
Köpek de, birkaç gün içinde onun emrine uyar.
onun için istiğfar ederler. Onu, seçilmiş kimselerin
Av ve gösteri zamanında sahibinden ayrılmaz ve
gönlüne sevgili kılarlar, ölürken beşaret bulur
sahibine tam itaat eder. Köpek itaat eder hâle
(müjdelenir). Kabir ona Cennet bahçelerinden bir
gelince, koştuğu zaman onun öldürdüğünü canlı
bahçe olur. Kıyâmette yüzü ak olarak haşr olur.
olarak kabûl ederler. Onun yanlışını doğru olarak
Sırat’tan kolay geçer. Hesabı ihsân ile kolay
kabûl ederler. Avı bulamazsa, özrünü kabûl
geçer. Cennette yüksek derece bulur. Tövbe
ederler. Avı bulur ve tutarsa, iltifâta mazhar olur.
cevheri, herkesin ele geçireceği birşey değildir. O
Yaşadığı müddetçe, bakıcıları ona hizmet eder.
öyle bulunmaz bir incidir ki, herkes onun değerini
Birkaç gün eziyet çeken ve biraz hüner sahibi
bilemez. Tövbesi sebebiyle yüzbinlerce
olan köpeğin hâli böyle olursa, ilim sahibi olan
günahkârı affederler.
müslümanların hâlini düşünmelidir. İnsan, tövbe
ederek nefsin arzularını yok edip, ilim ve ibâdet
Bir kimse tövbekârların makamına ulaşamazsa,
bizden bir dervişe geçse veya birkaç kuruş
tövbeden ümidini kesmemelidir. Tâibleri kendine
paramız ziyan olsa, rüzgâr ağaçlarımızdan birkaç
dost edinmelidir. Onlarla oturup kalkmalıdır ki,
meyva düşürse veya su götürse, o kadar hasret
cenâb-ı Hakkın rızâsına muvafık (uygun) hâle
ve nedamet çekiyoruz ki, onun üzüntüsü günlerce
gelsin. Nitekim cenâb-ı Hak, Bekâra sûresi 222.
sürüyor. Hâlimiz ve yolumuz böyle iken, bir de
âyet-i kerîmede meâlen; “Allahü teâlâ
kalkmış, biz salah ehliyiz diyoruz. Dünyâ (hâşâ)
(günahlarına) tövbe edenleri sever ve fevâhişden
ma’bûdumuz olmuş. Şu hadîs-i şerîfi hiç unatma
(pisliklerden) temizlenenleri de sever” buyuruyor.
ki, böylece kalbini dünyâya yöneltmekten
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:
vazgeçip, cenâb-ı Hakka çeviresin. Peygamber
“İbâdetlerin başı hubb-i fillah (sevdiğini Allah için
efendimiz ( aleyhisselâm ) “Yâ Rabbî, bana rızık
sevmek) ve Allahü teâlânın bütün dostlarını
ver!” diye duâ eden bir köylüye rastladı. Buyurdu
sevmektir.” Tâiblere ve bütün mü’minlere iyilik
ki: “Ey köylü! Allahü teâlânın ezelde senin için
dilemelidir. Onlara duâ etmelidir. Şundan dolayı
takdîr etmiş olduğu rızkı mı istiyorsun?” (o kimse)
ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “Bir
“Evet” dedi. Bunun üzerine Resûlullah (
kimse erkek ve kadın mü’minler için günde 25
aleyhisselâm ): “Kim Allahü teâlânın kendisi için
kerre istiğfarda bulunursa, Allahü teâlâ, onun
takdîr etmiş olduğu rızkı (endişe ederek) isterse,
kalbinden gıll (kin) ve hasedi giderir. Bu günde
Allahü teâlâyı itham etmiş olur. Kim de Allahü
onu, ebdâllerden yazar. Kıyâmet günü, o kimse
teâlâyı itham ederse, kâfir olur. Sen Allahü
için, bütün mü’min ve mü’minelerin hepsi, “Yâ
teâlânın ihsânından iste!” buyurdu. Ama biz işi
Rabbi! O bizim için istiğfarda bulunurdu. Sen de
kolaya aldık ve ne söyliyeceğimizi
onu mağfiret et” derler ve böyle söylemiyen bir
düşünmüyoruz. Gaflet ve sefâhet atına dizgin
kimse kalmaz.” Yine Resûlullah ( aleyhisselâm )
takmışız. Bizi hep kötü arkadaşa götürmektedir.
buyuruyor ki: “Abdestli olarak uyu! Eğer ölürsen,
Birisi kalkıp diğer birine yardım ve hizmet etse,
şehîd olarak ölürsün, küçük büyük herkese
ona teşekkür ederler ve o kimse, ona ve
hürmet göster!” Sen saadet hangisinde olduğunu
evlâtlarına yardım eder. Eğer bir kimse insanların
bilmezsin. Tövbe ile kabre giren, annesinden yeni
kapısından cenâb-ı Hakkın dergâhına dönerse ve
doğmuş gibidir. Nitekim Resûlullah efendimiz
tövbe ederse, binlerce insan ve cin şeytanları
buyuruyor ki: “Tövbe eden, günah işlememiş gibi
ortaya çıkıp onu aldatmağa çalışır. Ey temiz kalbli
olur.” Muslihlerin (ıslâh-ı nefs etmişlerin) ve
kimse! Ne oldu da kendini sıkıntıya atıyorsun?
tâiblerin arasında olursan ve başka hiçbir iyilik
Bizim kayyûm olan Rabbimiz vardır ve bütün
olmasa bile, sonunda sende bir nedamet peyda
halkın rızkını vericidir. Bu dünyânın ötesinde,
olur. Kendini tekdir edersin. Emîr-ül-mü’minîn Ali
âhıret vardır. Bütün dost ve düşman orada hazır
( radıyallahü anh ) buyurur: “Pişmanlık tövbedir.”
olacaklardır. Orada mahcûb olma. Asıl
mahcubluk kıyâmet gününde olacaktır. Esas
İnsanlar, yaptıkları hatalı işlere pişman olurlar ve
ihsân oradaki, mahrûm kalma da oradakidir. Allah
âhıret işlerine rağbet ederlerse, dünyâ işlerinden
ve hesâb zorluğu korkusundan dolayı gözden
kalbleri soğur. Resûlullah ( aleyhisselâm )
çıkan bir damla yaş, dünyâ ve içindeki herşeyden
buyurdu ki: “Bir kimse dünyâdan kaçırdığı birşeye
daha iyidir. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm )
esef ederse (üzülürse), Cehenneme bin yıllık yol
buyurdu ki: “Gözleri Allah korkusundan ağlıyan
yaklaşmış olur. Âhıretten kaçırdığı birşey için
kimseye, Allahü teâlâ Cehennemi haram kılar ve
esef ederse, Cennete bin yıllık yol yaklaşmış
onu Cennete sokar. Cennette onun için iki bostan
olur.” Bunun ma’nâsını iyi anlamalı. Aklı başa
vardır” buyurdu ve “Kıyâmet gününde hesap için
toplamalı, insaf etmeli, cenâb-ı Hakka kimse hile
Allahü teâlânın huzûrunda duracağından
yapamaz. Binlerce ilim meclisini kaçırdık.
korkarak, O’na muhalefeti terkeden ve O’na
Binlerce hayırlı işi kaçırdık. Biliniz, boş ve gıybet
itaate yönelen kimse için, iki Cennet vardır.”
dolu sözleri kulağımız dinliyor. Hiçbirine
(Rahmân-46) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu.
pişmanlık duymuyoruz. Eğer bir parça ekmek
Onu Cennetin kısımlarından olan Âdn Cennetine
indirirler, onun Cennette iki bahçesi olur, biri
çekilmesin. Kur’ân-ı kerîmde bu hâl bildirilmektedir. İnsana
dünyâdan daha iyidir. Şu âyet-i kerîmede
ulaşan her felâket, kötü arkadaş sebebiyle gelir. Ondan çok
meâlen; “Kıyâmet gününde hesap için Allahü
uzak durmalıdır. Arkadaşın iyiliği veya kötülüğü, mutlaka, asıl,
teâlânın huzûrunda duracağından korkarak, O’na
neseb, akrabalık gibi sebeblere bağlı değildir. Eshâb-ı Kehf’e
muhalefeti terkeden ve O’na itaate yönelen kimse
yakın olup, onlardan ayrılmayan Kıtmir isimli köpek, Kur’ân-ı
için iki Cennet vardır” buyuruldu (Rahmân-46).
kerîmde onlarla beraber zikrolundu.
Nebi (aleyhisselâm) buyurdu ki: “Allahü teâlâ
Mûsâ aleyhisselâma yüzbinkırk kelime (söz)
İyi arkadaş, insanı derekelerden (aşağılıklardan) derecelere
söyledi. (Bu sözlerin üstünlüğü, kıymeti yanında)
(yüksekliklere) ulaştırır. Kötü arkadaş ise, bunun tersini yapar.
insanların sözlerini işitince onlara hiddetlendi.
Mûsâ aleyhisselâmın Allahü teâlâ ile
mükâlemesinde (konuşmasında) Allahü teâlâ ona
buyurdu ki, “Yâ Mûsâ! Dünyâda iş yapanlar (amel
işleyenler) içinde en çok sevdiğim kimse, zâhid
olanlardır. Bana en çok yaklaşan kimse, haram
kıldıklarımdan kaçınan kimsedir. Bana en çok
sevgili olan âbid, bana ibâdet ederken benim
korkumdan ağlıyan kimsedir.” Mûsâ aleyhisselâm
dedi ki; “Yâ Rabbî! Sen onlar için ne hazırladın?
Onlara karşılık, mükâfat olarak ne vereceksin?”
Allahü teâlâ buyurdu ki, “Zâhidlere Cenneti
mübah kılarım. Orada nereyi isterlerse oraya
inerler (Diledikleri yerlere girerler, otururlar).
Haramlardan sakınanlara (vera’ sahiplerine)
gelince, onları hesaba çekmekten haya ederim
Herkes ile arkadaş olma! Konuştuğun kimselerin akıl ve
anlayışlarına uygun konuş. Tekebbür etme! Sırrını kimseye
söyleme! Herkesin sözüne aldanma! insanların sözlerine
değil, işlerine bak! Kendi kendisine faydası olmayan kimseden
çok sakınmalıdır. Nerede kaldı ki, onun başkasına fâidesi
olsun. Kötü bir kimse ile arkadaş olan iyi bir kimse, eğer onu
kendisine çevirip iyi yapabilirse ne a’lâ, eğer bunu yapamaz,
kendisi de ona benzer ve onun gibi olursa, o zaman çok
fenâdır.
Tasavvuf büyükleri, öyle zâtlardır ki, günahkâr, serseri, hırsız,
bid’at sahibi, yolunu şaşırmış v.s. kimseleri kendilerine
benzetir, düzeltirler. Bu Allah adamlarının, kendilerine has
güzel koku ve renkleri olur. O kokuyu ve rengi tadan, onlara
benzer.
ve onları hesapsız olarak Cennete sokarım,
Kendi zan ve kafasına göre davranarak, başkalarını
ibâdetlerinde benim korkumdan ağlıyanlara
düzeltmeye çalışmak, çoğu zaman fayda yerine zarar hâsıl
gelince; onlar için, hiç kimsenin kendileriyle
edebilir. Bunun için çok dikkatli ve uyanık olmalı, bir kimsenin
beraber olamıyacağı (başkalarına nasîb
saadetine vesile olayım derken, o kimsenin -hattâ kendinin
olmayan) Refîk-ül-a’lâ (en iyi dostluk, en
bile- felâketine sebep olmamalıdır.
üstünlük) mertebesi vardır. Zîrâ, Resûl
aleyhisselâm diğer bir hadîs-i şerîflerinde
Tanıştığınız, görüştüğünüz, beraber olduğunuz kimsenin iyi
buyuruyor ki; “Ey insanlar! Allahü teâlâya tövbe
arkadaş mı, kötü arkadaş mı olduğunu anlamakta dikkat
ve istiğfar ediniz! Zira ben, günde yüz kerre
edilecek husûs ve ölçü şöyledir: Gördüğünüz, görüştüğünüz,
Allahü teâlâya tövbe ediyorum.”
beraber olduğunuz, birlikte oturup kalktığınız kimse, sizin
Allahü teâlâyı hatırlamanızı ve unutmamanızı, O’nu dil ve
Ahmed-i Nâmıkî Câmî hazretleri, Miftâh-ün-necât isimli
gönül ile anmanızı sağlıyor, bunu tazeliyor ve kalbinizi uyanık
kıymetli kitabının son faslında buyuruyor ki; “İyi bir arkadaş, iki
tutuyorsa, işte o iyi arkadaştır. Ama beraber olduğunuz kimse,
cihan için de büyük saadettir. Maksada çabuk ulaşmayı
Allah korusun cenâb-ı Hakkı ve O’nun zikrini size
sağlar, insanlar birlikte yaşarlar ve arkadaşsız olamazlar.
unutturuyorsa, gerçekten bil ki, o kimse kötü arkadaştır.
Babamız olan Âdem aleyhisselâm, en güzel yer olan Cennette
Ondan sakınmak elbette çok lâzımdır. (Ondan, yırtıcı
bulunduğu hâlde, kendisine insan olarak bir arkadaş
arslandan kaçar gibi hattâ daha çok kaçmalıdır. Çünkü
gerektiğini hissetti ve bunu istedi. Onun sol kaburga
arslanın yapacağı, olsa olsa canını almaktır. Arslan insanın
kemiğinden Hazreti Havva vâlidemiz yaratıldı.
canını alabilir, onu öldürebilir. Fakat îmânına zarar veremez.
İyi arkadaşa sahip olunca, çok hamd etmeli ve hep iyi
kimselerle beraber bulunmalıdır ki, kıyâmette pişmanlık
Kötü arkadaş ise, insanın hem îmânının ve hem de canının
gitmesine, onun ebedî felâketine sebeb olur.”
Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) yedi yaşında iken babası vefât
etti. Onu, dayısı Mensûr Betâihî, husûsî bir ihtimâm ile
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 321
2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 797
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 189
4) Nefehât-ül-üns trc. sh. 392
büyüttü, ilim öğretti. Önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Kur’ân-ı
kerîm hocası Abdülmelik Harnutî’dir ( radıyallahü anh ).
Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Ben Henüz yedi
yaşında idim. Allahü teâlânın zâtına ve sıfatlarına âit bilgilerde
ma’rifet sahibi olan hocam Abdülmelik Harnutî’yi ziyârete
gittim. Bana vasıyyetinde bildirdi ki, “Yâ Ahmed! Sana şu
diyeceğim şeyleri hafızanda tut, ezberle ve hiç unutma!” Ben
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 980
de, “Peki efendim” dedim. Buyurdu ki: “Başkalarına iltifât edip
gezen, hedefine varamaz ve hakîkate kavuşamaz. Şüpheden
6) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 122
kurtulamıyanın, dünyevî düşünenin, nefsî arzularının peşinde
olanın; felaha, hidâyete kavuşması düşünülemez. Bir kimse,
kendi kusurunu, noksanını bilmiyorsa, onun bütün zamanı da
noksan geçer.” Bu kıymetli sözleri hemen ezberledim. Bir yıl
AHMED RIFÂÎ
Evliyânın büyüklerinden. “Vilâyet-i Uzmâ” sahibi, dörtler diye
isimlendirilen kutublardan biridir. Peygamber efendimizin (
aleyhisselâm ) soyundan olup, seyyiddir. İsmi, Ahmed bin
Sultân Ali bin Yahyâ bin Sabit bin Ebü’l-Fevârîs Hazım Ali bin
Ahmed Murtezâ bin Ali İşbilî bin Rüfâe Hasen bin Mehdî bin
Muhammed bin Hasen bin Ahmed Sâlih bin Mûsâ bin İbrâhim
Murtezâ bin Mûsâ Kâzım bin Ca’fer-i Sâdık bin Muhammed
Bâkır bin Ali Zeynel Âbidîn bin Hüseyn bin Ali bin Ebî Tâlib’dir
(r.anhüm). Ahmed Rıfâî hazretleri, Benî-Rufâe kabilesine
mensûp olduğu için, kendisine Rıfâî denilmiştir. Anne
tarafından da nesebi, Hazreti Hâlid bin Zeyd Ebû Eyyûb-elEnsârî’ye ( radıyallahü anh ) dayanır. Bunun için kendisine,
“Ebü’l-Alemeyn (iki sancak sahibi) künyesi verilmiştir. Ebü’lAbbâs da denir. Bu künyenin kendisine verilmesi, nesebinin,
Hazreti Fâtıma vâlidemiz sebebiyle Peygamber efendimize (
aleyhisselâm ) ve “Mihmandâr-ı Resûlullah” olan Hazreti Hâlid
bin Zeyd’e dayanması sebebiyledir.
Ahmed Rıfâî hazretlerinin dayısı, büyük âlim Mensûr (
radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Birgün ma’nevî âlemde
Peygamber efendimizi gördüm. Bana, “Ey Mensûr! Kız
kardeşin, kırk gün sonra Ahmed isminde bir çocuk dünyâya
getirecek. Bu çocuğu, Aliyyül Kâri Vâsıtî’nin terbiyesine teslim
et. Bu zât, Allah indinde azîzdir, sakın ihmâl etmeyiniz”
buyurdular. Tam kırk gün sonra Ahmed dünyâya teşrîf etti.”
Doğumu 512 (m. 1118) senesinin Receb ayının ilk yarısının
bir Perşembesine rastladı. Yine burada 578 (m. 1182) senesi,
Cemâzil-evvel ayının 22. Perşembe günü, ikindi vaktinde,
altmışaltı yaşında iken vefât etti.
bu sözlere göre amel ettim. Bir yıl sonunda kendisinden yine
nasihat istediğimde buyurdu ki: “Hakîkî âlimleri, evliyâyı
tanıyâmamak çok kötüdür. Tabibin hasta olması ne fenâ, akıllı
kimsenin câhil kalması ne kötüdür.”
Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ), çocukken bir grub evliyânın
yanından geçiyordu. Hepsi kendisine bakıyorlardı. Birisi; “La
ilahe illallah Muhammedün Resûlullah, bu mübârek ağaç
(çocuk) büyümeye başladı” dedi. İkincisi; “Biraz sonra
dallanır”, üçüncüsü; “Kısa zamanda gölgesi etrâfı doldurur”,
dördüncüsü; “Çok geçmeden meyve verir ve ay gibi etrâfa
ışıklarını salar”, beşincisi; “Yakında, insanlar onun
kerâmetlerini, fevkalâde hâllerini görürler. O, insanların
hacetlerini (ihtiyâçlarını) istediği kimse olur”, altıncısı; “Pek
kısa zamanda şânı pek yücelir”, yedincisi; “Onun talebeleri
pek fazla olur” dediler.
Ahmed Rıfâî’yi ( radıyallahü anh ), dayısı, bir müddet sonra
Vâsıt şehrine, büyük âlimlerden ilim öğrenmek üzere
gönderdi. Vâsıt’a göndermesinin sebebi, rü’yâda
Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) emr-i şerîfleri olmuştur.
İslâm âlimleri umûmiyetle Vâsıt’a gelir, talebelere ders
verirlerdi. Büyük âlim Aliyyül Kâri Vâsıtî hazretleri ve yine
dayısı Ebû Bekr el-Ensârî el-Vâsıtî hazretleri de Vâsıt’ta
bulunuyordu. Bu büyük âlimler, Ahmed Rıfâî’yi ( radıyallahü
anh ) öyle yetiştirdiler ki, o, tasavvufta zamanının bir tanesi
oldu. Aliyyül Kâri 578 (m. 1182)’de vefât etti. 1016 (m.
1607)’de vefât eden Aliyyül Kâri başkadır ki, bu, hakîkî Ehl-i
sünnet âlimlerine dil uzatmıştır. Ahmed Rıfâî, Aliyyül Kâri ve
İshâk Şîrâzî hazretlerinden bütün ilimleri öğrendi. Büyük bir
fıkıh, hadîs, tefsîr âlimi oldu. Tasavvufta emsaline az
rastlanacak büyük vilâyet derecelerine kavuştu. Allahü
teâlânın emirlerini harfiyyen yapar, yasaklarından büyük bir
O kadar mütevâzi idi ki, hiç bir mecliste baş köşeye geçmez
titizlikle kaçardı. Bildikleriyle amel eder ve başkalarına da
ve seccade üzerinde oturmazdı. Dâima az konuşur ve
tavsiye ederdi. Birgün birisi gelip duâ istedi. “Benim şimdi bir
“Sükûtla emr olundum” buyururdu. Birçok defa azamet-i
günlük nafakam var, onun için duâm kabûl olmaz. Onu
ilâhiyye tecellisine mazhar olup, güneşin karşısında buzun
bitirdiğim zaman gel, sana duâ edeyim” buyurdu ve öyle yaptı.
eridiği gibi kendisi de bir avuç su gibi kalıncaya kadar erir,
sonra ilâhî rahmet yetişerek eski hâlini bulurdu. Daha sonra
Ahmed Rıfâî hazretlerinin, namaz kılarken benzi sararır,
da cemâatine hitaben; “Cenâb-ı Hakkın lütfu olmasa, yanınıza
kendinden geçerdi. Gönlünde hissettiklerini, zâhirinden ta’kib
dönemezdim” derdi. Ezâ ve cefâya tahammülü bir darb-ı
etmek mümkündü. Fakat heybetinden kimse cesâret edip
mesel olmuştur.
soramazdı. Birgün kendisi, “Namaza kalktığım zaman sanki
Allahü teâlâ bana Kahhâr sıfatıyla tecellî edecek diye
Ahmed Rıfâî hazretlerinin talebelerine bağlılığı çok fazlaydı.
korkuyorum” buyurdu.
Onların arasında bulunmanın, onlarla sohbet etmenin, büyük
sevâblar hâsıl eden ibâdet olduğunu buyurur ve talebelerine
Seyyid Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ); orta
de kendi talebelerine böyle yapmalarını tavsiye ederdi. Allah
boylu, nûr yüzlü, buğday benizli idi. Saçları siyah,
adamlarıyla beraber olmayı sever, onların duâlarını almaya
sakalı seyrek, alnı açık ve geniş idi. Gözlerine
çalışırdı. Düşkünleri çok sever, her zaman onları himâye
sürme çeker, devamlı tebessüm eder hâlde
etmeye çalışırdı. Eli, ayağı olmayan veya cüzzam gibi ağır
bulunurdu, öyle güzel konuşurdu ki, kalbleri
hasta olan kimseleri yanına alır, onları bizzat kendi elleriyle
harekete getirir, sohbetine doyum olmazdı.
yıkar, temizler ve elbiselerindeki yırtıkları yamardı. Bunlardan
Kürsüde oturarak konuşurdu. Konuşmaya
haz duyduğunu bildirir, talebelerini de teşvik ederdi. Acıkmış
başlayınca, sesini, uzaktakiler de yakındakiler
bir fakiri görse, gider kendi eliyle yiyecek hazırlar, beraberce
gibi işitirlerdi. Çevre köydeki kimseler de, aynı
yerlerdi. Buyururdu ki, “Bütün evliyâlık yollarından geçirildim.
şekilde duyarlardı, insanlar evlerinin üzerine
Fakat fakirlik, başkaları gözünde hakîr olmak ve hastalık gibi
çıkar, Seyyid Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh )
Allahü teâlâya yakın ve daha uygun yol göremedim.” Bir yere
yanlarındaymış gibi dinlerlerdi. Öyle ki, bütün
gidip de dönerken, yanında hazır bulundurduğu ipine,
kelimeleri eksiksiz anlaşılırdı. Hattâ sağırlar,
topladığı odunları bağlardı. Bunları getirir, şehirde bulunan
yarım işitenler, onun sohbetine katıldıkları
dul, yetim, fakir, hasta olanlara dağıtırdı. Dünyâ malına hiç
zaman, Allahü teâlânın ihsâniyle kulakları açılır,
kıymet vermez, onları dîne hizmette kullanırdı. Kendisi için,
söylenilenleri işitirler ve anlarlar idi. Beyaz
dünyalık nâmına hiçbir şey alıkoymazdı. Bütün malını fakir
gömlek giyer, pirinç unundan ekmek yaptırıp
müslümanlara dağıtırdı.
yerdi. Misâfirler için verdiği yemek hâricinde
başka birşey yemezdi. Yemeği soğutarak yer,
Ahmed Rıfâî hazretleri hacca gitmişti. Hac dönüşü Medîne-i
misâfirsiz iftar yemeği yemezdi. Kendisine âit
münevverede Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mübârek
olan misâfir konağı, hergün dolup taşar, günde iki
türbesini ziyâreti esnasında şu meâldeki manzûmeyi söyledi:
öğün yemek çıkardı. Yolda her rastladığı
kimseye, hattâ çocuklara bile selâm verirdi.
“Uzaktık, toprağını öpmek için efendim,
Hastaların sıhhatlerini sormak için uzak yollara
Kendim gelemez, vekîl rûhumu gönderirdim.
gitmekten üşenmez, onları ziyâretten zevk
alırlardı. İhtiyârlara, a’mâlara, sıkıntıda olanlara
yardımcı olurdu. Peygamber efendimizin (
aleyhisselâm ); “Kim, saçı sakalı ağarmış
müslüman bir kimseye ikram ederse, Allah da
ona ihtiyârladığında hürmet ve ikramda
bulunacak kimseleri vazîfelendirir, ona ikram
ederler” hadîs-i şerîflerinde bildirildiği gibi hareket
etmeyi düstur edinmişti.
Şimdi seni ziyâret ni’meti oldu nasîb,
Ver mübârek elini, dudağım öpsün Habîb!”
Şiir bitince, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) kabrinden
mübârek elleri göründü. Seyyid Ahmed Rıfâî de, son derece
ta’zim ve hürmetle eli öptü. Orada bulunan herkes hayretle
hâdiseyi gördü. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm )
mübârek ellerini öptükten sonra, Ravda-i mutahharanın
kapılarının eşiklerine yattı. Ağlayarak, oradaki cemâatin
cümlesine, “Üzerime basarak geçiniz” diye yalvardı. Âlimler
başka kapılardan çıkmağa mecbûr oldu. Diğer kimseler
Sirâc, Tâc-ül-Ârifîn Ebü’l-Vefâ’dan ( radıyallahü anh )
üzerine basarak kapıdan çıktılar. Bu kerâmet pek meşhûr
naklederek şöyle bildirdi: Ebü’l-Vefâ hazretlerinin yanına genç
olup, dilden dile günümüze kadar gelmiştir.
bir kimse geldi. Gelen kimseye “Tövbe et” buyurdular. O da
tövbe ve istiğfar edip, “Efendim! Siz alınlarda yazılı olanları
Büyüklerden biri, Ahmed Rıfâî’ye ( radıyallahü
okur musunuz?” dedi. Ebü’l-Vefâ ( radıyallahü anh ), o gence
anh ) duâ etmesi için bir hasta getirdi. Hasta
dikkatlice nazar edip teveccüh buyurdular. O anda genç
birkaç gün kaldığı hâlde, Ahmed Rıfâî (
kendinden geçti. Orada bulunanlar, Ebü’l-Vefâ’ya ( radıyallahü
radıyallahü anh ) hiçbir şey söylemedi. Bunun
anh ) “Bu kimdir?” diye sordular. O da, “Bu kimsenin alnında,
üzerine hizmetçisi Ya’kûb, “Efendim! Acaba niçin
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerinin talebesi olacağı yazılıdır.
bu hasta için duâ etmiyorsunuz?” dedi. Buyurdu
Seyyid Ahmed Rıfâî ki, yakında zuhur eder, hakîkatlerin
ki: “Ey Ya’kûb! Cenâb-ı Hakkın izzetine yemîn
toplandığı bir yol, duyulmamış gizli bilgilerin sahibidir, insanlar
olsun ki, Allah katında, benim kabûl olunacağı
onun hâline onun zamanına kadar yaşar mı?” dediler. O da,
va’d olunan yüz hacetim vardır. Şimdiye kadar
“Evet” buyurdu. Dedikleri gibi oldu.
hiçbirini dilemedim.” Ya’kûb, “Bir tanesi bu biçâre
hastaya sarf edilse nasıl olur?” deyince, Ahmed
Hazreti Seyyidin kız kardeşinin oğlu Ebü’l-Hasen Ali demiştir
Rıfâî hazretleri, “Sen benim edebe aykırı hareket
ki, “Birgün Seyyidin husûsî odasının kapısında oturmuştum,
eden bir kimse olmamı mı istiyorsun” buyurup,
önünde bir kimsenin sesini duydum. Dikkatle bakınca, yanında
A’râf sûresi ellidördüncü: “Dikkat ediniz, halk ve
birisini gördüm. Asla görmediğim bir sûrette idi. Bir saat kadar
emir Ona mahsûstur. Âlemlerin Rabbi Allah çok
konuştular. Sonra, o şahıs husûsî odanın duvarındaki
yücedir” meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu, sonra:
pencereden, parlak şimşek gibi havadan geçip gitti. Seyyid
“Ey Ya’kûb, aslında fakir olan bir kişi, bir hacet
Ahmed Rıfâî hazretlerinin huzûruna varıp, “Bu şahıs kim idi?”
istirhâm edip, kabûle mazhar olduğu zaman, eski
diyi sordum. “Sen onu gördün mü?” buyurdular. “Gördüm”
vekar ve şerefinden de bir kademe kaybeder”
dedim. Buyurdu ki, “O, öyle bir kimsedir ki, Allahü teâlâ, Atlas
buyurdu. Hizmetçisi Ya’kûb: “Efendim,
Okyanusu’nu onunla hıfzeder. Dört kutubdan biridir. Üç
namazlardan sonra her zaman duâ ettiğinizi
gündür mahcur olmuştur, uzaklaştırılmıştır. Kendisinin haberi
görüyorum” deyince de, Ahmed Rıfâî (
yoktur.” “Efendim! Mahcûrluğuna (vazîfesinden
radıyallahü anh ): “O başka, bu başkadır.
uzaklaştırılmasına) sebep nedir?” dedim. Buyurdu ki, “O, Atlas
Namazlardan sonra yapılan, ilâhi emre uymak
Okyanusu’ndaki adalardan birinde oturur. Orada üç gün üç
için yapılan kulluk duâsıdır. Bu ise hacet duâsıdır
gece yağmur yağdı. Hatırından geçti ki, keşke bu yağmur
ve husûsî şartları vardır” buyurdu. Bu
şehirlere, köylere yağaydı. Böyle düşündüğüne hemen istiğfar
konuşmadan iki gün sonra o hasta şifâ buldu.
etti. Fakat bu i’tirâzın kalbine gelmesi sebebiyle mahcur
olmuş, uzaklaştırılmıştır.” Ben de, “Efendim, ona bu hâlini
Ahmed Hanâzirî hazretleri anlatır: Bir gece Ahmed Rıfâî
bildirdiniz mi?” dedim. “Sen bildirir misin?” buyurdular. “Evet”
hazretlerinin türbesinde kalmıştım. Türbedâr, burada vâki’
dedim. “Başını önüne eğ” buyurdular. Eğdim, kulağıma bir ses
heybetten uyuyamıyacağımı söyledi ise de, Allahü teâlâya
geldi: “Yâ Ali, başını kaldır. Başımı kaldırdım. Kendimi Atlas
tevekkül ederek yattım. Yatsı namazı vakti türbenin kapısı
Okyanusu’ndaki adalardan birinde gördüm. Kendi kendime
büyük bir gürültüyle açıldı. Biraz sonra birisinin yanıma gelip
şaştım. Biraz yürüdüm. O zâtı gördüm. Ona selâm verip,
oturduğunu hissettim. Bana: “Bu gece, mübârek bir gecedir.
hâdiseyi anlattım. Bana and verdi ve dedi ki; “Sana her ne
Kur’ân-ı kerîm okumaz mısın? Beraber okuyalım” dedi. Ben
dersem tut.” “Peki” dedim. “Hırkamı boğazıma tak ve beni
de, “Peki” diyerek, Nahl sûresinden, Necm sûresine kadar
yerde sürükleyerek götür ve Allahü teâlâya, i’tirâz edenin
beraber okuduk. Sabahleyin o zât, iki ekmek ile, iki kab getirdi.
cezası budur deyip bağır” dedi. Hırkasını boğazına geçirdim
Kabların birinde süt, öbüründe bal vardı. Doyuncaya kadar
ve sürüklemek istedim. Bir ses duydum, “Ey Ali, onu bırak.
yedim. O zât bir anda kayboldu. Sonra türbedâr geldi ve: gece
Zîrâ gökteki melekler onun için ağlıyorlar, inliyorlar. Allahü
hep seni düşündüm, aklım sende kaldı; çünkü burada kimse
teâlâ ondan hoşnut oldu.” Bu sesi duyunca, kendimden
uyuyamaz” dedi. Başımdan geçeni anlattım. Türbedâr:
geçtim. Kendime gelince, kendimi dayımın yanında buldum.
“Seninle birlikte Kur’ân-ı kerîm okuyan ve sana yemek getiren,
Yemîn ederim ki, nasıl gidip geldiğimi bilemedim”
büyük mürşidimiz Seyyid Ahmed Rıfâî hazretleridir” dedi.
Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü anh ) talebelerinden iki tanesi
Onlara “Kıyâmet günü Rabbim bana, “Bu köpeğe niçin
birbirlerini çok severlerdi. Birbirlerine olan bu yakınlık ve
acımadın? Onu uğrattığım bu belâdan niçin kurtarmadın? Aynı
duydukları ma’nevî hazdan kendilerinden geçerlerdi. Birgün
belâya seni de düşürmem ihtimâlini niçin düşünmedin?” diye
böyle bir anda, bir tanesi ellerini kaldırıp, “Yâ Rabbî!
sormasından korktum. Ey insanlar! Kalblerinizi Allahü teâlânın
Cehennemden azâd olduğuma dâir bu âciz kuluna bir belge
yarattıklarına karşı merhamet hissiyle doldurunuz. Cenâb-ı
gönder” deyiverdi. Öbürü, “Hak teâlânın keremi çoktur, fadl ve
Hakkın sizi de aynı derde müptelâ kılmasından korkunuz”
ihsânı hududsuzdur” dedi. Böyle konuşurlarken, aniden
buyurdular.
gökyüzünden beyaz bir kâğıt indi. Kâğıdı aldılar, içinde bir
yazı göremediler. Seyyid Ahmed’in ( radıyallahü anh ) önüne
Birgün Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü anh ) paltosunun
geldiler. Hâllerini anlatmayıp, o kâğıdı ona verdiler. Kâğıda
eteğinde, evin kedisi gelip uyudu. Namaz vakti geldiğinde
bakınca, Allahü teâlâya secde etti. Secdeden başını
kediyi uyandırmağa kıyâmadı. Bir müddet onu şefkatle
kaldırınca: “Allahü teâlâya hamd olsun ki, eshâbımın
seyretti. Uyanmıyacağını anlayınca kedinin yattığı yeri kesti. O
Cehennemden azâd olduğunu, âhıretten önce, dünyâda bana
haliyle kalkıp namaza gitti. Geldiğinde kedi uyanıp oradan
gösterdi” buyurdu. “Efendim, bu kâğıt beyazdır” dediler.
gitmişti. Kesik parçayı paltosuna tekrar dikti. Öyle ki, kesildiği
Buyurdu ki: “Kudret eli siyah ile yazmaz. Bu, nûr ile
yer hiç belli değildi.
yazılmıştır.”
Seyyid Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) birgün, abdest alırken
Seyyid Hasen ( radıyallahü anh ) anlattı: Birgün Hocam
elini uzatmış bir hâlde bir müddet bekledi. Bu sırada,
Seyyid Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna bir kimse
talebelerinden hizmetini gören Ya’kûb oraya geldi. Hocasının
gelip, “Efendim! Abdest almak için kuyudan su çıkarıyordum.
elini uzatmış hâlde bekler görünce, tutup o elini öptü. O
Bir arslan gelip öküzüme saldırdı, parçaladı ve yedi. Ben şimdi
zaman Ya’kûb’a, “Ey Ya’kûb! Zavallı hayvanı niçin rahatsız
ne yapayım?” dedi. Hocam, “O arslanı bana çağırınız.
ettin” buyurdu. Bu sözden birşey anlamıyan Ya’kûb, “Efendim,
Korkmayınız, ondan size zarar gelmez” buyurdu. Ben de,
anlayamadım, acaba zavallı hayvandan neyi
“Peki efendim” dedim. Arslanı arayıp buldum. Hocam Seyyid
kastediyorsunuz?” diye sorunca, “Rızkını elimden yemekte
Ahmed Rıfâî hazretlerinin çağırdığını söyledim. Arslan geldi.
olan sineği kaçırdın” buyurarak, hayvanlara olan merhametini
Hocamın huzûrunda yüzünü yere koydu. Hocam arslana, “Ey
izah etmek istediler.
Arslan! Bu fakirin hizmetini gören öküzü niçin yedin?” buyurdu.
Arslan, Allahü teâlânın izniyle dile gelip, “Ey efendim! Ceddîn
Muhammed aleyhisselâmın hatırı için bana gadap edip,
bedduâ etmeyiniz. Zîrâ bir haftadır birşey yemedim, çok açtım.
Çaresiz kaldım, affedeceğinizi ümid ederim” dedi. Hocam,
arslanın özrünü kabûl etti ve “Suçunu bir şartla affediyorum. O
da; yediğin öküzün yerine bu fakire hizmet edeceksin”
buyurdular. Arslan kabûl edip, o kimsenin hizmetinde
bulundu.”
Ahmed Rıfâî hazretleri, birgün etrâfına toplanmış olan
yakınlarına, “İçinizde, benim bir ayıbımı, kusurumu görüp de
söylemeyen var mıdır? Varsa lütfen söyleyiniz” buyurdular.
Orada bulunanlardan bir tanesi dedi ki, “Efendim, ben sizde
bir kusur görüyorum.” Bunu işiten Seyyid hazretleri hiç
üzülmedi, söyleyeni kınamadı ve “Ey kardeşim! Lütfen
kusurumu söyleyiniz” buyurdu. O kimse, “Bizim gibi, size lâyık
olmayan kimseleri huzûrunuza kabûl buyurmanızdır” deyince,
başta Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) olmak üzere oradakiler
Bir köpek cüzzam hastalığına yakalanmıştı. Hiç kimse köpeği
ağlamaya başladılar. Bir ara Ahmed Rıfâî, “Hepinizden daha
bu iğrenç hâlinden dolayı kapısına koymadı. Köpek, bu
aşağı olduğumu biliyorum ve sizlerin hizmetçinizim” buyurarak
şekilde kapılardan kovula kovula, Seyyid Ahmed Rıfâî’nin (
onları teselli edip, tevâzu gösterdiler.
radıyallahü anh ) kapısına geldi. Dermansız, yara bere içinde
idi. Köpeğin bu hâlini gören Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ),
onu alıp, şehirden dışarı bir yerde ona bir gölgelik yaptı.
Köpeği orada tedâviye başladı. Temizledi, yarasına merhem
sürüp karnını doyurdu. Kırk gün bu şekilde tedâvi gören köpek
sıhhate kavuştu. Cüzzamdan eser bile kalmadı. Sonra köpeği
güzelce yıkayıp şehre getirdi. Kendisine, “Efendim! Bu köpeğe
çok ilgi gösterdiniz. Acaba hikmeti nedir?” diye sordular.
İbrâhim Bestî isminde bir kimse, Ahmed Rıfâî hazretlerini hiç
sevmezdi. Hakkında uygun olmayan çirkin şeyler söylerdi.
Birgün hakaret dolu bir mektûp yazıp, birisiyle gönderdi.
Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) gelen kimseye, mektûbu sesli
olarak okumasını söyledi. O kimse, her türlü iftiranın
bulunduğu bu mektûbu okuyunca, Seyyid hazretleri, sükûnetle
dinlediler ve doğru söylemiş. Eğer Allahü teâlânın indinde
şüpheli bir durumum yoksa, insanların bana ettiği iftiralara hiç
yazılmış. Bir daha yazarsak, yazılar birbirine karışır, okunmaz
aldırış etmem” buyurdular ve mektûbuna cevap olarak şunları
hâl alır” buyurdular.
yazdırdılar: “Muhterem “İbrâhim Bestî hazretleri, Allahü teâlâ
beni dilediği gibi ve istediği yerde yarattı. Sizin doğruluğunuza
Fıkıh âlimlerinden Yûsuf Ebû Zekeriyâ ( radıyallahü anh ),
güveniyorum. Hayır duâlarınızdan beni mahrûm
Ahmed Rıfâî hazretlerini ziyâret için Ümmü Ubeyde
bırakmamanızı ve haklarınızı helal etmenizi yüksek zâtınızdan
kasabasına gitti. Gördüklerini şöyle anlattı: Seyyid Rıfâî
istirhâm ediyorum.” Bu tevâzu dolu mektûbu alan İbrâhim
hazretleri, binlerce kişiye câmide va’z-u nasihat veriyordu.
Bestî çok şaşırdı. Yüzünü yerlere sürüp dışarı çıktı gitti.
Nasihat ederken, cemâat arasındaki âlimler, kendisine pekçok
Nereye gittiği ve nerede olduğu bilinemedi.
suâller sordular. Sorulan suâller pek zor, anlaşılması ve
cevaplarını vermek güç idi. Seyyid hazretleri her sorunun
Bir kimse Ahmed Rıfâî hazretlerini çekemez, onu hep kötüler,
cevâbını ânında en ince teferruatına kadar açıklıyordu. Ne
aleyhinde konuşurdu. Onun yüksek hâllerini inkâr eder,
kadar sorulduysa, hepsine cevap verdi. Dayanamadım, suâl
hiçbirini kabûl etmezdi. Ahmed Rıfâî hazretlerinin
soranlara, “Yeter artık. Ne kadar sorarsanız sorunuz, hepsine
talebelerinden kimi görse, önceden hazırladığı mektûbu eline
cevap verileceğini anladınız” dedim. Bu sözüm üzerine Seyyid
verip, hocasına götürmesini tenbîh ederdi. Ahmed Rıfâî
Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ) tebessüm edip, “Ey Ebû
hazretleri de mektûbu açınca, “Ey Mülhid, ey bid’atçı, ey
Zekeriyyâ! Dünyâ fânidir. Bırakınız ben hayatta iken sorsunlar”
zındık... gibi çok çirkin şeylerin yazılı olduğunu görürdü.
buyurdular. “Bu dünyâ fânidir” buyurduğunda, binlerce cemâat
Mektûbu getiren talebesine bir miktar para verip, o kimseye
fevkalâde heyecana kapıldı, içlerinden beş kişi orada vefât
götürmesini ve “Sen benim sevâb kazanmama vesile
etti. Orada hazır bulunanlar içinden, ibâdetlerini tam yapmıyan
oluyorsun, cenâb-ı Hak sana hayırlar ihsân etsin” diye
binlerce kimse tövbe edip doğru yola geldi.
söylediğimi bildiriniz” der idi. Bu kimse, uzun müddet bu
şekilde kötü hakaretlerine ve iftiralarına devam etti. Sonunda
Haddâdiye köyünde, çocukları doğduktan sonra ölen bir kadın
âciz kaldı. Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü anh ) verdiği bu
vardı. O kadın, “Eğer doğacak olan çocuğum yaşarsa, onu
cevaplardan çok utanmaya başladı. Yaptığı hareketlerden
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerinin hizmetine vereceğim” diye
pişman olup, tövbe etti. Özrünü beyân etmek üzere, af
va’d etti. Aradan zaman geçti, bir kız çocuğu oldu. Fakat
dilemek için, Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna
doğan çocuk hem kambur, hem de topal idi. Çocuk
doğru hareket etti. Bulunduğu şehre yaklaşınca başını açtı,
büyüdüğünde, diğer çocukların alaylarına mâruz kalıyordu.
üzerinden örtüsünü çıkardı, boynuna da bir yular taktı. Bir
Seyyid Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh ), birgün bu çocuğun
kimseye de bu yuları tutup, çeke çeke Seyyid hazretlerinin
köyüne gitti. Halk, kendisini köyün dışında karşıladılar. Bunlar
huzûruna götürmesini rica etti. Ahmed Rıfâî onu bu hâlde
arasında, sakat olan çocuk da vardı. Ahmed Rıfâî (
görünce, “Ey kardeşim! Seni bu hâle getiren nedir?” diye
radıyallahü anh ) yaklaşınca, çocuk birden ileri fırlayıp ellerini
sordular. O da, “Yaptıklarım” dedi. Seyyid Ahmed ( radıyallahü
öptü ve “Efendim! Siz, annemin de üstadısınız. Beni ne olur şu
anh ), “Ey kardeşim! Yaptığınız sâdece birer hayırdır”
istihzâlardan, alaylardan kurtarınız!” diye yalvardı. Onun bu
buyurdular. O kimse yaptıklarına pişman olduğunu bildirerek
yalvarışı Ahmed Rıfâî’ye ( radıyallahü anh ) çok te’sîr etti ve
özür diledi, özrü kabûl edilince, Ahmed Rıfâî’nin ( radıyallahü
mübârek gözyaşlarını tutamadı. Çocuğun başını ve sırtını
anh ) sâdık talebelerinden oldu.
okşayıp duâ ettiler. Çocuk derhal şifâya kavuştu. Kamburluğu
ve topallığı kalmadı. Bunu gören halk, Ahmed Rıfâî
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerine, sıkıntılı, dertli, ihtiyâcı
hazretlerine “Şeyh-ül-azca (topal kızın hocası)” lakabını
olanlar gelirler, ondan duâ isterlerdi. Ayrıca ihtiyâçlarının
verdiler.
karşılanması için kendisine gelenlere, mürekkep kullanmadan,
parmağıyla kâğıda ba’zı şeyler yazıp verirdi. Allahü teâlânın
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretleri, herkese iyilik eder, kimsenin
izniyle hacetleri hâsıl olurdu. Bir kimse Seyyid hazretlerine
kalbini kırmaz ve kin tutmaz idi. Hiçbir zaman büyüklük
hacetinin hâsıl olması için geldi. O da parmağıyla yazdığı bir
taslamaz, çok mütevâzi idi. Birgün yoldan geçen kendini
kâğıdı ona verdi. Aradan bir hayli zaman geçtikten sonra o
bilmez bir grup, Ahmed Rıfâî’ye hakaret etmeye başladılar.
kimse, tecrübe için aynı kâğıdı tekrar getirip, Seyyid
Uygun olmayan sözler sarfettiler. Ahmed Rıfâî ( radıyallahü
hazretlerine hacetini anlatıp, “Efendim! Bu kâğıda bir duâ
anh ), onların bu hakaretleri karşısında başını açtı, yerlere
yazarmısınız? dedi. O da, “Bu kâğıda daha önce bir kerre yazı
yüzünü sürdü, toprağı öptü. Onlara, “Benim hatâlarımı ikaz
eden büyüklerim, efendilerim! Bu kölenizi bağışlayın” buyurdu.
vardır. Bu, Allahü teâlânın öyle bir ihsânıdır ki, dilediğine verir.
Sonra o kimselerin ayaklarına kapandı, ellerini öptü ve “Ne
Allahü teâlânın ihsânları pek çokdur.] Bundan sonra insanlık
olur, benden râzı olunuz. Sizler çok yumuşak huylu
sıfatları silinir. Allahü teâlânın sıfatlarından biri olur. Allahü
kimselersiniz. Şüphesiz sizin bu yumuşaklığınız beni bu hâle
teâlânın gizli sırlarına vâkıf olmaya başlar. O hâle gelir ki,
getirdi” buyurdu. Onun bu hâli, o kimseleri âciz bıraktı,
onun nazarı olmadan ne bir bitki biter, ne de bir yaprak
ezildiler. Ne yapacaklarını şaşırdılar. Nihâyet, “Senin gibi hakîr
yeşerir. Sonra Allahü teâlâ ile, insanların anlayamıyacağı bir
bir kimse görmedik. Bu kadar hakaret ettiğimiz hâlde, senin
kelâm ile konuşur. O kelâmın mahiyetini insanlar anlıyamaz.
rengin bile değişmedi, tahammül ettin ve yine tevâzu
Çünkü o, uçsuz bucaksız bir deryadır. Bu deryada pekçok
gösterdin” dediler. Ahmed Rıfâî hazretleri de, “Bendeki bu hâl,
âlimler ve evliyâ boğuldular. Bu deryanın sahilinde bile Ehl-i
sizin bereketiniz ve himmetinizin sayesinde olmuştur efendim”
sünnet i’tikâdını kaybettiler. Ehil olmayanlar şöyle dursun.”
buyurdu.
Hayâtı hep dine hizmet ile geçti. Bid’at sahiplerine nasihat
Birgün hizmetçisi Ya’kûb’a buyurdular ki: “Ey Ya’kûb, şuradaki
eder, onların gittiği yolun bozuk olduğunu bildirir,
hurma ağacına bak! Başını dik tuttuğu için bütün yükü Allahü
kurtuluşlarına vesile olurdu, insanların hidâyete kavuşmaları
teâlâ ona taşıttırıyor. Halbuki şu gördüğün kabak fidesi,
için pekçok eser yazmıştır. Bunlardan; el-Burhân-ül-müeyyed,
dallanıp yapraklanınca hemen yanağını toprağa koyup tevâzu
Şerh-üt-tenbîh, el-Hikem-ür-Rıfâîye, en-Nizâm-ül-hasl li Ehl-il-
gösteriyor. Onun da yükünü, ağırlığını, Allahü teâlâ
ihtisas, el-Akâid-ür-Rıfâîye gibi...
başkalarına yüklüyor.”
Vefât etmeden önce Kelime-i şehâdet getirdi ve “Dünyâda
Ahmed Rıfâî hazretleri, birgün nasihat ederken buyurdular ki;
âhıret için çalışıp yorulan, pişman olmaz, rahata kavuşur. Her
“Allahü teâlâ, bir kimseyi evliyâlık makamlarına çıkarmak
hayr işleyenin ameli kendisine sunulacaktır. Her şer, kötü iş
dilerse, önce ona kendi nefsini terbiye etme vazîfesini verir.
yapanın da ameli, kıyâmet gününde önüne çıkacaktır...”
Eğer nefsini terbiye etmeyi başarır, doğru yola kavuşursa, ona
buyurdu.
başka bir vazîfe verir. Bu defa çoluk çocuğunu doğru yola
getirme, terbiye etme vazîfesini verir. O da, onlara iyilik eder,
Hizmetini gören Ya’kûb anlattı: Ahmed Rıfâî ( radıyallahü anh
iyi geçinirse, bu sefer de komşularını ve o mahallede
) ishalâ yakalanmıştı, iç organları erir, def-i hacet yoluyla
bulunanları doğru olan hak yola getirme vazîfesini verir. Şayet
dışarı çıkardı. Bu hastalık bir ay kadar devam etti. Kendisine,
onlara da iyilik eder, yardımcı olur, iyi geçinirse, vazîfesi yine
“Efendim. Hiç birşey yemediğiniz hâlde, bu gelenler
değiştirilir. Bulunduğu bölgenin idâresi kendisine verilir.
neredendir?” diye sordular. Onlara, “Bu gelen ettir. Dışarı
Onlarla da iyi geçinirse, bu defa memleketinin idâresi
çıkıyor. Bu artık eridi, kalmadı. Şimdi, kemiklerimin içinde
kendisine verilir. Bunu da başarır, kendisi dînin emirlerini
bulunan ilik kaldı. O da bugün çıkar, biter. Yarın da Allahü
yapar, yasaklarından şiddetle kaçınır, Allahü teâlâyı unutmaz
teâlâya gitme günüdür” buyurdular, iyice ağırlaştığı zaman
ise, mevkii biraz daha yükseltilir. Bu defa, yer ile semâ
kendisine, “Efendim! Kavuşmak vakti yaklaştı herhalde!”
arasındakilerin idâresi kendisine verilir. Buradaki varlıkların
dedim. Buyurdu ki, “Evet, öyle görünüyor. Hastalığımın şu son
sayısını ancak Allahü teâlâ bilir. Bütün bunlar, birer imtihandır.
zamanında ba’zı hâdiseler cereyan etti. İnsanların üzerine
Hepsinde başarı kazanırsa, yükselmeye başlar. Çok yüksek
büyük bir belâ gelmekte idi. Bu belâlara karşı kendi vücûdumu
makamlara kavuşup “Gavs”lık makamı kendisine verilir.
feda edip, bu belânın giderilmesi için Allahü teâlâya yalvardım.
[Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimize tam uyan bir kimse,
Allahü teâlâ da kabûl buyurdu.” Bundan sonra mübârek
ona uymakla nübüvvet derecelerini bitirince, mansab makam
yüzünü toprağa sürmeye başladı. Yüzü gözü toz toprağa
ehlinden ise, “İmamet makamı” verilir. Vilâyet-i kübrâ
bulanmış bir hâlde ağlıyarak “Yâ Rabbî! Affet!” diye yalvardı.
derecelerini bitirene, “Hilâfet makamı” verilir. Zil derecelerinde
Sonra, “Yâ Rabbi! insanların üzerine gelecek olan dert ve
imamet makamına uygun olan, “Kutb-i irşâd makâmı”dır.
belâlar için beni tavan yap ki, belâlar benim üzerime olsun”
Hilâfet makamına uygun olan da, “Kutb-i medar makamı”dır.
diye münâcaatta bulundu.
Aşağıda bulunan bu iki makam, sanki, yukarıda olan o iki
makamın zilli gibidirler. “Gavs”, kutb-i medardan başkadır
(daha üstündür). Kutb, işlerinin bir çoğunda Gavs’dân yardım
ister. Ebdâlin makamlarına getirilmesinde Gavs’ın da te’sîri
Vefâtında o kadar insan toplandı ki, mahşeri bir kalabalık
meydanları dolduruyordu. Binlerce insan mübârek cenâzesini
taşımak için gayret gösterdiler. Defalarca cenâze namazı
kılındı. Dedesinin türbesine defn edildi. Mübârek kabr-i
Eshâb-ı Kirâmdan Selmân-ı Fârisî ( radıyallahü anh ), bir
şerîfleri, her zaman ziyâretçilerle dolup taşmakta, ziyâret
misâfiriyle şehir dışına çıktı. Yürürlerken önlerinde bir geyik
edenler rûhâniyetinden istifâde etmektedirler. Ahmed Rıfâî
koşarak gidiyordu. Bir takım kuşlar da gökyüzünde
hazretlerinin tefsîr ettiği kırk adet hadîs-i şerîf bir kitap hâline
uçuyorlardı. Selmân-ı Fârisî ( radıyallahü anh ), “Misâfirime bir
getirilmiş, “Hâletü Ehl-il-Hakîkât” ismi verilmiştir. Bu eserde,
geyik ile, etli bir kuş gelsin” buyurdu. O anda bir geyik ile bir
Ahmed Rıfâî hazretleri, hadîs-i şerîfleri menkıbelerle izah
kuş orada hazır oldular. Bu durumu gören misâfir hayret
etmiştir. Bu eserde, Allahü teâlâya olan muhabbetin
ederek, “Yeryüzündeki hayvanları ve gökyüzündeki kuşları
herşeyden üstün olduğunu şu misâl ile izah etti:
emrine hazır kılan Allahü teâlâ kemâl sıfatlara sâhib, noksan
sıfatlardan uzaktır” dedi. Misâfirinin hayretini gören Selmân-ı
“Hazreti Îsâ aleyhisselâm yolda giderken, ba’zı insanlara
Fârisî ( radıyallahü anh ) “Niçin şaşıyorsunuz? Allahü teâlâya
rastladı. O kimselerin vücutları zayıflamış, yüzlerinin rengi
itaat edene âsî olanı hiç gördünüz mü?” buyurdu.
değişmişti. Bu hâli gören Hazreti Îsâ aleyhisselâm, “Nedir bu
hâliniz? Siz, bu hâle düşmenizin hikmetini söyleyiniz” buyurdu.
Abdülvâhid bin Zeyd anlattı: “Eyyûb-i Sahtiyânî ( radıyallahü
Onlar da, “Cehennem ateşinin korkusu bizi bu hâle getirdi”
anh ) ile beraber Şam yolunda yürürken önümüze, sırtında
dediler. Bunu işiten Hazreti Îsâ (aleyhisselâm), “Allahü teâlâ
odun yüklü bir kimse çıktı. Ona, “Rabbin kimdir?” diye bir suâl
korkanları, selâmete erdireceğini va’d etmiştir ve bunu zât-ı
sorduk. Bu sözümüze üzüldü ve “Bize de böyle sorulur mu?”
ilâhisi için bir hak saymıştır” buyurdu ve yoluna devam etti.
deyip ellerini semâya doğru açıp, “Yâ Rabbî! Şu odunları
İkinci bir grup insana rastladı. Onları da diğerlerinden daha
altına çevir” diye duâ etti. Odun hemen altın oldu. Sonra
çok zayıflamış, renkleri değişmiş bir hâlde buldu. Bunlara da,
tekrar, “Yâ Rabbî! Bu altınları odun eyle!” dedi. Altınlar odun
“Bu hâle gelmenizin hikmeti nedir?” diye sordu. Onlar da, “Biz
olmuştu. Bize dönerek, “Gördünüz değil mi?... Âriflerin hikmetli
Cennete âşıkız, onun hasretiyle bu hâle geldik” dediler.
işleri bitmez. Fakat kimseye de belli etmek istemezler. Beni
Hazreti Îsâ (aleyhisselâm) onlara, “Allahü teâlâ sizin gibilerin
mecbûr ettiniz” dedi. Bu mübârek zâta böyle bir suâl
arzu ve isteklerini vermeyi zât-ı ilâhisi için hak kabûl etmiştir”
sorduğumuza pişman olduk ve oldukça mahcûb olduk. Dedim
buyurdu ve yoluna devam etti. Bu defa daha da zayıflamış ve
ki, “Efendim! Acaba yanınızda yiyecek birşeyler var mıdır?”
renkleri değişmiş bir gruba rastladı. Onlara, “Sizlerin bu hâle
Bize yanında taşıdığı bir kavanozu gösterdi. İçinde bal vardı.
gelmenizin hikmeti nedir?” diye sordu. Onlar da, “Bizler Allahü
Rengi kardan beyaz ve kokusu miskten güzel idi. O balı bize
teâlânın aşkından bu hâle geldik” deyince, Hazreti Îsâ
vererek, “Allahü teâlâdan başka ilâh yoktur. O’na yemîn
(aleyhisselâm), “Siz Allahü teâlâya yakın olan kimselersiniz”
ederek söylüyorum ki, bu balı arı yapmamıştır” dedi. Balı
buyurdular, bu sözlerini üç defa tekrar ettiler.”
yemeğe başladık. Öyle tatlı idi ki, hayâtımızda böyle bir bal
yememiştik. Bizim hayretimizi görünce, “Allahü teâlâyı bilen bir
Nefsî arzuları bırakıp, Allahü teâlâya tam bağlanmanın ve
kimse için şaşılacak bir durum yoktur. O’na kulluk eden, O’nun
sâdık kul olmanın üstünlüğünü anlattıktan sonra şu misâlleri
işine hayret etmez. Bunun gibi harikulade şeyleri görmek için
verdi:
de Allahü teâlâya ibâdet edilmez. Böyle yapanlar câhildirler.
İbrâhim bin Edhem hazretleri anlattı:
Birgün kırda giderken bir çobana rastladım. Ona, “Yanınızda
içmek için süt veya su gibi birşey var mıdır?” diye sordum.
Çoban, “Acaba hangisini daha çok seversiniz?” diye sordu.
Ben de, “Su” dedim. Bunun üzerine çoban elindeki âsâsıyla
orada bulunan bir kayaya vurdu. Taştan su akmaya başladı,
içtim. Kar gibi soğuk, baldan daha tatlı idi. Hiç sesimi
çıkarmadan, çobana hayretle bakmaya başladım. Benim bu
hâlimi gören çoban, “Niçin hayret ediyorsun? Kul, gönülden
Allahü teâlâya bağlanırsa, herşey onun emrine verilir. Bunda
hayret edilecek bir durum yoktur” dedi.
Çünkü bu gibi şeylerle oyalananlar, hedefe varamazlar”
buyurdu. Bu zâtı ikimiz de tanıyâmamıştık. O günden sonra bir
daha da hiç görmedik.”
Hirem bin Hayyân anlattı: “Birgün Dicle nehri kenarında
yürüyordum. Bana doğru bir kimse geliyordu. Yaklaşınca
selâm verdi. Yüzünde insanı hürmet etmeye sevkeden bir
heybet, bir nûr vardı. Hatırını suâl ettim. Bana, “Ey Hayyân
oğlu Hirem! Bu suâllerden vazgeç! Rabbimiz Sübhân’dır,
O’nun her dediği olur. Sen, sana lâzım olan işleri yapmaya
bak” buyurdu. Ona, “Allahü teâlânın rahmeti, bereketi senin
üzerine olsun, benim ve babamın ismini nereden
biliyorsunuz?. Halbuki, bu zamana kadar sizi hiç görmedim”
dedim. Bana, “Ârifler ma’rifet nûruyla bakarlar. Onlara gizli
Dünyâya aldanan, âhıreti unutan kimseleri anlattıktan sonra
birşeyin olmadığını öğrenmedin mi?” buyurdu.”
şu misâlleri verdi:
Dedelerinden Ârif-ül-Vâsıtî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Çölde
Hazreti Mûsâ (aleyhisselâm) ile Hızır’ın (aleyhisselâm) kıssası
gidiyordum. Oturan bir kimse ile karşılaştım. Selâm verdim,
Kur’ân-ı kerîmde buyurulmaktadır. Yıkılmak üzere olan bir
cevâbını verdi. Önce konuşmak istemedi. Biraz sonra, “Allahü
duvarın içinde bir hazînenin olduğu haber verilince, Hızır
teâlânın zikri ile meşgûl olmak lâzım. Çünkü, O’nu hatırlamak
aleyhisselâm o duvarı tamir etti. Eshâb-ı Kirâmdan Enes bin
kalblerin şifâsıdır. Ne yazık ki, insanoğlu bundan gâfildir.
Mâlik ( radıyallahü anh ) o hazînede şu yazıların bulunduğunu
Halbuki ölüm ona çok yakındır. Allahü teâlâ her an onu
haber verdi. “Rahmân ve Rahim olan Allahü teâlânın ismi ile
görmektedir” dedi ve ağlamaya başladı. Ben de ağladım. Bir
ölüme inanan kimseye şaşıyorum ki, nasıl neş’eleniyor?
müddet sonra ona, “Efendim! Sizin, bu çöl ortasında tek
Kadere bütün kalbiyle inanmış kimseye şaşıyorum ki, niçin
başınıza kalmanızın hikmeti nedir?” dedim. Bana, “Yalnız
mahzûn oluyor? Cehennemin varlığına inanmış kimseye
değilim, Allahü teâlâ benimledir. Bunun için hiç yalnızlık
hayret ediyorum ki, nasıl gülebiliyor? Dünyânın birgün
hissetmiyorum” dedi. Kalkıp hızlı hızlı yürümeye başladı. Bir
yıkılacağını bilen kimseye hayret ediyorum ki, ona nasıl
taraftan da “Ey benim Allahım! insanların çoğu seni bırakmış,
bağlanıp, sarılıyor? Allahü teâlâ vardır, birdir ve Muhammed
başkalarıyla meşgûller. Halbuki sen, bütün yaratılmışların
aleyhisselâm onun kulu ve resûlüdür.”
yaratanısın. Ey kimsesiz kalanların sığınağı! Ey herşeyin
sahibi olan Allahım!” diyordu. Ben de peşinden ta’kib etmeye
Hanis bin Abdullah ( radıyallahü anh ) bir nasîhatında buyurdu
başladım. Bir ara bana dönerek, “Rabbim, sana afiyetler ihsân
ki: “Hayret ettiğim bir kimse vardır. Geceleri, sabahlara kadar
eylesin. Bana değil, benden daha hayırlı olana koş. Beni en
ibâdet eder, gündüzleri oruç tutar ve hiç günâha girmez. Böyle
hayırlı olanla başbaşa bırak, beni meşgûl etme. Geriye dön!”
olduğu hâlde, bu kimseyi devamlı gözyaşları içinde ağlar
dedi ve gözden kayboldu. Bir daha da onu hiç görmedim.”
görürsün. Bir kimse de vardır ki, geceleri sabahlara kadar
yatar, güneş hep üzerine doğar ve gündüzleri de boş işlerle
Zünnûn-i Mısrî hazretleri anlattı: “Hep üzüntülü olduğum
oyunla, eğlence ile geçirir. Her türlü günâhı işlemekten
zamanlar, kimselerin olmadığı yerlere giderdim. Birgün böyle
çekinmez. Durumu böyle olduğu hâlde, o kimseyi hep güler
gezerken, bir kimse ile karşılaştım. Kuru otları üzerine örtmüş
bulursun.”
yatıyordu. Onu böyle gören, ölmüş sanırdı. Selâm verdim.
Cevâbını verdi. Bana, “Ey genç! Nereden geliyorsun?” diye
İnsanın kendi kusur ve hatâlarını görmesinin üstünlüğünü
sordu. “Mısır’dan geliyorum” dedim. “Nereye gidiyorsun?” diye
anlatırken buyurdu ki;
sordu. “Beni yaratan Allahü teâlâya!” dedim. Bunun üzerine,
“İstediğini bulabilmen için dünyâyı ve âhıreti bırakmalısın.
Ancak o zaman O’na kavuşabilirsin” dedi. Ben de, “Doğru
söylüyorsunuz. Fakat bende yakîn hâsıl olması için bunu izah
etmenizi istirhâm ederim” dedim. “Sözümü yanlış anlamayınız.
Allahü teâlânın bize ihsân ederek verdiği şeyler,
söylediklerimizden daha büyüktür. Biz, Rabbimizin ihsânı
olarak verdiği ma’rifet ile herşeyi ölçer, ona göre konuşuruz”
dedi. Ben de, “Efendim! Sözlerinizi yanlış anlamıyorum. Nûr
üstüne nûr sahibi olabilmek için ve yakîn hâsıl olması için
nasîhatlarınızı istirhâm ediyorum” dedim. Bunun üzerine,
“Öyle ise başınızı yukarı kaldırıp bakınız!” buyurdu. Başımı
semâya doğru kaldırdığımda yerle gök arasını altın olmuş
gördüm. Pırıl pırıl parlıyordu. “Gözlerini kapa, sonra aç!”
buyurdu. Dediğini yaptığımda, herşeyi eski halinde gördüm ve
“Bu âleme hangi yoldan gidilir?” diye sordum. “Allahü teâlâ ile
ol. Eğer O’nun kulu isen ve arzu ettiğine kavuşmak istiyorsan
böyle yaparsın” buyurdu.
İbrâhim bin Edhem ( radıyallahü anh ); “Yedi yıl insanların
arasında bulundum. Hiç kimsenin kendi hatâsını, başkasının
hatâsına tercih etmediklerini gördüm. “Müslüman bir kimse
şöyle bir hatâ işledi” dedikleri zaman, “Keşke kamçı ile bana
vursalardı da bu sözleri duymamış olsaydım” diyeni
görmedim.”
Hac mevsimi idi, Mekke’de her taraf çok kalabalıktı. Fadıl
isminde bir kimse, Arafat’a çıktı. Kalabalığa bakarak, “Bu
insanlar ne kadar temiz. Bunların safiyetini günahkâr hâlimle
ben kirletiyorum. Keşke bu kimselerin arasında olmasaydım”
diyerek hıçkıra hıçkıra ağlamaya başladı. Bir zaman sonra
başını kaldırıp, sakalını tuttu ve “Vah benim kusur ve
kabahatlerime... Hatâlarımdan dolayı bana yazıklar olsun.
Başkasının beni övmesine ne kadar da aldanmışım...
Eyvah!...” diyerek kendi kusurlarını sayıp dökmeğe başladı.
İki âlim zât karşılaştı. Aralarında şöyle bir konuşma geçti. Biri,
Büyüklerden biri anlattı: “Birgün Mescid-i harama gitmiştim. Bir
“Kardeşim, sana olan muhabbetim çok fazladır” dedi. Diğeri
genç gördüm ki, iyice zayıflamış ve rengi açlıktan sararmıştı.
ise, “Ey kardeşim! Eğer sen benim nefsimin ne kadar kötü
Onun o hâli beni çok duygulandırdı, gence acıdım. Cebimdeki
olduğunu bir bilseydin, benden nefret eder, hiç sevmezdin.
kesede, yüz altın kadar vardı. Keseyi çıkarıp gence uzattım.
Bana buğz eder, beni bırakıp kaçar idin” dedi.
“Kardeşim şu keseyi al, ihtiyâçlarına sarfet” dedim. Bana
bakmadı bile. Çok ısrar ettim. Israrımı birkaç defa tekrarladım.
Abdullah Müzenî’nin oğlu ile Mütrif bin Abdullah, Kâ’be-i
Nihâyet başını kaldırdı ve “Ey efendi, benim şu anda içinde
muazzamada karşılaştılar. Mütrif bin Abdullah, “Yâ Rabbî!
bulunduğum hâli, Cennete bile değişmem. Senin verdiğin şu
Benim günahlarım pekçok, bu günahlarım sebebiyle, Hac için
âdi dünyalığa mı değişeyim” dedi.
gelmiş olan bu kadar insanların haccını red etme” diyor idi.
Onun bu sözlerini duyan arkadaşı Bekr bin Abdullah Müzenî,
Hazreti Ali birgün Hazreti Ebû Bekr’in yanına ziyârete
“Bu sözleri söyleyenin makamı, derecesi kimbilir ne kadar
gittiğinde sordu: “Yâ Ebâ Bekr! Resûlullahın ( aleyhisselâm )
yüksektir. Keşke burada bulunmasaydım. Bu güzel yer,
halîfesi olmakla şereflendin. Sen hepimizden de üstünsün. Bu
benimle kirlenmektedir. Yâ Rabbî! Benim hatâ ve günahlarım
dereceye nasıl vardın? Anlatır mısın?” Hazreti Ebû Bekr de;
sebebiyle hac için gelmiş bu kimseleri mahrûm bırakma” diye
“Şu beş şey ile: 1. İnsanları iki gruba ayrılmış gördüm. Bir
yalvarmaya başladı.
kısmı dünyâ, bir kısmı âhıreti istiyorlardı. Ben âhıreti, ya’nî
Allahü teâlâyı istedim. 2. İslâmiyetle şereflendikten sonra, bir
Atâ Selemi ismindeki bir şahıs da, nereden bir kuvvetli rüzgâr
gün bile mi’demi yiyeceklerle tam olarak doldurmadım. 3.
esmeye başlarsa, sızlanarak, “Yâ Rabbî! Bu benim yüzümden
Ağzıma hiç içki koymadım. 4. Önüme, biri dünyâya âit, diğeri
oluyor! Eğer insanlar, aralarına Atâ Selemî’yi almasalardı
de âhırete âit olan iki iş çıkınca, âhıreti dünyâya tercih ettim. 5.
rahat ederlerdi” der, kendi nefsini kötülerdi. Ba’zan da, “Ey Atâ
Peygamber efendimizle arkadaş olmakla şereflendim. Bu
Selemi! Belki de Cehenneme atılacak ilk insan sen olacaksın.
arkadaşlığımı, elimden geldiğince iyi yapmaya gayret
Bunu nasıl hatırından çıkarabiliyorsun” derdi.
gösterdim.” Bunları dinleyen Hazreti Ali, “Mübârek olsun yâ
Kibirli olmanın ve başkalarından birşey istemenin kötülüğünü
anlatırken buyurdu ki:
İmâm-ı Zeynelâbidîn anlattı: Büyüklerden birinin
yanında oturuyordum. Oradaki kitaplardan birini
açıp okumaya başladım. Okurken yazıda bir hatâ
gördüm. Yazıyı düzeltmek için, o zâtın elindeki
bıçağı almak istedim, “O bıçağı verirseniz, şu
yanlışı kazıyarak düzeltebilirim” dedim. Elindeki
bıçağı verdi. Hatâyı kazıdım, geri iade ettim.
Bana dönerek dedi ki, “Bir daha böyle şey
Ebâ Bekr” dedi.
Sırrî-yi Sekatî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Otuz yıllık bir
arkadaşım var idi. Onu aramak için yola çıktım. Çok aradım.
Fakat bulamadım. Belki dağlardadır diye dağları dolaşmaya
başladım. Sonunda onu, bir taşın üzerinde oturuyor buldum.
Yanına geldim, çok dalgındı. Elbisesinden çektim, kafasını
kaldırmadan; “Ey Sırrî! Beni bırakıp git! Allahü teâlâ gayyûrdur
(çok gayretlidir). Seni başkası ile meşgûl bulmasın. Dön,
O’nunla beraber ol” dedi.”
İnsanların kendini beğenmesi ile ilgili olarak buyurdu ki:
yapmayınız. Başkalarından birşey istemeyiniz.
Benden bıçağı istemekle dilenci durumuna
“İlminin fazla, amelinin çok olması ile gurûra kapılan bir kimse,
düştün. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ),
ma’rifet sahibi değildir. Çünkü şeytan da pek fazla bilgiye
Sevban’a ( radıyallahü anh ) “Hiç kimseden
sahip idi. Mantık yürütmek sûretiyle, ateşin topraktan daha
birşey isteme” buyurdu. Bundan sonra Hazreti
hayırlı olduğunu iddia etti. Halbuki meleklere hocalık
Sevban hiçbir şey istemedi. Yolculuk yaparken
yapıyordu. Sonunda kendi nefsinin üstün olduğunu söyleyip
elinden kamçısı düşse, binek üzerinde bile olsa,
kibirlendi. Böylece Allahü teâlânın gadabına uğradı ve la’nete
iner kendisi alırdı. “Şu kamçımı verir misiniz?”
müstehak oldu. Ebedî olarak rahmet dergâhından kovuldu. Ey
demezdi.”
oğlum! Sakın! Çok sakın! iyi ibâdetlerine, yüksek ilmine
aldanma. Çünkü Belâm-ı Baûrâ ve Bersisa, en çok ibâdet
Dünyâya meyl etmemenin üstünlüğünü anlatırken buyurdu ki:
edenlerden idiler. Fakat sonunda, nefs ve şeytana uyarak
dünyâya bağlandılar. Âhıretlerini ziyan ettiler. Rezîl rüsvâ
Ebû Süleymân-ı Dârânî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Rızâ
oldular.
bakımından az birşeye sahip olsaydım, beni Cehenneme
atsalar da yine râzı olurdum. “Başa gelen herşeye râzı olmak”
Ey oğlum! Kalbinde ufak bir leke görürsen, oruç tut. Gitmezse,
hâline kavuşanlar, irfan sahipleri, âriflerdir, önce gelen
az konuşmaya bak. Gitmezse, günahlardan şiddetle kaç. Yine
Peygamberlere (aleyhimüsselâm) Allahü teâlâ vahy etti ki:
gitmezse, her hâli iyi bilen Allahü teâlâya yalvarmaya,
“Cebrâil aleyhisselâm yeryüzüne indiğinde, ibâdet ile meşgûl
sızlanmaya başla.
olan bir kimse gördü. Hoşuna gittiği için, “Yâ Rabbî! Bu kimse
Bilgisizlik ölümdür. Allahü teâlâ ilim verdikçe canlanma başlar.
Her bilgi bir vebaldir. Bu vebalden amel etmekle kurtulmak
mümkün olur. Her amel fayda vermez. Fayda vermesi Allahü
teâlâ için yapılmaya bağlıdır. İhlâs elde edilmedikçe, kurtuluşa
erilmez.”
Sâlih müslüman ve iyi bir kul olmanın şartlarını şöyle izah
buyurdu:
ne iyi” dedi. Cenâb-ı Hak da, “Yâ Cibril; Levh-il-mahfûz’a bak!”
buyurdu. Cebrâil aleyhisselâm Levh-il-mahfûz’da o kimsenin
Cehennemlikler arasında yazılı olduğunu gördü. Allahü
teâlâya, “Yâ Rabbî! Bu işin hikmeti nedir?” diye sordu. Cenâbı Hak, “Ben yaptığım işten sorumlu değilim. Hiç kimse kullarım
hakkındaki ilmime akıl erdiremez” buyurdu. Cebrâil
aleyhisselâm “Yâ Rabbî! izin verirsen o kimseye gidip durumu
bildireyim” dedi. İzin verilince, o kimsenin yanına gitti ve
“Senin yaptığın ibâdetleri Allahü teâlâ kabûl etmedi. Levh-il-
“Sâlih müslümanlar, Allahü teâlânın hükmüne boyun eğerler,
mahfûz’da senin Cehennem ehli arasında olduğunu gördüm”
gelen şiddet ve belâlara sabrederler, aza kanâat ederler.
deyince, o kimse düşüp bayıldı. Cebrâil aleyhisselâm onun
Allahü teâlâdan başkasından korkmazlar ve kimseden birşey
ayılmasını bekledi. O zât ayılınca şöyle mırıldanıyordu: “Ey
beklemezler. Ancak Allahü teâlâdan isterler, insana, yüksek
benim Allahım! Sana hamd ederim. Bütün hamd eden kulların
makamları veren, azîz eden, aşağı düşüren, zelîl edenin
sana nasıl hamd ediyorsa, ben de öyle hamd ederim.” Sonra
Allahü teâlâ olduğunu bilirler. Sâlih müslümanlar, Peygamber
Cebrâil aleyhisselâma dönerek, “O bizim Rabbimizdir. Bütün
efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîflerine tam uyarlar.
ilmi, kudretinin kemâli, rahmeti ve şefkati ile benim hakkımda
Onların korkusu, son nefes içindir. Onlar, az konuşurlar,
öyle uygun görmüş. O’na yine hamd ederim. O beni benden
öfkelerini tutarlar, şehvetlerini yenerler. Nefslerinin arzularını
daha iyi bilir” dedi ve secdeye kapandı. Secdede cenâb-ı
yapmazlar. Allahü teâlâyı unutturacak bütün engelleri ortadan
Hakkı tesbih etmeye başladı. Bu durumu Cebrâil aleyhisselâm
kaldırarak, hep O’nunla beraber olmaya bakarlar. Böylece
Allahü teâlâya arz edip, o şahıs hakkında üzüldüğünü bildirdi.
nefslerini alçaltıp, rûhlarını yükseltirler.
Allahü teâlâdan yeni bir emir geldi. Cebrâil aleyhisselâm tekrar
Levh-il-mahfûz’a bakması bildirildi. Bu defa Levh-il-mahfûz’da,
Nefse, Allahü teâlânın kaza ve kaderine rızâ göstermek kadar
o kimsenin Cennetlik olduğu yazılı idi. Cebrâil aleyhisselâm,
zor gelen birşey yoktur. Çünkü, kadere râzı olmak, Allahü
cenâb-ı Haktan hikmetini suâl ettiğinde, “Kullarım, işlerime akıl
teâlânın hükmüne boyun eğmek, nefsin isteklerine zıttır. Nefs
erdiremezler” buyurdu. Cebrâil aleyhisselâm, bu durumu da o
bunları istemez. Se’âdete kavuşmak, nefsin rızâsını terk edip,
kimseye bildirmeyi arzu edince, izin verildi. O zâtın yanına
Allahü teâlânın rızâsına koşmakla mümkündür. Se’âdete
gidip, “Müjdeler olsun sana! Yerin Cennet oldu” dedi. O kimse
kavuşanlara müjdeler olsun.”
bu sözlere hiç şaşmadı ve eski hâlini hiç bozmadı. Eskisi gibi
yine hamd etmeye, cenâb-ı Hakkı tesbih etmeye devam etti.”
Allahü teâlânın hükmüne râzı olmayı anlatırken buyurdu ki:
Allahü teâlânın hükmü ve kazası dört kısımdır: 1. Ni’met:
“Hazreti Mûsâ (aleyhisselâm) Allahü teâlâya münâcaatmda;
Allahü teâlâ, bir kimseye ni’met verince, o kimsenin, gelen
“Yâ Rabbî! Beni “Kelîmullah” olmakla şereflendirdin, benimle
ni’metlere şükür etmesi ve hakkına râzı olması lâzımdır. 2.
konuştun. Daha önce kimseyle konuşmadığın hâlde ne için
Dert ve belâ: Bir derde, belâya ve sıkıntıya uğrayan kimsenin,
beni seçtin? Acaba yaptığım hangi amel sebebiyle bana bu
sabırla karşılık vermesi, buna da râzı olması lâzımdır. 3.
ihsânı yaptın?” diye suâl eyledi. Verilen cevapta; “Yâ Mûsâ!
İbâdet: Bir kimsenin, ölünceye kadar emirleri yapması,
Senden râzıyım. Râzı olmama sebep, hükümlerime râzı
yasaklardan kaçınması ve bunları kendisine ihsân eden Allahü
olman oldu” buyuruldu.”
teâlâya hamd etmesi lâzımdır. 4. Günahlar Başkalarına zulüm
ederek kul haklarına düçâr olan ve Allahü teâlânın emirlerini
yapmayıp, yasaklarından kaçınmayarak günah işlemiş olan,
hemen tövbe etmelidir. Allahü teâlânın râzı olduğu yolları
ömrü kadar da olsa, bitirip tüketemiyeceği ümitlerle
aramalıdır.
doldururum.” “Ey Dâvûd! O kimdir ki, bana duâ eder de
duâsını kabûl etmem? Kapımın, çalana açılmadığını kim
Abdülvâhid bin Zeyd’e ( radıyallahü anh ) sordular; “Bir kimse,
gördü? Mahlûkatımın arzu ettiklerini ben veririm. Onların her
Allahü teâlâya daha çok kulluk etmek için yaşamak istiyor. Bir
istediği, bende mevcûttur. Bütün ümitlerin yeri benim. Bana
başkası da, Allahü teâlâya bir an önce kavuşmak için ölmek
âşık olanların kalblerini, yeryüzünde nazargâhım kıldım. O
istiyor. Bunların hangisi daha hayırlı ve kıymetlidir?”
kalbleri, bana daha da yanaşsın ve fazla iştiyâk duysunlar
Cevâbında buyurdu ki; “Bunların ikisi de yanılmaktadır.
diye, her yandan boşalttım. Sâdece kendi sevgimi doldurdum.
Kıymetli olan odur ki, bütün işlerini Allahü teâlâya bırakır.
Dostlarıma müjdele ki, onlara her an ni’metlerimi saçıyorum.
Yaşatırsa hakkında hayırlı, öldürürse yine hakkında hayırlıdır.
Bana şükrettikleri ve beni unutup başkalarına meyil
Kulluğuna doğru olarak devam etmelidir, işte kulluk böyle olur.
etmedikleri için bunu yapıyorum. Onlara hadsiz, hudutsuz
Râzı olmak budur. Ârif olanlar, sahibinin işinden zevk alırlar.
bana kavuşma arzusu veriyorum ki, bir an bile beni
Asıl ma’rifet de bunu anlamak ve buna göre hareket etmektir.”
unutmasınlar. Onlara ünsiyet (yakınlık) kapılarımı açtım. Bana
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i
şerîfte buyurdu ki: “Allahü teâlâ, Levh-il-mahfûz’a
önce şunları yazdı: Allahü teâlâdan başka ilâh
yoktur. Muhammed O’nun kulu ve Resûlüdür.
Verdiğim hükme râzı olan, belâlara sabreden,
ni’metlere şükreden kimseyi doğrular arasına
yazdım. O kimse, kıyâmet günü onların arasında
dirilir. Hükmüm dışında birşey bekleyen, belâlara
duâ etmeden isteklerini yerine getirdim, izzetime, celâlime
yemîn ederim ki, onları Firdevs Cennetine koyup cemâlimi
göstereceğim. Ben onlardan, onlar da benden râzı oluncaya
kadar iyiliklerimi onlara yağdıracağım. Yeryüzünde olanlara
haber gönder. Beni sevenlerin sevgilisiyim. Benimle olmak
isteyenlerle beraberim. Bana yakın olmak isteyenlerin can
yoldaşıyım. Emîrlerime itaat edenlere, muti sıfatımla tecellî
ederim. Beni, başkalarına tercih edenleri seçerim.
karşı sabırlı olmayan, ni’metlere şükür yolunu
Yâ Dâvûd! Sevdiğinden birşey saklayan sevgili hiç görülmüş
tutmayan da benden başka ilâh arasın.”
müdür? iyi kimselerin, bana muhabbeti artar. Benim de onlara
Bütün işleri Allahü teâlâya havale etmeyi anlatırken buyurdu
ki:
her an artmaktadır. Beni arayan bulur. Benden başkasını
arayan, beni kaybeder. Kulumun en büyük işi benim
muhabbetim olursa, onu kendi zikrimle rahatlatırım. Onu
“Allahü teâlâ, bir hadîs-i kudsîde buyurdu ki:
“Hangi kul olursa olsun, belâ geldiği zaman,
kullara koşar da, onlardan yardım dilerse, bütün
yüce sebebler onun elinden çıkar. Bundan sonra,
o nefsinin elinde perişan olur. Bir kimse, belâya
düçâr oldukta, halkı atar da, bana koşarsa, o
istememiş olsa bile, her arzusunu yerine getiririm.
Bana duâ etmeye kalkmadan, her ihtiyâcını bilir
veririm.”
sever, aramızdaki mesafeyi kaldırır ve perdeyi aralarım.
Herkes gaflet içinde beni unutmuş iken, o ayık olur. İşte
bunlar, hakîkat ehlidirler. Sevgimi, kalbi ve dili ile beni
zikredene verdim. Kalbine muhabbetimi yerleştirdim. Benden
râzı olursan, ben de senden râzı olurum. Verdiklerime
şükredersen, iki cihanda azîz ederim. Gönderdiğim belâlara
sabır etmeyenler, bizden bir talepte bulunmasınlar. Ben bir
kulumu sevince, onun kalbini korkumla doldururum. Bana
kavuşmak için onu şevk sahibi yaparım. Bundan sonra o kul,
tâatıma cân-ı gönülden koşar. Dostlarımı, kubbelerimin altında
Bir rivâyete göre, Allahü teâlâ, Hazreti Davud’a (aleyhisselâm)
gizlerim. Onları, ancak sevdiklerime tanıtırım. Onlara
vahyetti ki; “Ey Dâvüd! Kullarımdan herhangi biri, yaratmış
müjdeler, saadetler olsun. Beni unutanı bile unutmam, dâima
olduklarımı bir yana atıp bana sığınırsa, bu hâlinden dolayı,
beni zikredeni hiç unutur muyum? Ben, cimrilere bile
yedi kat semâ ve içindekiler, yedi kat yer ile içindekiler o
ihsânlarımı bolca yağdırırken, nasıl olur da cömertlere cimrilik
kimseye düşman olsalar, yine de onun için bir kurtuluş yolu
ederim. Dileği olan kullarıma müjdele! Ben merhametliyim,
açarım, izzetime ve celâlime yemîn ederim ki, bu böyledir.
kullarıma acırım. Bana severek kulluk yapanı, Cennetime
Yine izzetime, celâlime ve azametime yemîn ederim ki, bir
koyarım. Bana kulluk etmiyeni de, Cehenneme hiç acımadan
kimse beni bırakır da, mahlûkâtımdan herhangi birine gönül
atarım. İzzetime, celâlime yemîn ederim ki, ancak beni arzu
bağlarsa, bütün sebeb yollarını keserim. Kalbini, hırs ve
edenler, bana yakın olurlar. Beni seveni (imtihan için veya
içinden çıkılmaz meşgûliyetlerle doldururum. Ömrü, dünyânın
derecelerini yükseltmek için) belâlara düçâr ederim. Benden
kaçmak isteyeni de yakarım. Günahkâr olanlara benim gafûr
seni göremiyorum...” diyordu. Öyle çok ağladı ki biraz sonra
(mağfiret edici, bağışlayıcı) olduğumu bildir. Korkarak bana
düştü, bayıldı.
gelenlere azâb etmem. Beni severek geleni, ayrılık
üzüntüsüne sokmam. Utanarak bana yöneleni, kıyâmet günü
Ey Oğlum! Allahü teâlânın, kalbi imân ve
utandırmam. Cennetim, rahmetimden ümidini
muhabbetle dolu nice kulları vardır. Onlar, her an
kesmeyenleredir. Yaptığı hatâyı, benim affımdan daha büyük
ölümü beklerler. Bu bekleyiş, çok sevdiği
bilenlere gadab ederim. Bir kimsenin cezasını hemen vermek
Rabbine kavuşmak içindir. Onlara, bu dünyâda
istesem, önce rahmetimden ümidini kesenleri cezalandırırım.
fazla kalmak çok ağır gelmektedir. Bu alçak
Fakat, acele etmek benim şânımdan değildir. Geceleri
dünyâ, onlara zindandır. Hakîkî âleme, âhırete
sevdiklerimin kalbine tecellî ederim. Onlar, benimle huzûr
göç edinceye kadar rahatlıyamazlar. Onlara ölüm
içinde kelâm ederler. Benim sevdiğim, hayra ehil olan kullara
vakti geldiği zaman, Azrail aleyhisselâm yetmiş
saadetler olsun. Onların yeri ne kadar güzeldir.”
bin melekle gelir. Bu durumu cenâb-ı Hak, Nahl
sûresinin otuzikinci âyetinde meâlen; “Onların
Allahü teâlâya olan sevgiyi anlatırken buyurdu ki:
canlarını melekler, hoş ve rahat oldukları hâlde
alırlar” buyurarak bildirdi. Bu âyet-i kerîmede
Abdullah bin Zeyd anlattı: “Bir kış günü, karlar arasında yatan
bildirildiği gibi îmân sahiplerine Azrail
bir kimse gördüm. Uyuyordu ve yüzünde ter damlacıkları
aleyhisselâm güzel bir koku ile gelir. En güzel
vardı. Uyandırarak sordum, “Ey Âdemoğlu! Soğuk sana te’sîr
kıyâfetlere ve şekillere bürünür. Sâlih müslüman
etmiyor mu?” Cevâbında, “Allahü teâlânın muhabbetiyle olana
onu görünce, “Ey Melek-ül-mevt! Merhaba;
soğuk te’sîr etmez” dedi. “Muhabbet nasıl olmalıdır?” dedim.
Emâneti almak için mi geldin?” diye sorar. O da,
“Kişinin kendi yaptığı az hatâyı çok görmek. Allahü teâlâdan
“Rûhunu almaya geldim. Hangi şekilde dilersen,
gelen küçük bir ihsânı büyük görmek” diye cevap verdi. “Bana
o şekilde alırım” buyurur. Bunun üzerine sâlih
nasihat eder misiniz?” diye sordum. Cevâbında, “Bütün işlerini
kimse, “Müsâade et, secdeye kapanayım da o
Allahü teâlânın rızâsı için yap ki, Allahü teâlâ da senden râzı
zaman al” diye arzusunu bildirir. Melek-ül-mevt
olsun.”
de öylece rûhunu alır. Sonra o kimsenin Hafaza
Allahü teâlâ, şükreden kullarına ni’metlerini
artıracağını va’d etti. Belâlara sabr eden için,
Zümer suresi onuncu âyetinde meâlen; “Ancak
sabırlı olanların mükâfatı, bolca ve hesapsız
verilir” buyurdu. Feth-i Mûsulî’yi ( radıyallahü anh
) birgün sıtma nöbeti tuttu. Bu derdin kendisine
geldiğine şükredip, bin rek’at namaz kıldı.
Buyurdu ki, “Ben O’nu nasıl hatırlayabilirdim ki,
Rabbim, yaptığım günahları affetmek için sıtma
hastalığını ihsân etti.”
Eshâb-ı Kirâmdan Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ), yolda
arkadaşlarına rastladı. Nereye gittiklerini sorunca, “Pazardan
evin ihtiyâçlarını almaya gidiyoruz” diye cevap verdiler. Bunları
dinleyen Hazreti Ebû Hüreyre, “Eğer mümkün olsa da, bana
da ölüm alsanız. Allahü teâlâya kavuşma arzum pek
ziyâdeleşti. Çok susadığımda, su içmeye olan ihtiyâcımdan
çok, ölüme hasretim, ölüp, Allahü teâlâya kavuşmak bana çok
tatlı gelmektedir” buyurdu ve ağlamaya başladı. Hem ağlıyor,
hem de, “Ey benim Allahım! Sen beni gördüğün hâlde, ben
melekleri gelip birbirlerine; “Bizim muhafaza edip
koruduğumuz sâlih bir arkadaşımız vardı. Artık
ondan ayrılma vaktimiz geldi. O çok iyi bir
arkadaş idi” derler. Vefât eden sâlih müslümana
dönüp, “Ey imanlı, sâlih müslüman! Sen dünyâda
iken hep hayırlı, iyi işler yaparak âhıreti kazandın.
Yolculuğun mübârek olsun” diyerek onu
uğurlarlar. Sonra “Ey itaatkâr nefs! Rabbin
senden, sen de ondan râzı olarak Rabbine dön.”
(Fecr-27, 28, 29) meâlindeki âyet-i kerîmeyi
okurlar. Bundan sonra derler ki; “Allahü teâlâ
sana hayır ihsân eylesin. Sen dünyâda iken hep
hayrı severdin. Artık ona kavuştun. Şerden ve
şerli kimselerden nefret ederdin. Allahü teâlâ,
şimdi seni bütün arzularına kavuşturdu.”
Dâvûd-i Aclî ( radıyallahü anh ) vefât ettiğinde, cenâzesini
kabre doğru götürüyorlardı. Kabre yaklaşınca, kabrinden
etrâfa çok güzel koku yayılmaya başladı. Herkes hayret etti.
Definden sonra yetmiş gün bu güzel koku etrâfa saçılmaya
devam etti. Zamanın sultanına hâdiseyi anlattılar. O, kabre bir
başkasını daha defnettirdi. O zaman kabrin etrâfa koku
Evliyâya hürmeti anlatırken buyurdu ki: “Allahü teâlânın evliyâ
saçması kesildi.
kullarının üstünlüğünü kabûl etmeli ve onlara çok hürmet
göstermelidir. Çünkü onlara, kıyâmet gününde korku ve hüzün
İbn-i Havari, bir kimseyi rü’yâda gördü. Allahü teâlâ ona öyle
yoktur. Velî olan kimse, cenâb-ı Hakka pek fazla muhabbet
makamlar, dereceler ihsan etmişti ki, nûru etrâfı güneş gibi
besler, îmânları kemâl mertebesindedir ve takvâ üzeredirler.
aydınlatıyordu. O kimseye, “Allahü teâlâ sana nasıl muâmele
Allahü teâlâ, evliyâsına zorluk göstermez. Ba’zı semâvî
eyledi?” diye sordu. O da, “Bizi affetti, ikram ve ihsânlarda
kitablarda, “Benim evliyâ kullarımdan birine eziyet eden, bana
bulundu. Allahü teâlâ gafür-ur-rahîmdir (En büyük affedici,
harp ilân etmiş olur” buyurulmaktadır. Cenâb-ı Hak, evliyâ
bağışlayıcı, merhamet sahibidir)” diye cevap verdi. Bir
kullarını korur, onlara eziyet edenlerden intikam alır. Onları
tavsiyesini istediğinde, “Allahü teâlâyı çok zikreden kimselerin
sevenleri ise muhafaza eder, korur. Evliyâ ile beraber olmalı,
arasında bulun. Çünkü onlar, burada yüksek derecelere,
onları sevmelidir. Onlar hakkında kötü olan sözleri hiçbir
makamlara kavuşmaktadırlar” buyurdu.
zaman sarfetmemeli, sû-i zan etmeyip, hüsn-i zan içinde
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretleri, “Burhân-ül-
bulunmalıdır.
müeyyed” isimli kitabında, Eshâb-ı Kirâmı
Allahü teâlânın sevgili kulları olan evliyâyı vesile
anlatırken buyuruyor ki: Peygamber efendimizin (
ederek, cenâb-ı Haktan birşeyler istenebilir.
aleyhisselâm ) mübârek sohbetleriyle şereflenen
Onları vesile ederek ba’zı ihsânlara kavuşulursa,
Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) en faziletlisi Sıddîk-ı
bu yardımları ve ihsânları evliyâdan bilmemek
ekber, Hazreti Ebû Bekr’dir. Sonra Fârûk-ı a’zam,
lâzımdır, ihsânı yapan Allahü teâlâdır. Çünkü
Hazreti Ömer’dir. Sonra Hazreti Osman ve
veliler, kendiliklerinden birşey yapmazlar. Allahü
Hazreti Ali’dir (r.anhüm). Eshâb-ı Kirâmın hepsi
teâlâ onları çok sevdiği için, onların duâ ve hatırı
hidâyet üzeredirler. Peygamber efendimiz (
ile yaratır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîflerinde; “Benim
bir hadîs-i şerîflerinde buyurdu ki; “Saçları
eshâbım, gökteki yıldızlar gibidir. Hangisine
dağınık, kapılardan kovulan öyle kimseler vardır
uyarsanız hidâyet üzere olursunuz” buyurdu.
ki, birşey için yemîn etseler, Allahü teâlâ onları
Eshâb-ı Kirâmı çok sevmeli, onlara karşı dili
doğrulamak için o şeyi yaratır.” Allahü teâlâ,
muhafaza etmeli, şanlarına uymayan sözleri asla
sevdiği kullarını yalancı çıkarmamak için, yemîn
söylememelidir. Onları, lâyık oldukları şekilde
ettikleri şeyleri bile yaratınca, duâlarını elbette
medhetmeli, yüksek ahlâkları ile ahlâklanmalıdır.
kabûl buyurur. Allahü teâlâ Mü’min sûresinin
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Ehl-i
beytinin (mübârek hanımları, Hazreti Ali, Hazreti
Fatıma, Hazreti Hasen, Hazreti Hüseyn
(r.anhüm) ve onların çocukları, torunları)
sevgisiyle kalbi doldurmalı, nurlandırmalıdır.
Onları sevmek, imânla ölmeye sebebdir. Allahü
teâlâyı sevenler, Habîbini de severler.
Peygamber efendimize muhabbet edenlerin,
O’nun Ehl-i beytini de sevmeleri lâzımdır. Çünkü,
“Kişi, sevdiği ile beraberdir” hadîs-i şerîfine göre,
Ehl-i beyt, Peygamberimizle beraber olacaklardır.
Onları sevenler, onları, kendi nefsine tercih
etmelidir. Onların önüne geçmemelidir. Böyle
muâmele etmekte, kişiye, hayır ve menfaat hâsıl
olur.
altıncı âyetinde meâlen; “Bana duâ ediniz;
duânızı kabûl ederim” buyurdu. Duâların kabûl
olması için şartlar vardır. Bu şartları taşıyan duâ,
elbet kabûl olur. Herkes bu şartları bir araya
getiremediği için, duâlar kabûl olmuyor. Bu
şartları yerine getiren velilerin, âlimlerin duâ
etmeleri için, onlara yalvarmak, şirk olmaz. Allahü
teâlâ, söylenilenleri, sevdiklerinin rûhlarına işittirir.
Onların hatırı için istenileni yaratır. Evliyânın
rûhlarından yardım istenir. Çünkü, Allahü teâlânın
sevdiği kullarının rûhları, diri iken de, öldükten
sonra da, Allahü teâlânın verdiği kuvvetle ve izin
ile, dirilere yardım ederler. Böyle inanarak
evliyâdan yardım istemek, Allahü teâlâdan
başkasına tapınmak olmaz. Allahü teâlâya
tapınmak, O’na inanmak, O’ndan istemek olur.
Aklı olan, bunu pek iyi anlar.
Hazreti İsa (aleyhisselâm), çamurdan kuş yaptı. Allahü teâlâya
“Hayırdan birşey öğrenirseniz, onu insanlara öğretiniz.
duâ edip, kuşun canlanmasına ve ölen kimselere tekrar can
Böylece bu hayrın meyvelerinden istifâde edersiniz.”
verilmesine sebep oldu. Peygamber efendimizin (
aleyhisselâm ) ayrılığına dayanamıyan Hannane ismindeki
Oğlu Sâlih’e “Eğer benim ilmimle amel etmezsen, ben sana
hurma kütüğünün inlemesi meşhûrdur. Peygamber
baba, sen de bana evlâd değilsin.”
efendimizin geçtiği yollarda, taşların, ağaçların selâm
verdiğini, dost, düşman herkes söylemekdedir. Bütün
Peygamberlerde meydana gelen mu’cizelerden daha çok
mu’cize Resûlullah efendimizde zuhur etmiştir. Evliyâda
meydana gelen kerâmetler, Peygamber efendimizin
mu’cizelerinden bir cüz’dür.
Allahü teâlânın sevdiği kulları olan velîler, yalnız iken de,
herkesin yanında iken de, dînin emirlerinden kıl ucu kadar
dahi ayrılmazlar. Allahü teâlâyı hiç hatırlarından çıkarmazlar.
Her işlerinde, Allahü teâlânın rızâsını tahsil etmek için
uğraşırlar. Gece namazlarına devam ederler. Bütün
amellerinde riyadan şiddetle kaçınırlar. Geçmiş günahları için
ağlarlar. Allahü teâlâya affı için yalvarırlar.”
Ahmed Rıfâî hazretleri buyurdu ki:
“Herkes bilir ki, dünyâ hayâldir ve dünyâda ne varsa hepsi yok
olmağa mahkûmdur. Şeytanın vesveselerine aldanmamalı,
kötü kimselerin dostluğundan şiddetle kaçınmalı, onlarla
“Kalb temiz olursa, dilden güzel sözler meydana çıkar. Çünkü,
kalbin mahsûlü, dilin sermâyesidir.”
“Dünyâ öyle bir topraktır ki, üzerindekini kendi besler, büyütür
ve yine onları kendisi yer. İbret ile bakıldığında, yerde halı gibi
serili olan bu toprakta, bizden önce gelip yaşayanların hep
uzvlarının olduğu görülür. Aslında bastığımız, toprak değil,
önce yaşayanların yüzleri, yanakları ve diğer a’zâlarıdır. İşte
dünyânın aslı budur. Bunu bilip, ona göre hareket etmek
lâzımdır.”
“Hikmetin başı Allah korkusudur.”
“Bir kimsede benlikden eser bulunduğu müddetçe, kemâl
(olgunluk) mertebesine çıkamaz.”
“Kendisinden daha fazla ilmi olan bir kimseyi görüp de, ondan,
kibir ve gurûrundan dolayı istifâdeye çalışmayan kimse, en
büyük câhildir.”
sohbet etmemelidir. Yoksa sonu dünyâda pişmanlık, âhırette
“Eserlerin en makbûlü, aklen yüksek, naklen sahih (doğru),
ise üzüntü ve hasrettir. O hâlde bu kötü akıbetten
halkın din ve dünyâsına faydalı olanıdır.”
sakınmalıdır. Çünkü orada pişman olmak ve mazeret, behâne
kabûl edilmez.
“Az bir edebe sahip olmak, edebe aykırı olmayan ilim ve
amelden efdaldir. Kendi nefsini iyi idâre edebilen akıllıdır.
İnsan kabrinde amelleriyle başbaşa kalır. Onun için dünyâda,
Nefsini idâre edemiyen ve insanlara güzel muâmeleden gâfil
hayırlı işler, âhırette fayda sağlayacak ameller yapmalıdır.
olan câhildir.”
Günahlardan sakınmalı, dînin yayılması için gayret etmelidir.
Bütün işlerini iyi niyetlerle yapmalıdır. Helâl rızık kazanmalıdır.
“Yolumuz üç şey üzerine bina edilmiştir. Bunlar, istememek,
Fakirlere yardımcı olmalı, akrabaların ihtiyâçlarını
geri çevirmemek ve yığmamaktır (elde malı biriktirmemektir).”
karşılamalıdır. Yumuşak sözlü olmalı, herkesin anlayacağı
şekilde konuşmalıdır. İnsanlarla güzel geçinip, kimsenin
“Biriniz, hayır ile ilgili birşey öğrenirse, onu insanlara öğretmeli
kalbini kırmamalıdır. Öksüzlerin işlerine yardım etmeli, çaresiz
ki, faydasına kavuşulsun, öğretme çoğaldıkça, kişiye faydası
kalanlara, dul kadınlara, yaşlı kimselere hizmet edip, duâlarını
daha da fazlalaşır.”
almalıdır. Merhamet eden merhamet bulur.”
“Bir kardeş ki dünyâda faydalı olamıyorsa, âhırette hiç faydalı
Âlimlere karşı hürmetli olmalı, onların huzûrunda edebi
olamaz.”
muhafaza etmeli ve az konuşmalıdır. Onların hizmetiyle
şereflenmeyi büyük bir kazanç bilmelidir.”
Evlenmek isteyen birisine buyurdu ki: “Bir kimse, Allahü
teâlânın rızâsı için evlenirse, bu kendisine yeter ve
“Bizim hâlimizden anlamayan, istifâde etmeyen, kavlimizden
(sözümüzden) hiç anlayıp istifâde edemez.”
kötülüklerden korunmuş olur.”
“Her gece semâdan çeşitli ihsânlar yağar. Fakat bu ihsânlar,
sûresinin başından on âyet. 8. Haşr sûresinin
uyanık ve ayık olanlara dağıtılır.”
sonundaki üç âyet, 9. İhlâs sûresi, 10. Felâk
sûresi, 11. Nâs suresidir.”
“Rızkın ne ise, ona kavuşursun, hiç üzülme. Hırsa da kapılma.
Çünkü hırslı olan kimse aradığını kolay kolay bulamaz. Kul,
Ahmed Rıfâî hazretleri, yine bu risalesinde buyurdu ki:
kanâat sahibi olduğu zaman hürdür, ihtirâsa kapıldığında köle
sayılır. Kalbinden tamâ’ı çıkar ki, ayaklarındaki zincir
“Kur’ân-ı kerîmden şifâ âyetlerini ve eserde bildirilen duâları
çözülsün.”
(Hadîs-i şerîflerde ve Eshâb-ı Kirâmın duâlarında geçenleri)
usûl ve şartlarına uyarak sırasıyla sar’a hastalarına, eli, ayağı
“Kıyâmet gününe hazırlan, çünkü gidişin Allahü teâlâyadır.”
tutmayan felçlilere, üç veya yedi gün okudum. Bi-iznillâhi teâlâ
hepsi, sıhhat ve afiyet buldu, şifâya kavuştular. Bir kâğıda
“Dünyâ ya’nî Allahü teâlâ için olmıyan şeyler alçaktır. Onu
yazıp, sihire müptelâ olanların boyunlarına iyice katlayıp,
sevmek hatâdır. Bir anlık olan dünyâda ibâdet etmeye bak.
astım. Hepsi sihirden kurtuldular ve bir daha sihire
Dünyâyı isteyen aldanır, âhıreti isteyen mesrûr olur. Dünyâ
yakalanmadılar. Her kim, Âyât-ı Hırz’ı, duâları ile beraber
hatâların kaynağıdır. Âhıret ise, Allahü teâlânın mükâfatları
hergün okursa, ona sihir te’sîr etmez, insan ve cin
dağıtma yeridir. Dünyâ cefâ yeri, âhıret sefâ âlemidir.
şeytanlarının şerrinden emîn olur. Kim onu yazıp birşeye
Takvânın temeli, dünyâyı bırakmaktır.”
sarılmış olarak yanında taşırsa, çeşitli hastalıklardan, sihirden,
“Evlâdım! Kulluk esâsının birincisi, nefsi tanımaktır. Halbuki
onu tanıyan çok azdır. Onu tanımak şöyle dursun, varlığını
kabûl edenler dahi kıymetli kimseler olarak kabûl edilir. Allahü
teâlâ, nefsten daha ahmak, daha çirkin ve ondan daha pis
kokulu birşey yaratmadı, irfan sahipleri için, ondan daha dar
bir zindan düşünülemez. Nefsini tanıyabilen, her tarafı emîn
olan, tehlikelerden korunmuş bir kal’aya sığınmış olur.
Tanıyâmıyan, hattâ anlamak istemiyen için tehlike büyüktür.
Onu anlamadıkça, şerrinden kurtulmak mümkün değildir. Onu
anladıktan sonra, ma’rifet sahibi olunmaz.”
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretleri, “Ayât-ı Hırz” ismindeki
risalesinde buyurdu ki:
“Eshâb-ı Kirâmdan Ubeyy bin Ka’b ( radıyallahü
anh ) diyor ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm )
yanında oturuyordum. Bir köylü geldi. Kardeşinin
ağır hasta olduğunu söyledi. Peygamber
efendimiz “Hastalığı nedir?” buyurdu. O köylü
“Cin çarpması” dedi. Peygamberimiz (
aleyhisselâm ) “Kardeşini buraya getir” buyurdu.
Kardeşi gelip oturdu. Resûlullah ( aleyhisselâm )
efendimiz, hastaya şu âyetleri okudu. Hasta
hemen iyi olup, kalktı.” Hastaya okunan âyetler
şunlardır: 1. Fâtiha sûresi, 2. Bekâra sûresi
başından dört âyet, ayrıca 163. ve 164. âyetleri,
Âyet-el-kürsî, yine bu sûrenin son üç âyeti (284,
285, 286), 3. Âl-i İmrân sûresinin 18. âyeti, 4.
A’râf sûresinin 54. âyeti. 5. Mü’minûn sûresinin
116. âyeti, 6. Cin sûresinin 3. âyeti, 7. Saffât
kerih olan (istenmeyen) her türlü şeyden emîn olur. Her kim
duâları ile beraber okursa, duâsı müstecab olur ve arzu ettiği
herşeye kavuşur. Ayât-ı Hırz, muhkem kale, sağlam bir
burçtur. Kim bu kaleye girerse, korunmuş olur. Hülâsa her ne
niyetle okursa, o niyetine kavuşur. (Ayât-ı Hırz, “Teshîl-ülmenâfi” isimli Arabî tedâvi kitabının sonunda vardır.) Ahmed
Rıfâî buyurdu ki: “Ayât-ı Hırz’ın bütün husûsiyetlerini yazmak
bu küçük risaleye sığmaz. Onun için bu kadarı ile iktifa edildi.
Âyât-ı Hırz’ı ve duâlarını okumanın ba’zı şartları vardır. Abdest
alıp yedi istiğfar ve onbir salevât okuyup, hastanın sıhhatine
niyet ederek, güneş doğduktan ve ikindi namazından sonra,
günde iki defa hasta üzerine okumalı, şifâ buluncaya kadar
(kırk gün) devam etmelidir.
Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerinin, mü’minlerin îmânlarının
kemâle ermesi için gösterdiği yola Rıfâîlik adı verildi.
Kendisine tamamen bağlı olan, yolunu bozmıyan, ya’nî her
işinde, her sözünde dînimizin emir ve yasaklarına tâbi olanlara
da “Rıfâî” denildi. Fakat, zamanla diğer tarikatlar gibi bu yol da
bozuldu. Dünyâya düşkün olanlar, dîni dünyalık arzularına âlet
edenler, Ahmed Rıfâî hazretlerinin isminden istifâdeye
çalıştılar. Şeyh ve tarikatçı olarak ortaya çıkıp, ağızlarına ateş
koymak, ağızlarından alevler çıkarmak, bir yanağına bıçak, şiş
sokup öteki yanağından çıkarmak, sokak ortasında yatarak
üzerinden kamyon geçirtmek gibi işleri yaparak, kerâmet
sahibi olduğunu iddia edenler görüldü. Halbuki bunların
kerâmet ile hiçbir alâkası yoktur. Allahü teâlâ, Mûsâ
aleyhisselâm zamanında sihirbazların bulunduğunu haber
veriyor ve sihir olduğunu beyân buyuruyor. Bu ve benzeri işleri
sihirbazlar da yapmaktadırlar.
Allahü teâlâ herşeyi bir sebep ile yaratıyor. Bir iş yapmak,
9) Tuhfet-ur-râgıb sh. 40
birşey elde etmek için, bu işin sebeplerine yapışmak lâzımdır.
10) El-A’lâm cild-1, sh. 174
Meselâ buğday hasıl olması için, tarlayı sürmek, tohumu
saçmak, ekini biçmek lâzımdır, insanların bütün hareketleri,
işleri Allahü teâlânın bu âdeti içinde meydana gelmektedir.
Allahü teâlâ, sevdiği insanlara, iyilik, ikram olmak için ve azılı
düşmanlarını aldatmak için, bunlara âdetini bozarak sebepsiz
şeyler yaratıyor. Peygamberlerden (aleyhimüsselâm), Allahü
11) Burhân-ül-müeyyed sh. 96, 106
12) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 982
13) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 132
teâlânın âdeti dışında, kudreti ilâhiyye içinde meydana gelen
şeylere “Mu’cize” denir. Peygamberlerin mu’cize göstermesi
lâzımdır. Evliyâda, âdet dışı meydana gelen şeylere,
“Kerâmet” denir. Evliyânın kerâmet göstermesi lâzım değildir.
AHMED YESEVÎ
Bunlar, kerâmet göstermek istemez. Allahü teâlâdan utanırlar.
Veli olmıyanlardan meydana gelen âdet dışı şeylere “Firâset”
Türkistan’da yetişen büyük velilerden. İsmi, Ahmed bin
denir. Fâsıklardan, günâhı çok olanlardan zuhur ederse,
İbrâhim bin İlyâs Yesevî olup, Pîr-i Türkistan, Hazret-i
“İstidrâc” denir ki, derece derece kıymetini indirmek demektir.
Türkistan, Hazret-i Sultân, Hâce Ahmed, Kul Hâce Ahmed
Kâfirlerden zuhur edenlere ise “Sihir” ya’nî büyü denir.
diye tanınır. Babası Hâce İbrâhim’in nesebi Hazreti Ali’nin oğlu
Muhammed bin Hânefiyye’ye ulaşır. Soyu, Hazreti Fâtıma
Yaklaşık olarak son yüz seneden beri tarikat adı altında birçok
vâlidemize dayanmadığı için seyyid değildir. Annesi evliyâdan
şeyler uyduruldu. Hakiki İslâm âlimlerinin, Peygamber
Mûsâ isimli bir zâtın kerîmesi olup, sâliha, mütteki ve afif bir
efendimizden ve Eshâb-ı Kirâmdan alıp, bildirdikleri doğru yol
hâtun idi. Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ) daha yedi yaşında
unutuldu. Dinde câhil olanlar, hattâ İslâmiyetin emirlerine
iken babası vefât etti. Yetim olarak büyüdü. Doğum târihi
açıkça uymayanlar, şeyh ve tarikatçı Ünvanı alarak, zikir ve
kesin olarak bilinememektedir. 562 (m. 1166) senesinde
ibâdet adı altında, dinimizin yasak ettiği birçok bid’atler ortaya
Yesi’de vefât etti. Kabri oradadır. Timur Hân, onun için
çıkardılar. Peygamber efendimiz buyuruyor ki: “Bir kimsenin
muhteşem bir türbe yaptırmıştır.
havada uçtuğunu ve deniz üzerinde yürüdüğünü, yahut ağzına
ateş koyup yuttuğunu görseniz, fakat İslâmiyete uymayan bir
Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ), daha çocuk iken
iş yapsa, kerâmet sahibiyim dese de, onu büyücü, yalancı,
kendisinde garîb hâller, yaşından beklenilmeyen
sapık ve insanları doğru yoldan saptırıcı biliniz!”
fevkalâdelikler meydana geliyordu. Hızır aleyhisselâm ile
görüşüp sohbet ediyordu. Çok küçükken annesinin, yedi
yaşında iken de babasının vefâtı ile, Gevher Şehnaz adındaki
ablasının yanında yetişti.
1) Mir’ât-ül-haremeyn cild-3, sh. 144
Bu sırada meydana gelen bir hâdise, Hâce Ahmed’in
2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 295
3) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 140
4) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-6, sh. 23
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 312
şöhretinin bütün Türkistan’a yayılmasına vesile olur.
Menkıbeye göre, o sırada Türkistan’da Yesevî adında bir
hükümdâr hüküm sürmekte idi. İdâresi altındaki topraklarda
yaşayan bütün velîleri toplatıp, onların duâlarının bereketi ile
önemli bir mes’eleyi halletmeyi düşünmüş. Toplanan velilerin
duâ ve niyazları neticesiz kalınca, acaba katılmayan veli var
mı, diye tahkîk ettirmiş. Tahkîk neticesinde Hâce İbrâhim’in
6) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1341
oğlu Ahmed’in, henüz çocuk denecek yaşta olduğu için
çağırılmadığı anlaşılmış. Bunun üzerine, haberci gönderilip
7) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 259
8) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 171
gelmesi istenmiş. Çocuk bu durumu ablasına danışınca
ablası, “Babamızın vasıyyeti var, senin tanınma zamanının
gelip gelmediğini, babamızın türbesi içinde bulunan ekmek
sofrası ta’yin edecektir. Eğer o sofrayı açabilirsen, tanınma
aleyhisselâm ile görüşür, sohbet ederdi. Büyüklüğü ve
zamanın geldi demektir, var git!” demiş. Türbeye giden Hâce
kerâmetleri herkes tarafından bilinirdi. Dîvân-ı hikmet isimli
Ahmed, sofrayı bulup açmış, oradan hükümdârın istediği yere
eserinde, yedi yaşından elli yaşına kadar geçen zaman içinde
gelmiş. Veliler kendisini orada hazır beklemekte imişler. Hâce
kavuştuğu ilâhi tecelliler ve çok yüksek dereceleri gayet edib
Ahmed sofrada bulunan bir parça ekmeği, duâ etmeleri için
bir lisân ile çok güzel anlatmıştır.
gösterince, veliler Fâtiha okumuşlar. O da ekmeği hazır
bulunanlara taksim etmiş, hepsine kâfi gelmiş. O toplantıda
Ahmed Yesevî hazretleri vakitlerinin bir çoğunu Allahü teâlâya
velilerden, maiyet ve ordu erkânından dokuz bin kişi
ibâdet ve tâat etmekle, talebelerine zâhirî ve bâtınî ilimleri
bulunmakta imiş. Bu kerâmeti görenler, Hâce Ahmed’in
öğretmekle geçirirdi. Çok kısa bir zaman ayırarak, kaşık ve
büyüklüğünü ve mertebesinin yüksekliğini anlamışlar. Hâce
kepçe yapardı. Bir öküzü vardı. Bu öküzün sırtına bir heybe
Ahmed ise, sırtındaki babasından kalma hırkaya bürünerek,
asar, içine de yaptığı kaşık ve kepçeleri koyardı. Bu öküz
duâsının neticesini beklemekte imiş. Birdenbire gök yüzünden
pazara çıkar, istiyenler kaşık veya kepçe alırlar, ücretlerini
seller boşanarak, her yer suya garkolmuş, velîlerin seccadeleri
yine heybeye koyarlardı. Ücretini vermeyen olursa, öküz o
su üstünde yüzmeye başlamış. Ahmed hırkasından başını
kimsenin peşini bırakmaz, nereye gitse peşinden o da giderdi.
çıkarınca, seller durmuş, güneş çıkmış. Hazır bulunanlar
Aldığı şeyin ücretini heybeye koymadıkça, o kimsenin
baktıklarında, Karaçuk dağının ortadan kalktığını görmüşler.
yanından ayrılıp başka yere gitmezdi. Öküz, akşam olunca
Bu kerâmete şâhid olan hükümdâr, Hâce Ahmed’den, kendi
Hâce Ahmed hazretlerinin evine gelirdi. Hâce hazretleri
adının kıyâmete kadar bakî kalması için niyazda bulunmasını
heybedeki paraları talebelerinin ihtiyâçları için sarfederdi.
dilemiş. Hâce Ahmed hazretleri de, “Âlemde her kim bizi
severse, senin adınla bizi yâd eylesin” demiş. Bundan dolayı o
günden beri ikisinin ismi birlikte, “Ahmed Yesevî” şeklinde
anılır olmuş.
Ahmed Yesevî hazretlerinin şöhreti, kerâmetleri her tarafa
yayılıp, talebelerinin sayısı yüz bine yaklaşınca, kendisini
çekemeyenler, Allahü teâlânın evliyâsına düşman olanlar, bu
zâta iftira edip, sohbet meclislerinde örtüsüz kadınlar da
Hâce Ahmed, Yesi’li olduğundan, Yesevî diye meşhûr olduğu
geliyor, erkeklerle birlikte oturuyorlar dediler ve bunu
kabûl edilmektedir.
kendilerine ma’rifet sayarak etrâfa yaydılar. Bu şâyi’ayı duyan
makam sahipleri, ba’zı müfettişler vazîfelendirerek bu durumu
Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ), Baba Arslan hazretlerinin
araştırmalarını emrettiler. Bu müfettişler, Ahmed Yesevî
talebesidir. Onun kalblere hayat ve huzûr veren sohbetlerine
hazretlerinin ders verdiği meclise gelip, gizlice araştırmalar
ve teveccühlerine kavuşmakla, kısa zamanda çok yüksek
yaptılar. Her şeyin, herkese açık olduğu bu yerde, insanlardan
makam ve derecelere kavuştu. Baba Arslan hazretlerinin
ve kanunlardan saklı uygunsuz bir şeyin bulunmadığını
vefâtından sonra, onun ma’nevî işâreti ile, Buhârâ’ya gitti.
gördüler. Söylenilenlerin tamamen asılsız olduğunu, bu zâta
Orada Ehl-i sünnet âlimlerinin en büyüklerinden Yûsuf-i
iftira etmek için uydurulduğunu bildirdiler.
Hemedânî’den ma’nevî ilimleri tahsil etti. İnsanlara ilim
öğretmek, doğru yolu göstermek için ondan icâzet (diploma)
Hâce Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ), kendisine iftira
aldı. O büyük zâtın halifelerinden oldu. Onun vefâtından sonra
edenlere bir ders vermek istedi. Bunların bulunduğu bir
bir miktar Buhârâ’da kaldı. Talebeleri yetiştirmeye başladı. Bir
meclise geldi. Elinde ağzı mühürlü bir kutu vardı. Orada
zaman sonra bu talebelerin terbiye ve yetiştirilmesini, Yüsuf-i
bulunanlara hitaben: “Baliğ olduğu günden bu âna kadar, sağ
Hemedânî’nin en büyük talebesi olan Abdülhâlık Goncdüvânî
elini avret mahalline hiç uzatmamış bir velî zât istiyorum. Kim
hazretlerine havale edip, kendisi tekrar Yesi’ye döndü. Burada
vardır? Bu mühim kutuyu ona teslim edeceğim” buyurdu. Hiç
talebe yetiştirmeğe başladı. Talebeleri her geçen gün
kimse çıkamadı. O sırada, Ahmed Yesevî’nin ( radıyallahü
çoğalıyordu. Büyüklüğü ve şöhreti kısa zamanda, Türkistan,
anh ) talebelerinden, Hâce Atâ isimli zât oraya geldi. Hâce
Mâverâünnehr, Horasan ve Harezm’e yayıldı. Kendisinde
Ahmed hazretleri kutuyu bu talebeye verip, bu kutuyu Horasan
daha çocuk yaşta iken başlıyan evliyâlık hâlleri ve dereceleri
ve Mâverâünnehr memleketlerine götürmesini emretti.
her geçen gün artıyordu. Zamanında bulunan âlimlerin ve
evliyânın en büyüklerinden, en üstünlerinden oldu. Hanefî
mezhebinde idi. Zâhirî ve batınî bütün ilimlerde derin âlim idi.
Yüksek babası ve diğer velîler gibi, o da devamlı olarak Hızır
Talebe kutuyu alıp, bildirilen yere vardı. Her tarafa haber
salınıp, âlimler ve Hâce hazretlerine iftira edenler geldiler.
Herkes, bu kutunun içinde ne olduğunu merak ediyordu. O
talebe, toplananlara, bu kutuyu hocası Ahmed Yesevî
Horasan’da bulunan evliyâ, Ahmed Yesevî hazretlerinin
hazretlerinin gönderdiğini söyleyip kutuyu açtı. Kutu açılınca,
büyüklüğünü, üstünlüğünü bildikleri ve ona olan muhabbet ve
herkes gördükleri manzara karşısında donakaldılar. Kutunun
bağlılıklarının daha da artması için, kendisiyle görüşmek,
içinde bir miktar ateş ve bir miktar da pamuk vardı. Ateş
sohbetinde bulunmak istediler. Büyük bir toplantı tertîb ettiler.
kıpkırmızı olarak duruyor, pamuğa birşey olmuyordu. Bu hâli
Hâce hazretlerini de bu toplantıya da’vet etmek için, evliyâdan
gören herkes hayretler içinde kaldılar. Hâce hazretlerinin bu
birini Yesi’ye gönderdiler. Allahü teâlâ, evliyâsını çok sevdiği
kerâmeti karşısında, onu sevenlerin muhabbeti daha da arttı.
için, onlara diğer insanların yapmaktan âciz oldukları birçok
Kendisine muarız olanlar da hatâlarını anlayıp tövbe ettiler.
şeyleri kolay kılmıştır. Meselâ, bir anda bir yerde, biraz sonra
Hazreti Hâceye hediyeler gönderip kendisinden özür dilediler.
oraya çok uzak olan başka bir yerde bulunabilirler. Veya aynı
Bunların çoğu Hâce hazretlerinin talebesi oldular.
anda başka başka yerlerde görülebilirler. Bu, Allahü teâlânın
bir ihsânıdır, işte, Ahmed Yesevî hazretlerini toplantıya da’vet
Merv şehrinde Mervezî nâmında bir müderris var idi ki, Ahmed
etmek üzere yola çıkan velî, Allahü teâlânın izni ile turna
Yesevî hakkında söylenilen uygunsuz ve uydurma sözler ona
misâli uçarak Yesi’ye doğru geliyordu. Hâce hazretleri bu hâli
kadar gitmişti. Bu yalanlara aldanıp, kendisini (güya) imtihan
keşfederek, yanına talebelerinden ba’zılarını aldı. Bunlar da
etmek, şüphesini gidermek niyetiyle, ma’iyyetine dörtyüz
turna şeklinde uçmaya başladılar. Nihâyet, Semerkand
müşavir ve kırk tane de müftü alarak yola çıktı. Her tarafta
yakınlarında bir nehir üzerinde karşılaştılar. Bu sırada aşağıda
talebeleri olduğunu, her zaman sohbetinde binlerce kişinin
büyük bir tüccâr, nehirden geçerken akıntıya kapılıp, malı ve
hazır bulunduğunu öğrenmişti. “Ben üçbin mes’ele
hayvanları suya gitti. Bu tüccâr, su içinde boğulmamak için
ezberledim. Hepsine ayrı ayrı suâl sorar, onları imtihan
gayret ederken, bu sudan selâmetle kurtulması hâlinde, kalan
ederim” diye düşündü. Bu sırada Ahmed Yesevî hazretleri
malının yarısını Allah rızâsı için vereceğini nezretti (adadı).
hânekâhında bulunuyordu. Talebesi Muhammed Dânişmend’e
Hâce Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ), Allahü teâlânın izni
“Bakar mısın, bize kimler geliyor?” buyurdu. Mervezî’nin
ile tüccârın sıkışık ve zor durumunu keşfederek aşağıya indi.
ma’iyyetiyle birlikte hafızasında üç bin mes’ele ile geldiğini
Boğulmak üzere olan tüccârı çekip sahile çıkardı. Sonra turna
bildirdi. Hâce hazretlerinin emri ile Muhammed Dânişmend, o
şeklinden, normal hâline döndü. Bu duruma çok teaccüb eden
üçbin mes’eleden binini, Mervezî’nin hafızasından sildi. Sonra
tüccâr, kendisini kurtaran bu zâtın ellerine sarılıp çok teşekkür
talebelerinden Süleymân Hakîm Atâ’ya aynı şekilde emretti. O
etti ve malının yarısını bu zâta verdi.
da öyle yaptı. Mervezî, hafızasında sâdece bin mes’ele kalmış
olarak Yesi’ye geldi. Hâce hazretlerinin yanına gelip, “Allahın
Hâce hazretleri istenilen yere geldi. Bir zaman oradakilerle
kullarını doğru yoldan ayıran sen misin?” dedi. Hazreti Hâce,
sohbet edip, sonra memleketine döndü. Nehirden kurtardığı
hiç kızmadı. Karşılık da vermedi. “Şimdilik üç gün misâfirimiz
tüccârın verdiği parayı da, talebelerinin ihtiyâçlarına sarfetti.
ol! Ondan sonra görüşürüz” buyurdu. Üç gün sonra bir kürsü
kuruldu. Mervezî kürsüye çıktı. Hâce Ahmed hazretleri,
Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ), daha çocukluğundan
Muhammed Hakîm Atâ’ya tekrar emredip, o bin mes’eleyi
itibâren, Resûlullah efendimizin sünnetine tam tâbi olmakta hiç
Mervezî’nin hafızasından silmesini emretti. Hakîm Atâ da öyle
gevşeklik göstermemişti. 63 yaşına geldiği zaman, Resûlullah
yaptı. Mervezî, kürsü üstünde birşeyler konuşmak istedi.
efendimiz o sene âhırete teşrîf ettiklerinden, 63 yaşından
Fakat hafızasında hiçbir mes’elenin bulunmadığını anladı.
sonra yeryüzünde bulunmayı kendisine münâsip görmeyip yer
Nihâyet, defterini açıp oradan okumak istedi. Fakat defterinin
altında kendisine mahsûs bir hücre yaptırdı. Oraya merdiven
sahifelerindeki yazıların da silinmiş olduğunu gördü. Sahifeler
ile inilirdi. Mezar misâli olan o yerde, vefât edinceye kadar,
bomboş idi. Bu hâli gören Mervezî, kusurunu anlayıp hemen
devamlı sûrette, ibâdet ve tâat ile ve Allahü teâlâyı
orada tövbe etti. Bütün ma’iyyetiyle beş sene kaldı. Çok
düşünmekle meşgûl oldu. Talebelerine ilim öğretmeye de
mertebelere, yüksek derecelere kavuştu. Ahmed Yesevî (
orada devam etti. Kendisini vefât etmiş, kabre konmuş şekilde
radıyallahü anh ) bunu, yanında beş kişi ile beraber, insanlara
hissederek, bambaşka bir huşû’ ile ibâdetlerini yaptı. Burada
Allahü teâlânın dinini doğru olarak anlatmak vazîfesiyle
evliyâlık yolundaki makam ve dereceleri kat kat arttı. 63
Horasan’a gönderdi. Bunlar; Muhammed, Seyfeddîn,
yaşından, vefât ettiği 125 veya 133 yaşlarına kadar, orada
Sa’deddîn, Behâüddîn ve Kemâl isimlerindeki talebeleri idi.
ibâdet etti.
Oraya gidip halkı irşâd ettiler (r.aleyhim).
Zamanın hükümdârı Kazan Hân, Ahmed Yesevî hazretlerinin
iftiracıların hepsi bir anda köpek oldular. O öküz etine hücum
Cum’a namazını nerede kıldığını merak edip, Hâce’nin
edip hemen bitirdiler. Böylece esas halleri anlamış oldu.
talebelerinin en ileri gelenlerinden Muhammed Dânişmend’i
ona gönderip sordu. Bu sırada müezzinler Cum’a namazı için
Yine birgün aralarında anlaşıp, Hâce’yi hırsızlıkla itham
ezan okuyorlardı. Talebe, Hâce’nin huzûruna vardığında
etmeye karar verdiler. Bir sığırı kesip parçaladılar ve gece
henüz bir şey söylemeden, “Gel elimden tut! Cum’a namazına,
gizlice Hâce’nin hânekâhının bir yerine bıraktılar. Hazreti
bugün seninle beraber gidelim” buyurdu. Talebe “Peki
Hâceden başka hiç kimse de, bunların yaptıklarını
efendim” deyip hocasının elinden tuttu. O anda kendilerini,
farketmediler. Ertesi gün bu sığırı aramak behânesi ile, o
büyük bir câmi içinde saflar arasında oturuyor gördü. Talebe,
kasaba halkından bir çok kimse tekkenin önünde toplandılar.
namazdan sonra hocasını ne kadar aradıysa da bulamadı.
Sığırlarını aramak için içeri girmek istediklerini söylediler.
Câminin kayyımı, talebenin bu telâşlı hâlini görünce ona “Ey
Hâce hazretleri çok müteessir olup, bu ahmakların
derviş! Burası Mısır’dır ve bu câmi Câmi-i Ezher’dir. Senin
yaptıklarına çok üzüldü ve “Girin köpekler! Girin itler!” diye
hocan, nice zamandır Cum’a namazlarını burada kılar” dedi.
söyledi. Gelenler, hep birden içeri girdiler. Hâce hazretlerini
Talebe bir hafta orada kaldı. Ertesi Cum’a namazında hocası
üzmenin dünyâdaki çok ufak bir cezası olarak, hepsi birer
ile buluşup, namazdan sonra bir anda Yesi’ye geldiler. Hâce
köpek şekline girip, parçalanmış sığır etine hücum ettiler. O eti
hazretleri, talebesine gördüklerini gidip Kazan Hân’a
yiyip bitirdiler. Bu hâle düştüklerine çok üzülüp, mahcûb ve
anlatmasını söyledi. Talebe, Kazan Hân’ın yanına gelip
pişman olduklarını bildirdiler. Hâce hazretleri merhamet edip,
başından geçenleri bir bir anlattı. Halbuki Kazan Hân’ın
bunları eski hâline çevirdi. Fakat bu hainliklerine bir alâmet
kendisini Hâce hazretlerine gönderdiği sırada başlıyan ezan,
olmak üzere, vücûdlarında bir belirti kaldı. Hattâ bu belirti hâli,
henüz bitmemişti. Kazan Hân ve orada bulunanlar, Hâce
onlardan çocuklarına dahi intikâl etti.
hazretlerinin bu kerâmeti karşısında birşey diyemediler. Onun
büyüklüğünü, üstünlüğünü daha iyi anladılar.
Emîr Timur Hân, Buhârâ’ya gitmek üzere yola çıktığında
Türkistan’a uğradı. Hızır aleyhisselâm da beraberlerinde idi.
Yesi şehrine yakın bir yerde, Sabran (Savran, Şûrî) diye bir
Timur Hân, orada rü’yâsında Ahmed Yesevî’yi ( radıyallahü
kasaba vardı. Bura ahalisinin çoğu hıristiyan olup, müslüman
anh ) gördü. Kendisine; “Ey yiğit’ Buhârâ’ya çabuk git!
Yesi halkına ve bilhassa Ahmed Yesevî hazretlerine çok
İnşâallah orada sana fetih nasîb olur. Senin başından çok
düşmandı. Ahmed Yesevî hazretlerinin büyüklüğü, kerâmetleri
hâdiseler geçse gerek. Zâten oradaki insanlar da senin
etrâfa yayıldıkça ve ona bağlı olanların sayılan her geçen gün
gelmeni bekliyorlar” buyurdu. Timur Hân uyanınca, bu
arttıkça, Sabranlılar daha çok rahatsız oluyorlar Hâce
müjdeye çok sevinip, Allahü teâlâya şükretti. Ertesi gün
hazretlerine olan düşmanlıkları daha da artıyordu.
Türkistan hâkimine çok para verip, Ahmed Yesevî (
radıyallahü anh ) türbesi üzerine çok mükemmel bir türbe
Birgün Hazreti Hâce’ye iftira etmek istediler. Bir yere
yaptırması için emir verdi. O da, hakîkaten çok güzel bir türbe
toplandılar, içlerinden birinin öküzünü getirip mezbahada
yaptırdı. Bugün hâlâ bu türbe bütün haşmetiyle durmaktadır.
kestiler. Sâdece ayaklarını bıraktılar. Ertesi gün de kadıya
gidip şikâyet ettiler. Öküzlerinin çalındığını, mezbahada
İngiliz müsteşriki Dr. Eugene Schuyler’in yazdığı Türkistan
kesildiğini, kanları akarak acele ile götürüldüğünü, kan izlerini
seyahatnamesi isimli eserinde, Hâce Ahmed Yesevî’nin (
ta’kib ettiklerini, öküzlerinin Ahmed Yesevî’nin ( radıyallahü
radıyallahü anh ) câmii ve Timur Hân tarafından kabri üzerine
anh ) tekkesine girdiğini anladıklarını bildirdiler. Kâdı izin verip,
yaptırılan muhteşem türbesi hakkında özetle diyor ki: “Bu
Hâce’nin tekkesine girip, öküzlerini arayabileceklerini
büyük câminin arka kısmında türbeli ikinci bir mescid daha
bildirmesi üzerine, gelip durumu bildirdiler. Hazreti Hâce, kalb
ilâve edilmiş durumda olup, câminin dış avlu kapısı fevkalâde
gözleri ile ve yüksek firâseti ile, iftiracıların hazırladıkları çirkin
büyük ve kemerlidir. Kapının yanında penceresiz olarak, üstü
tertîbi görmüş ve anlamıştı. Talebeler bundan habersiz
çentikli olarak yükselen iki tane yuvarlak kule yükseliyor.
olduklarından, çok şaşırdılar. Nihâyet içeri girmelerine izin
Kapının, büyük bir san’at eseri olarak işlenmiş iki katlı tahta
verildi. İftiracılar, doğruca gece bıraktıkları öküzün yanına
kapısı üzerinde bir pencere vardır. Duvarlar işlenirken, iyi
vardılar. Tam maksatlarına kavuşmuş olduklarını
pişmiş dört köşeli tuğlalar kullanılmıştır. Kufi yazılarla
zannediyorlardı ki, Hâce hazretlerinin kerâmeti tecelli edip,
süslenmiş olan kubbe, binayı daha da güzelleştirmektedir.
Zelzeleler ve sâir sebeblerle çoğu yerlerinin dökülmüş, harabe
hâline gelmiş olduğu bu muazzam bina, ilk hâlinde kimbilir ne
Tasavvuf yolunda Ahmed Yesevî hazretlerine bağlananların
kadar daha güzeldi?
ba’zı bariz husûsiyetleri vardır. Yeseviyye yolunda bulunan bir
müridin, riâyet etmeleri mecbûrî lâzım olan belli başlı edebler
Câminin avlusunda çok güzel bir medrese var. Arka kısmında
şunlardır: 1. Kendisinden dinini öğrendiği üstadının, talebelerin
bir kubbe, içinde Arslan Babâ’nın, Ahmed Yesevî’nin ve hanım
hepsinden efdal olduğunu bilmek ve ona tam tâbi ve teslim
efendisinin bulunduğu türbe var. Burada başka kimselerin
olmak. Ona uyarak, onun huzûrunda hergün çeşit çeşit
bulunduğu da söylenilmektedir.”
yemekler yemek, geceleri uyumak, ona uymaksızın kendi
Türkistan’ın her tarafından akın akın gelerek Hâce
hazretlerinin türbesi ziyâret edilmekte, Câmi-i hazret isimli bu
câmide namaz kılınmaktadır.
Ahmed Yesevî ( radıyallahü anh ) halifelerinden Seyyid
Mensûr Atâ ( radıyallahü anh ), Hâce hazretlerinin yer altında
bulunan ve “Çilehâne” denilen hücresini görünce ilk defa çok
üzüldü. Bu dar yerde, çok sıkıntılı bir hâldedir herhalde diye
düşündü. Böyle düşünce içinde iken birdenbire gördü ki, o
daracık zannettiği yerin bir ucu doğuda, diğer ucu ise batıda.
Bu hâl karşısında kalbinden geçirdiklerinin yersiz olduğunu
anlayıp, kendi kendine dedi ki; “Allahü teâlâ, evliyâsına sıkıntı
çektirmez. Diğer insanların onlarda sıkıntı görmeleri, çok acı
çekiyor zannetmeleri, hakîkatte onlar için bir ni’mettir. Bu
saadet sahibleri, görünüşte çok acı zannedilen o sıkıntılardan
öyle zevk ve tad alırlar ki, iyiliklerinde o tadı duymazlar. Allahü
teâlâ, bu mübârek veli kulu için, daracık bir hücreyi çok geniş
yapar. Ma’nevî bakımdan Öyle lezzetler, tadlar ihsân eder ki,
zâhir olarak çektiği sıkıntılar, o lezzetler yanında hiç kalır.
Onun rûhu, zevk ve neş’eden uçmaktadır. Vücûdunu bin
parçaya bölseler ne gam...”
anlayış ve görüşüne uyarak, geceleri nafile namaz kılmaktan
ve gündüzleri nafile oruç tutmaktan farksız hattâ daha
fâidelidir. Çünkü birincisinde, tâbiiyyet ve teslimiyyet var.
İkincisinde ise, kendi bildiğine göre hareket etmek vardır. 2.
Mürîd gayet uyanık, zekî ve dikkatli olmalı ki, hocasının
sözlerinden, rumuzlarından ve işâretlerinden hemen
anlıyabilsin. 3. Hocasının bütün sözlerinden ve işlerinden râzı
ve ona itaatkâr olmalıdır. 4. Hocasının husûsî hizmetinde veya
bildirdiği, emrettiği bir hizmeti yaparken gayet atîk, dikkatli,
ağırbaşlı olmalı, fakat ağır canlı olmamalıdır. İsteksizlik,
gevşeklik hâli, hocasının rızâsızlığına sebeb olabilir. Onun
rızâsızlığı ise, silsile yoluyla Peygamber efendimize,
dolayısıyla Allahü teâlâya gider. 5. Sözünde sağlam, güvenilir
ve va’dinde sâdık olmalıdır. Hocasının büyüklüğü husûsunda
hiçbir zaman şek ve şüpheye düşmemeli ki, Allah korusun, bu
hâl hüsrana sebeb olur. 6. Ahde vefa ve hocasına olan
tâbiiyyet ve teslimiyyetinde çok sağlam olmalıdır. 7. Hocasının
ufak bir işâreti ile bütün mal ve mülkünü onun emrettiği yere
feda etmeye hazır olmalı, bunda en ufak bir tereddüt hâli
bulunmamalıdır. 8. Hocasına âit husûsî hâl ve sırları tutmasını
bilmeli, bunları uygun olmayan şekilde ifşa etmekten çok
sakınmalıdır. 9. Hocasının bütün hareketlerini, sözlerini ve
Hâce Ahmed Yesevî’nin ( radıyallahü anh ) yetiştirdiği
nasihatlerini dikkatle ta’kib etmeli, bunda ve bunlara uymakta
talebelerin her biri bir memlekete giderek, İslâmiyeti doğru
kaçamak ve gevşeklik yapmamalıdır. Bunları yapmakta
olarak öğretip yayıyorlardı. Hâce hazretlerinin talebelerinden
ihmalkâr davranmanın zararlarını düşünmelidir. 10. Allahü
bu şekilde olanlar ve Moğolların katliâmından kaçıp kurtulmak
teâlâya kavuşmak yolunda, kendisini vesile, vâsıta yaptığı
sûretiyle Anadoluya gelenler çok olmuş, onun yolu Anadolu’da
hocası için, her fedâkârlığı yapmağa hazır olmalıdır. Onu
da tanınmış ve yayılmıştır.
sevenlere dos