İslâm âlimleri Ansiklopedisi
advertisement
İslâm âlimleri Ansiklopedisi HİCRİ BEŞİNCİ ASRIN ÂLİMLERİ İçindekiler Tablosu ABDÜLBÂKÎ İBNİ HADDÂD FERAZÎ ................ 3 ALİ BİN HÜSEYN EL-FELEKÎ ......................... 47 ABDÜLGANÎ BİN SA’İD EL-EZDÎ ..................... 3 ALİ BİN MUHAMMED (Ali bin Ahmed) ........ 47 ABDÜLHÂLIK BİN ÎS (El-Hâşimî) .................. 4 ALİ BİN MUHAMMED ÂMİDÎ ...................... 48 ABDÜLKÂHİR BAĞDÂDÎ................................ 6 ALİ BİN MUHAMMED KÂBİSÎ ...................... 49 ABDÜLKÂHİR BİN ABDURRAHMÂN (Ebû Bekri Cürcânî) .................................................. 12 ALİ BİN MUZAFFER BİN HAMZA.................. 51 EBÛ MENSÛR HAYYÂT MUKRÎ (Muhammed bin Ahmed Hayyât Bağdâdî) ..................... 151 ALİ BİN ÖMER HARBÎ (İbn-i Kazvînî) ............ 51 EBÛ MUHAMMED ET-TEMÎMÎ .................. 152 AZÎZÎ BİN ABDÜLMELİK EL-CEYLÎ (Şeyzele) .. 54 EBÛ MUHAMMED HASEN BİN AHMED ..... 154 BÂCÎ (Ahmed bin Süleymân) ...................... 55 BÂKILLÂNÎ ................................................. 55 EBÛ MUTARREF KURTUBÎ (Abdurrahmân bin Mervân) .................................................. 158 BEYHEKÎ (Ahmed bin Hüseyn) .................... 59 EBÛ NASR-I SAFFÂR (Ahmed bin İshâk) ..... 159 BÎRÛNÎ ...................................................... 77 EBÛ NUAYM İSFEHÂNÎ ............................. 160 CA’FER BİN AHMED ES-SERRÂC .................. 80 EBÛ ÖMER HÂŞİMÎ (Kâsım bin Ca’fer Basrî)....................................................... 172 ABDULLAH BİN ABDÂN HEMEDÂNÎ ............ 12 ABDULLAH BİN İBRÂHİM HABRÎ ................. 13 ABDULLAH BİN MUHAMMED (El-Lebbân) .. 14 ABDÜLMELİK BİN MUHAMMED HARKÛŞÎ .. 19 ABDÜLMELİK BİN MUHAMMED SEÂLEBÎ .... 19 ABDÜLVÂHİD BİN AHMED MELÎHÎ.............. 25 ABDÜLVÂHİD BİN EBİ’L-KÂSIM KUŞEYRÎ ..... 25 ABDÜLVÂHİD BİN MUHAMMED (Ebü’lFerec) ....................................................... 26 ABDÜLVEHHÂB BİN ALİ ES-SA’LEBÎ ............. 27 ABDÜLVEHHÂB BİN İBRÂHİM..................... 28 ABDÜLVEHHÂB BİN MUHAMMED FÂRİSÎ ... 28 ABDÜRRAHÎM ET-TEMÎMÎ ......................... 29 ABDURRAHMÂN BİN AHMED (Abdurrahmân-ı Zâz) .......................................................... 30 DEBBÛSÎ (Kâdı Abdullah bin Ömer elBuhârî) ...................................................... 82 EBÛ ABDULLAH EL-MEHÂÎ ......................... 84 EBÛ ABDULLAH ET-TAKÎ ............................. 85 EBÛ ABDULLAH HALÎMÎ ............................. 85 EBÛ ABDURRAHMÂN ES-SÜLEMÎ ............... 86 EBÛ ALİ DEKKAK ........................................ 93 EBÛ ALİ EN-NESEFÎ .................................... 96 EBÛ MA’ŞER KATTÂN TABERÎ (Abdülkerîm bin Abdüssamed) .......................................... 144 EBÛ MENSÛR EL-BAĞDÂDÎ (Abdülkâdir Bağdâdî) .................................................. 145 EBÛ SA’D EL-MÂLİNÎ (Ahmed bin Muhammed) ........................................... 173 EBÛ SA’ÎD-İ EBÜ’L-HAYR ........................... 174 EBÛ SEHL AHMED EBYURDÎ ...................... 179 EBÛ YUSR BİN MUHAMMED PEZDEVÎ ....... 180 EBÛ ZER HİREVÎ (Abd bin Ahmed) ............. 181 FADLULLAH BİN AHMED EL-MİHENÎ ......... 182 EBÛ ALİ FÂRMEDÎ ...................................... 97 FAHR-ÜL-İSLÂM PEZDEVÎ (Ali bin Muhammed) ........................................... 183 EBÛ ALİ SİNCÎ (Hüseyn bin Şuayb) .............. 99 FÛRÂNÎ (Abdurrahmân bin Muhammed) .. 185 ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED ELİDRİS......................................................... 31 EBÛ ALİ ZÜCCÂCÎ (Hasen bin Muhammed) . 99 EBÛ AMR DÂNÎ ........................................ 100 HÂCE MUHAMMED BİN EBÛ AHMED ELÇEŞTÎ ....................................................... 186 ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED (İbn-i Mende)..................................................... 32 EBÛ BEKR BÂKILLÂNÎ ............................... 101 HÂCE MUZAFFER BİN AHMED .................. 187 EBÛ BEKR HÂHERZÂDE ............................ 105 HAFFÂR (Ebü’l-Feth Hilâl bin Muhammed) 187 EBÛ BEKR İBNİ FÛREK (Muhammed bin Hasen İsfehânî) .................................................. 106 HAKÎM NİŞÂBÛRÎ ..................................... 188 EBÛ BEKR-İ NESSÂC ................................. 109 EBÛ HÂMİD İSFERÂÎNÎ ............................. 109 HALÎL HALÎLÎ KAZVÎNÎ (Ebû Ya’lâ İbni Abdullah)................................................. 199 EBÛ İSHÂK-I SA’LEBÎ................................. 110 HARKÛŞÎ ABDÜLMELİK BİN MUHAMMED . 201 EBÛ İSHÂK İSFERÂÎNÎ ............................... 116 HASEN BİN AHMED ES-SEMERKANDÎ ........ 217 EBÛ İSHÂK-I ŞİRÂZÎ (İbrâhim bin Ali) ......... 120 HASEN BİN AHMED (İbnü’l-Bennâ’) .......... 217 EBÜ’L-ABBÂS MEHDEVÎ (Ahmed bin Ammâr)................................................... 126 HASEN BİN ALİ (İbn-ül-Müzhib) ................ 218 EBÜ’L-HASEN ALİ BİN MUHAMMED ......... 127 HASEN BİN HÂMİD EL-BAĞDÂDÎ ............... 220 AHMED BİN MUHAMMED EL-ME’ÂRİF ....... 44 EBÜ’L-HASEN EL-CÜVEYNÎ (Ali bin Yûsuf).. 132 HASEN BİN HÜSEYN EL-HEMEDÂNÎ........... 221 ALİ BİN AHMED EN-NUAYMÎ ...................... 45 EBÜ’L-HASEN-İ HARKÂNÎ.......................... 133 HASEN BİN MUHAMMED NİŞÂBÛRÎ ......... 222 ALİ BİN CÜD UKBERÎ ................................ 45 EBÜ’L-HASEN KUREŞÎ (Ali bin Ahmed) ...... 138 ALİ BİN FEDDÂL EL-MÜCÂŞİÎ (Ebü’l-Hasen-i Kayravânî)................................................. 46 EBÜ’L-KÂSIM KERHÎ (Mensûr bin Ömer) ... 143 HATÎB-İ BAĞDÂDÎ (Ahmed bin Ali elBağdâdî) .................................................. 222 EBÜ’L-MUZAFFER EL-HAVÂFÎ ................... 143 HAVFÎ (Ali bin İbrâhim)............................. 232 ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED EDDÂVÛDÎ .................................................... 30 ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED SERAHSÎ .................................................... 33 AHMED BİN ABDÜLMELİK.......................... 33 AHMED BİN ABDÜLMELİK MEKVÎ ............... 34 AHMED BİN ALİ EL-BAĞDÂDÎ ..................... 34 AHMED BİN MUHAMMED ......................... 35 AHMED BİN MUHAMMED EL-BAĞDÂDÎ (Ebü’l-Hasen el-Atîkî)................................. 41 AHMED BİN MUHAMMED EL-BERKÂNÎ ...... 41 AHMED BİN MUHAMMED EL-HİREVÎ (Ebû Sa’d el-Mâlinî) ........................................... 43 HALEF BİN MUHAMMED EL-VÂSITÎ ........... 199 HASEN BİN ALİ VAHŞÎ ............................... 219 HİBETULLAH BİN HASEN BİN MENSÛR (elLâlkâî) ......................................................233 HİBETULLAH ŞÎRÂZÎ ..................................235 HUCVÎRÎ ...................................................236 HUCVÎRÎ ...................................................245 HÜSEYN BİN ABDULLAH EL-ÂZERÎ .............255 HÜSEYN BİN ALİ ES-SAYMERÎ (Kâdı Saymerî) ..................................................256 KADİRBİLLÂH (Ahmed bin İshâk) .............. 313 KAFFÂL-I MERVEZÎ ................................... 315 KÂSIM BİN MUHAMMED ŞÂŞÎ .................. 316 KUDÛRÎ ................................................... 317 KUŞEYRÎ .................................................. 321 MAHMÛD BİN HASEN (El-Kazvînî) ............ 335 MAHREZ BİN HALEF ................................. 335 MUHAMMED BİN İBRÂHİM EL-İSFEHÂNÎ (Ebû Bekr-i Attâr)............................................. 373 MUHAMMED BİN MUHAMMED EN-NİŞÂBÛRÎ (Ebû Tâhir-i Ziyâdî) ................................... 374 MUHAMMED BİN SÂBİT EL-HOCENDÎ ....... 375 MUHAMMED BİN SELÂME EL-MISRÎ (ElKudâ’î)..................................................... 375 MÂVERDÎ ................................................ 336 MUHAMMED BİN YAHY EL-KURTUBÎ (İbn-ülHızâ)........................................................ 391 MEKKÎ BİN ABDÜSSELÂM ......................... 353 MUHAMMED NAKKÂŞ ............................. 392 MEKKÎ BİN EBÎ TÂLİB ................................ 354 NASR-ÜL-MAKDÎSÎ ................................... 392 MUHAMMED BERDÂNÎ............................ 355 NİZÂM-ÜL-MÜLK ..................................... 393 MUHAMMED BİN ABDULLAH EL-LEBBÂNÎ 356 ÖMER BİN AHMED................................... 398 İBN-İ EBİ’L-FEVÂRİS (Muhammed bin Ahmed)....................................................268 MUHAMMED BİN ABDÜLMELİK ET-TABERÎ (Muhammed es-Sülemî) .......................... 356 SE’ÂLEBÎ (Abdülmelik bin Muhammed)..... 398 İBN-İ EBİSSAKRÎ EL-VÂSITÎ .........................269 MUHAMMED BİN ABDÜLVÂHİD (Ebü’lFerec) ..................................................... 357 SEHL BİN AHMED EL-ERGİYÂNÎ ................. 404 MUHAMMED BİN ABDÜLVÂHİD ELERDESTÂNÎ .............................................. 357 ŞEMS-ÜL-EİMME HULVÂNÎ....................... 407 HÜSEYN TABERÎ .......................................260 HUSRÎ KAYREVANÎ (Ali bin Abdülganî) .......261 İBN-İ ABDİLBERR ......................................262 İBN-İ DÛST (Abdurrahmân bin Muhammed) ............................................268 İBN-İ FET (Süleymân bin Abdullah)..........269 İBN-İ MERDÜVEYH ...................................270 İBN-İ REYÛLÎ (Kâsım bin Feth Ferecî) .........270 İBN-İ SABBÂG...........................................271 MUHAMMED BİN ABDURRAHMÂN ENNESEVÎ .................................................... 358 İBN-İ SÜFYÂN HUVÂRÎ (Muhammed bin Süfyân) ....................................................288 MUHAMMED BİN AHMED EL-BUHÂRÎ (Goncâr).................................................. 359 İBN-İ SUGDÎ (Ali bin Hüseyn) .....................289 MUHAMMED BİN AHMED EL-FÂRİSÎ (Ebû Bekr-i Beydâvî) ........................................ 359 İBN-ÜL-FURÂDÎ (Abdullah bin Yûsuf Ezdî) ..290 İBN-ÜS-SEM’ÂNÎ.......................................292 İBRÂHİM BİN HASEN EL-KAYREVÂNÎ (İbrâhim Tunûsî) ....................................................293 İMÂM-ÜL-HAREMEYN CÜVEYNÎ ................295 İSBİCÂBÎ (Ahmed bin Mensûr) ..................298 İSFERÂÎNÎ (Şehfûr, Tâhir bin Muhammed) .299 İSHÂK BİN İBRÂHİM KARRÂB.....................308 İSMÂİL BİN ABDURRAHMÂN ES-SÂBÛNÎ ...309 İSMÂİL BİN İBRÂHİM ES-SERAHSÎ (ElHirevî)......................................................310 KÂDI EBÛ ALİ BENDENÎCÎ (Hasen bin Abdullah) .................................................312 KÂDI EBÜ’L-FETH (Abdülvehhâb bin Ahmed)....................................................312 MUHAMMED BİN AHMED EL-HÂŞİMÎ....... 360 MUHAMMED BİN AHMED EL-HİREVÎ (Ebû Âsım el-Abbâdî) ....................................... 361 MUHAMMED BİN AHMED EN-NESEFÎ....... 363 MUHAMMED BİN ALİ (İbn-ül-Uşârî).......... 363 MUHAMMED BİN DÂVÛD ........................ 364 MUHAMMED BİN FADL ER-RAVVÂSÎ (ElBelhî) ...................................................... 364 MUHAMMED BİN HALEF.......................... 365 MUHAMMED BİN HASEN RÂZÂNÎ ............ 365 MUHAMMED BİN HÜSEYN (Ebû Ya’lâ)...... 366 MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-BİSTÂMÎ (Kâdı Ebû Ömer)............................................... 371 MUHAMMED BİN HÜSEYN RUZRÂVERÎ .... 372 ŞEBÎB BİN OSMAN RAHBÎ ......................... 403 SEMENTÂRÎ (Ebû Bekr Atîk bin Ali) ........... 405 SERAHSÎ .................................................. 408 SÜLEYMÂN BİN HALEF EL-BÂCÎ (ElEndülüsî) ................................................. 411 SÜLEYMÂN BİN İBRÂHİM EL-İSFEHÂNÎ ...... 413 SÜLEYM BİN EYYÛB ER-RÂZÎ ..................... 414 TÂHİR BİN ABDULLAH .............................. 415 UBEYDULLAH BİN MUHAMMED BİN AHMED ................................................... 417 VÂHİDÎ .................................................... 418 YAHY BİN SÂBİT EL-İŞBİLÎ........................ 424 YA’KÛB BİN İBRÂHİM ............................... 424 YÛNUS BİN ABDULLAH ............................. 425 YÛSUF BİN AHMED BİN YÛSUF EL-KECCÎ ... 425 YÛSUF BİN MUHAMMED ÇEŞTÎ ................ 426 ZEYNÜDDÎN-İ MÂZENDERÂNÎ ................... 427 ABDÜLBÂKÎ İBNİ HADDÂD FERAZÎ İbn-i Haddâd Ferazî’nin yetiştirdiği mümtaz talebelerinin yanında, talebelerine ve kendisinden sonra gelenlere rehberlik Hadîs, Hanbelî mezhebi fıkıh ve ferâiz âlimi. Künyesi Ebü’l- etmiş olan pek kıymetli eserleri vardır. Rivâyet ettiği hadîs-i Fadl olup ismi, Abdülbâkî bin Hamza bin Hüseyn Haddâd’dır. şerîfleri topladığı, Riyâd-ül-Cennet fî âsâr-i Ehl-is-sünnet” 425 (m. 1034) yılında doğdu. “Bağdadî” nisbet edildi. Ferâiz kitabı ile, Hanbelî mezhebine göre miras taksiminin nasıl (miras hukuku) âlimi olduğu için “Ferazî” lakabı verildi. 493 (m. yapılacağını anlattığı “El-izâh fi’l-ferâiz” kitabı bunlardandır. 1100) yılında Bağdad’da vefât ederek, Bâb-ü Ebriz kabristanına defnedildi. “El-izâh fi’l-ferâiz” kitabında, İslâmiyetin ferâiz bilgisini Birçok âlimden ilim öğrenip istifâde eden Ebü’l-Fadl İbni bilmeyen ve bu ilme uygun olarak miras taksimi yapmayan Haddâd Ferazî, Ebû Muhammed Cevherî, Ebü’l-Hüseyn bin Mühtedî, İbn-i Hasnûn, Ebû Ali Mübârek, Hennâd Nesefî ve daha birçok âlimden ilim tahsil edip, hadîs-i şerîf işitti. Hocalarından öğrendiği fıkıh ve hadîs bilgilerini yazıp ezberledi. Hesap ilminde çok ilerledi, İslâmiyetin mirasla ilgili mirasçıların haram yemekten kurtulamayacağını, bir kuruş haram yiyenin de, ibâdetleri kabûl olsa da, sevâbından mahrûm kalacağını bildirmektedir. Üzerinde bir kuruş kul hakkı bulunanın, onu ödemeden dağlarla sadaka vermesinin hiçbir ehemmiyeti olmayacağını da delîlleriyle izah etmektedir. emirlerini ve tatbikatını çok iyi bilirdi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) “Feraiz ilmini öğrenmeğe çalışınız! Bu ilmi gençlere öğretiniz! Ferâiz ilmi, din bilgisinin yarısı demektir. 1) Tabakât-ı Hanâbile Zeyli cild-1 sh. 90 Ümmetimin en önce unutacağı, bırakacağı şey, bu ilim 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 399 olacaktır” buyurduğu ferâiz ilmini öğrenerek, öğretmeye gayret 3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 495 etti. Bağdad’da bir kimse vefât ettiği zaman, dînimizin emri 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 71 icâbı; hiçbir vârisi veya başkası mallarına dokunmaz, 5) Keşf-üz-zünûn Zeyli sh. 155, 600 mevcûdun tesbiti yapılırdı. Bu arada İbn-i Haddâd Ferazî da’vet edilir, mevtanın mallarının mirasçılar arasında taksimi istenirdi. O da gelir, mevtanın malını hesaplar, mirasçılar arasında âdil bir şekilde taksim ederdi. Mirasçılar, birbirlerinin malına göz dikmez, kardeş kardeşe düşman olmazdı. Böylece ABDÜLGANÎ BİN SA’İD EL-EZDÎ müslümanlar helâl lokmaya dikkat ettikleri için kimse kimseyi rahatsız etmez, herkes huzûr içinde yaşardı, İbn-i Haddâd Mısır’da yetişen hadîs âlimlerinden. İsmi, Abdülganî bin Sa’îd Ferazî, tevekkül sahibi, dünyâ malına i’tibâr etmez, aza kanâat bin Ali bin Bişr bin Mervân bin Abdülazîz bin Mervân el-Ezdî eder, eline geçenin fazlasını fakirlere sadaka olarak dağıtırdı. el-Mısrî’dir. Künyesi, Ebû Muhammed’dir. 332 (m. 944) senesi Güzel ahlâkı, üstün zekâsı, herkese ibret olan hâli insanları Zilka’de ayında doğdu. İbnü’t-Tâhân’ın Târih’inde doğum târihi imrendirir, nasihatleri can kulağıyla dinlenirdi. Müslümanlara olarak 333 (m. 945) senesi bildirilmektedir. Birçok âlimden ilim nasihatlerinde; Allahü teâlânın emir ve yasaklarını kabûl edip, aldı. Zamanında, Mısır’ın en büyük hadîs âlimlerinden oldu. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) tâbi olmayanların, dünyâ ve Çok faydalı kitaplar te’lîf etti. 409 (m. 1018) senesi Safer âhıret saadetine kavuşamayacaklarını bildirirdi. ayının yedinci günü Mısır’da vefât etti. Çok az hadîs-i şerîf rivâyet eden İbn-i Haddâd Ferazî, pekçok Hadîs ilminde, zamanının en meşhûr Hâfızlarındandı. talebe yetiştirdi. Fıkıh âlimi Sa’îd bin Rezzâz, Ebû Muhammed Yüzbinden çok hadîs-i şerîf ezberlemişti. Mısır’da 342 (m. Mukarri, Ebû Bekr Muhammed bin Hazzâzân Haddâd ve daha 953) senesinde, Osman bin Muhammed es-Semerkandî’den birçok âlim, talebeleri arasındadır. Bu mübârek insanlar da, ve Ahmed bin Behzâz es-Sayrafî’den, İsmâil bin Ya’kûb el- hocaları gibi Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için, O’nun Cerrâb’dan, Abdurrahmân bin Ca’fer bin el-Verd’den, Ahmed kullarına dünyâ ve âhıret saadetini kazandıracak din bilgilerini bin İbrâhim bin Câmi’den, İbn-i Atıyye’den, Ya’kûb bin öğretmeye gayret ettiler. Mübârek’den, Hamza bin Muhammed’den ve ayrıca Şam’da; Ebû Bekr el-Meyâncî’den, müezzin Fadl bin Ca’fer’den, Ebû Ebû Abdullah-i Sûri anlatıyor “Abdülganî bana dedi ki: Süleymân bin Züber’den ve onların asrındaki âlimlerden ilim “Mü’telef ve Muhtelef” kitabını yazmaya başladığım zaman, alıp, hadîs-i şerîf dinlemiştir. Kendisinden de; Muhammed bin Dâre Kutnî bizim yanımıza geldi. Buna, ondan çok şey aldım. Ali es-Sûri, Reşâ bin Nazîf, Ebû Abdullah el-Kadâ'î, Bunu bitirdiğim zaman, benden onu dinlemek için okumamı Abdurrahmân bin Ahmed el-Buhârî, Ebû Ali el-Ahvâzî, Ebû istedi. Ben de: “Onun çoğunu senden aldım” dedim. O da: İshâk-ı Nu’manî ve daha birçok âlim ilim alıp hadîs-i şerîf “Böyle söyleme. Şüphesiz ki sen onu, benden parça parça rivâyet ettiler. aldın. Ben ise toplu olarak almıştım ve onun içinde senin hocalarına âit çok rivâyetler vardı” dedi. Ben de, ona bu Büyük hadîs âlimi Berkânî anlatıyor Mısır’dan geldiği zaman kitabımı okudum”. hafız Dâre Kutnî’ ye: “Orada senin yolunda giden ve ilimden bir şeyler anlıyan bir kimseyi gördün mü?” diye sordum. O da İbn-i Hıllıgân anlatıyor: “Onunla Ebû Usâme Cümâde el- bana: “Mısır’da benim yolumda yürüyen, ancak bir genci Lügavî ve Ebû Ali Mukrî el-Antakî arasında çok sağlam bir gördüm ki, kendisine Abdülganî deniliyordu ve sanki ateşten sevgiye dayanan arkadaşlık vardı. Dâr-ül-kütübde bir parçaydı. Çalışması övülüyor ve ismi de hep yükseliyordu.” (kütüphânede) toplanırlar, ilmî müzâkereler yaparlardı. Mısır vâlisi, onun iki arkadaşını idâm ettirmişti. Abdülganî de, onlarla El-Hibâl şöyle anlatır: “Abdülganî hazretleri 409 (m. 1018) olan arkadaşlığı sebebiyle kendisinin de itham altında senesi Safer ayında vefât ettiğinde, cenâze namazına pekçok kalabileceği korkusuyle gizlenmişti. Bir müddet saklandı. kimse katıldı. Kendisi için gâibden “Bu, Resûlullahın hadîs-i Emniyet hâli hâsıl olunca ortaya çıktı.” şerîflerini büyük bir dikkat ve titizlikle ezberleyip gözeten bir zâttır” diye bir nidâ geldi.” Eserlerinden başlıcaları şunlardır: Abdülganî bin Sa’îd hazretleri, Enes bin Mâlik’den ( 1. El-Mü’telef vel-muh telef fî esmâ-ir-ruvvât: İki râvi isminin radıyallahü anh ) şöyle rivâyet eder “Biz, Resûlullah ( hat (yazı) yönünden aynı, okunuş veya söyleniş bakımından aleyhisselâm ) ile, çok sıcak bir günde namaz kılıyorduk. muhtelif olmasıdır. Âlimler arasında büyük değeri olan bir İçimizden biri, yere secde etmek istediğinde, yer çok sıcak konudur. Bilhassa hadîs âlimleri arasında bu çeşit isimlerde olduğu için, elbisesinin bir kenarını yere serip onun üzerine hatâ yapanlar şiddetle ayıplanır. Bu konuda ilk kitabı tasnif secde ederdi. Resûl-i ekrem bu durumu görünce sükût etti.” eden kimse Abdülganî bin Sa’îd olmuştur. 2. Müteşebbeh-ünnisbe, 3. Âdâb-ül-muhaddisîn, 4. Kitâb-ül-mütevârî: Hacıların Abdülganî hazretleri buyurdu ki: “Kendisine zarar veren şeye korkuları sebebiyle gizlenmelerini anlatmaktadır. 5. Kitâb-ül- sevinen kimse, ne zaman ve nasıl felah bulur?” gavâmid, 6. Kitâbü âdâb-ıl-muhaddisîn. Mensûr bin Ali et-Tarsûsî diyor ki, “Dâre Kutnî, Mısır’da bizim yanımızdan ayrılmak istediği zaman, onunla vedâlaştık ve ağlaşdık. Bize dedi ki: Niçin ağlıyorsunuz? Sizin yanınızda, 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 273 bizim yerimize Abdülganî bin Sa’îd vardır”. 2) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1047 3) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 223 Atîkî diyor ki, “Abdülganî, hadîs ilminde zamanının İmâmı idi. 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 188 Hâfızası kuvvetli, sağlam, güvenilir bir râvi idi. Dâre Kutnî’den 5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 589 sonra, Mısır’da yetişen hafızlardan Abdülganî’nin bir benzerini görmedim.” Berkânî de: “Dâre Kutnî’den sonra, Mısırlı Abdülganî’den daha çok hadîs-i şerîf ezberleyen kimseyi görmedim” dediler. ABDÜLHÂLIK BİN ÎS (El-Hâşimî) Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Ca’fer olup, Ömrünü Allahü teâlânın dînini, Ehli sünnet i’tikâdını adı Abdülhâlık bin Îsâ bin Ahmed bin Mûsâ bin Îsâ bin Ahmed öğretmekle geçiren Ebû Ca’fer, zamanındaki bid’at sahibi bin Mûsâ bin Muhammed bin İbrâhim bin Abdullah bin Ma’bed olanları kuvvetli delîllerle susturdu. Herkes onun bildirdiği imân bin Abbâs bin Abdülmuttalib’tir. 411 (m. 1020) senesinde ve İslâm bilgileri üzerine amel ettiler. Zamanında ba’zı Nişâbûr’da doğdu. 470 (m. 1077) senesi Safer ayının kimselerin iftirası sebebiyle hapishâneye kondu. Hapishânede, onbeşinci Perşembe günü seher vakti Nişâbûr’da vefât etti. hiçbirşey yemeyip oruç tuttu. Çok ilim sahibi bir zât idi. Az ve öz konuşurdu. Dersdeki ve münâzaralardaki konuşmaları çok nâzik ve kibar olup, ikna edici idi. Bid’at olan şeylerin ortadan kaldırılması için çok gayret gösterdi. Ebû Ca’fer; Ebü’l-Kâsım bin Bişrân, Ebü’l-Hüseyn el-Harrânî, Ebû Ali İbni Mezheb, Ebû İshâk el-Bermekî, Ebû Tâlib bin elİşârî ve babasından ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kâdı Ebû Hüseyn dedi ki; “Ebû Ca’fer ilk fıkıh dersini babasından aldı. Yirmi üç sene babasından ders okudu. Babasından aldığı fıkıh ilmiyle âlim oldu. Ders ve fetvâ vermeye başladı.” İbn-i Cevzî ise; “Ebû Ca’fer Abdülhâlık hazretleri; âlim, fakîh, âbid, zâhid, vera’ sahibi olup, dâima hak üzere konuşurdu” dedi. Kâdı Ebû Hüseyn şöyle anlattı: “Hapiste iken ben onun yanında idim. Baktım ki, Kur’ân-ı kerîmden “Sabır ve namaz üzerine durun” (Bekâra-153) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okuyordu. Sonra bana dönerek, “Sabrın ne olduğunu bilir misin? Sabır oruç demektir” buyurdu. Sonra hapishâneden çıkarıldı. İbn-i Cevzî şöyle anlatır: Şerîf Ebû Ca’fer hazretlerinin hastalığı şiddetlendiğinde, iki kişi koluna girip odanın kapısının önüne çıkardılar. O zaman “Ölüm geliyor. Benim vaktim tamamdır. Ehlimi göreyim, beni evime götürün” dedi. Oraya götürdüler ve orada vefât etti. Vasıyyetnamesinde, “Allahü teâlâ şahittir ki, benim bir ipim ve bir de kovam vardır. Başka bir şeyim yoktur. Benim yolum kitap, sünnet ve icmâ-i ümmettir. Dört mezhep İmâmlarının gösterdiği yolda Ebû Ca’fer Abdülhâlık hazretleri, mala-mülke itibar etmez, bulununuz. Benim cenâzemi Mensûr Câmii’nde kılınız. mevki sahiplerinin kendisine verdiği şeyleri kabûl etmezdi. Bu Herşeyi kolaylaştıran Allahü teâlâdır, öldüğümde bağırıp husûsta; “Vallahi, ben çok sıcakta dahi onların malından bir çağırmayın, üstünüzü, başınızı yırtmayın. Kim böyle yaparsa, yudum su içmem, bir lokma yiyeceklerine el sürmem” Allahü teâlâya hesap verecektir” yazmıştır. buyurdu. Vasıyyeti üzerine, Ebû Saîd-i Bendan cenâzesini yıkadı. İbn-i İbn-i Akîl hazretleri, Ebû Ca’fer Abdülhâlık için şunları Fetâ yardım etti. Cum’a günü duhâ vaktinde, Câmi-i söylemiştir: “Ferâiz ilminde çok âlim idi. Herkes kendisine Mensûr’da cenâze namazı kılındı. Halk ve devlet erkânı hürmet ve ta’zim ederdi. Devlet başkanı, vefâtında cenâzesini cenâzesine iştirâk etti. Cenâzesi çok kalabalık oldu. İmâmı yıkaması için Abdülhâık’ı vasıyyet etti. Onunla bereketlenmek Ahmed hazretlerinin yanına defnedildi. Binlerce kişi gece- istedi. Şerîf Abdülhâlık hazretlerinin çok eseri olup bunlardan gündüz kabrini ziyâret etti. Binlerce hatim okudular. birisi “Ruûsül Mesâil” kitabı, diğeri de “Şerh-ül-Mezheb”dir. İmâm-ı Ahmed’in fazileti hakkında ve Hanbelî mezhebi ile ilgili eserleri vardır. Zamanındaki Hanbelî fıkıh âlimleri ondan ders okudular. Hulvânî, Mehâmilî ve Kâdı Ebû Hüseyn bu âlimlerdendir.” İbn-i Sem’ânî de, “Abdülhâlık hazretleri Hanbelî mezhebinde İmâm olup, tefsîr, fıkıh ve ferâiz âlimi idi. Birgün onunla Cum’a namazı kıldım ve ilmine hayran oldum” dedi. Şerîf Ebû Ca’fer Abdülhâlık hazretlerinin ba’zı talebeleri dedi ki: Hocamızı rü’yâmızda gördük ve Allahü teâlânın kendisine nasıl muâmele ettiğini sorduk. “Kabre konduğumda baktım ki, bembeyaz inciden kubbeli bir yer. O yerin üç tane kapısı vardı. Bana denildi ki; burası sana âittir. İstediğin kapıdan girebilirsin” buyurdu. Ba’zı talebeleri ise rü’yâlarını şöyle anlatırlar: Hocamızı vefâtından sonra rü’yâda gördük. Allahü teâlâ size nasıl muâmelede bulundu? dedik. Buyurdu ki: “Burada Ahmed bin Hanbel hazretleri ile karşılaştım. Bana “Ey Ebû Ca’fer! Sen Ebû Mensûr el-Bağdâdî ( radıyallahü anh ) vera’ ve takvâ Allahü teâlânın rızâsı için hakkıyla cihâd ettin. O’nun dînini sahibi idi. Haram ve şüpheli şeylerden çok sakınır, dünyâya insanlara öğrettin. Allahü teâlâ da sana rızâsını verdi. Senden kıymet vermezdi. Önceleri çok zengin idi. Bütün malını, ilim hoşnud ve râzı oldu” buyurdu.” tahsil etme ve ilim tahsil edenlere yardımcı olma yolunda Ebû Ca’fer Abdülhâlık hazretlerinin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim bir fakir müslümanı, giydirse, Allahü teâlâ da ona Cennet elbisesi giydirir. Kim bir susuzu sularsa (su verirse), Allahü teâlâ da ona (el değmemiş) saf Cennet şerbeti içirir. Kim bir açı doyurursa, Allahü teâlâ onu Cennet yiyecekleriyle (meyveleriyle) doyurur”. sarfetti. İlim taliblerinden pekçoğu onun ilminden, derslerinden istifâde etmişlerdir. Bir taraftan talebelere ders okuturken, bir taraftan da, kendisinden sonra gelecek olanların istifâde etmeleri için kıymetli kitaplar yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: El-Fark beyn-el-firâk, Te’vîl-ü müteşâbih-il-ahbâr, Fedâyih-ül-mu’tezile, Fedâyih-ül-Kerrâmiyye, El-Kelâm filvaîd-il-fâhir fil evâili vel-evâhir, Mi’yârun-nazar, Tafdîl-ül-fakîris-sâbir alel-ganiyy-iş-şakîr, el-Milel ven-nihâl, Et-Tahsîl fî Zühd sahibi Ebû Ca’fer Abdülhâlık hazretleri, birçok kitap usûl-il-fıkh, Nefy-ül-halk-ıl-Kur’ân. Bunlardan başka kıymetli yazmıştır. Ruûsül Mesâil, Şerh-ül-mezheb ve Cüz’ü fî edeb-il- kitapları ve şiirleri çoktur. fıkh bunlardandır. Ebû Mensûr el-Bağdâdî hazretleri “El-Fark beyn-el-firâk” isimli eserinde buyuruyor ki: 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 110 “Ehl-i sünnet i’tikâdına göre: Allahü teâlâ, âhırette bütün 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 336 insanları ve canlıları diriltecektir. Ehl-i sünnetin dışında 3) Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 232 bulunan ba’zı fırkalar, “Âhırette sâdece insanlar diriltilecektir. 4) Tabakât-ı Hanâbile (Zeyli) cild-1 sh. 15 Cennet ve Cehennem yaratılmamıştır” diye inkâr ettiler. Ehl-i sünnete göre, Cennet ni’metleri Cennettekilere, Cehennem azâbı da müşriklere ve münâfıklara devamlıdır. Cehmiyye fırkası ile Kaderiyye fırkasından Ebü’l-Huzeyl ABDÜLKÂHİR BAĞDÂDÎ taraftarları buna inanmadılar. “Cennette ni’metler, Cehennemde azâblar bir müddet sonra son bulur” dediler. Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Tâhir bin Muhammed el-Bağdâdî et-Temimî olup, künyesi Ehl-i sünnet i’tikâdına göre, Cehennemde kafirlerden başkası Ebû Mensûr’dur, Üstâd lakabı ile tanınır. Fıkıh ilminin usûl ve temelli kalmıyacaktır. Kaderiyye ve Havâric’in görüşlerine göre fürû kısımlarında çok derin âlim olan imamlardan biri idi. ise, Cehenneme giren herkes orada devamlı kalırlar. Ayrıca kelâm, ferâiz, edebiyat, nahiv, ilm-i hesâb ve diğer ilimlerde de söz sahibiydi. Onyedi ayrı ilimde talebelere ilim öğretirdi. Bağdad’da doğup yetişti. Çocukluğunda babası ile beraber Horasan’a gidip, Nişâbûr âlimlerinden ilim ve hadîs-i şerîf öğrendi. Daha sonra İsferâin’e gidip, Ebû İshâk el-İsferâînî’nin derslerine devam etti. Onun vefâtı üzerine Mescid-i Ukayl’da talebelere ders okuttu. 420 (m. 1029) senesinde İsferâîn’de vefât edip, üstadı Ebû İshâk’ın yanına defnolundu. Ehl-i sünnet i’tikâdında olanlar, kabirde sorgu ve suâlin var olduğuna inanırlar. Günah işliyenlere ve kabir azâbına inanmıyanlara, kabirde şiddetli azap yapılacağına inanırlar. Havz, Sırat ve Mîzân’ın olduğuna, bunları inkâr edenlerin Kevser Havzından içemiyeceği ve sırattan geçerken ayaklarının kayıp Cehennem ateşine düşeceğine Ehl-i sünnet inanmıştır. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) ve O’nun ümmetinden sâlih kimselerin, günahkâr olan mü’minlere ve kalbinde zerre miktarı îmânı olanlara şefaat edeceklerine Ehl-i (seyyidler ve şerîfler) sevgi ve hürmet göstermişler, onların sünnet inanmıştır. Ayrıca şefaati inkâr edenlerin, şefâattan îmân ile vefât ettiklerini bildirmişlerdir.” mahrûm kalacaklarını da bildirmişlerdir.” Ehl-i sünnet âlimleri, Eshâb-ı Kirâm efendilerimizin ve Tabiînin “Ehl-i sünnet i’tikâdında olanlar, Allahü teâlânın Habîbi ve ileri gelenlerinin son nefeste imân ile vefât ettiklerini bildirdiler. sevgili Peygamberi ( aleyhisselâm ) ile beraber, Bedr Kur’ân-ı kerîmde bununla ilgili meâlen“Onlardan (Muhacirlerle gazâsına katılanların Cennetlik olduklarına inanırlar. Ayrıca, Ensârdan) sonra gelenler şöyle derler: “Ey Rabbimiz! Bizi ve Uhud gazâsında, hurma bahçelerinin düşman işgaline mâruz imân ile bizden evvel geçmiş olan kardeşlerimizi bağışla: imân kalmaması için çarpışan “Kuzman” ve Peygamber, etmiş olanlar için kalblerimizde bir kin bırakma. Ey Rabbimiz! efendimizin bildirdiği birkaç kimse dışında kalan Uhud’daki Muhakkak ki sen, Ra’ûf’sun (çok şefkatlisin) Rahîm’sin (çok bütün Eshâb-ı Kirâmın Cennetlik olduğuna inanırlar. merhametlisin).” (Haşr-10) buyurulmuştur. Hudeybiye’de “Bî’at-ı Rıdvân”a iştirâk eden Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) Cennetlik olduğuna inanırlar. Peygamber efendimiz “Ehl-i sünhet i’tikâdında olanlar, birbirlerini kâfir buyurdular ki; “Ümmetimden bir kısmını bana gösterdiler. olmakla suçlamazlar. Aralarında uzaklaşma ve Dağları, sahraları doldurmuşlardı. Böyle çok olduklarına küfürle suçlamayı gerektirecek bir ayrılık yoktur; şaştım ve sevindim. Sevindin mi dediler, evet dedim. Onlarda birlik ve beraberlik vardır. Bunun için Bunlardan ancak yetmiş bin adedi hesâbsız Cennete girer cenab-ı Hak onları korur. Ehl-i sünnet olanlar, dediler. Bunlar hangileridir diye sordum. İşlerine sihr, büyü, inkâr ve tenakuza düşmezler, onlar hakkı ayakta dağlamak, fal karıştırmayıp, Allahü teâlâdan başkasına tutan cemâattir. Bozuk fırkalardan herbiri, tevekkül ve i’timâd etmiyenlerdir, buyuruldu.” Dinleyenler birbirlerini küfürle suçlamışlar, birbirlerinden arasında Ukâşe ( radıyallahü anh ) ayağa kalkıp, “Yâ uzaklaşmışlardır. Öyle ki, Kaderiyye, Hâricî ve Resûlallah! Duâ buyur da, onlardan olayım” deyince, “Yâ Râfizî gibi bozuk fırkalardan yedi kişi bir yerde Rabbî! Bunu onlardan eyle!” buyurdu. Biri daha kalkıp, aynı toplanmışlar, neticede birbirlerini küfürle duâyı isteyince, “Ukâşe senden çabuk davrandı” buyurdu. suçlayarak ayrılmışlardır. Yahudi ve hıristiyanlar Aralarında, Hazreti Ukâşe’nin de bulunduğu yetmiş bin kişinin, da aynı duruma düşmüşlerdir. Yahudi ve sorgusuz sualsiz Cennete gireceği ve onların herbirinin hıristiyanların birbirlerini kâfirlikle suçladıklarını, yetmişbin kişiye şefaatçi olacaklarına, Ehl-i sünnet i’tikâdında Kur’ân-ı kerîm haber veriyor. Âyet-i kerîmede olanlar inanırlar. meâlen: “Yahudiler: “Hıristiyanlar, din işinde birşey üzere değildirler” dediler. Hıristiyanlar da: Ehl-i sünnet, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) “Yahudiler, din işinde güvenilir birşey üzere Cennetle müjdelediği “Aşere-i mübeşşere”den birini tekfir değildir” dediler…” (Bekâra-113). Kur’ân-ı eden (küfürle itham eden) herkesin, küfre girdiğini bildirdiler. kerîmde Nisa sûresi 82. âyetinde de meâlen: “Onlar, hala Kur’ân’ın Allah kelâmı Ehl-i sünnet, sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) zevce-i olduğunu ve ma’nâsını düsünmiyecekler mi? mutahharalarının (r.anhünne) hepsinin, mutlak îmân ile Eğer o, Allahtan başkası tarafından, olsaydı, öldüklerine inanırlar. Bunlardan biri veya birkaçını tekfir edenin muhakkak ki içinde birbirini tutmıyan birçok söz (küfürle itham edenin) küfre girdiğini bildirdiler. ve ifadeler bulurlardı” buyuruldu. Ehl-i sünnet, Peygamber efendimizin torunları olan oniki İmâm Allahü teâlâ, Ehl-i sünnet fırkasını, ilk üç asrın âlimleri “Hazreti Ali bin Ebî Tâlib, Hazreti Hasen, Hazreti Hüseyn, hakkında uygun olmayacak sözler söylemekten ve onlara dil Zeynel’âbidîn, Muhammed Bâkır, Ca’fer-i Sâdık, Mûsâ Kâzım, uzatmaktan korumuştur. Bunlar; Muhacirler, Ensâr, Bedr, Ali Rızâ, Muhammed Cevâd Takî, Ali Nakî, Hasen Askerî Zekî Uhud ve Bî’at-ı Rıdvan’da bulunan Eshâb-ı kirâmdır. Ayrıca ve Muhammed Mehdî (r.aleyhim) ve diğer meşhûr torunlarına Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Cennetle müjdelediği mübârek kimselerdir. Ehl-i sünnet fırkasında olanlar, Peygamberimizin ehl-i beytine ve torunlarına, Hulefâ-i bulaşmamışlardır. Onların yazdığı eserler, kıyâmete kadar ilim Râşidîn’e şanlarına lâyık olmayan bir söz söylemekten sahibi olanların elinde kalacaktır. Bu eserlerin isimlerini şiddetle kaçınırlar. Onları canlarından çok severler. Allahü yazmak bile kitabımıza sığmaz. Bunun yanısıra irşâd ve teâlânın, kendilerini herhangi bir leke ve bid’atlerden koruduğu tasavvuf İmâmları da, asırlar boyu i’tikâd bakımından bu Tâbiîni ve Tebe-i tabiîni de çok severler, hürmetle isimlerini sağlam yol üzere idiler diyen Ebû Mensûr Bağdadî, devamlı yâd ederler. Ehl-i sünnetin bayraktarlığını yapmıştır. İlim ve ma’rifette pek üstün olan, mü’minlerin, varlıklarıyla İmâm Ebû Mensûr Abdülkâhir bin Tâhir et-Temîmî el-Bağdadî, iftihar ettiği Ehl-i sünnet fırkasının kıymetli imamları ve kelâm “Kitâbu Usûl-id-dîn” isimli eserinde, 1. aslın 10. mes’elesinde, âlimlerinden ba’zılarının isimlerini zikredelim: şer’î (dînî) ilimlerin kaynağı konusu, üzerinde dururken şöyle demektedir: Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) ilk kelâm âlimi, Hazreti Ali bin Ebî Tâlib’dir. Sonra Hazreti Abdullah bin Ömer’dir. Tâbiînden de Şer’î hükümler, 4 (dört) asıl temel kaynaktan alınmıştır. Ömer bin Abdülazîz’dir ki, Kaderiyye fırkasını red için yazdığı Bunlar; Kitap, Sünnet, İcmâ’ ve Kıyâs’tır. Kitap, kendisine eseri meşhûrdur. Sonra Zeyd bin Ali Zeynelâbidîn gelir. Daha önünden ve arkasından bâtıl yaklaşamayan, içerisinde âmm sonra Hasen-i Basrî, Şa’bi, Zührî’dir (r.aleyhim). Ca’fer bin (umûmî) ve hâss, (husûsi) hükümler, mücmel (kısa), Muhammed Sâdık hazretlerinin de Kaderîleri, Hâricileri ve müfesser, mutlak, mukayyed, emir, nehiy, haber, istihbar, Râfızîleri red eden kitabı vardır. Büyük İmâm Hanefî nâsih, mensûh, sarih, kinâye gibi hükümler bulunan Kur’ân-ı mezhebinin sahibi olan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin de kerîmdir. Yine onda hitabın delîli, mefhûmu vardır. Bu “Kitâb-ül-Fıkh-ıl-ekber” isimli Kaderiyye fırkasını red eden vecihlerin hepsi, kendi mertebelerine göre delîl olup, istidlal eseri meşhûrdur. (Bu eser aynı zamanda, Ehl-i sünnet (delîl olma) bakımından ba’zısı, diğer ba’zısından daha i’tikâdını özet olarak anlatan bir eserdir.) İmâm-ı Şafiî ( açıktır... radıyallahü anh ) ve onun talebesi Ebü’l-Abbâs bin sûreyc kelâm ilminde pek üstün idi. Kendisinden şeriat (din) ahkâmı alınan Sünnet; Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) nakledilen haberlerdir. Bozuk fırkalarla şiddetle mücâdele eden kelâm ilminin iki Bunlar ya tevâtür yoluyla olur (ya’nî, yalan üzerine ittifâk büyük İmâmı; Ebû Mensûr-i Mâtürîdî ve Ebü’l-Hasen-i Eş’ârî etmeleri aklen caiz olmayan bir topluluğun kendisi gibi hazretleridir. Ebü’l-Hasen-i Bâhili, Ebû Abdullah bin Mücâhid topluluğa, onların da kendileri gibi topluluklara nakletmeleri) ki ve bunların talebeleri olan Ebû Bekr Muhammed bin et-Tayyib bu, namaz rek’atlarının sayısı, namazın rükünleri vb. olup, el-Bâkıllânî, Ebû İshâk İbrâhim bin Muhammed el-İsferâînî, zarurî ilmi gerektirir. Veya haber-i müstefid (tevâtür derecesine İbn-i Fûrek (r.aleyhim) zamanının İmâmları olmuşlardır. Yine ulaşmıyan haber) olarak nakledilir. Bu da mükteseb ilim Ebû Ali es-Sekafi ve Ebü’l-Abbâs el-Kalânisî Ehl-i sünneti pek meydana getirir. Zekâtın nisâbları, haccın rükünleri gibi, yahut güzel müdâfaa eden, bu mevzûda yüzlerce eser yazan da haber-i âhâd olarak nakledilir. Râvilerin bu nevi rivâyetleri âlimlerdendir. ilmi gerektirmese de, kendisiyle amel etmeyi gerektirir. Sünnetin delîllerinin vecihleri de, daha önce zikredilen Kur’ân-ı Tabiîn, Tebe-i tabiîn ve daha sonra gelen fıkh âlimleri ki, âlemi kerîmin delîllerinin vecihleri gibidir. Ya’nî onda da âmm, hâss, ilimle doldurmuşlardır. Bu âlimlerin arasında, Ehl-i sünnet vel mücmel, müfesser, sarih, kinâye, nâsih, mensûh, hitabın delîli cemâat fırkasına yardımcı olmayanı, bid’at fırkalarının ve mefhûmu, emir, nehiy, haber vb. hükümler vardır. bozukluğunu anlatmıyanı yoktur. Onlar, yol göstermek için tepelerde yakılan ateşlerden daha göz kamaştırıcıdırlar. Bu Şer’i hüküm vermede mu’teber olan icmâ’a gelince: İcma; bu mübârek zâtların isimlerini bildirmek uzun sürer. ümmetin, asırlarından herhangi bir asrın âlimlerinin şer’î bir hüküm üzerinde ittifâk etmelerine mahsûstur. Ümmet-i, Hadîs ve isnâd İmâmları ise, bu sağlam yolun en kıymetli bekçileridir. Onların hiçbirisi, en ufak bir bid’at lekesine Muhammed ( aleyhisselâm ) dalâlet üzerinde ittifâk etmez. Şer’i mes’elelerdeki kıyâsa gelince: Bununla, hakkında nass Ta’rîfler kısmında, Abdülkâhir el-Bağdâdî: Nebinin lügattaki (kitab ve sünnetten bir hüküm) ve icmâ’ bulunmayan şeyin ma’nâlarından biri, Allahü teâlâ indinde (katında) yüksek hükmü bilinir. Bu kıyâsın da nevileri vardır... derecesi, mevkii bulunan kişi demektir. Resûl de, kendisine vahiy gelmesi devam eden zât demektir. Her resûl, nebidir, Abdülkâdir el-Bağdâdî ( radıyallahü anh ) I. aslın II. her nebi, Allahü teâlâdan kendisine vahiy gelen ve üzerine mes’elesinde, ilim ve ameli gerektiren haberlerin şartlarını meleğin vahiy indirdiği kimsedir. Resûl ise, yeni bir şeriat açıklarken şöyle demektedir: getiren veya kendisinden önceki bir şerîatin ba’zı hükümlerini Zarurî ilmi mûcib (gerekli kılan) tevâtürün şartlarından biri, o rivâyetin her asırdaki râvîlerinin yalan üzerinde ittifâk etmelerinin muhal (imkânsız) olmasıdır. Eğer bir haberin, bir asırdaki râvîlerinin yalan üzerinde ittifâkları caiz olursa, bu haber, zarurî ilmi gerektirmez. Bundan dolayı, yahudilerin ve hıristiyanların Îsâ’nın (aleyhisselâm) öldürüldüğü ve asıldığına dâir iddiaları ve mecûsîlerin, Zerdüşt’ten haber verdikleri şeyler ilmi mûcib değildir, ya’nî bu iddiâlarından kesin ilim meydana gelmez... Yine 1. aslın 12. mes’elesinde, şöyle demektedir: nesh eden (yürürlükten kaldıran) zâttır, cümlelerini kaydetmiş, üçüncü mes’ele bölümünde şunları söylemiştir: Resûlün, kendisini Allahü teâlânın resûl olarak gönderdiğini bileceği bir huccet ve burhana (delîle) ihtiyâcı vardır. Bunu birkaç şekilde bilmesi sahih olur Birisi, Allahü teâlânın kendisine vasıtasız olarak hitâb etmesi ve kalbinde, hitab edenin Rabbi olduğunu kendisine bildirecek zarurî bir ilim yaratmasıdır. Âdem’e (aleyhisselâm) rûh üfürdüğü zaman, hitâb etmesi ve Rabbini zarurî olarak kendisine bildirmesi gibi ki, onu yaratan ona hitâb edenin kendisi olduğunu cenâb-ı Hak bildirmiştir. Derhal ona, mükteseb (kesbî, sonradan kazanılan) olmaksızın zarûrî bir ilim olarak bütün isimleri öğretti. Diğer bir şekil, cenâb-ı Hakkın Âlimlerimiz demişlerdir ki, “Akıllar, âlemim hadîs (sonradan vasıtasız olarak ona hitâb etmesi ve o hâlde, hitâb edenin yaratılma) olduğuna, yaratıcısının birliğine, kadîm (ezelî) Allahü teâlâ olduğunu harikulade bir şekilde izhâr etmesidir olduğuna, sıfatlarının da ezelî olduğuna, kullarına resûller Mûsâ’yı Fir’avn’e gönderdiği zaman, ona vasıtasız olarak hitâb göndermesinin ve dilediğini teklif etmesinin caiz olduğuna etmiş ve kendisine bir takım mü’cizeler izhâr etmiştir. O bu delâlet eder. Bunda hadîs olması sahih olan herşeyin, mu’cizeler vâsıtasiyle, kendisine hitâb edenin Allahü teâlâ hudûsunun (sonradan olmasının) ve müstehîl (imkânsız) olan olduğunu anlamıştır. Dilindeki peltekliği gidermesi, elinde herşeyin de imkânsızlığının cevazının sahih olduğuna delîl beyazlığın meydana gelmesi, asanın (bastonun) yılana vardır. Fiillerin kullar üzerine farz ve yasak kılınması, ancak çevrilmesi v.s. gibi. din vasıtasiyle bilinir...” Başka bir şekil: Allahın, resûle bir melek göndermesi ve onu Abdülkâhir el-Bağdâdî hazretleri, peygamberleri bilme risâletle emretmesi ve melek göndermesi sırasında, onun konusuna tahsis ettiği 7. aslı, 15 mes’eleye ayırmıştır. Burada şeytan değil, melek olduğunu bildirecek bir mu’cize nübüvvetin ve risâletin ma’nâsı, teklîfin ve resûller göstermesidir. Bir diğer sekil de şudur Allahü teâlâ bu gönderilmesinin cevazı, resûlün risâletiyle resûl olduğunu yollardan biriyle, bir nebisine nübüvvetini bildirir, O da bilmesi, nebi ve resûllerin sayısı, resûllerin birincisi (ilki) ve ümmetinden birine peygamberlik verildiğini tebliğ eder. O sonuncusu, Hazreti Mûsâ’nın (aleyhisselâm) nübüvveti, ikinci peygamber, peygamberliğin, kendisinden önce Hazreti Îsâ’nın (aleyhisselâm) nübüvveti, Hazreti gönderilmiş olan diğer bir peygamber vâsıtasıyle öğrenmiş Muhammed’in ( aleyhisselâm ) nübüvveti ve O’nun olur. Lût’un (aleyhisselâm) kavmine peygamber oluşunun, hâtemürrusûl olması, resûlün husûsi bir kavme İbrâhim’in (a.s) lisâniyle bildirilmesi gibi, Havarilerin Îsâ gönderilmesinin cevazı, resûllerden ba’zısının diğer ba’zısına (aleyhisselâm) ile olan kıssaları da böyledir. Bunlardan üstünlüğü, Peygamberimizin diğer Peygamberlere üstünlüğü, birincisi zarurî, ikincisi istidlalidir. Peygamberlerin meleklere üstünlüğü, Peygamberlerin velîlere üstünlüğü, Peygamberlerin günahlardan ma’sûm olması konuları üzerinde durmaktadır. Abdülkâhir el-Bağdâdî 4. mes’elede Peygamberlerin sayısı üzerinde durmakta ve şöyle demektedir: “Müslüman tarihçiler, sahih haberlerde vârid olduğu gibi, Peygamberlerin sayısının getirmekten âciz kalmışlar ve O’nu yalanlama husûsunda hırs 124.000 (yüzyirmidörtbin) olduğunda ittifâk etmişlerdir. Onların göstermelerine rağmen, O, Kur’ân ile onlara tehaddîde birincisi, babamız Adem’dir (aleyhisselâm); sonuncusu ise bulunmuş (meydan okumuş)tur. Ayın yarılması, mübârek Peygamberimiz Muhammed’dir ( aleyhisselâm ). Bunlardan elinde çakıl taşlarının tesbih etmesi, parmaklarının arasından 313’ünün (üçyüzonüç) resûl olduğunda icmâ’ etmişlerdir. Bu su çıkması, az bir yemekle çok kimseyi doyurması, ağacın sayı Tâlût ile beraber nehri geçenlerin, ondan su içmiyenlerin O’nun önüne gelmesi ve emriyle yerine geri dönmesi ve ve Câlût ile harpte sebat edenlerin sayısı kadardır. Yine, Bedr benzeri harikulade işlere dâir mu’cizeleri O’nun da’vâsının gününde Peygamberimizle ( aleyhisselâm ) beraber bulunan doğruluğuna delâlet eder... Eshâb-ı Bedr’in sayısı bu kadardır. Peygamberimizin hâtem-ül-enbiyâ ver-rusûl Müellif, bundan sonra ba’zı bozuk fırka ve din mensûplarının (aleyhimüsselâm) olduğu izah edilen 9. görüşlerine temas edip 313 resûlden Kur’ân-ı kerîm’de mes’elede denilmektedir ki Peygamberimiz zikredilen 5’i (beşi) ülûl-azm Peygamberlerdendir. (Diğer Muhammed’in ( aleyhisselâm ) Peygamberliğini birçok âlimler, ülû’l-azm Peygamberlerin sayısının altı (6) ikrâr eden her kimse, O’nun nebilerin ve olduğunu bildirmektedirler). Bunlar, Nûh, İbrâhim, Mûsâ, Îsâ resûllerin sonuncusu olduğunu ikrâr eder (söyler, ve Muhammed aleyhimüsselâmdır. Resûllerden beşi kabûl ve tasdik eder). Yine O’nun şeriatinin Arabdandır. Bunlar da; Hûd, Sâlih, İsmâil, Şuayb ve (getirdiği hükümlerin) ebediliğini ve neshe Muhammed aleyhimüsselâmdır, demiştir. uğramasının imkânsız olduğunu ikrâr eder ve Îsâ’nın (aleyhisselâm) semâdan indiği zaman, 5. mes’elede şunlar kaydedilmiştir Müslümanlar ve Ehl-i kitap, İslâm şeriatine (dinine) yardım için geleceğini, insanlardan gönderilen ilk resûlün Adem (aleyhisselâm) Kur’ân’ın ihyâ ettiğini dirilteceğini, onun yok olduğunda ittifâk etmişlerdir. Son resûlün Muhammed edilmesini emrettiğini öldüreceğini kabûl (aleyhisselâm) olduğunda da müslümanların icmâ’ı vardır. eder... “Benden sonra Peygamber gelmiyecektir” hadîsi mütevâtirdir. Kur’ân ve Ba’zı bozuk din mensûplarının bâtıl görüşleri de kaydedildikten sonra, müellif tarafından şöyle bir suâl ortaya sünnetin huccetini (delîlini) reddeden dinden çıkar. konmuştur Bir kimse: Muhammed (aleyhisselâm) son resûldür, Îsâ’nın (aleyhisselâm) nüzûlü hakkında ne 10. mes’elede, risâletin umûmî veya husûsi olması konusunda diyorsunuz? derse, cevaben deriz ki: O, İslâm dînine yardım şunlar belirtilmektedir: Bize göre, Allahü teâlânın bir etmek üzere inecek, Deccâl’î ve Hınzîri öldürecek, şerâbları peygamberi, sâdece bir kavme göndermesi veya bir ümmete dökecek, Kur’ân’ın diriltilmesini emir buyurduğunu ihyâ iki resûl göndermesi câizdir. Yine iki peygamberden birini bir edecek, öldürülmesini emir buyurduğunu da öldürecektir. kavme, diğerini başka bir kavme (topluma) göndermesi caizdir. Bunun gibi, bir kimseyi bütün insanlara peygamber 6. ve 7. mes’elelerde Mûsâ ve Îsâ’nın (aleyhimesselâm) Peygamberlikleri üzerinde durulduktan sonra, 8. mes’elede Peygamberimiz Hazreti Muhammed’in ( aleyhisselâm ) Peygamberliği hakkında şunlar kaydedilmiştir: Diğer Peygamberler hakkında olduğu gibi, bu husûsta da Berâhime ile aramızda ihtilâf vardır. Yahudilerle bu konuda olan ihtilâf, bunlarla Îsâ’nın (aleyhisselâm) peygamberliği hakkındaki ihtilâf gibidir. Hıristiyanlar da bu konuda muhalefet etmektedirler. O’nun Peygamberliğinin doğruluğuna delîl; harikulade mu’cizelerine dâir haberlerin tevâtür, etmesidir. Kur’ân-ı kerîm gibi bir mu’cize ki, Arablar onun bir benzerini yapması da caizdir, iki peygamberi bir ümmete peygamber olarak gönderdiği zaman, o iki resûlün şeriat ahkâmında ittifâk etmeleri vâcibtir. Cenâb-ı Hak, onları iki ayrı ümmete gönderdiği zaman, birinin helâl ve harama dâir şeriatinin, diğerinin şeriatinden farklı olması caizdir. Akılların mûcibâtı (gerektirdiği şeyler) ve delîllerinde ihtilâf etmeleri caiz görülmemiştir. Âdem (aleyhisselâm) kendisine yetişen bütün çocuklarına (ve torunlarına) peygamber olarak gönderilmişti. İdrîs (aleyhisselâm), asrında bulunan bütün insanlara peygamber idi. Bunun gibi Nûh (aleyhisselâm), asrındaki bütün insanlara ve tufandan sonraki insanlara, tâ kendinden ancak bana tâbi olurdu” hadîs-i şerîfini delîl sonraki peygamberin zamanına kadar peygamber idi. Halîl getirmişlerdir. Demişlerdir ki; diğer İbrâhim’in (aleyhisselâm) risâleti de kâffeye (herkese) şâmil peygamberlere verilen mu’cizelerin, o cinsten, idi. Bizim Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) ise gerek asrındaki, daha büyüğü Peygamberimize ( aleyhisselâm ) gerek kıyâmete kadar gelecek olan cinnilere ve insanlara verilmiştir. Süleymân’a (aleyhisselâm) rüzgâr peygamberdir... musahhar kılınmışsa (O’nun emrine verilmişse), O’na da burak musahhar kılınmıştır ki, rüzgârdan O, Arab ve aceme (Arap olmıyan bütün toplumlara) daha üstündür. Mûsâ (aleyhisselâm) için taştan peygamber olarak gönderildiği gibi yahudilere ve hıristiyanlara su çıkmışsa, bu, Peygamberimizin parmakları da peygamber olarak gönderilmiştir. arasından, ordusunun abdest alması için su 11. mes’elede, Peygamberlerin birbirlerine üstünlükleri konusunda şunlar belirtilmektedir: Allahü teâlâ, resûllerden ba’zısının ba’zısına, derece bakımından efdal (daha üstün) olduğunu haber vermiştir. Onlardan, bütün insanlara risâleti şâmil olanlar vardır ki, sâdece husûsi bir ümmete peygamber gönderilenden daha üstündür. Onlardan, Allahü teâlânın vasıtasız olarak konuştukları vardır ki, vâsıta ile konuştuklarından daha üstündür. Yine onlardan ilk peygamber yaptığı, son peygamber kıldığı vardır. Bunlar, dünyâda nübüvvet mertebelerinde üstünlük bakımından farklı oldukları gibi, Cennetteki sevâb dereceleri bakımından da farklı olurlar... 12. mes’elede, Peygamberimizin diğer peygamberlere üstünlüğü husûsunda denilmektedir ki: İslâm fırkalarından ba’zıları, Peygamberimizin, İbrâhim, Nûh ve Âdem aleyhimüsselâmdan üstün olmadığını iddia edip, gerekçe olarak da bunların, O’nun babaları olduklarını, oğulun babadan üstünlüğünün akmasından daha acâib şey değildir, Îsâ’nın (aleyhisselâm) su üzerinde yürümesi de, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) mi’râc esnasında havada yürümesinden daha enteresan değildir. Bir peygambere mahsûs olan bir mu’cizenin nevinden, ondan daha acîbi O’na verilmiştir. O’na ayın yarılması, şeytanların yıldızlarla taşlanması gibi semâvî mu’cizeler de verilmiş; şeriati, kitabından istinbât olunmuştur. O’nun bütün mu’cizelerini saymak, müstakil bir kitap yazmayı gerektirir. Bu zikrettiklerimiz, üstünlüğüne dâir belirtmek istediklerimize bir tenbîhtir. 13. meselede, Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) meleklerden, 14. mes’elede ise, Peygamberlerin velilerden üstün olduğu anlatılmıştır. Bu bölümün son mes’elesi olan 15. mes’elede ise, Peygamberlerin (aleyhisselâm) ismet sıfatları ya’nî günah işlemekten ma’sûm oldukları konusu üzerinde durmaktadır. imkânsızlığını söyleyip, O’nun Mûsâ ve Îsâ’dan ve babası olmıyan her peygamberden üstün olduğunu belirtmişlerdir. Onların bu kıyasları, 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 159 İdrîs ve İsmâil’den (aleyhimesselâm) de üstün 2) Tabakât-üş-Şafiiyye cild-5, sh. 136 olmamasını gerektirir. Çünkü onlar da O’nun 3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 105 babasıdır. Dırâriyye fırkası, peygamberlerin 4) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 203 birbirlerinden üstün olmadıklarını iddia etmiştir. 5) Fevât-ül-vefeyât cild-2, sh. 370 Peygamberlerin (aleyhisselâm) birbirlerinden 6) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 325 üstün olduklarını söyliyen âlimler, “Ben Âdem 7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 606 evlâdının seyyidiyim, iftihara lüzüm yok. Âdem ve 8) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 327 O’nun dışındakiler, benim sancağımın altında 9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 60 olacaklardır” hadîs-i şerîfini delîl olarak 10) El-Bidâye ven-nihâye cild-11, sh. 44 getirmişlerdir. Bu konuda yine “Mûsâ sağ olsaydı, 8. El-Mîet-ül-umde fît-tasrif: Sarf ilminedâirdir. 9. El-Miftâh ABDÜLKÂHİR BİN ABDURRAHMÂN (Ebû Bekr-i Cürcânî) 10. Et-Telhîs: “Cûmel” kitabının şerhidir. Meşhûr nahiv âlimlerinden. İsmi, Abdülkâhir bin Abdurrahmân bin Muhammed el-Cürcânî’dir. Künyesi, Ebû Bekr’dir. İran’ın Hazar Denizi kıyısında bulunan Cürcân kasabasında doğdu. Nahiv ilminde meşhûr ve en büyük âlimlerden oldu. Vera’, takvâ ve fazileti çok olup dillerde dolaşırdı, İ’tikâdda Eş’arî ve amelde Şafiî mezhebinde idi. Çok kıymetli şiirleri vardır. 471 (m. 1078) senesinde vefât etti. Nahiv âlimlerinden olan Ebû Bekr-i Cürcânî, Arab dili ve edebiyatında İmâm, en büyük üstâd kabûl edilmektedir. Nahiv ilmini, yalnız Ebû Ali Fârisî’nin yeğeninden almış, ondan başkasından öğrenmemiştir. Zîrâ memleketinden çıkıp başka tarafa gitmemişti. Arabçanın lügat, sarf, nahiv, meânî, beyân 11. Delâil-ül-i’câz: En kıymetli ve en büyük eserlerindendir. 12. Esrâr-ül-belâga: Meânî ve beyân ilimlerine âit bir eserdir. (Delâil-ül-i’câz) ve (Esrâr-ül-belâga) kitapları çok değerli, olup, meânî ve beyân ilimlerinde birer hârikadır. Sonra gelen âlimlerin ilimleri de, bu iki ilimde, bu iki esere dayanmıştır. Sonraki âlimler, bu kitaplardaki yüksek bilgileri toplayarak eserlerini süslemişlerdir. Sanki onun bu iki kitabı, onların gıdası olmuş ve böylece Kur’ân-ı kerîmin i’câzının güzelliğini anlıyabilmişlerdir. Bunlardan başka makbûl ve kıymetli eserleri de vardır. gibi âlet ilimlerinde, zamanının âlimleri arasında en ileri gelenlerdendi. Kendisinden, Ali bin Ebî Zeyd el-Fasîhî çok ilim aldı. 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 310 Selfi (veya Sel’î) “Mu’cem” adındaki eserinde diyor ki, “O, 2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 149 vera’ ve zühd sahibi idi. Kanâat etmesi çoktu. Dünyâ malına düşkün değildi. Birgün, Ebû Bekr-i Cürcânî namazda iken 3) Fevât-ül-vefeyât cild-2, sh. 369 evine hırsız girdi. Evde bulunan herşeyi alıp götürdü. Cürcânî, soygunun farkına vardığı hâlde namazını bozmadı.” 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 340 Eserleri çoktur. Başlıcaları şunlardır: 5) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 106 1. Kitâb-ül-Mugnî fî şerh-il-İzâh: “İzah” kitabına yaptığı 30 6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 606 cildlik şerhtir. 7) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1 sh. 330 2. Kitâb-ül-muktesîd: “Mugnî” adındakikitabına yaptığı 3 cildlik şerhtir. 8) Keşf-üz-zünûn sh. 83, 160, 212, 453, 454 3. İ’câz-ül-Kur’ân 4. Kitâb-ül-arûz ABDULLAH BİN ABDÂN HEMEDÂNÎ 5. Şerh-ül-Fâtiha Şafiî fıkıh ve hadîs âlimi. Künyesi Ebü’l-Fadl olup ismi 6. El-Kebîr-üs-Sagîr Abdullah bin Abdân bin Muhammed’dir. Memleketine nisbetle Hemedânî denildi. Doğum târihi bilinmeyen Ebü’l-Fadl, 433 7. El-Cümel-ül-avâmil (m. 1041) yılında Hemedân’da vefât etti. Temel din bilgilerini öğrendikten sonra, çeşitli şehirlere gidip 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 65 ilim tahsil eden Ebü’l-Fadl Hemedânî, Ebü’l-Hüseyn bin Ebî 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 251 Mimi, İbn-i Habbâb, Osman bin Kattân, Ebû Hafs Kettânî ve 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 80 daha birçok âlimden ilim tahsil etti. Hocalarından duyduklarını 4) Keşf-üz-zünûn sh. 1030 yazdı, sonra ezberleyip zihnine yerleştirdi. Hadîs-i şerîf ilmi ve Şafiî fıkhında âlim oldu. Allahü teâlânın dînini öğrenmek ve öğretmek için çok çalıştı. Hadîs ilminde sika (güvenilir) olup, fıkıh ilminde Hemedân’ın en ileri gelen âlimi idi. İnsanların mes’elelerini halleder, fetvâ verirdi. Pekçok talebe yetiştirdi. İnsanlara va’z ve nasihatlerde bulunur, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uyup, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) tâbi olmalarını teşvik ederdi. Bütün bu çalışma ve gayretleri, yalnız Allahü teâlânın rızâsını kazanmak içindi. Dünyâ malına ehemmiyet vermez, eline geçenden ihtiyâcı kadar istifâde eder, fazlasını fakirlere sadaka olarak dağıtırdı. ABDULLAH BİN İBRÂHİM HABRÎ Hadîs, lügat, edebiyat, ferâiz, matematik ve Şafiî fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Hakîm olup ismi Abdullah bin İbrâhim bin Abdullah’dır. İran’da Şîrâz yakınlarında bir köy olan Habr’e nisbetle Habri ve Şirâzî denildi. Doğum târihi bilinmemektedir. 476 (m. 1083) yılında Bağdad’da vefât etti. Küçük yaşta, dînimizin temel bilgilerini öğrenen Ebû Hakîm Kendisinden ilim öğrenip rivâyette bulunanlar arasında; Sâlih Habrî, zamanın meşhûr Şafiî fıkıh âlimlerinden “Tabakât” bin Ahmed, Ali bin Hasen bin Rebi’ Muhammed bin Osman, sahibi Ebû İshâk Şirâzî ve Hüseyn bin Muhammed Vennî’den Ahmed bin Ömer, Hüseyn bin Abdûs, babası Ali bin Hüseyn fıkıh ilmini tahsil etti. Ebû Muhammed Cevherî ve daha birçok ve daha birçok âlim vardır. Talebeleri de hocaları gibi yalnız âlimden de hadîs-i şerîf dinleyip, ilim öğrendi. Hadîs-i şerîf Allahü teâlânın rızâsı için çalıştılar. Doğudan akın akın gelen dinlemek için seyahat etti. Pekçok hadîs-i şerîf işitti. Çok az Türk dalgalarının, dîn-i İslâmı öğrenmeleri için gayret ettiler. rivâyette bulundu. Duyduğu hadîs-i şerîfleri yazıp ezberledi. Bu mübârek insanların talebelerinden bir çoğu, Anadolu’nun Miras taksiminde, temel ilimlerden olan fıkıh ve matematik müslüman Türkler tarafından fethine katıldılar. Malazgirt ilimlerini iyi öğrenip, ferâiz ilminde meşhûr oldu. Onun bilhassa zaferinde Alparslan’ın askerleri arasında, köhnemiş Bizans’ın ferâiz (miras taksimi) ilmi üzerinde çalışmasının sebebi; karşısında kahramanca çarpıştılar. Bu mübârek insanların Resûlullahın ( aleyhisselâm ) “Ferâiz ilmini öğrenmeğe yetiştirdikleri talebeler de, insanlara dinlerini öğreterek, dünyâ çalışınız! Bu ilmi gençlere öğretiniz! Ferâiz ilmi, din bilgisinin ve âhırette huzûrlu olmaları için gayret ettiler. yarısı demektir. Ümmetimin en önce unutacağı, bırakacağı şey, bu ilim olacaktır” buyurmasıdır. Bu ilmin unutulmasını Ebü’l-Fadl Hemedânî’nin birçok eseri vardır. Bunlardan Şafiî mezhebi fıkıh hükümlerini ihtivâ eden, Şerâ’it-ül-ahkâm adlı kitabı meşhûrdur. Muhammed bin Osman anlatır: 430 (m. 1038) yılında Türkler tarafından Hemedân işgal edildi. Ebü’l-Fadl bin Abdân’ı da yanlışlıkla esîr aldılar. Üzerinde neyi varsa bırakmasını istediler. Üzerinde bir şey olmadığını, başka yerde bir miktar parası olduğunu söyledi. Yerini ta’rîf etti. Parayı gördükleri hâlde alamadılar. Kim olduğunu sorup, Ebü’l-Fadl olduğunu öğrenince, özür dilediler. Tövbe edip, onunla beraber olan bütün esîrleri serbest bıraktılar. Kendisine talebe olup, ilim ve feyzinden istifâde ettiler. önlemek, gençlere öğreterek emri Nebevî’yi ( aleyhisselâm ) yerine getirmekti. Ebû Hakîm Habri gayret ve tevekkülü, mü’minlerin duâsı ve Allahü teâlânın inâyetiyle ilmini artırdı. Kur’ân-ı kerîmi doğru okuyup, din ilimlerini iyi öğrenmek için, Arabçanın lügat, nahiv ve edebiyatı üzerinde çok çalıştı. Zamanında, Bağdad ve çevresinde bir müslüman vefât ettiği zaman, hiçbir kimse meyyitin malına dokunmaz, bir taraftan da hemen Ebû Hakîm Habri da’vet edilirdi. Ebû Hakim Harbi, meyyitin iğneden ipliğe ne kadar malı varsa yazar, mirasçılarına taksim ederdi. Böylece, mirasçıların haksız olarak meyyitin malından kullanması ve haram yemeleri önlenmiş olurdu. Kardeş kardeşe düşman olmaz, herkes hakkına râzı olur, kanâat ederdi. Hattı (elyazısı) çok güzeldi. Pekçok kitap ve Kur’ân-ı kerîm yazdı. Yazarken vefât etti. Hep Allahü teâlânın rızâsı için çalışırdı. Müslümanların işlerini İlim hazinesi ve fazilet sahibi olan büyük âlim İbn-i Lebbân, kolaylaştırır, onların dînî mes’elelerini halleder, dünyâ işlerine İsfehân’da; Ebû Bekr bin el-Mukrî, İbrâhim bin Abdullah bin yardımcı olurdu. Yazmış olduğu Kur’ân-ı kerîmleri Hurşid, Ali bin Muhammed bin Ahmed bin Meyle ve diğer müslümanlara hediye eder, kazancının çoğunu fakirlere âlimlerden, Bağdad’da; Ebû Tâhir el-Muhlis’den, Mekke’de; sadaka olarak dağıtırdı. Güzel ahlâkı ve tatlı sözleriyle Ebü’l-Hasen Ahmed bin İbrâhim bin Firâs’dan hadîs-i şerîf insanlara te’sîr eder, nasihatleri dinlenirdi. Birçok kimsenin dinledi ve hadîs ilmini öğrendi. Şafiî mezhebi fıkhını; Ebû günâhına tövbe edip, sâlih müslüman olmasına vesile oldu. Hâmid İsferayânî’den, usûl-i fıkhı; Ebû Bekr el-Eş’arî’den Pekçok talebe yetiştirdi. Bu talebelerinden biri de, torunu Ebû öğrendi. Fadl İbn-i Nâsr idi. O dedesinden pekçok nakillerde bulundu. İbn-i Hatîb onun için, “İbn-i Lebbân, ilim hazinesi, fazîlet sahibi Birçok kitap yazıp, daha önce yazılmış eserlere şerhler yapan bir zât olup, çok güzel Kur’ân-ı kerîm okurdu. Her gece kıldığı Ebû Hakîm Habri’nin ferâiz ilminde “Telhîs”i meşhûrdur. namazda Kur’ân-ı kerîmin yedide birini okurdu.” demiştir. “Dîvân-ı Hammâse”, “Dîvân-ı Buhterî”, “Dîvân-ı Mütenebbî” ve “Dîvân-ı Şerîf Radî”ye şerhleri vardır. İbn-i Hatîb, İbn-i Lebbân’ın şöyle anlattığını nakleder: “Daha beş yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi ezberledim. Yedi yaşında, Torunu Ebü’l-Fadl İbni Nâsr anlatır: Ebû Bekr bin el-Mukrî’nin huzûrunda bulunuyordum. Ezberimi dinlemek istediler. Sırayla; Kâfîrûn, Tekvîr, Mürselât sûrelerini “Dedem Ebû Hakîm Habri, çok Kur’ân-ı kerîm yazar, insanlara emri üzerine ezberden okudum. Okurken hiç hatâ yapmadım. hediye ederdi. Vefât ettiği gün de mushaf yazmaktaydı. Beni takdîr edip duâ buyurdu.” Elinden kamışı (kalem) bırakıp arkaya yaslandı. (Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin Azrail’i (aleyhisselâm) İbn-i Lebbân, 427 senesi Ramazan ayında Bağdad’a gelip görünce: “Çabuk gel, canım çabuk gel. Beni Rabbime çabuk Darb-ül-Acir denilen mevkiye yerleşti. O bölgedekilere namaz kavuştur!” buyurduğu gibi; “Vallahi ölüm çok güzeldir” deyip, kıldırdı. Her teravih namazından ve insanlar mescidden rûhunu teslim etti.” çıktıktan sonra, sabaha kadar namaz kılar, Allahü teâlâya duâ ederdi. Sabah namazından sonra talebelerine ders verirdi. İbn-i Lebbân, Kur’ân-ı kerîmi tertil üzere okurdu. Zamanında 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 62, cild-3, sh. 374 2) El-Bidâye ven-nihâye cild-12 sh. 153 3) El-A’lâm cild-4, sh. 63 4) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 29 ondan daha güzel ve tatlı okuyan görülmedi. Kendisi “Ramazanı şerîf ayında, gündüz olsun, gece olsun, uyku için başımı bir yere koymadım” demiştir. Birçok eser yazmış olan İbn-i Lebbân’ın en meşhûr eserleri: “Tehzib edeb-ül-kadâi lil-Hassâf” ve “Dürer-ül-gavvâs fî ulûmil-Havvâs”dır. ABDULLAH BİN MUHAMMED (El-Lebbân) 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 125 Hadîs âlimi. Künyesi Ebû Muhammed el-İsfehânî olup, ismi 2) Târih-i Bağdâd cild-10 sh. 144 Abdullah bin Muhammed bin Abdurrahmân Bin Ahmed bin 3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 72 Abdullah bin Muhammed bin en-Nu’man İbni Abdüsselâm bin 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 274 Hırbib bin Hatit’dir. İbni Lebbân adıyla meşhûr olmuştur. İbn-i 5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 451 Lebbân’ın doğum târihi bilinmemektedir. 446 (m. 1054) senesi Cemâzil-âhır ayında vefât etti. ABDULLAH-İ ENSÂRÎ “Maddî gücüm olmadığı için, talebelerime birşey Hanbelî mezhebinin büyük âlimlerinden. İsmi, Abdullah bin alamazdım. Kimseden de bir şey isteyemezdim. Bunun için Muhammed bin Ali el-Ensârî el-Hirevî olup, künyesi Ebû gönlümde bir elem vardı. Bir kimse, hazret-i Danyal İsmâil’dir. Nesebi, Eshâb-ı Kirâmdan Hazreti Hâlid bin Zeyd aleyhisselâmı rü’yâsında görmüş. Ona, “Falan dükkânı Ebû Eyyûb-i Ensârî’ye dayanmaktadır. Bunun için Abdullah-i Abdullah’a ver ki, kazancını talebelerine dağıtsın” buyurmuş. Ensârî diye tanınmıştır. Hadîs ilminde çok yüksek idi. Üçyüz O kimse, de bunu kabûl etmiş. O şahıs, bu rü’yâdan sonra binden çok hadîs-i şerîf ezberlemişti. Ayrıca fıkıh, tefsîr, dükkânın kazancını, talebelere dağıtılmak üzere bana verdi.” kelâm, târih, neseb ve diğer ilimlerde derin âlim idi. 396 (m. “Ben, şu iki kimseden daha büyük bir âlim görmedim ve 1006) senesinde, Şa’bân ayının ikinci günü Herât’ta doğdu. işitmedim. Onlar; Harkan’da Ebü’l-Hasen-i Harkânî ve 481 (m. 1185) senesi Zilhicce ayında orada vefât etti. Herat’da Abdullah et-Tâkî’dir. Harkânî hazretlerinin talebeleri Evliyânın büyüklerinden olan Abdullah-i Ensârî’nin türbesi, bana, “Otuz senedir hocamızın sohbetiyle şerefleniriz. Onun, devamlı ziyâret edilmektedir. sana ta’zim ve hürmet ettiği gibi, başka hiç kimseye ta’zim Dört yaşında iken ilim öğrenmeye başladı. Dokuz ettiğini görmedik. Sana ihsân ettiği gibi, başkasına böyle ihsân yaşından itibâren kadı Ebû Mensûr ve Caruzî’nin sohbetlerine ettiğini görmedik” dediler. Birgün, Ebü’l-Hasen-i Harkânî devam etti. Hâfızası fevkalâde kuvvetli idi. Mektepte duyduğu hazretlerine, “Efendim, bir şey sormak istiyorum” dedim. O da ve yazdığı her şeyi hemen ezberlerdi. Daha o zamanlarda, “Sor. Ey benim çok sevdiğim Abdullah” dedi. Beş suâl sordum. çok güzel şiirler söylerdi. Gece-gündüz ilimle uğraştı. Abdül- İkisini lisân-ı hâl ile (yaşayarak), üçünü de lisânı kâl ile Cebbâr el-Cerrâhî, Ebû Mensûr el-Ezdî, Ebû Saîd es-Sayrafi (söyleyerek) cevaplandırdı. İki elimi dizinin üzerinde tutmuş ve başka birçok âlimden ilim öğrendi. Kendisinden de; Ebü’l- idi. Bu hâl beni çok etkiledi. Öyle çok ağladım ki, gözlerimden Vakt Abd-ül-Evvel, Ebü’l-Feth Nasr bin Seyyâr ve daha başka ırmak gibi “göz yaşı akıyordu. Ben tasavvufu Ebü’l-Hasen-i birçok zâtlar ilim öğrenip icâzet (diploma) aldılar. Geceleri Harkânî hazretlerinden öğrendim.” kandil ışığında hadîs-i şerîf yazardı. Yemek yemeğe vakit “Mürşid-i kâmilin mübârek cemâlini görmek ve bulamazdı. Annesi, ekmek parçalarını lokma lokma edip sohbetine kavuşmak en büyük ganîmetlerdendir. Onların yedirirdi. Hadîs-i şerîf toplamak için çeşitli memleketlere gitti. güzel cemâli ve sohbeti her zaman ele geçmez. Onu elden Çok sıkıntılara katlandı. Nişâbûr’dan Dezbad’e kadar yağmur kaçırmamalıdır. Arafat dâima olur, fakat onlar dâima altında rükû’ vaziyetinde gitti. Çünkü, koynunda hadîs-i bulunmaz. Bu büyük ganîmeti lâyıkıyla değerlendirmeli, şerîflerin yazılı bulunduğu nüshalar vardı. Bunların ni’metin kıymetini bilmelidir.” ıslanmaması için çektiği sıkıntılara, Allahü teâlânın rızâsı için “Bir zaman bir arkadaş ile Basra’ya gittim. Altı gün ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine hizmet için geçtiği hâlde, hiç birşey yemedik. Yedinci gün bir kimse gelip katlandı. Niyeti bu idi. Üçyüz âlimden hadîs-i şerîf öğrendi. bize birer altın hediyye etti. Ben de o altını arkadaşıma Bunların hepsi büyük hadîs âlimleri olup, hepsi de Ehl-i sünnet verdim. O gidip yiyecek bir şeyler getirdi. Beraberce yedik. idi. Hiç biri bid’at sahibi değildi. Tefsîr ilmini Hâce Yahyâ Sonra yolumuza devam ettik. Deniz kıyısına geldik. Kalan bir İmârî’den öğrendi. Kendisi anlattı: altını gemiciye verip gemiye bindik. Gemide, köşede kendi “Benim, kışın cübbem yoktu. Hava da çok soğuk idi. hâlinde oturan biri vardı. Namaz vakitlerinde kalkar, Evimde ancak üzerinde yatabileceğim kadar bir hasırım vardı. namazdan sonra tekrar kendi hâlinde oturmaya devam ederdi. Üzerimi de bir keçe parçası ile örtüyordum. Keçeyi başıma Kendisine yaklaşıp, bir ihtiyâcı olursa kendisine yardımcı doğru çeksem ayağım, ayağıma doğru çeksem başım açık olabileceğimizi söyledik. “Olduğu zaman söylerim” dedi. kalırdı. Yastık olarak da bir kerpiç kullanırdım. Bir de, Birgün bize, “Ben, yarın öğle namazından sonra vefât meclislerde giydiğim elbiseyi asacak bir çivi vardı. Birgün, edeceğim. Gemiciye, sizi sahile çıkarmasını söyleyiniz. büyük zâtlardan birisi bize geldi ve hâlimi gördü. Parmağını Elbiselerimden birşey isterse veriniz. Dışarı çıktığınız zaman ısırıp ağlamaya başladı. Bir müddet sonra, başından sarığını bir ağaçlık görürsünüz. Orada, büyük bir ağacın altında, benim çıkarıp önüme koydu. “Buna benden çok sen lâyıksın demek kefenlenme ve defin işlerim için herşeyi hazırlanmış istedi.” bulursunuz. İşlerimi tamamlayıp, beni oraya defnediniz. Benim bu yamalı elbisemi de kaybetmeyiniz. Hille’ye gittiğiniz zaman, ki, o kulunu bir işe, bir günâha düşürür. O günâhı sebebiyle zarif bir genç, sizden bu yamalı elbiseyi ister. Ona veriniz” kul o kadar üzülür ki, bu üzülmesi o kimsenin hidâyetine dedi. Hakîkaten de ertesi günü öğle namazından sonra vefât sebeb olur. Hâline bakıp gafletten uyanır. Tövbe ve istiğfar etti. Bundan sonra biz dediklerini aynen yaptık. Herşey tam eder. Bu her iki durumda da atılgan olmamalıdır. Allahü teâlâ, anlattığı gibi oluyordu. Hille’ye vardığımızda, tarif ettiği genç cesâret ve atılganlıkla günâh işleyip de “O bizi affeder” diyen karşımıza çıkıp, “Emâneti veriniz” dedi. Biz, yanımızda kullarını sevmez. Günâhları küçük görmekten daha zararlı bulunan emâneti kendisine teslim ettik ve “Allah rızâsı için birşey olmaz. Günâhların küçük olduğuna değil de, kimin bize izah eder misin? O zât kimdi? Sen kimsin? Bu olanlar koyduğu yasakları çiğnemekte olduğunu düşünüp, haya nedir?” dedik. etmelidir.” O bir derviş idi. Miras bırakacak bir malı vardı. “Hak teâlânın sevdiklerinin yolunda olmak ile dünyaya Kendisine bir vâris taleb etti. Beni gösterdiler. Siz, bir miktar kıymet vermek, dünyâya düşkün olmak, bir arada bulunmaz. bekleyin. Ben hemen geliyorum” dedi. Gidip biraz sonra geldi. Bu yolda bulunan bir kimsenin kalbinde, dünyânın zerre kadar Kendi elbiselerini çıkarmış, bizim getirdiğimiz elbiseleri giymiş kıymeti bulunursa, yağdan kıl çıkması gibi, kolayca bu yoldan idi. Kendi elbiselerini bize verip, “Bunlar sizindir” dedi ve gitti.” çıkar. Allahü teâlânın dostları, dünyâya hiç kıymet vermezler, Abdullah-i Ensârî ( radıyallahü anh ) Şeyhülislâm idi. onun için gam yemezler. Bütün dünyâyı bir lokma hâline Hanbelî mezhebinin büyük âlimlerinden olup, çok yüksek bir getirip, bir velînin ağzına koysan, isrâf olmaz. İsrâf ona denir velî idi. Kerâmetleri pekçoktur. Va’zlarında Ehli sünneti ki, birşey Allahü teâlânın rızâsına aykırı olarak sarfedilir. müdâfaa eder, mezhebsizlik ve bid’atlerin kötülüğünü Allahü teâlâ, dünyâyı eliniz ile terketmeyi değil, kalbiniz ile anlatırdı. Allahü teâlâya kavuşmak yolunda yürümek terketmeyi ister ve beğenir.” istiyenlerin, evliyâya ve hakiki din âlimlerine çok bağlı olmasını “İşlediğin tâat ve ibâdetleri beğenmemelisin. O tâat isterdi. Bu yolda ilerleten vâsıtanın, onlara olan tam muhabbet sana hoş gelmemeli, bir lezzet aramamalısın. Tâatini ve bağlılık olduğunu söylerdi. O büyüklere dil uzatanların beğenmek şirktir. Yalnız Allahü teâlânın emri olduğu için, zavallılıklarını her defasında ifâde eder ve “Yâ Rabbi! buyurulduğu gibi, ya’nî ilmihâl kitaplarında bildirdiği gibi Dostlarını öyle yaptın ki, onları tanıyan sana kavuşuyor ve işlemeli. Tâatini Hak teâlâya ısmarla ve kendi beğenmeni sana kavuşmayan onları tanıyâmıyor. Yâ Rabbi! Her kimi şeytanın yüzüne çarp. felâkete düşürmek istersen, onu İslâm âlimleri üzerine atarsın” Beyt: buyururdu. Hâce Ebû Âsım, Abdullah-i Ensârî hazretlerinin “Bir amel ki kalbine hoş gelir. Bir günâhtır ki özrü müşkildir.” hocalarından ve akrabasından idi. Birgün ziyâretine gitti. Hocası kendisine yemek ikram etti ve ba’zı şeyler öğretti. Ebû Âsım’ın hanımı ihtiyâr idi. Evliyâdan mübârek bir hâtun idi ve Hızır aleyhisselâmdan ilim öğrenirdi Bu hâtun diyor ki: Hızır (aleyhisselâm) bize geldiğinde, Abdullah’ı görüp kim olduğunu sordu. Böyle sormak onun âdetidir. Bildiği hâlde yine sorar. Ben “Filân kimsedir” dedim. Buyurdu ki, “Doğudan batıya “Bedbahtlığın, zarar ve ziyan içinde olmanın en açık alâmeti, Allah yolunda hergün ilerliyememektir.” “Tasavvuf ehli arasında, emr-i ma’rûfa ve nehy-i münkere nikâr denir.” “Malı seviyorsan, yerine sarf et de sana sonsuz arkadaş olsun! Eğer sevmiyorsan, ye de yok olsun.” kadar herkes onun adını duyar. Şeyhülislâm ismi ile meşhûr “Allahü teâlâ, kendi rızâsını istiyenlerin yardımcısıdır.” olur. Şimdi onyedi yaşındadır. Ne babası, ne de kendisi, ne “Üç kısım ilim vardır ki, bunlar tövbe, tevekkül ve olduğunu bilmez. Zamanında ondan büyük kimse olmaz. Yer hakîkat ilimleridir. Tövbe ilmi ki, bu ilmi seçilmişler (büyük yüzünde onun büyüklüğünü duymayan kalmaz.” zâtlar) ve avam (diğer insanlar) kabûl ettiler. Tevekkül ilmi ki, Abdullah-i Ensârî hazretleri buyurdu ki: bunu seçilmişler kabûl etti, ama avam kabûl etmedi. Hakîkat “Öyle zaman olur ki, Allahü teâlâ bir kulunu ibâdetleri ile meşgûl eyler. O ibâdetler, o kulun azıtmasına sebeb olur. Ya’nî kibir ve ucba kapılmasına yol açar. Yine öyle zaman olur ilmi ki, insanların ilim, akıl ve anlayış seviyelerinin üstünde olduğu için, çok kimse onu anlıyamaz.” “Allahü teâlânın azâbına müstehak olanlar, her an gaflette bulunanlardır. Bunlar, başlarına gelmesi muhtemel olan korkunç azâbdan gâfil oldukları için, kendilerini emniyette “Bize muhabbet ettikçe bizimlesin.” O kimse bu rü’yâdan sonra bu yolun büyüklerinden biri oldu.” Abdullah-i Ensârî hazretleri, Sehl-i Tüsterî ( radıyallahü ve rahat hissederler. Her zaman uyanık olan kalbler ise, her anh ) hakkında şöyle anlattı: “Sehl bin Abdullahri Tüsterî an korku ve hüzün ile dolu olurlar. Devamlı âhıret için hazırlık hazretleri, evliyânın büyüklerinden idi. Hastalığı olanlar, gelip yaparlar. Dolayısı ile bu kimseler cezaya müstehak değildir.” kendisine müracaat ederler, duâsı bereketi ile şifâya “İnsana, âhırete giden yolda şu dört şey elbette lâzımdır! Birinci olarak, i’tikâd ve amel. Kendisine lâzım olan ilmi öğrenip tatbik etmek lâzımdır ki, bu ilim yolcuya yön verir, kavuşurlardı. Kendisinde ise basur illeti vardı ve bunun gitmesi için duâ etmezdi. Ebû Nasr Terşizî bana, “Sehl, duâsı makbûl olan velî bir zât olduğu hâlde, onun idâre eder. İkinci olarak, bir zikir lâzımdır ki, bu yolcuya basuru nedendir? Kendisi için niye duâ etmiyor?” dedi. Onun tenhâda arkadaşlık etsin. Bu zikir yardımı ile yalnızlık veliliği, o hastalıktan dolayıdır. Hastalığa sabrettiği için, velilik çekmesin. Üçüncü olarak, bu yolcunun haram ve derecesi her an yükselmektedir. Bunun için o hastalığın şüphelilerden sakınması ve dünyâya düşkün olmaması sıkıntısına sabrediyor. Hastalık sebebiyle kazancı daha çok lâzımdır ki, uygun, olmayan düşünce ve başka şeyler kendisini olduğundan, o illetin kendisinden gitmesi için duâ etmiyor, meşgûl etmesin. Dördüncü olarak, bir yakîn lâzımdır ki, bu dedim.” yolcuyu gideceği yere kadar götürsün. Ömründe bu dört “Tasavvuf ehli arasında “Benim elbisem, benim ayakkabım” şeyden ayrılmayan saadete kavuşur.” demek edebe uygun değildir. Dostlar arasında, hiçbir şeyi “Dünyâ ne demektir biliyor musunuz? Gönlüne gelen ve seni Allahü teâlâdan uzaklaştıran her şey dünyâ demektir. Seni O’ndan başka birşey ile meşgûl eden her şey de fitnedir. mülkiyetle nisbet etmemek, onların âdâbındandır. Zarûret müstesna.” “Ebû Bekr-i Kettânî’ye Hazreti Muhammed’in ( Bu kısa ömrü, insanı Allahü teâlâdan uzaklaştıran şeylere aleyhisselâm ) talebesi derlerdi. Çünkü, Resûlullah efendimizi yaklaşmakla geçiren, O’ndan başka şeylerle meşgûl olan rü’yâsında çok görürdü. Öyle ki, O’nu hangi gün, hangi gece kimse, âhıretini harâb etmiş olur. Bu ise, akıl sahiblerinin göreceğini bilirdi. İnsanlar kendisine ba’zı suâller sorarlar, o da yapacağı şey değildir.” rü’yâda Peygamber efendimize sorar, cevâbını alırdı. Bir “Sıdk ve muhabbetin alâmeti ahde vefadır.” defasında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz, ona, (Bir “Nefsiniz sizi uygun olmayan şeylerle meşgûl etmeden kimse hergün kırkbir defa “Yâ hayyû yâ kayyûm. Yâ Lâ ilahe evvel, siz nefsinizi hayırlı şeylerle meşgûl ediniz.” “Hak teâlâya yakın olmağı istememek ve düşünmemek cinâyettir.” “Birisi, rü’yâsında Peygamber efendimizi gördü. illâ ente” dese gönüller öldüğünde, onun gönlü ölmez.)” “Kendisinden başka ilâh olmayan Allahü teâlânın kıymetli bir kulu vefât edeceği zaman, Azrâil (aleyhisselâm) gelerek “Korkma! Erhamürrâhımîne gidiyorsun. Asıl vatanına Evliyâdan bir grup ile bir yerde oturuyorlardı. Herkes, O’nu kavuşuyorsun. Büyük bayrama vâsıl oluyorsun. Bu cihan bir dinliyordu. Birden semânın kapıları açıldı. Elinde ibrik ve leğen konaktır. Bu konak mü’minin zindanıdır, ödünç olarak sana ile bir melek geldi. Melek, ibrik ve leğen ile herkesin önüne verilen bu varlık bir bahânedir. Bu sebepten, bu bahâne gider geliyor, orada bulunanlar ellerini yıkıyordu. Rü’yâyı gören ve uzaklaşır. Hakîkat meydana çıkarak, kişi devamlı diri olan kimse en sonda bulunuyordu. Sıra ona gelince, “Leğeni Allaha kavuşur” der. O kul için, dünyâda bundan daha tatlı, kaldırın. O, bu taifeden değildir” dediler. Melek de leğeni alıp daha hoş ve daha rahat bir gün olmaz.” götürdü. O kimse, Peygamber efendimize dönerek: “Yâ Resûlallah! Ben bunlardan değilim ama, biliyorsunuz ki, sizi ve bunları çok seven birisiyim” dedi. Peygamber efendimiz, “Kişinin sözü amelinden çok olursa noksandır. Ameli sözünden fazla olursa kemâldir.” “Allahü teâlânın bir kulunu sevmediğinin alâmeti; o “Bunlara muhabbet eden bunlardandır” buyurdu. Bunun kulun, kendisine fâidesi olmayan boş şeylerle meşgûl üzerine melek, leğen ile ibriği getirdi. O kimse de elini yıkadı. olmasıdır.” Peygamber efendimiz o kimseye dönüp tebessüm ettiler ve “Ümitsizlik, küfür içinde bir kapıdır. Allahü teâlânın rahmetinden ümidini kesmek küfürdür.” “Ârif; kalbini Allahü teâlâyı düşünmek, unutmamak kerîme) sarılmaktır. İkincisi; seçilmişlerin i’tisâmı olup, bunların için, vücûdunu da, insanların rahmeti ilâhiyyeye kavuşmaları emir ve yasaklara uymaktaki gayretleri, Allahtan başka her için seferber eden kimsedir.” şeyden kesilmek, O’na, O’nun emirlerine teslim olmaktır. Bu “Bir zaman Hire’ye askerler geldi. Askerlerden birisi, da urvet-ül-vüskâ’dır. Üçüncüsü; seçilmişlerin seçilmişlerinin köylünün birinden atlar için bir yük saman aldı. Ücretini tam i’tisâmı ki, bunların emir ve yasaklara uymaktaki gayretleri, olarak ödedi. Bu köylünün ihtiyâr bir babası vardı. O asker ile Allahü teâlâyı müşahâde etmek, O’nun yakınlığı ile meşgûl dost oldu. O ihtiyâr köylü, dostu olan askere dediki, “Bugün, olmak ni’metine kavuşmak içindir. Buna da i’tisâm-ı billah hacılar hac etmektedir. Keşke biz de orada olsaydık. Asker denir.” “İster misin? Seni oraya eriştireyim. Ama kimseye Şeyh-ül-islâm Abdullah-i Ensârî’nin ( radıyallahü anh ) söylememen şartı ile” dedi. İhtiyâr; “Söylemem” dedi. Asker, Menâzil-üs-sâyirin kitabında, Hazreti Ömer’in bildirdiği hadîs-i Allahü teâlânın izni ile bir anda ihtiyârı Arafat’a ulaştırdı. Hac şerîfte “İhsân nedir?” suâline cevaben Peygamber efendimiz ( edip, lüzumlu vazîfeleri yaptıktan sonra, yine bir anda geri aleyhisselâm ) buyurdu ki; “İhsân, Allahü teâlâya, görür gibi döndüler. İhtiyâr, askere dedi ki, “Senin gibi bir hâlde bulunan ibâdet etmendir. Her ne kadar sen O’nu görmüyorsan da, kimsenin, askerlerin arasında durmasına hayret ediyorum. Bu O seni görüyor.” Bu hadîs-i şerîf, pekçok hakîkati içerisine nasıl oluyor?” Asker şöyle cevap verdi: “Eğer benim gibi bir almaktadır. kimse bunların içinde olmasa idi, senin gibi bir ihtiyâr veya Yine buyurdular ki: zayıf, muhtaç bir nine gelip derdini dökse kim bakardı? Kim “Ba’zı sâlih kimseler, bir hâdisenin nasıl alâkadar olurdu? Kim dostluk elini uzatırdı? İşte ben, birçok neticeleneceğini firâsetle söyler. Bu hâdisenin neticesini fâideleri düşünerek bunlar arasında bulunuyorum. Sakın Allahü teâlâ ona müşâhede ettirir, gösterir. Bu müşâhede, o sırrımı kimseye söyleme” dedi. İhtiyâr, işin içinde önce kimsede devamlıdır. Ba’zı kimseler de vardır ki, bu müşâhede farkedemediği nice hikmet ve faidelerin bulunduğunu anlayıp, onda ba’zan olur, devamlı olmaz. O, onu Allahü teâlânın “Peki” dedi. Teşekkür edip ayrıldılar.” aşkının sarhoşluğu içinde iken söyler veya o söz dilinden çıkar “Sana iyilik eden kimsenin esîri olursun. Ona karşı da, söylediği hakîkat olur. Ama, onun bu hâlden haberi bile boynun bükük olur. Kendisine iyilik ettiğin kimseye karşı ise, yoktur. İşte bu iki hâlin birinci olanı, ya’nî firâseti devamlı olanı tam tersi olur. Onun için, dâima herkese iyilik etmeli; fâideli makbûldür. Firâseti devamlı olanlara “Velâyet ehli” denir. Bu olmaya çalışmalıdır. Nitekim bir hadîs-i şerîfte “Veren el, alan işler, “Abdal”, “Ebrar” ve “Zühhâd” da olur. Firâseti ve elden üstündür” buyurulmuştur.” müşâhedesi ba’zan olanlar da “Muhakkik”lerdir. “Ebü’l-Hüseyn isminde birisi, birgün hocam Husrî’yi Muhakkiklerde hâdiseler, ba’zan kapalı, ba’zan da açık olur. incitmişti. O andan beri kalbimde ona karşı soğukluk Eğer şaka ile söyleseler, Allahü teâlâ onları kırmaz, hakîkat duyuyorum.” eder. Eğer gaflet ile söylerse, cenâb-ı Hak yine dediğini vâki “Allahü teâlâ, âriflerin gönüllerine ikramlarını yağmur gibi yağdırıyor. Arzu ettiklerini, en kısa yoldan arzularına kavuşturuyor.” Şeyh-ül-islâm Abdullah-i Ensârî hazretleri, Menâzil- eder. Onlar, Allahü teâlânın sevgili kullarıdır. ” Hâce Abdullah-i Ensârî “rahmetullahi aleyh”, (Menâzil-üs-sâyirin) kitabında buyuruyor ki: “Firâset iki türlüdür: Birincisi, ma’rifet sahiblerinin firâseti olup, talebenin üs-sâyirîn kitabında, Âl-i İmrân sûresi 103. âyet-i kerîmesinde isti’dâdını keşf etmek, Allahü teâlânın evliyâsını tanımaktır. meâlen; “Allahın ipine sımsıkı sarılın” kısmını şöyle tefsîr İkincisi, riyâzet çeken, açlıkla nefslerini parlatanların firâseti etmektedir “Âyet-i kerîmede geçen “Allahın habline (ipine) olup, mahlûklara âit gizli şeyleri bilmektir. İnsanların çoğu, sımsıkı sarılın”dan murâd, Allahü teâlânın emirlerine riâyet Allahü teâlâyı hatırlamayıp gece-gündüz dünyâyı ederek ibâdete devam etmektir. Âyet-i kerîmede geçen düşündüğünden, dünyâ işlerinden ele geçirmek istedikleri i’tisâmın (sarılmanın) üç derecesi vardır. Birincisi; normal şeylerden haber verenleri arıyor. Bunları büyük biliyor. Hattâ, insanların i’tisâmı ki, Allahü teâlâdan gelen emir ve yasaklara bunları evliyâ, Allahü teâlâya yakın sanıyorlar. Evliyânın sarılıp, devam etmektir. Bu kısımda bulunan insanların ibâdet me’ârifine, doğru, ince bilgilerine dönüp de bakmıyorlar. Belki, ve tâati, yakîn elde etmek içindir. Bu, Allahın ipine (Kur’ân-ı bunlara dil uzatıp, bunlar Allahın sevgili kulu olsaydı, gayb olan şeylerimizi, gizli düşüncelerimizi bilirlerdi. Bizim böylece sıkıntılara verilecek sevâbları ve rûhun sıkıntılarına hâlimizden haberi olmıyan bir kimse, mahlûkların üstündeki verilecek mükâfatı düşünerek sabretmektir.” ince bilgileri hiç anlıyamaz diyerek, evliyânın firâsetine, Zâtı Abdullah-i Ensârî hazretlerinin yazdığı kıymetli ilâhiye ve sıfatlarına olan bilgilerine inanmıyorlar. Böyle, yanlış kitaplardan ba’zıları şunlardır: Menâzil-üs-sâyirîn, Şems-ül- ölçüleri sebebi ile, o büyüklerin doğru ilim ve me’ârifinden mecâlis, Envâr-Üt-tahkîk, Tefsîr-ül-Kur’ân, Hülâsa fî şerh-i mahrûm kalıyorlar. Bilmiyorlar ki, Allahü teâlâ, o büyükleri, hadîs, Şerh-üt-taarruf li-mezheb-it-tasavvuf, Menâkıb-ı İmâm-ı câhillerin gözünden saklamış, kendine mahsûs kılmıştır. Ahmed bin Hanbel. Evliyâsını dünyâ işleri ile meşgûl etmeyip, kendisi ile meşgûl etmiştir. Evliyâ, insanların hâllerine, işlerine bağlansalardı, 1) Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 247 Allahü teâlânın huzûruna lâyık olmazlardı”. 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 133 Abdullah-i Ensârî hazretlerinin Kenz-üs-sâlikîn (Zâd-ül-ârifîn) 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 365 kitabında buyuruyor ki: 4) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1183 “Âhırette her incinin bir sedefi vardır. Herşeyin kendi 5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 452 hâline göre bir şerefi, değeri vardır. İnsanoğlu da kendisinde 6) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 452 ilim bulunan bir sedeftir. Onun şerefi de ilim iledir. İlmi 7) El-A’lâm cild-4, sh. 122 olmayan kimse, cahillik içinde kalır, muhabbet kadehini 8) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 15 içemez, vilâyet libâsını giyemez. Allahü teâlâ câhili kendine 9) Tabakât-ı Hanâbile zeyli cild-1 sh. 50 dost edinmez.” 10) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 977 “İlim, çok tekrar ve fazla müzâkere ile ele geçer. 11) Eshâbı Kirâm sh. 305 Ayrıca bunun için az uyumalı ve Allahü teâlânın yardımını 12) Rehber Ansiklopedisi cild-1 sh. 19 talep etmelidir. Âlemlere rahmet olan Resûlullah ( 13) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî cild-2, mk. 92 aleyhisselâm ) efendimiz buyuruyor ki, “Geceleyin Allahü 14) Kıyâmet ve Âhiret sh. 201 teâlânın korkusundan ağlayan göze ateş dokunmaz.” Bir kimse, 40 gün Allah için ihlâsla sabahlasa, hikmet pınarları ABDÜLMELİK BİN MUHAMMED HARKÛŞÎ zâhir olup, kalbinden lisânına akar. Peygamber efendimiz (Bkz. Harkûşî) (aleyhisselam) “Mü’min, gece çok ağlar, gündüz çok tebessüm eder” buyurdu.” “Her denizin kenarı (sonu) vardır. Her günün gecesi vardır. Peşinden gece gelmiyecek gün, kıyâmet günüdür. ABDÜLMELİK BİN MUHAMMED SEÂLEBÎ Nihâyeti olmayan deniz, Allahü teâlânın rahmet deryâsıdır.” “Semâ tavanının seyyareleri olduğu gibi, her bir gaflet Lügat, edebiyat ve târih âlimlerinden. İsmi, Abdülmelik bin ve hatânın da bir keffâreti vardır. Mü’minlerin günahlarının Muhammed bin İsmâîl es-Se’âlebî’dir. Künyesi, Ebû keffâreti tövbedir.” Mensûr’dur. Mesleği sebebiyle “Se’âlebî” lakabı ile meşhûr “Şükür; ni’meti bilmenin ismidir. Zîrâ şükür, ni’meti oldu. Nişâbûrlu olup, 350 (m. 961) senesinde doğdu. Pekçok vereni bilmeye götürür. Bu ma’nadan dolayı, Kurân-ı kerîmde âlimden ders alıp, ilimde yükseldi. Arab dili ve edebiyatı İslâm ve îmâna şükür ismi verilmiştir.” ilimlerinde pek meşhûr oldu. Lügat ve edebiyat ilimlerine âit “Sabır; nefsi istenilmeyen bir şeyden, dili şikâyetten kıymetli eserler yazdı. Asrının âlimleri arasında, eser alıkoymaktır. Sabır, insanlara en zor gelen huylardandır. Sabır yazanların en büyüğü idi. 80 yaşında iken, 429 (m. 1038) üç derecedir Birincisi, Allahü teâlânın va’d (ni’met vereceğine senesinde vefât etti. söz vermek) ve va’dini (azâb edeceğini) düşünerek, imân üzere kalmak. Cezadan dolayı günah işlemekten kaçınmaktır. Se’âlebî, önceleri tilki derilerini toplar, onlardan kürk yapıp İkincisi, ibâdete ihlâs ile ve şartlarını yerine getirerek devam satardı. Arabça “Sa’leb= tilki” kelimesine nisbetle “Se’âlebî” etmeye sabır etmektir. Üçüncüsü, belâlara sabretmek ki, lakabı verilmiştir, İlim öğrenmek arzusu kendisinde çoğalınca, memleketindeki âlimlerin ilim meclislerine devam etti. Üçüncü kısım: Cebel, İran, Cürcan, Taberistân, İsfehân şâirleri Arabcanın lügat ve edebiyat bilgilerinde söz sahibi oldu. ile Deylemiyye devletinin vezirlerine:, kâtiplerine, kadılarına, Eserlerini nesir ve nazım ile yazmada, zamanındaki âlimlerin şâirlerine âit haberleri ve onlara âit sözleri anlatmaktadır. en üstünü oldu. “Yetîm-üd-dehr” ismindeki eserinde, asrındaki edîb ve şâirlerin hâl tercemelerini, onların lehindeki ve Dördüncü kısım: Horasan, Mâverâünnehr halkının, Sâmânîler aleyhindeki beyânları ifâde eden şiirleri toplamış ve ayrıca ve Gazneliler devletinin kuruluşundaki güzel hizmetleri ve birçok belde halkının güzel hâllerinden bahsetmiştir. Bundan çeşitli memleketlerden Buhârâ’ya gelip yetişenlerin iyi hâllerini başka, daha birçok eserler yazdı. Eserlerinin çokluğu ve özellikle Nişâbûr halkından olup, oraya gelerek sebebiyle, zamanında “İmâm-ül-musannifîn; kitap yazanların yerleşenlerin güzel âdetlerini anlatmaktadır. en büyüğü” diye anılıyordu. 2- Ehâsinü kelâm-in-Nebiyyi ves-Sahâbeti vet-Tâbiin ve “Ez-Zaîre” kitabının sahibi İbn-i Bessâm, onun hakkında diyor mülûk-ül-Câhiliyye ve mülûk-ül-İslâm. 3-El-Leâlî ved-dürer. 4- ki: “O, kendi devrindeki ilimde yükselenlerin reîsi, çeşitli nesir Erba’u mesâil-i müntehine (Müntehâbâtü kitâb-it-temsîl vel- ve şiirleri toplayan, zamanındaki müelliflerin başı, muhâdara, el-Mübhec, Sihr-ül-belâga ve sirr-ül-berâ’a, en- muasırlarının verdiği hüküm sebebiyle musanniflerin İmâmı Nihâyetü fil-kinâye), 5-El-İ’câz vel-İcâz (veya el-Emcâr vel- idi. Onun adı dillere destan oldu. İlim için çok yolculuk yaptığı İ’câz). 6-El-Kitâb-ül-emsâl müsemmâ bil-ferâid vel-kalâid için, deve sırtından inmemişti. Eserleri, şarkta ve garbta, (veya el-Ikd-ün-nefise fî nüzhet-il-celîs). 7-Berd-ül-ekbâd fil- karanlıklarda yıldızların parlaması gibi her yeri aydınlattı. a’dâd, 8-Simâr-ül-kulûb fil-mudâfi vel-mensûb, 9-Hâss-ül-hâs, Onun te’lîf eserleri her tarafta meşhûr oldu ve üstünlüğünü 10-Risâletün fîmâ cerâ beyn-el-Mütennebî ve Seyfüddevle, herkesin kabûl etmek mecbûriyetinde kaldığı yıldızlar oldu.” 11-Sirr-ül-edeb fî mücârâ lugat-il-Arab, 12-Gurer-ü ahbâr-ilmülûk-il-Fars ve siyerihim, 13-Fıkh-ül-luga ve Sırr-ül-Arabiyye, Eserlerinin bir kışımı matbû’ hâlde mevcûttur. “Yetîm-üd-dehr” 14-El-Kinâyetü vet-ta’rîz, 15-Letâif-ül-me’ârif, 16-El-Müennes- ismindeki eseri, İstanbul İslâm Araştırmalar Merkezi ül-vâhid fil-muhâdarât, 17-El-Letâif vez-zerâif, 18-Mir’ât-ül- Kütüphânesinde 9776/1 numarada kayıtlıdır. mürüvvet, 19-Mekârim-ül-ahlâk, 20- Men gâbe anh-ül-mutrib 21- El-Müntehıl (Müntehabât-ı min fuhûl-iş-şu’arâ-il-Arab), 22- Başlıca eserleri şunlardır: 1. Yetîm-üd-dehr fî mehâsin-i ehl-i asr: En meşhûr eseri olup, matbû’ hâldedir. Arab edebiyatı târihine âit kıymetli bir eserdir. El-Maksûr vel-Memdûd 23- Nesr-ün-nazmi ve hıll-ül-akd, 24El-Gılmân, 25-Eş-Şekvâ vel-Itâb, 26-Tuhfet-ül-vüzerâ, 27Lübâb-ül-edeb, 28-Tabakât-ül-mülûk, 29-Nesîm-üs-sihr. Ansiklopedik bir mahiyet taşımaktadır. Muasırı olan şâirlerin Onun “Fıkh-ül-luga” ismindeki eserinde, kelimelerin tefsîrini hâl tercemelerini ve şiirlerini incelemektedir. Bu kitap dört sika (güvenilir, sağlam) âlimlerden naklettiği görülmektedir. Bu kısımdan ibârettir. Her bir kısım çeşitli bâblara ve fasıllara eserini hazırlarken, önce her kelimenin Kur’ân-ı kerîmde ayrılmaktadır: kullanıldığı ma’nâyı yapmıştır. Bu kitabın 141. sahifesinde çok Birinci kısım: Hemedanlılara âit şiirleri, onların ve Şamlıların oraya komşu olan yerlerin; Mısır, Musul, Magrib’in şâirlerini ve onlarla alâkalı haberleri anlatır. İkinci kısım: Irak halkından yetişen şâirlerin şiirleri ile, İran’da kurulan Deylemiyye devletinde yetişen, ilim ve fazilet erbâbından bahsetmektedir. yemenin ve içmenin kötülükleri, zararları bahsedilmekte ve: “Yemeğe ve içmeğe aşırı düşkün olan kimse, insanlar içinde horlanır ve aç gözlü bir kimse hâline gelir. Hırsı arttıkça, aç gözlülüğü de artar” demektedir. Se’âlebî, Mir’ât-ül-mürüvvet isimli eserinde buyuruyor ki: Süfyân bin Uyeyne’ye ( radıyallahü anh ) “Sen, Kur’ân-ı kerîmden her bilgiyi çıkardın. Mürüvvet ile ilgili bir âyet-i kerîme okur musun?” denildi. O da, meâlen; “Affa sarıl, iyiliği emret, câhillerden yüz çevir” (A’râf-199) âyet-i kerîmesini okudu. Bu Esmâî dedi ki: Âlimlerden birisine mürüvvetin ne olduğu âyet-i kerîmede mürüvvet; güzel âdâb ve ahlâk, sorulduğunda; “Mürüvvet; açık bir kapı, kaldırılmış bir perde, Allahtan gelene rızâ göstermek, başkasını ortaya konulmuş bir yemek, kabûl edilmiş bir sözdür” dedi. affetmek, nefse, iki dünyânın iyiliğine vesile olan Muhammed bin Harb el-Hilâli’ye sorulduğunda: “Mürüvvet; iyiliği emretmek, câhillerden yüz çevirmek ıslâh etmek, yemek yedirmek, iyi kimselerle oturup kalkmak, emredilmektedir. aklın kabûl edeceği şeyleri haber vermektir” diye cevap verdi. Kur’ân-ı kerîmde: Kötülüğe, iyilik ile karşılık vermek, iyiliğe Mis’ar bin Kedâm: “Mürüvvet; dinde âlim olmak, ana-babaya iyilik ile mukâbele etmek, orta yolu tutmak işlerinde ve tedbîri iyilik etmek, güneş doğuncaya kadar mescidde kalmaktır” iyi yapmak hakkında, mürüvvet ile alâkalı pekçok âyet-i dedi. kerîme vardır. Ramazân-ı şerîfin mürüvvetine dâir: Zaman içerisinde Resûlullahın ( aleyhisselâm ), mürüvvet hakkındaki mübârek Ramazân-ı şerîf, insanlar arasında Resûlullah ( aleyhisselâm ) sözlerinden ba’zıları şunlardır. Buyurdular ki: gibidir. Ramazân-ı şerîf, oruç, devamlı ibâdet, Allahü teâlâyı daha çok zikir, fakirlere ve dostlara yedirme ve teravih ayıdır. “Cömertlik, Cennet ehlinin ahlâkındandır.” Ev sahibinin mürüvveti; misâfirine ikram etmesi, bizzat kendisi “Zâlim de olsa, mazlûm da olsa, müslüman kardeşine yardım hizmet etmesi, onun hizmetini başkasına bırakmaması, ona et.” güleryüz göstermesi, yakınlığı temin etmek için, güzel ve tatlı “Size bir kavmin efendisi gelince, ona ikrâm ediniz.” “Hayrı gösteren, onu yapan gibidir.” “İki yüzlü kimse, Allahü teâlânın nezdinde makbûl değildir.” sözler ile konuşmasıdır. Abdullah bin Ahmed, başkasına yedirmek hakkında: “En büyük mürüvvet; başkasına yedirmek, iyi ve asil kimselerle beraber bulunmaktır. Ebû Muhammed Feyyaz, hiç yalnız yemezdi. Mutlaka birisini çağırır, beraber yerlerdi” buyurdu. Yeme-içmede mürüvvet: Yiyecek, bedenleri ayakta tutar. O, “Müslüman; insanların, onun elinden ve dilinden hayâtın maddesidir. Her zaman, yiyeceğin temiz, iyi pişmiş, emîn olduğu, zarar görmediği kimsedir.” rengi ve kokusu güzel ve hazmı kolay olmalıdır. “Özür dilemeyi gerektirecek şeyden sakın.” Çeşitli mevzûlarda hadîs-i şerîfler “Mü’minler bir bina gibidirler. Nasıl ki, bina, parçalarının birbirine “Mü’min tâ’n edici, la’netleyici olmaz.” destek olmasıyla kuvvet bulursa, mü’minler de birbirine destek olmak sûretiyle kuvvet bulurlar.” “Allahü teâlâ, malının fazlasını Allah yolunda harcayan, sözünün fazlasını tutan kimseye “Eshâbım yıldızlar gibidir. Kim onlara uyarsa, doğru yol üzere rahmet eylesin.” bulunur.” “Gizli sadaka vermek, Allahü teâlânın gazâbını “Ümmetim yağmur gibidir. Evveli mi, yoksa sonu söndürür.” mu hayırlıdır bilinmez. Nerede bulunurlarsa fayda verirler. Ya’nî hepsi hayırlıdır.” Hediyeleşmek: “Hediye, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünneti seniyyesi, sultanların âdeti ve sevgisinin anahtarıdır. Hediye “Lâyık olduğunuz şekilde idâre olunursunuz. Size vermek, insanların gönüllerini kazandırır. Dostların birbiri ile lâyık olduğunuz şey verilir.” hediyeleşmesi, iyilik ve lütuf, sultanın hediyesi ise şereftir.” “Demirin pası gibi, kalblerin de pası vardır. Bu “Mü’min, insanların malları ve canları hakkında emîn oldukları pas, istiğfarla giderilir.” kimsedir.” “Kim tasadduk eder, iyilikte bulunur, muhtaçlara “İktisâd eden kimse, fakir ve muhtaç olmaz.” başlarına kakmadan gizlice yardımda bulunursa, o, insanların en fazla iyilik edenidir.” “Birbirinizle hediyeleşiniz. Çünkü hediyeleşmek aranızda sevgi meydana getirir.” “Hastalarınızı sadaka ile tedâvi ediniz.” “Kötülüğü terketmek, sadakadır.” “Mallarınızı zekâtla koruyunuz.” “Haya, îmândan bir şu’bedir.” “Âlimler, peygamberlerin vârisleridirler.” “İşlerin en iyisi, orta olanlarıdır.” “Tövbe, günahı yok eder.” “Kim bize hile yaparsa, o bizden değildir.” “Dünyâ, mü’min için hapishâne, kâfir için Cenettir.” “Yalnız bulunmak, kötü kimselerle oturup kalkmaktan daha iyidir.” “Kim gizli sadaka verirse, Allahü teâlâ ondan râzı olur.” “İstişare eden (danışan) kimseye yardım olunur.” “Mü’minin firâsetinden sakınınız. Çünkü o, Allahü teâlânın “Acı duymayan bedende, zekât ve sadakalarla temizlenmeyen nûru ile bakar.” malda hayır yoktur.” “Lezzetleri yok eden ölümü çok hatırlayınız.” “Cennet, istenmiyen durumlarla kuşatılmıştır. Cennete kavuşabilmek için, bu dünyâda bir takım zorluklara, meşakkatlere katlanmak, nefsin, şehvetin ve şeytanın isteklerine uymamak lâzımdır.” “Cehennem, nefsin arzu ve istekleri ile kuşatılmıştır. Kim nefsinin arzu ve isteklerine uyarsa, onun yeri Cehennemdir.” “İnsanlar uykudadır, öldükten sonra uyanırlar.” “Allahü teâlâ, cimri kimseyi sevmez.” “Garîb olarak ölen kimse, şehîddir.” “Bu günün işini yarına bırakma.” “Kim şerri bilmezse, onun içine düşer.” Ali bin Ebû Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Her kişinin kıymeti, yaptığı iyilikle belli olur.” “Kişi, dilinin altında saklıdır.” (insan, konuşmasından sonra tanınır.) “İnsanlar bilmediklerinin düşmanıdır.” “Kendisinden birşey istediğin kimseye iyilik et. Ona iyilik etmekle onu hükmün altına almış olursun.” “Kalbler, kendilerine iyilik yapana sevgi duyma, kötülük yapana buğz etme tabiatı üzere yaratılmıştır.” “Allahü teâlâdan başkasından yardım bekleme.” (Çünkü Rabbin merhamet sahibidir.) “Hayır beklenmiyen, kötülüğünden emîn olunmıyan kimseden sakınınız.” “Günahlarının akıbetinden ve cezasından kork.” “İki yüzlü kimse, Allahü teâlânın indinde makbûl “Kardeşlerinin en iyisi; sana nümûne olup, seni, kendisi gibi değildir.” düşünendir.” “Kim diline eziyet verirse, dostu çok olur.” “Şeref; akıl ve edeb iledir, soy ile değildir.” “İyilik ile, hür kimse köle yapılır.” “(Sâdece) konuşan kimseye “Nesebin en üstünü, güzel edebdir.” “En şiddetli yalnızlık, bakma.” “Zulümle beraber zafer yoktur.” “Kibirle beraber övgü ucubdur (kendini beğenmektir).” yoktur.” (Kibirli olan kimseyi, kimse övmez. Ona sâdece alaylı ve hakaret gözü ile bakılır.) “En büyük zenginlik, akıldır.” “Cimrilikle, iyilik beraber bulunmaz.” “Şehvet (arzu ve isteklere Hazreti Ali’nin ( radıyallahü anh ) okumuş olduğu bir düşkünlük), fazla obur ve hırsı olmakla, sıhhat bir arada hutbesinin bir bölümü şöyledir: bulunmaz.” “Kötü ahlâkla, şeref beraber bulunmaz.” “Ey insanlar! Size Allahü teâlâdan korkmanızı, O’nun ni’metlerine çok hamd etmenizi tavsiye ederim. O, size ni’metini tahsis eyledi, rahmetini size ulaştırdı. Size, ölümü “Hırsla beraber, haramdan sakınma olmaz.” hatırlayıp, ona hazırlanmanızı, gafleti azaltmanızı tavsiye ederim. Sizden gâfil olmayan ölümden, siz nasıl gâfil “Haset eden kimse için rahat yoktur.” “Kötü niyetle beraber oluyorsunuz? Size nasihat verici olarak, ölenler kâfidir. Siz ziyâret olmaz.” “Meşvereti terk ile, doğru bulunmaz.” görüyorsunuz, onlar kabirlerine, bir bineğe binmeden “Müslümanlıktan daha yüksek bir şeref yoktur.” götürülüyorlar. Onlar oraya, kendi istekleri ile inmeden indiriliyorlar. Onlar, ayrılacakları şeylerle meşgûl oldular. “Vera’dan (şüphelilerden kaçmaktan) daha sağlam bir kale yoktur.” “Tövbeden daha kazançlı bir şefaatçi yoktur.” “Akıl azlığından daha kötü bir hastalık yoktur.” Âhırette kendilerine lâzım olan şeyleri zayi ettiler. Onlar, dünyâda kendileri için zararlı olan şeyleri kendilerinden uzaklaştıramadılar. Onlar, fâideli olan şeylerde de bir çoğaltma yapamadılar, dünyâya yakın oldular, ona sevgi duydular da, dünyâ da onları aldattı. Onlar dünyâya bağlandı. Dünyâ da onları yere vurdu. Ey insanlar! Allahü teâlâ size “Dilini neye alıştırdı isen, devamlı onu ister.” rahmet eylesin, imârına me’mûr olduğunuz, da’vet edildiğiniz mekânlarınıza koşunuz. Allahü teâlâya yapacağınız ibâdet ve “Müşavere gibi yardımcı yoktur.” tâatlere karşı sabır göstermek, günahlardan uzaklaşmak suretiyle Allahü teâlânın size olan ni’metlerini tamamlamış “Kendi miktarını (haddîni) bilen kimseye, Allahü teâlâ merhamet eylesin.” “Akıl tamam olursa, kelâm az olur.” “Sızlayıp, sabırsızlık göstermek, sabırdan daha yorucudur.” “Kendisini ilgilendirmeyen şeyin peşinde koşan kimse, kendisine lâzım olan şeyi kaçırır.” olursunuz. Yârın, bugüne çok yakındır, içinde bulunduğumuz günün saatleri ne kadar da çabuk geçiyor. Ayların içerisindeki günlerde öyle, senelerdeki aylar da öyle, ömürdeki seneler de böyle.” Hazreti Ali’nin, Hazreti Hüseyn’e nasihati: “Ey oğul! Sana gizlide ve açıkta Allahü teâlâdan korkmayı, doğruyu söylemeyi, zenginlikte ve fakirlikte iktisatlı olmayı, dosta düşmana adâletli davranmayı, çalışkan olmayı, darlıkta ve “Mahrûmiyet, hırsla birlikte bulunur.” genişlikte Allahü teâlânın takdîrine rızâ göstermeyi tavsiye ederim. “Hayâllere dayanma Çünkü o, ahmak olanların sermâyesidir.” İstemediğin birşeyin sonu Cennet ise, buna şer denmez. “İhsan, lisânı (dili) keser.” Hoşuna giden birşeyin sonu Cehennem ise, buna da hayır denmez. Ey oğul? Bil ki, kim kendi ayıbına bakarsa, başkalarının ayıbı ile uğraşmaz. Allahü teâlânın taksimine râzı Dertlerle, sıkıntılarla karşılaşınca şikâyetçi olup sızlanmak, olan kimse, kaybettiği şeyden dolayı üzülmez. çok sabırsız olmanın alâmetidir. Çok münâkaşa etmek, düşmanlığın çokluğundandır. Kendini dağıtmak, hüznün Azgınlık ve taşkınlık kılıncını çekenin, kendisi öldürülür. Kim şiddetli olmasındandır. başkasının kuyusunu kazarsa, oraya kendisi düşer. Başkasının perdesini yırtanın, kendi çoluk çocuğunun gizli Sözü yumuşak olana sevgi beslenir. Hayası ve cömertliği şeyleri ortaya çıkar. Kendi hatâsını unutan, başkasının olmayan kimseye, ölmek, yaşamaktan daha lâyıktır.” hatâsını büyük görür. Ebû Zer ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsanlar, dikeni Denize dalan boğulur. Kendi görüşünü beğenen sapıtır, bulunmayan bir meyve idi. Sonra, meyvesi bulunmıyan bir yolunu şaşırır. Aklını kâfi gören, aklım bana yeterlidir diyen, ağaç oldu.” ayağı kayar ve düşer, insanlara karşı kibirlilik gösteren, hor ve hakîr olur. Nefsinin arzu ve isteklerini terkeden, hür olur. Hasen bin Ali ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hayırlı mal, Hasedi bırakanı insanlar sever. Ey oğul! Kanâat bitmeyen namusun korunmasına vesile olanıdır.” maldır, ölümü çok hatırlayan, dünyâda az bir şeye rızâ gösterir. Sözünde ve işinde kendisine i’tibâr edildiğini bilen kimsenin, faydalı sözleri dışında konuşması az olur. Said kimse, başkasından nasihat alandır. Edeb, en iyi bir mirastır. Güzel ahlâk, en hayırlı arkadaştır. Ey oğul! Sıla-i rahmi Mugire bin Şu’be ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dostlarını terk eden, terkedilir.” “Herşeyin fazlası isrâftır, fakat iyilik böyle değil.” (Akrabayı ziyâreti) kesme. Afiyet on parçadır, dokuz parçası Ahnef bin Kâys ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bir söze susmaktır. Fakat bundan, Allahü teâlâyı zikretmek, hatırlamak sabretmiyen, çok sözler işitir.” müstesnadır. On parçadan birisi ise, düşük ve bayağı kimselerle oturup kalkmayı terketmektir. Allahü teâlânın yasak Mâlik bin Dinar ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Cennet ettiklerini yapan, sermâyesi bunlar olan kimse, kendisine zilleti bahçelerini, ya’nî Allahü teâlânın anıldığı yerleri gördüğünüz getirmiş olur. Ey oğul! ilmin başı rıfktır (yumuşaklıktır). Onun zaman, oralardan istifâde ediniz.” âfeti ahmaklıktır. Belâ ve musibetlere sabr etmek, imânın hazinelerindendir. İffet, fakirliğin; şükür, zenginliğin süsüdür. “Gözleri yummak, nefsin arzu ve isteklerine iyi bir engeldir.” Çok konuşan, çok hatâ eder. Hatâsı çok olanın, hayası az olur. Hayası az olanın, vera’sı da az olur. Vera’sı az olanın, kalbi ölür. Kalbi ölen, Cehenneme gider. Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dünyâ rü’yâ gibidir. Âhıret uyanıklıktır, ölüm orta bir hâldir.” Ey oğul! Günahkâr kimseye ümidini kestirme. Nice günaha devam eden kimse vardır ki, sonu hayır olur. Nice, tâat üzere olan kimse vardır ki, ömrünün sonunda bozulur ve Cehenneme gider. Orta yolu tutan kimseye, işleri hafif gelir. 1) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 178 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 246 Ey oğul! Kişinin kendini beğenmesi, aklının zayıf olduğuna delâlet eder. Nice bakış vardır ki, hasret getirir. Nice söz vardır 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 44 ki, ni’met getirir, İslâmdan daha büyük bir şeref yoktur. Takvâdan daha üstün birşey yoktur. Afiyetten daha güzel bir 4) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 262 elbise yoktur. Kendisine yetecek miktardaki rızk ile yetinen kimse, kısa zamanda rahata, genişliğe ve huzûra kavuşur. Bir 5) Mir’ât-ül-mürüvvet işi yapmadan önce tedbirini almak, sonra pişman olmamayı te’min eder. Yorulmadan rahatlık olmaz. 6) El-İ’câz-ül-icâz 1) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 119 2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 634 ABDÜLVÂHİD BİN AHMED MELÎHÎ 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 205 Hadîs, lügat ve fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Ömer olup, ismi, Abdülvâhid bin Ahmed bin Ebi’l-Kâsım bin Muhammed bin Dâvûd bin Ebî Hâtem’dir. Herat’a nisbetle Hirevî denildi. Melîhî veya Meleyicî nisbet edildi. 463 (m. 1070) yılında vefât etti. 4) Keşf-üz-zünûn sh. 931, 1204 5) Tabakât-ül-huffâz (Suyûtî) sh. 457 6) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 85, 372 Arabî ilimler ve temel din bilgilerini öğrendikten sonra, hadîs-i şerîf dinlemek ve fıkıh öğrenmek için seyahat eden Abdülvâhid bin Ahmed Melikî, Hirevî’nin en meşhûr hocası, Şafiî fıkıh âlimlerinden Ebû Ubeyd Ahmed Hirevi’dir. Birçok ABDÜLVÂHİD BİN EBİ’L-KÂSIM KUŞEYRÎ âlimden hadîs-i şerîf işitti. Duyduklarını yazarak ezberledi. Fıkıh ve hadîs ilminde zamanın ileri gelen âlimlerinden oldu. Hadîs, kırâat ve Şafiî fıkıh âlimi, vâ’iz. Künyesi Ebû Saîd olup Talebe yetiştirip kitaplar yazdı. Yalnız Allahü teâlânın rızâsını ismi Adülvâhid bin Abdülkerîm bin Hevazin’dir. Ebü’l-Kâsım kazanmaya gayret eder, insanlara emri ma’rûf yaparak, Kuşeyrî hazretlerinin iki oğlundan biridir. 418 (m. 1027) yılında Cehennem ateşinden kurtarmaya çalışırdı. Dünyâya hiç doğdu. İslâmiyete yapmış olduğu hizmetlerden dolayı, Rükn- ehemmiyet vermez, vaktini ve malını Allah yolunda ül-İslâm lakabı verildi. 494 (m. 1101) yılında vefât etti. harcamaktan çekinmezdi. Haram ve şüpheli olan şeylere Nişâbûr’da babasının yanına defnedildi. yaklaşmaz, mübahların birçoğunu da terk ederdi. Çok cömert olup insanlara bol bol ihsânda bulunur, kendisi aza kanâat Babasının İslâmî ilimlerde söz sahibi olup, zamanının ileri ederdi. İnsanlara dünyalık birşeyler vererek, âhıretlerini gelenlerinden olması, Ebû Saîd Abdülvâhid’in küçük yaşta kurtarmaya çalışırdı. Pekçok talebe yetiştirdi. Kâdı Muhyi’s- dinimizin temel bilgilerini öğrenip, ilim tahsiline başlamasına sünne Begâvi ve Hakim Ebü’l-Feth Ergıyânî ve daha birçok vesile oldu. Nişâbûr, Rey, Bağdad ve Hemedan gibi ilim âlim, kendisinden hadîs ve fıkıh öğrendi. Talebeleri de merkezlerini dolaştı. Başta babası Ebü’l-Kâsım Kuşeyrî olmak hocaları gibi Allahü teâlânın rızâsı için İslâmiyeti anlatıp, üzere, Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed Tırrâzi, Ebû Sa’d insanlara nasihat ederek ilim öğretmeye gayret ettiler. Onların Abdurrahmân bin Hamdân Nasrevî, Ebû Hassan Muhammed nasihatleri, içlerinden kadı olanların âdil hükümleri, insanların bin Ahmed bin Ca’fer Müzekki, Ebû Abdullah Muhammed bin güzel ahlâklı ve huzûrlu olmalarına vesile oldu. Sâlih Abdullah bin Bâkûye Şirâzi, Ebû Abdurrahmân Muhammed insanların iyi duâları bereketiyle yumuşak huylu ve âdil bin Abdülazîz Nîlî, Ebû Abdullah Muhammed bin İbrâhim bin kimseler idâreci oldular. Müslümanlar, ulemâsı ve ümerâsı ile Yahyâ Müzekki, Ebû Nasr Mensûr bin Râmiş. Kâdı Ebû huzûr içerisinde yaşayarak, ebedi saadete erişmek için gayret Tayyib Taberî, Kâdı Ebü’l-Hasen Mâverdî, Ebû Bekr bin ettiler. Bişrân, Ebû Ya’lâ bin Ferrâ ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Babasının huzûrunda bulunur, söylediklerini yazardı. Abdülvâhid bin Ahmed Melîhî, pekçok kitap yazdı. Bunlardan, İki defa hac etti. Hicaz’da İslâm âleminin çeşitli bölge ve “Reddi alâ Ebî Ubeyd fî Garîb-il-Kur’ân” adlı kitabı ile bin sahih şehirlerinden gelen âlimlerle görüştü. Onların ilimlerinden hadîs, bin garîb hadîs, bin hikâye ve beyti ihtivâ eden “Er- istifâde edip, taliplerine ders verdi. Hadîs ve fıkıhta zamanının Ravda” adlı eseri bilinmektedir. en ileri gelen âlimlerinden oldu. Ömrü boyunca, insanlara emri ma’rûf yapmadığı zamanlarda; yürürken, otururken, birşeyin üstünde giderken, hep Kur’ân-ı kerîm okurdu, ömrünün sonlarına doğru Nişâbûr’a gelip yerleşti. İmâm-ül- Haremeyn’den sonra Câmi-i Meniî’de müslümanlara va’z ve üs-Sagîr mezarlığına defnedilmiştir. Kabri meşhûr olup, ziyâret nasihatle vazîfelendirildi. Her Cum’a değişik mevzûlarda edilmektedir. okuduğu hutbeleri, müslümanlar dikkatle dinlerler ve çok istifâde ederlerdi. Vefât edinceye kadar, onbeş yıl bu hizmeti Ebü’l-Ferec ( radıyallahü anh ) Bağdad’da zamanının en ifâ etti. Cemâati çok kalabalık olur, herkes durumuna, büyük âlimlerinden Kâdı Ebû Ya’lâ’dan, Hanbelî fıkhının ince kabiliyetine göre istifâde ederdi. Cemâatin içerisinde, Arapça bilgilerini öğrenmiş ve büyük fıkıh âlimi olmuştur. Ebû Ya’lâ’nın bilmeyen Türkler ve İranlılar da bulunmasına rağmen, hutbeyi derslerinde, fıkıh usûlü ve fürûu hakkında devamlı notlar alıp, Arapça okur, Arapça okunmayan hutbenin kabûl olmayacağını kitap hâline getirmiş ve onun yazmış olduğu kitapları bildirirdi. Va’z ve nasihatlerini herkesin anlayacağı dilde genişletmiştir. söyler, müslümanların dinlerim daha iyi öğrenmelerine gayret ederdi. Ömrü boyunca ilim öğrenmek ve öğretmek ve Allahü teâlânın emir ve yasaklarına tâbi olarak rızâsını kazanmak için çalıştı. Yazmış olduğu şiirlerde de Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet edip, Resûlüne ( aleyhisselâm ) tâbi olmanın ehemmiyetini anlattı. Bu güzel şiirleri, insanların dilinden düşmezdi. Yıllarca dilden dile, gönülden gönüle nakledildi. Şam’a gitti. Kudüs’de bir müddet ikâmet etti ve Hanbelî mezhebini yaydı. Sonra Dımeşk’a geldi. Kendine muhalif olan kimselerle yaptığı ilmî münâzaralarda kuvvetli delîller getirerek, sözlerinin doğruluğunu isbât etti ve üstünlüğünü kabûl ettirdi. Burada pekçok kimse kendisinden istifâde etti. Ayrıca Ebû Hasen Simsâr ve Ebû Osman es-Sâbûnî ve başkalarından ilim de öğrendi. Kendisinden de birçok kimse ilim öğrenip, sohbetinde bulundu. Burada va’zlarıyla meşhûr Nasihatlerinden, birçok kimse istifâde etti. Sohbetlerinde, nice oldu. Zamanının en büyük âlimlerinden olan Ebü’l-Ferec; insanlar tövbe edip sâlihlerden oldu. Oğlu Hibetürrahmân ve ilmiyle amel eden, güzel huylu, herkesle iyi geçinen, güler Ebû Tâhir Sincî, talebelerinin meşhûrlarındandır. yüzlü, ihsânı bol, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) sünnetine uyan, çok ibâdet eden, haramlardan kaçınan, şüphelilerden uzaklaşan, ârif, kerâmetler sahibi, duâsı makbûl olan ve Allahü teâlânın sevgili bir kulu idi. Hızır (aleyhisselâm) ile 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 225 görüşmüş, onunla sohbetler yapmıştır. 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 401 Ebü’l-Ferec ( radıyallahü anh ) kerâmetler sahibi idi. Dımeşk (Şam) emîri Teteş, ona çok hürmet eder, rızâsını ve duâsını alırdı. Zamanının sultanı Bağdâd’a geldiği zaman, Teteş de Bağdad’a gitmek istedi. Bunun üzerine Ebü’l-Ferec’e ( ABDÜLVÂHİD BİN MUHAMMED (Ebü’l-Ferec) radıyallahü anh ) gelerek selâmetle gidip gelmesi için duâ etmesini istedi. O da duâ etti. Teteş Bağdad’a gitti geldi. Ebü’l- Hanbelî mezhebindeki hadîs, tefsîr, fıkıh, usûl-i fıkıh Ferec’in duâsının bereketlerini açıkça gördü ve duâ edildiği âlimlerinin meşhûrlarından. Hikmetli sözler söyleyen, gayet şekilde rahata ve ni’metlere kavuştu. güzel va’z veren, kerâmetler sahibi bir zât. İsmi, Abdülvâhid bin Muhammed bin Ali bin Ahmed eş-Şîrâzî el-Makdisî edDimeşkî el-Ensârî es-Sa’dî el-Abbâdî el-Hazrecî’dir. Künyesi ise Ebü’l-Ferec’dir. Irakî ve Makdisî lakablarıyla tanınır. Horasan şehrinde doğmuş olup, doğum târihi bilinmemektedir. İlim tahsili için çok gayret gösterip uzun seyahatler yapmış, çeşitli konularda kitap te’lîf etmiştir. 486 (m. 1093) senesi, Zilhicce ayının onsekizinci günü Şam’da vefât etmiş ve Bâb- İkinci bir defa da, sultan kardeşiyle beraber Bağdad’da bulunurken Teteş’i çağırttırdı. Teteş de Ebü’l-Ferec’i ( radıyallahü anh ) buldu. Sultânın yanına çağrıldığını ve bundan korktuğunu anlatıp, duâsını istedi. Ebü’l-Ferec “Sen onu bir daha görmezsin ve bir daha da onunla bir araya gelmezsin” buyurdu. O sırada sultan Bağdad’da idi. Teteş yola çıkacağı zaman Ebü’l-Ferec, “Sen onu göremiyeceksin” buyurdu. Teteş, Hîte’ye varınca, Bağdad’da sultânın vefât ettiği haberini aldı. Bağdad’a gitmekten vazgeçip, tekrar Birçok kıymetli eserler yazmıştır. Onlardan ba’zıları şunlardır: Dımeşk’a döndü. 1-El-Cevâhirü fî tefsîr-ül-Kur’ân: Otuz cildlik tefsîr kitabıdır. Devlet adamlarından ba’zıları, doğru sözlülüğü ve hakîkati Kızı Ümmü Zeynüddîn, bu tefsîr kitabını ezberlemiştir. 2-El- beyânı sebebiyle Ebü’l-Ferec’e ( radıyallahü anh ) düşmanlık Müntehâb, 3-El-İzâh-ül-mebhec (Hanbelî fıkhına dâirdir.) 4-El- ediyor, eziyet veriyorlardı. Ebü’l-Ferec de bunların işini Allahü Burhân fî usûliddîn 5-Muhtasar fil-hudûd 6-Et-Tebsîrâtü fî teâlâya havale edip, duâ etti. Sonunda da şöyle buyurdu: usûliddîn 7-Mesâil-ül-imtihân. “Onlara bir şey attım (duâ ettim), fakat isâbet etmedi.” Bir gece, dostlarıyle otururken “Falan kimseye isâbet etti ve helak oldu” buyurdu. On gün sonra, söylediği zâtın vefât haberi geldi ki, Ebü’l-Ferec’in ( radıyallahü anh ) haber verdiği geceydi. Ebü’l-Ferec ( radıyallahü anh ), birgün va’z ederken, o kadar güzel konuşuyordu ki, orada bulunanlardan biri aşka geldi, bir nâra attı ve oracıkta vefât etti. Buna herkes şâhid oldu. Ebü’lFerec’in üstünlüğü ve va’z etmekteki ilim ve ma’rifeti her yere 1) Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 248 2) Tabakât-ı Hanâbile (Zeyli) cild-2, sh. 68 3) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1 sh. 360 4) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1199 yayıldı. Kendisine muhalif olanlar, “Nasıl bir iş yapalım ki, bizim de meclisimizde bir kimse ölsün. Şimdiye kadar hiç 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 378 kimse bizim meclisimizde aşka gelip ölmedi” dediler. Garip bir adam buldular, ona on dirhem para verip, “Sen meclisimizde 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 212 bulun. Meclis tamam olduğu zaman büyük bir nâra at, sonra hiç konuşma ve hareket etme. Biz seni öldü deriz. Sonra seni bir eve götürürüz, geceleyin de sen bu şehirden çıkar başka bir yere gidersin” dediler. Aynı konuştukları gibi yaptılar. O kimse müthiş bir nâra attı. Onlar da “Öldü” dediler ve bir eve taşıdılar. O eve, bir zât geldi. Bu ölü numarası yapan kimsenin sağına-soluna dokundu ve canını acıttı. Hîlekâr kimse, canı yanınca acıyla bağırdı. “Aaaa! Yaşıyor, yaşıyor!” diye bağırıştılar. Orada bulunanları bir gülme aldı ve böylece hileleri anlaşıldı. Nâsıh, şeyh Muvaffakaddîn el-Makdisî’nin şu sözlerini nakletti: Biz hepimiz, Ebü’l-Ferec’in ( radıyallahü anh ) bereketlerine kavuştuk: Ebü’l-Ferec, Kudüs’den Bağdad’a teşrîf ettiği zaman, onun geldiğini haber alan müslümanlar, onu akın akın gelip ziyâret ettiler. O zaman dedem Kudâme, kardeşine “Gel bu zâtı ziyârete gidelim. İnşâallah bu zât bize duâ buyurur da kurtuluruz” dedi. Ebü’l-Ferec’i ziyârete gittiler. Evvelâ söze Kudâme başlayıp; “Efendim! Allahü teâlânın, Kur’ân-ı kerîmin ABDÜLVEHHÂB BİN ALİ ES-SA’LEBÎ Bağdad’da yetişen Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Muhammed olup, adı Abdülvehhâb bin Ali bin Nasr bin Ahmed bin Hüseyn bin Hârûn bin Mâlik el-Bağdâdî’dir. İbn-i Tavk adıyla meşhûr olmuştur. 362 (m. 973) senesi Şevval ayının Perşembe günü Bağdad’da doğdu, ömrünün büyük bir kısmını Bağdad’da geçirdi. Vefâtına yakın Mısır’a gitti. 422 (m. 1031) senesi Safer ayının ondördüncü Pazartesi gecesi, Mısır’da vefât etti. Küçük Karâfe kabristanındaki İmâm-ı Şafiî hazretlerinin kabr-i şerîflerinin yakınına defnedildi. İbn-i Tavk hazretleri Ömer bin Senbek, Ebû Abdullah elAskerî, Ebû Hafs bin Şahin’den hadîs ilmini, Ali bin el-Kassâr el-İbn-ül-Celâb’dan fıkıh ilmini öğrendi. Ebû Bekr el-Ebherî’yle görüştü. hıfzını bana kolaylaştırması için duâ buyurmanızı rica ediyorum” dedi. Ebü’l-Ferec de ona duâ buyurdu. Kardeşi bir İbn-i Tavk hazretleri için, İslâm âlimlerinden Ebû İshâk eş- şey istemedi ve eski hâli üzerinde kaldı. Kudâme ise, Kur’ân-ı Şirâzî; “Abdülvehhâb bin Ali; fıkıh âlimi, edîb, şâir bir zât olup, kerîmi kolayca ezberledi ve Ebü’l-Ferec hazretlerinin duâsı çeşitli ilimlerde çok kitap tasnif etti.” İbn-i Hatîb; “İbn-i Tavk, bereketiyle büyük hayırlara kavuştu.” Mâlikî mezhebi âlimlerinin en fakîhidir. İbn-üs-Semmak’dan ABDÜLVEHHÂB BİN İBRÂHİM hadîs-i şerîf dinledi. O, sika (güvenilir) bir zâttır.” İbnü Bisâm, Zâhire kitabında; “O, büyük bir fıkıh âlimidir.” İbn-i Hallikân ise, Fıkıh âlimi ve velî bir zât, Künyesi Ebü’l-Hattâb Adenî’dir. 420 “O, Mısır’a dönünce mâlî durumu düzeldi. Daha sonra (m. 1029) senesinde vefât etti. Fazilet sahibi bir zât olup, sâlih hastalandı. Hasta yatağında bir taraftan diğer tarafına rü’yâlar görmekle meşhûrdur. Kendisi şöyle anlatmıştır: “Bir dönerken diliyle “Lâ ilahe illallah, biz yaşarken öldük” diyordu” defasında Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bir demişdir. evde yüksek bir yerde oturuyordu. İçeriye girdim, huzûruna yaklaşıp, “Yâ Resûlallah, şu gömleğimi giyer misiniz? Bu İbn-i Tavk, Deynûr, Bâzerâya ve Bâzerâya kadılıklarında gömleği bana kefen yapmaları için vasıyyet edeceğim. bulundu. Vefâtına kadar kadılık yaptı. Keskin zekâlı sika Umarım ki Allahü teâlâ, sizin giymeniz bereketiyle beni (sağlam, güvenilir) bir zât olup, zamanın Mâlikî mezhebi fıkıh Cehennem ateşinden korur” dedim. O sırada gömleğimi âlimleri arasında en meşhûru idi. Mısır’a gittiğinde, orada Resûlullahın üzerinde gördüm. Oradan başka bir yere geçtiler. birçok talebeye ilim ve edep öğretti. Bu sefer gömleğimi soyunmuş idi. Mübârek sırtı görünüyordu. İbn-i Tavk’ın Ebû Hüreyre’den rivâyet ettiği hadîsi şerîfte Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ): “İyi bir abdest alıp, mescidlerden birine cemâatle namaz kılmak için gidenin, Allahü teâlâ, her adımına bir sevâb yazar ve her adımında amel defterinden bir günah siler ve Cennette onu bir derece yükseltir” buyurdu. Yaklaşıp, sarılarak öptüm. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) beni öptü. Ağzıma mübârek ağazının suyundan koymasını istedim, İhsân etti. “Yâ Resûlallah! Cennet-i a’lâda beraber olmamız için duâ ediniz” dedim. Beni göğsüne bastırarak kucakladı ve duâ etti. Ben de ona sarıldım. Resûlullah ( aleyhisselâm ), sonra başka bir tarafa geçti. Ben de gidip huzûruna oturdum. Bana yanında bulunan birini göstererek, ona bir şeyler vermemi söyledi. Üzerimde bulunan parayı çıkarıp “Yâ İbn-i Tavk hazretlerinin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları Resûlallah, iki dinar ve yirmi dirhemden başka bir şeyim yok” şunlardır: 1. Et-Telkîn fil furû’, 2. El-Cevhere fil mezâhibil dedim. O paraları gösterdiği kimseye verdim ve uyandım.” aşera, 3. Şerh-ül-müdevvene, 4. Uyûn-ül-mesâil, 5. Kitâb-üledilleti fî mesâilil hılâf, 6. El-Meûne fî şerh-ir-risâleti, 7. EnNusretü li mezhebi İmâm-ı dâr-ül-hicreti. 1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 133 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 226 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 219 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 223 4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 637 ABDÜLVEHHÂB BİN MUHAMMED FÂRİSÎ Tefsîr ve fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi Abdülvehhâb bin Muhammed bin Abdülvehhâb bin Muhammed bin Abdülvâhid bin Muhammed’dir. Babasının vefât ettiği sene olan 414 (m. 1023) yılında Şirâz’da doğdu. 5) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 159 Fars (İran) şehirlerinden Şirâz’da doğduğu için Fârisî ve Şirâzî nisbet edildi. Birara kuru meyva ticâreti ile uğraştığı için Fâmî 6) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 32 denildi. 500 (m. 1107) yılında Şirâz’da vefât etti. 7) Târih-i Bağdâd cild-1 sh. 31 Babasının âlim olması ve aile çevresinde ilimle uğraşan kimselerin çokluğu, Ebû Muhammed Fâmî’yi küçük yaşta ilim öğrenmeye teşvik etti. İlk önce, memleketi olan Şirâz’da ilim tahsiline başladı. Ehil kimselerden temel din bilgilerini öğrenip, âlet (yardımcı) ilimlerine vâkıf olduktan sonra; arabî ilimlerin, fıkıh ve tefsîr bilgilerinin mütehassıslarından ders almaya başladı! Hâfız Ebû Bekr bin Ahmed bin Hasen bin Leys Şirâzî, Muhammed bin Ahmed bin Abdek Cibâlî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Pekçok hadîs-i şerîf ezberledi. Şafiî mezhebinin fıkıh bilgilerini en iyi bilen âlimlerden oldu. Selçuklu veziri ve Nizamiye medreseleri kurucusu olan Nizâmülmülk’ün da’veti üzerine Bağdad’a gitti. Bağdad Nizamiye Medresesi’nde “Udde” kitabının yazan Hüseyn Taberî ile münavebeli (değişmeli) olarak ders okuttu. Kasr Câmii’nde hadîs-i şerîf dersleri verdi. Daha sonra vazîfesinden ayrılarak Şirâz’a gitti. İnsanlara ilim öğretmekle, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker ile (Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmekle; meşgûl oldu. “Târih-i İsfehan” kitabının sahibi İbn-i Mende ve İbn-i Sem’ânî, onun fıkıh ilmindeki üstünlüğünü, ilminin yüksekliğini, ibâdet ve tâattaki gayretini anlattılar. Vaktini lim öğrenmek, öğretmek ve ibâdet etmekle geçirirdi. Haram ve şüphelilerden şiddetle kaçar, mübahların birçoğunu terkederdi. Pekçok talebe yetiştirdi. Abdülvehhâb Enmâtî ve Ebü’l-Fadl bin Nâsr gibi âlimler, kendisinden ilim öğrendiler. ABDÜRRAHÎM ET-TEMÎMÎ Hadîs âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdürrahîm bin Ahmed bin Nasr et-Temîmî el-Buhârî olup, Künyesi Ebû Zekeriyyâ’dır. Hadîs ilminde hafız olup, yüzbinden ziyâde hadîs-i şerîfi, râvilerinin hâl tercemeleri ile birlikte ezbere bilen hadîs âlimi idi. 382 (m. 992) senesi Rebî’ul-evvel ayında Buhârâ’da doğdu. 461 (m. 1068)’de Havra’da vefât etti. Küçük yaşta ilim öğrenmeye başladı. İlim öğrenmek için yaptığı seyahatler meşhûrdur. Seyahatlerinde; Buhârâ, Horasan, Dımeşk, Mısır, Bağdad, Irak, Yemen, Afrika, Endülüs ve başka yerlere gitti. Bu yerlerde, Ebû Abdullah el-Halîmî, Abdülganî bin Saîd elEzdî, Ebû Ömer bin Mehdî ve başka birçok büyük âlimlerle görüşüp onlardan ilim öğrendi. Kendisinden de; Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed er-Râzî, Müşerref bin Ali et-Temmâr ve başka birçok zâtlar ilim öğrendiler. Ebû Zekeriyyâ et-Temîmî hazretleri ömrünü ilim öğrenmek, hadîs-i şerîf dinlemek için vakfetmişti. Hâfız Silefî diyor ki, “Ebû Zekeriyyâ ( radıyallahü anh ) hadîs âlimlerinin meşhûrlarından ve önde gelenlerindendir.” Hocalarından öğrendiklerini açıklayarak talebelerine anlatan İbn-i Nâsiriddîn diyor ki, “Ebû Zekeriyyâ ( Abdülvehhâb Fârisî, birçok kitap yazdı. Bunlardan “Tefsîr-ül- radıyallahü anh ) büyük hadîs âlimlerinden, sika Kur’ân”da, âyet-i kerîmelerde geçen kelimeleri, eski Arab (güvenilir), meşhûr bir zât olup, ömrü, ilim öğrenmekle şiirinden beyitlerle açıkladı. Bu açıklamalarında yüzbinden ve bu uğurda seyahatle geçmiş yüksek bir zât idi”. fazla beyit yazdı. Aralarında Şafiî fıkıh âlimlerini ihtivâ eden “Târih-ül-fukahâ” ve “Kitâb-ül-ehad” adlı kitaplarının da bulunduğu, yetmiş kadar eser yazdığı bildirilmektedir. Ebû Zekeriyyâ hazretlerinin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte “Harb, hileden ibârettir” buyuruldu. Ebû Zekeriyyâ et-Temîmî hazretlerinin, Risâlet-ür-rıhle ve Esbâbihâ, Kavli lâilâhe illallah ve Sevâbihâ isimli eserleri 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 229 vardır. 2) Tabakât-ı Fukahâ (Esnevî) cild-2, sh. 273 3) Lisân-ül-mîzân cild-4, sh. 90 1) Lisân-ül-mîzân cild-4, sh. 2, 3 2) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1157 4) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 168 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 309 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 202 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 413 5) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1 sh. 559 bir zât idi. Yiyip içmede ve giyinmede çok ihtiyâtlı hareket eder, haram ve şüpheli olmasından çok sakınırdı. Hanımı Hurre binti Abdurrahmân anlatıyor. “Kocam ABDURRAHMÂN BİN AHMED (Abdurrahmân-ı Zâz) pirinç yemezdi. Çünkü pirinç, ekildiği zaman suya ihtiyâcı çok olurdu. Pirinç ekenlerin, bu ihtiyâçlarını karşılayabilmek için Şâfii mezhebi âlimlerinden. Büyük fıkıh âlimidir. İsmi, ister istemez başkalarına haksızlık yapmış olabileceklerini Abdurrahmân bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin düşünüyordu.” Abdurrahmân bin Zâz bin Muhammed bin Abdurrahmân İbni Ahmed bin Zâz bin Hamîd bin Ebî Abdullah es-Serahsî et- Yine hanımı anlatıyor Evimizdeki bütün giyecek Tebrîzî’dir. Künyesi Ebü’l-Ferec olup, “Zâz” diye meşhûr eşyaları çalınmıştı. Hattâ üzerinde namaz kıldığım yaygım, olmuştur. 432 (m. 1040) senesinde İran’ın Tebrîz vilâyetine (seccadem) dahi alınmıştı. Kocam İmâm-ı Abdurrahmân’ın bağlı Serahs kasabasında doğdu. Sonra Merv şehrine yerleşti. giydiği takkesi, evin ortasındaki bir ipin üzerinde bulunduğu Birçok âlimden hadîs ve fıkıh ilmini öğrendi. Kâdı Hüseyn’in en halde alınmamıştı. Hırsız, beş ay sonra bulunup yakalandı. önde gelen talebelerindendi. Şafiî mezhebinde büyük bir âlim Çalınmış şeylerin çoğunu bize geri verdi. Ancak çok azını olarak yetişti. Çeşitli memleketlerden birçok kimseler gelip getirmedi. Kocam hırsıza: “Niçin takkemi almadın?” diye kendisinden ilim aldılar. Çok talebe yetiştirdi. 494 (m. 1101) sordu. Hırsız da, “Ey Şeyh! Bu takkeyi o gece birkaç defa senesinin Rebî-ül-âhır ayında vefât etti. aldım. Ona yaklaştığım her defasında, ondan bir ateş parlıyordu. Hattâ nerede ise beni yakacaktı. Ben de, onu ipin Merv şehrine gelip yerleştikten sonra, Kâdı üzerinde bıraktım ve evden çıktım” diye cevap verdi. Hüseyn’den fıkıh ilmini öğrendi. Merv’deki Şafiî âlimlerinin en üstünü oldu. Ebü’l-Kâsım el-Kuşeyrî, Hasen bin Ali el- Başlıca eserleri şunlardır. Mutavvi’î, Ebü’l-Muzaffer Muhammed bin Ahmed et-Temîmî ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip ezberledi. Kendisinden de; Ebû Tâhir es-Sincî, Ömer bin Ebî Muti’, 1. Kitâb-ül-emâlî (veya imlâ): Şafiî mezhebinde kıymetli bir fıkıh kitabıdır. Ahmed bin Muhammed bin İsmâil en-Nişâbûrî ve daha başkaları hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. İmamlık derecesine yükselen âlimlerden birisiydi. Zühd ve vera’ sahibiydi. Az yer ve az içerdi. Haramlardan ve şüphelilerden sakınması çoktu. Kendisinden ilim öğrenmek için, çeşitli memleketlerden çok talebe geldi. Böylece onun 2. Et-Ta’lîka Esnevî, “Mühimmat” ismindeki eserinde diyor ki, “Râfi’nin nakillerinin çoğu, İmâm-ı Gazâlî’nin sözleri dışında, altı kitaptan olurdu. Bunlar Tehzib, Nihâye, Tetimme, Şâmil, Tecrid-i. İbn-i Kec ve Ebü’l-Ferec’in Emâlî’sidir.” ismi ve ilmi, güneşin ışıklarının her yere yayılması gibi birçok şehirlerde yayıldı. Ebû Sa’d es-Sem’anî diyor ki, “O, İslâm âlimlerinin en büyüklerinden birisi idi. Çeşitli yerlerde onun ismi darb-ı mesel oldu. Çünkü o, Şafiî mezhebini ve onun imamına âit en ince bilgileri ezbere biliyordu. “İmlâ” ismini verdiği eseri, her yere 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 121 2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 101 3) Tehzîb-ül-esmâ vel-lüga cild-2, sh. 263 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 400 yayıldı. Her taraftan kendisine büyük âlimler ve fakîhler gelip ilim tahsil ettiler. Bu husûsta kendisine çok i’timâd ediyorlardı. ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED ED-DÂVÛDÎ Onun ilmi çok geniş olup, kendisine yetişen olmadı. Fetvâları o kadar kuvvetli idi ki, aksini bildiren çıkmadı. Faziletinin ve Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdurrahmân bin ilminin çokluğu ile beraber, dinine çok bağlı, vera’ sahibi olan Muhammed bin Muzaffer bin Muhammed bin Dâvûd bin Ahmed bin Muâz bin Sehl bin Hakem bin Şîrâz’dır. Künyesi, Hadîs âlimi ve tarihçi. İsmi Abdurrahmân bin Muhammed bin Ebûl-Hasen bin Ebî Talha ed-Dâvûdî idi. “Cemâl-ül- Muhammed bin Abdullah bin İdrîs bin Hasen bin Mettûye el- İslâm=İslâmiyetin yüz akı” ve “Şeyh-i Horasan” lakâbları ile İsterâbâdî’dir. Künyesi, Ebû Sa’d olup, İdrîsî lakabıyla meşhûr meşhûr oldu. 374 (m. 984) senesi Raht-ül-evvel ayında olmuştur. İlim öğrenmek için, ilk olarak Bağdad ve başka doğdu. İlim ve faztlet sâhibi bir zât olup dînî gayreti çoktu. şehirlere seyahatlerde bulunmuş, nihâyet Semerkand’da Fıkıh ve hadîs ilmini birçok âlimden öğrendi. İmâmı yerleşmiş ve çeşitli konularda kitap telif etmiştir. Doğum târihi Serahsî’den Sahîh-i Buhârî’yi okuyup rivâyet etti. 467 (m. bilinmemekte olup, 405 (m. 1015) senesinde Zilhicce ayının 1075) senesi Şevval ayında vefât etti. sonlarına doğru Semerkand’da vefât etmiştir. Hadîs ilmini, Ebû Muhammed bin Hamaveyh’ten aldı. Ondan Ebû Sa’d el-İdrîsî ( radıyallahü anh ) seyahat ettiği şehirlerde; çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Bu zâttan en son hadîs-i şerîf alan Ebû Abbâs Esâm en-Nişâbûrî, Ebû Nuaym Muhammed bin kimse, Abdurrahmân-ı Dâvûdî oldu. Bağdad’a gelip, fıkıh ilmini Hasen el-Esterâbâdî, Ebû Sehl Hârûn İbni Ahmed, Ebû Kaffâl-i Mervezî’den, Ebû Tayyib es-Sulûkî’den ve Ebû Hâmid- Ahmed bin Adîy ve daha başkalarından ilim öğrenip hadîs-i i İsferâyînî’den öğrendi. Ebû Ali ed-Dekkâk’ın ve Ebû şerîf rivâyetinde bulunmuştur. Kendisinden de; Ebû Ali eş- Abdurrahmân es-Sülemî’nin sohbetlerinde bulundu. Onlardan Şâşâ, Ebû Abdullah el-Habâdî, Ebû Mes’ûd Ahmed bin çok istifâde etti. Bir ara Bağdad’a geldi Sonra Bûşenc’e Muhammed el-Beclî, Ebû Saîd Muhammed bin Abdurrahmân yerleşti. İnsanlara ders verdi. Va’z ve nasîhatta bulundu. el-Kencirûdî, Ahmed bin Muhammed el-Atîkî, Ali bin Muhsin Herkesin dini suâllerine fetvâ verirdi. Ölünceye kadar bu et-Tenûhî, Kâdı Ebü’l-Alâ el-Vâsıtî, Ebû Kâsım ez-Zührî, hizmetlerine devam etti. Bu arada birçok eserler yazdı. Muhammed bin Ömer bin Sebnek ve daha başka zâtlar ilim Horasan âlimlerinin gözdesi oldu. 40 sene bu şehirde kaldı ve öğrenip hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular. hiç et yemedi. Çünkü, o şehrin’halkından ba’zısı, hırsızlık yapıp, hayvanları kesip satıyorlardı. Bunun için, hep balık Ebû Sa’d el-İdrîsî ( radıyallahü anh ) hadîs-i şerîf ve târih yiyordu. Birgün kendisine anlatıldı ki; ba’zı emirler nehrin ilimlerini öğrenmek için çok gayret göstermiş ve bu husûsta kenarına gelip, burada avlanan balıkları yiyorlar ve fazlasını karşılaştığı her türlü zorluğa göğüs germiştir. Az yer, az da nehire atıyorlardı. Bundan sonra balık da yemedi. uyurdu. Yüzbin hadîs-i şerîfi ezberleyip, hadîs ilminde Hâfız derecesine yükselmiş, sika (sağlam, güvenilir) bir âlim Şafiî mezhebinde büyük bir âlim olan Abdurrahmân-ı Dâvûdî, olmuştur. Hatîb el-Bağdâdî, Ezherî, İbni Nasr ve pekçok âlim mezhebin fıkhî mes’elelerini bilmekte, hılâf ve edebiyat onun hadîs ilminde sika, Hâfız, anlayışı yüksek, Hâfızası ilimlerinde ve hadîs ilminde âli isnad’i tercih etmede âlimlerin kuvvetli bir âlim olduğunu bildirdiler. üstadı sayılıyordu. Ezherî şöyle anlatır: “Ebû Sa’d el-İdrîsî’yi gördüm. Semerkand târihi hakkında yazmış olduğu kitabını Ebû Hasen ed-Dâre Kutnî’ye götürüyordu. Dâre Kutnî, bu kitabı inceledikten sonra; 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 192 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 327 3) Fevât-ül-vefeyât cild-2, sh. 295 4) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 112 “Bu kitap tekkelimeyle güzel” buyurdu. İbn-i Nasr onun için: “O, Semerkandlı hadîs âlimlerindendir. Ayrıca beldesinin târihini en iyi bilen ve onu yazandır. Hadîs ilminde Hâfız, sağlam, diğer ilimlerde mahir ve çeşitli ilimlerde kitab telif eden bir âlimdir” diye bildirdi. Ebû Sa’d el-İdrîsî’nin ( radıyallahü anh ) yazmış olduğu kıymetli eserlerinden ba’zıları şunlardır: ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED EL-İDRİS 1. Târih-i Semerkandî: Bu kitabını Ebû Hasen Dâre Kutnî husûsunda pek gayretli olup, çok hizmet etmiş, kınayanların hayatta iken yazmıştır. 2. Târihi Esterâbâdî 3. Terâcim-üş- kınamasına aldırmamıştır. şüyûh alel ebvâb. Onun rivâyet etmiş olduğu bir hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyuruyor: “Bir kimse, bir ağaç diker de, o ağaç Yazdığı eserlerden en meşhûrları şunlardır: El-Mustahrec min kütüb-ün-nâs fil-hadîs, Târihi İsfehan, er-Reddü alelCehmiyye, Sıyâmu yevm-üş-şek, Hurmet-üd-dîn. yetişirse, ağacı diken kimseye, gece namaz kılıp, Hasen bin Muhammed Rızâ el-Alevî şöyle anlatmıştır: Dayım gündüz oruç tutan kimsenin ve zamanında Allah Ebû Tâlib Tabataba’dan işittim, şöyle dedi: “Bir toplulukta yolunda savaşıp gâzî olanın ecri gibi karşılık Abdurrahmân bin Mende’den bahsedilmişti. Ben kendisini verilir.” tanımıyordum. Hakkında uygun olmayan sözler söyledim. Cerdâbâkan’a gitmiştim. Orada birgün uyurken, rü’yâmda Hazreti Ömer’i gördüm. Yanında bir zât vardı. Onun elinden 1) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1062 2) Târih-i Bağdad cild-10, sh. 302, 303 tutmuştu, Elinden tuttuğu zâtın üzerinde, mavi renkli bir cübbe ve gözünde de bir ben vardı. Selâm verdim. Selâmımı almadı. Bana, elinden tuttuğu zâtı göstererek dedi. ki, niçin bu zâtın ismini işitince ona dil uzattın? Rü’yâmda bana deniliyordu ki, 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 175 bu zât Hazreti Ömer, yanındaki de İbn-i Mende’dir. Bundan sonra uykudan uyandım. İsfehan’a dönünce İbn-i Mende’nin 4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 515 5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 188 huzûruna gittim. Daha önce kendisini hiç görmemiştim. O da beni tanımıyordu. Huzûruna girince, aynen rü’yâda gördüğüm gibi idi. Selâm verdim ve aleykesselâm ey Ebâ Tâlib dedi. Sonra da, ben daha hiç birşey söylemeden, hakkımızı helâl edebiliriz, buyurdu. Ben de, bana hakkınızı helâl ediniz, dedim. Senin buraya gelmene sebep olan şeydan dolayı ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED (İbn-i Mende) hakkımı helâl ettim, buyurdu.” Hadîs âlimlerinden. Künyesi, Ebü’l-Kâsım el-İsfehânî’dir. 383 (m. 993) senesinde doğdu. 470 (m. 1077)’de vefât etti. Hadîs ilminde Hâfız derecesinde olup, ayrıca târih ilminde de âlimdi. İlim öğrenmek için çok yer gezdi. Hicaz’a Bağdad’a, Hemedan’a, Horasan’a gitti. Zamanının meşhûr âlimlerinden, bilhassa babasından ve İbrâhim bin Harşebe’den, ilim öğrendi. 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 171 2) Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 242 3) Fevât-ul-vefeyât cild-2, sh. 288 Ca’fer Ebherî’den ve tabakasından, Nişâbûr’da Esâm’ın eshâbından, Mekke’de İbn-i Cehdam’dan ve diğer âlimlerden 4) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 118 ilim öğrendi. İsfehan’da zamanının en meşhûr Ehli sünnet âlimi idi. İlimde, vera’da, zühdde yüksek ve kıymetli bir âlim 5) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1165 idi. Kendisine tâbi olan sevenleri ve talebeleri çok idi. Sa’d bin Muhammed Sencânî şöyle demiştir: “Allahü teâlâ, İslâmın korunmasında iki zâtı sebeb kıldı. Biri Abdurrahmân bin Mende, biri de Abdullah Ensârî’dir.” Bid’atlerden şiddetle sakınır, bid’at ehlini asla sevmezdi. Emr-i ma’rûf (iyilikleri yaptırma) ve nehy-i münker (kötülüklerden sakındırma) 6) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 337 7) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1 sh. 517 ABDURRAHMÂN BİN MUHAMMED SERAHSÎ Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi, Ebû Bekr Serahsî’dir. 439 (m. 1047) senesinde vefât etti. Kâdı’l-kudât AHMED BİN ABDÜLMELİK Ebû Abdullah Dâmigânî’nin talebeleri tabakasındandır. Fıkıh ilmini, Ebü’l-Hasen Kudûrî’den öğrendi. Sonra Horasan Hadîs, fıkıh ve tefsîr âlimi. Künyesi Ebû Sâlih olup ismi Ahmed memleketlerine gitti. Ebü’l-Hüseyn Abdülvehhab bin Mensûr bin Abdülmelik bin Ali bin Ahmed bin Abdüssamed bin bin Müşterî tarafından Basra kadılığına ta’yin edildi, İbn-i Bekr’dir. El-Müezzin diye tanınır. Beyhekiyye Medresesi Müşteri, ilim ehlini koruyan, çok yardımda bulunan, şâfiî minaresinde senelerce ezan okuduğu için bu ismi aldı. Aslen mezhebinden bir zât idi. Serahsî Basra’ya vardığında, Ebü’l- Nişâbûrlu olan Ahmed bin Abdülmelik, 388 (m. 998) yılında Ferec bin Fesâbuhs vezir idi. Züs-Se’âdet lakâbıyla tanınmış doğdu. Kendi memleketi başta olmak üzere; Cürcân, Rey, olup, faziletli ve edîb bir zât idi. Serahsî, Basra’ya kadı olarak Irak, Hicaz ve Şam’da tahsil gördü. Zamanının tanınmış hadîs gönderilince, ilk gün henüz onu tam tanıyamamıştı. İlimdeki âlimlerinden olan Ahmed bin Abdülmelik, 470 (m. 1078) derecesini görmediği için, onu oraya ta’yin eden İbn-i yılında vefât etti. Müşterî’ye mektûp yazarak şöyle dedi. Keşke buraya garîb ve fakir bir zâtı göndermeseydiniz. Burada; sayılı, zengin ve âlim kimseler vardır. Bu mektûb, onu ta’yin eden İbn-i Müşteri’ye varınca, mektûbu yanındakilere gösterip, onun, ilimdeki ve dindeki üstünlüğünü vezire bildirmek, anlatmak gerekiyor dedi. Orada bulunanlar, onun anlatılmaya ve övülmeye hiç ihtiyâcı yok. Onu anlayıp i’tirâf etmeleri gecikmez. Şimdi anlayamadılarsa da, yakında onun büyüklüğünü anlayacaklar, dediler. Gerçekten ertesi gün vezirden Serahsî’nin üstünlüğünü anladıklarını ve önceki mektûplarından dolayı özür dilediklerini bildiren bir mektûp geldi. Vezir Ebü’l-Ferec, onun üstünlüğünü anlayınca, çok izzet ve ikramda bulundu. Ebü’l-Ferec âlimlere ve ilim ehline çok hürmet ve yardım eden bir zât idi. Serahsî, iki defa Basra kadılığına ta’yin edildi. İlk ta’yininden bir müddet sonra, kendi isteği ile ayrıldı. Sonradan ikinci defa bu vazîfeye ta’yin edildi. Zühd ve takvâsıyla meşhûr olup, vefât edeceği günün gecesi, yatsı namazının abdesti ile, Ahmed bin Abdülmelik; Ebû Nuaym Abdülmelik bin Hasen elİsferâyinî, Ebü’l-Hasen el-Alevî, Ebû Ya’lâ el-Muhellebî, Ebû Tâhir bin Makmeş, Hâkim Ebû Abdullah, Abdullah bin Yûsuf el-İsfehânî, el-Asamm’ın birçok arkadaşından; Cürcân’da Hamza bin Yûsuf es-Sehmî’den; Bağdad’da Ebü’l-Kâsım bin Bişrân’dan; Şam’da el-Müsedded el-Emlûkî’den; İsfehan’da Ebû Nuaym el-Hâfız’dan; Menbec’de, Hasen ibn-ül-Eş’as’dan ve Mekke’de Ebû Zer el-Herevî’den hadîs-i şerîf dinledi ve ilim öğrendi. Ebû Ali ed-Dekkâk ve Ahmed bin Nasret Tâlikânî ile sohbette bulundu. Ahmed bin Abdülmelik’in kendisinden ise; oğlu İsmâil, Ebü’lKâsım eş-Şehâmî, kardeşi Abdülkerîm bin Hasen Bistâmî, Ebû Abdullah el-Ferâvî, Abdülmun’im İbn-ül-Kuşeyrî, Ebü’lEs’ad Abdurrahmân bin Abdülvâhid ve ba’zı âlimler ilim öğrenmiş ve hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. sabaha kadar namaz kıldı. Sabah namazını da kıldıktan sonra Ahmed bin Abdülmelik hazretleri hakkında, Abdülgâfir bin vefât etti. Tekmilet-üt-tecrid ve Muhtasar adlı eserleri vardır. İsmâil; “Ebû Sâlih el-Müezzin, muhaddis, tasavvufcu, Kur’ân-ı kerîm ezberlemede ve hadîsleri toplamada benzeri çok az görülen âlimlerden hadîs-i şerîf işitmiş bir âlimdir. Ben ondan, 1) Tabakât-üs-Seniyye fî terâcim-il-Hânefiyye cild-2, v. 51b, 52a 2) El-Cevâhir-ül-mudıyye fî terâcimil-Hânefiyye v. 80 a, b Ebû Nuaym’ın Hilye adlı eserinin tamamını, Taberânî’nin Mu’cem’ini, Tayâlisî’nin Müsned’ini işittim.” El-Hatîb; “Ebû Sâlih benden yazdı, ben de ondan yazdım. O sikadır.” Zâhir eş-Şehâmî; “Ebû Sâlih, 1000’e yakın hocasından 1000 hadîs tahric etti.” Ebû Bekr Muhammed bin Yahyâ el-Müzekkî, “Ebû 3) Esmâ-ül-müellifîn 1/516 Sâlih hayatta iken, hiçbir kimse hadîste yalan söyleyemezdi” ve Ebû Muzaffer, “Ona hürmet göstermek gerekir. Zîrâ o, 4) Mu’cem-ül-müellifîn 5/174 zamanımızın bir tanesi, yıldızıdır” demektedir. Ebû Sa’d es- Semânî şöyle anlatmaktadır “O; sûfi, hafız, iyi hadîs birlikte, Mâlikî mezhebi hükümlerini bir kitap hâlinde topladı, toplayıcısı, uzun müddet ibâdet eden, geceleri va’z edip, “İstiâb” adını verdikleri bu kıymetli eseri, Endülüs Emevî Beyhekiyye Medresesi’nde hocalık yapan, vakfedilmiş kitapları halifesine takdim ettiler. O sırada elli yıl boyunca memleketi ve hadîs cüzlerini koruyan, tüccârlardan ve ileri gelen tam bir adâletle idâre ve meşhûr Ez-Zehrâ Sarayı’na inşâ kimselerin sadakalarını alıp, müstehak fakirlere dağıtan, etmiş olan halife Üçüncü Abdurrahmân vefât etmiş, yerine Allahü teâlânın sevgili bir kulu idi. Ba’zı sâlih kişiler, onu oğlu Hakem geçmişti. Halife Hakem, kendisine takdim edilen Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ile gördüler. “İstiâb” kitabını çok beğenip, Ebû Ömer İbni Mekvî ve Rü’yâlarında Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Ahmed arkadaşına birçok hediyeler verdi. Halkın onlardan daha çok bin Abdülmelik’in elini tutup, “Allahü teâlâ, benim sebebimle istifâde edebilmesi için, kurduğu mecliste onları öne geçirdi. sana çok mükâfat versin. Sen benim hakkımı ne güzel îfâ Ebû Ömer bin Mekvî, İbn-i Hazm ve talebelerinin sapık ettin. Ne güzel benim sünnetimi yaydın” buyurdular. fikirlerine çok güzel cevaplar verdi. İnsanlar, onun ilminden istifâde edip nasihatlerini dinlediler. Endülüs’e çıktıktan sonra gemilerini yakan Tarık bin Ziyâd ve kahraman askerlerinin 1) Mu’cem-ül-udebâ cild-3, sh. 224 2) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 11, 62 3) Nücûm-üz-zâhire cild-5, sh. 106 torunları, bu eşsiz âlimin sohbetine koşup, derslerine devam ettiler. Pekçok kimse kendisinden fetvâ aldı. Endülüs müslümanları, mes’elelerini kolayca halledip, dünyâ ve ahıret saadeti için çalışmaya devam ettiler. İçerden çıkan İbn-i Hazm gibi sapıkların sözlerine ve yazılarına i’tibar etmeyip, Avrupa’dan gelen küfür dolu Haçlı kuvvetlerine karşı 4) El-Muntazam cild-8, sh. 314 kahramanca çarpıştılar. 5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 118 Ebû Ömer Mekvî İşbilî birçok eser yazmış, bunlardan “İstiâb” adını verdiği on cildlik eseri meşhûr olmuştur. 6) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 335 7) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1 sh. 303 1) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 39 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 161 AHMED BİN ABDÜLMELİK MEKVÎ 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1 sh. 303 Mâlikî fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Ömer olup ismi Ahmed bin 4) Mir’ât-ül-cinân cild-3, sh. 3 Abdülmelik bin Hâşim’dir. 334 (m. 936) yılında Endülüs’te İşbil şehrinde doğdu. Emevîlerin azâdlı kölelerindendi. Doğum yerinden dolayı İşbilî nisbet edildi. İbn-ül-mekvî diye tanındı. 401 (m. 1010) yılında Kurtuba’da vefât etti. Zamanında hem Endülüs Emevî Devleti’nin, hem de bir ilim merkezi olan Kurtuba ve Endülüs’teki âlimlerden ilim öğrendi. Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerini çok iyi öğrenip ezberledi. Zamanının en büyük fâkihlerinden oldu. Hocası Ebû İbrâhim’in memleketi olan Endülüs’te, Mâlikî mezhebi mensûplarının reîsi oldu. Ebû Bekr Muhammed bin Abdullah Kureşî Utbî ile AHMED BİN ALİ EL-BAĞDÂDÎ Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebü’l-Hattâb olup ismi Ahmed bin Ali bin Abdullah. Künyesi ile meşhûr olmuştur. Ebü’l-Hattâb, 392 (m. 1002) senesinde doğdu. 476 (m. 1083) senesi, Ramazanı şerîf ayının yirmialtıncı Salı günü vefât etti. Bâb-ı Harb denilen yere defnedildi. Ebü’l-Hattâb, Ebü’l-Hasen el-Hammâmî ve başka âlimlerden Ahmed bin Hanbel hazretlerinin, Allahü teâlânın indinde kırâat ilmini ve diğer ilimleri öğrendi. Kendisinden ise, Ebü’l- kıymet ve derecesi yüksektir.” Fadl bin Mühtedî, Hibetullah bin Müclî, Ebû Bekr bin Abdülbâkî ve birçok âlim ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. Ebü’l-Hattâb hazretleri, Bağdad’da Kur’ân-ı kerîmi tecvidle okumayı öğreten âlimlerin en meşhûrlarındandır. Kur’ân-ı kerîm kırâati ve âlimler ile ilgili çok eser yazan Ebü’l-Hattâb’ın, âyet-i kerîmelerin sayısı ve sünnet hakkında kasideleri vardır. 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, Sh. 13 2) Tabakât-ı Hanâbile (Zeyli) cild-1, sh. 45 3) El-A’lâm cild-1 sh. 172 Kasidesinin ba’zı kısımlarında şöyle demektedir: “Îmânımın hakîkatini söylüyorum. Birgün bu îmân ile Allahü teâlânın huzûruna döneceğim. Allahü teâlâdan başka şanı AHMED BİN MUHAMMED yüce yoktur. Allahü teâlâ vardır, birdir ve hiçbir ortağı yoktur. O’nun benzeri ve eşi yoktur. Herşeyi yoktan var eden O’dur. Nişâbûr’da yetişen tefsîr ve fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. O’nun huzûrunda eğilinir. O, doğmuş ve doğurulmuş değildir. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin İsmâil es-Salebi’dir. Künyesi O, her şeyi görür, O’ndan gizli hiçbir şey yoktur. Ancak O’nun Ebû İshâk’dır. “Salebi” lakabı ile meşhûr oldu. Nişâbûr’da dilediği olur. O, işitir. doğdu. Tefsîr, kırâat, hadîs, târih, Arab dili ve edebiyatı ilimlerinde büyük bir âlimdir. Vâ’iz idi. “Keşf ve Beyân” adında Kur’ân-ı kerîm nazm-ı ilâhidir, kelimeleri arabîdir. Bu kelimeleri büyük bir tefsîr kitabının sahibidir. Çok hadîs-i şerîf yanyana dizen Allahü teâlâdır. Bu kelimeler, insan dizisi ezberlemiştir. 427 (m. 1035) senesi Muharrem ayında, değildir. Bu arabî kelimeler âyetler hâlinde gelmiştir. Allahü Nişâbûr’da vefât etti. teâlâ Kur’ân-ı kerîmi, harf ve kelime olarak gönderdi. Bu harfler mahlûktur. Bu harf ve kelimelerin ma’nâsı, kelâm-ı Şafiî mezhebinde büyük bir âlim olan Sa’lebi, Kur’ân-ı kerîm ilâhiyi taşımaktadır. Kelâmı ilâhiyi gösteren ma’nâlar da ilimlerinde zamanının bir tanesi idi. Peygamberlerin kıssalarını Kur’ân’dır. Bu kelâm-ı ilâhi olan Kur’ân, mahlûk değildir. Allahü bildirmekte büyük bir İmâm, lügat ilminde hafız ve Arab teâlânın başka sıfatları gibi, ezelî ve ebedîdir. edebiyatı ilimlerinde derin bir âlimdi. Bunun için lügat, târih ve edebiyat ilimlerinde zamanının İmâmı sayılmıştır. O, Ebû Tâhir Bana mezhebimi sorarsanız, Ahmed bin Hanbel hazretlerinin Muhammed bin Huzeyme’den ve Ebû Muhammed bildirdiği hak mezheb üzereyim. Hayatta olduğum müddetçe Muhalledî’den, Ebû; Bekr bin Hâni’den, Ebû Bekr bin Mihrân de ona uyacağım. Rü’yâmda onu Cennet bahçelerinde, el-Mukrî’den ve daha birçok âlimden ilim alıp, hadîs-i şerîf yüksek ve parlak makamlarda gördüm. Her yer pırıl pırıl rivâyet etmiştir. Kendisinden de; Ebü’l-Hasen Ali bin Ahmed parlıyordu. Etrâfında Cennet hûrî ve gılmanları hizmet bin Muhammed el-Vâkıdî ve birçok âlim ilim aldılar hadîs-i ediyorlardı. Birisine sordum: “Gördüğüm bu makam ve şerîf rivâyetinde bulundular. dereceler kimin içindir?” Bana “Sen bilmiyor musun?” deyince, “Nereden bileyim, sen bana öğret” dedim. Daha sonra bu Abdülgâfir bin İsmâil el-Fârisî, “Siyâk-ı Târih-i Nişabûr” makam ve derecelerin, Ahmed bin Hanbel hazretleri için adındaki eserinde, Sa’lebî’yi överek diyor ki, “O, ilimdeki olduğunu öğrendim. İştiyâk ve arzu ile kendisine yaklaştım. nakilleri doğru olan ve kendisine her bakımdan güvenilen bir Beni gördü. Başında bir taç vardı. Oturmamı işâret buyurdu. âlimdir. O, Ebû Tâhir bin Huzeyme’den ve İmâm Ebû Bekr bin Huzûrunda oturmaktan haya ettim. Ona, “Ey insanların en Mihrân el-Mukrî’den hadîs alıp rivâyette bulundu. Çok hadîs-i zahidi. Size i’timâdım ve sevgim çoktur. Çözemediğim şerîf ezberledi ve çok âlimden ilim aldı.” mes’eleler var, hallini buyur” dedim. Kısaca cevap buyurdu. Hayran oldum. Ona uydum. Bid’atlerden kurtuldum. Çünkü İbn-i Hılligan dedi ki: “O, tefsîr ilminde zamanının bir tanesi kardeşleri kuyuya attıkları zaman, kuyunun olup, zamanındaki tefsîrlerden üstün olan büyük bir tefsîr dibinde taş vardı. Mübârek dizi o taşa geldi O yazdı. Onun, Peygamberlerin kıssalarını anlatan “Kitâb-ül- kadar canı yandı ki, kardeşlerinin cefasından ve arâis” adında kıymetli bir eseri ile bundan başka daha birçok babasının ayrılığından daha zor oldu Butün, eserleri vardır.” gece, onun ağrısından inledi. Seher vakti olunca, Allahü teâlâ acısını durdurdu. Cebrâil Başlıca eserleri şunlardır. aleyhisselâm gelip; “Ey Yûsuf! Rabbin sana selâm gönderiyor ve “Bu derin kuyunun dibinde, 1. Keşf ve Beyân: Büyük tefsîr kitabıdır. Bu eserinde, Abdullah İbn-i Abbâs’ın (r.anhüm) Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) efendimizden bildirdiği birçok âyet-i kerîmenin tefsîrini nakletmektedir. (Abdullah bin Abbâs, bir tefsîr kitabı yazmadı. Kendisi, Server-i âlemin ( aleyhisselâm ) kıymetli sohbetlerine devam etmiş ve Eshâb-ı Kirâm arasında, en âlimlerden biri olarak tanınmış olduğundan, hadîs-i şerîfler için olduğu gibi, ba’zı âyet-i kerîmeler için de, beyanatta bulunmuştur. Bütün tefsîr âlimleri, bu yüksek beyanâtı alarak tefsîrlerini süslemişlerdir.) Salebî’nin tefsîri, bir va’z kitabı mahiyetinde olup, içinde ibâdetlerin faziletlerini, sevâblarını bildiren haberler çoktur. Sevâbının çok olduğu, zayıf hadîslerle de bildirilen ibâdetler yapılabilir. Salebi tefsîrinde mevdû’ hadîs (Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurmadıkları hâlde, O’na izafe edilen uydurma söz) yoktur. Mevdu’ hadîs ile ibâdet yapılması haramdır, belki küfür olur. İslâm âlimleri; tefsîr, fıkıh, kelâm kitaplarına asla mevdu’ hadîs almamışlardır. bu elem ve acı ile nasılsın?” diye soruyor” dedi. Bundan sonra Cebrâil aleyhisselâm: “Ey Yûsuf! duâ et, ne arzu ediyorsan dile, Rabbin Sana verecek” dedi. Ey Cebrâil, benim için sen duâ et dedi. Cebrâil aleyhisselâm onun için duâ etti ve o da âmin dedi. Sonra, ey Cebrâil, ben duâ edeyim, sen âmin söyle dedi. Ellerini kaldırıp, duâ etti. Ve Cebrâil (aleyhisselâm) âmin dedi. Yâ Rabbî, bu seher vaktinde bana şifâ gönderdiğin gibi, dünyânın sonuna kadar, bütün hastalara, seher vaktinde şifa gönder” dedi. Allahü teâlâ, duâsını kabûl buyurdu. Bunun için, bir hasta ne kadar hasta olsa da, seher vaktinde rahatlar. Bu, Yûsuf aleyhisselâmın duâsı bereketi iledir. Allahü teâlâ, Bekâra sûresi yüzellibeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen, “Ey mü’minler! (İtaatkârı, asi olandan ayırd etmek için) sizi biraz korku, biraz açlık, biraz da mallardan, canlardan ve mahsûllerden yana eksiltmekle, and olsun imtihan edeceğiz. 2. Kitâb-ül-arâis fî kasâis-il-enbiyâ: Peygamberlerin kıssalarını Ey Habîbim! Sabredenlere (lütuf ve anlatan çok kıymetli bir eserdir. ihsânlarımı) müjdele!” buyurmaktadır. Bu âyet-i kerîmenin tefsîrinde; Salebi, imâm-ı Şafiî’den 3. Er-Rebî’ül-müzekkirîn rivâyetle buyurdu ki: “Bu âyet-i kerîmedeki korku; Allah korkusu, açlık; Ramazân-ı şerîf orucu, mal Ebû İshâk-ı Sa’lebî’nin tefsîrinden seçmeler: Salebî, Bekâra sûresi ikiyüzseksenaltıncı: “Ey Rabbimiz, bizden öncekilere yüklediğin musîbetler gibi bize ağır yük yükleme” meâlindeki âyetin tefsîrinde diyor ki: Eyyûb aleyhisselâma, bu uzun belâ içerisinde, sana en zor ne geldi? diye sorduklarında: “Düşmanların serzenişi (başa kakması) herşeyden daha zordur” buyurdu. Bu konuda başka tefsîrlerde yazıyor: Yûsuf aleyhisselâmı, noksanlığı; zekât ve sadaka vermek, can ise; hastalık, hayvan ve çocuğun ölmesidir. Sonra Bekâra sûresi yüzellialtıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Sabr edenler, o kimselerdir ki, kendilerine bir belâ geldiği zaman teslimiyet göstererek: Biz Allahın kuluyuz ve (öldükten sonra da) yine O’na döneceğiz derler” buyuruyor. Salebi buyurdu ki: “Takvâ şudur ki; içinde, ya’nî kalbinde bulunan niyet ve ahlâkın hepsi öyle olmalıdır ki, bunları bir tabağa koyup, pazara götürsen, içlerinde senin yüzünü kızartacak, seni Karz-ı hasen; Allah rızâsı için, hiçbir dünyâ utandıracak bir şey bulunmasın.” karşılığı beklemeksizin, ihtiyâç Sahiplerine borç vermektir. Bekâra sûresi ikiyüzkırbeşinci “Allahü İhlâssız amel, ibâdet kabûl edilmez. Nitekim teâlâya, ihlâsla karz-ı hasen verecek Resûlullah efendimiz, Ebû Hüreyre’nin ( kimdir? (Ya’nî, başa kakmadan muhtaç kullara radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte kim sadaka verecek?” meâlindeki âyet-i buyurdu ki: “Kıyâmet günü, kendisine dünyâda kerîmesinin tefsîrinde Salebi diyor ki: Karz-ı mal verilmiş olan bir kimse getirilir. Kendisine, hasen, helâl maldan verilen sadakadır. Ya’nî, sana mal vermiştim, ne yaptın? denir. İnfâk ettim, helâl maldan infakla, Allahü teâlâya tâat eden sadaka verdim, ama niyetim, insanların beni kimdir? Bir kavil de şöyledir: Karz-ı hasen; cömert ve civanmerd sanmaları idi. Böylece sadaka verirken başa kakmamak ve eziyet gösterişte bulundum. İnsanlar benim için cömert etmemek, insanlar arasında söylememek, şunu ve ne iyi insan dediler, der. Bugün sana onların verdim, şu kadar verdim, sen bana teşekkür bile hiç birinin faydası var mı, buyurulur. Bir başkasını etmedin dememektir. Çünkü bu ezadır. Allah için getirirler. Yiğit, gözüpek, birisidir. Kendisine, seni verilene, Allahü teâlâ karşılığını verecektir. yiğit, kahraman yapmadım mı? buyurulur. Evet der. Ne yaptın? buyurulur. Harb ettim, canımı Bu âyet-i kerîme, Allahü teâlâ tarafından kullarına tehlikeye attım. Kanım aktı. Bununla beraber karz vermek husûsunda teşvik ve tergîbdir bana yiğit denmesini istedim, der. Sonra (isteklendirmedir). Ebû Ümâme Bâhili ( kendisine, onların demesi seni azaptan radıyallahü anh ), Resûlullahın ( aleyhisselâm ) menedemez sözlerinin sana faydası olmaz şöyle buyurduğunu bildirir “Cennet kapısının buyurulur. Sonra bir başkasını getirirler. Allahü üzerinde, karzın (borç vermenin) onsekiz, teâlâ ona ilim vermiştir. Sana verilen ilmi ne sadakanın on sevâbı vardır diye yazılı olduğunu yaptın? denir, öğrendim ve başkalarına öğrettim gördüm. Cebrâil aleyhisselâma, borç vermenin der. Sen ilmi, bana âlim desinler diye öğrendin ve sevâbının niçin daha çok olduğunu sordum. öğrettin, o ilimden sana ne fayda var? denir. Cebrâil aleyhisselâm, borcu, muhtaç olmayan Ya’nî hepinizin maksadı riya, gösteriş, desinler ve istemez, fakat sadaka çoğu zaman ehli olmayana bizden iyilikle konuşsunlar idi. Dünyâda verilir, dedi.” İbn-i Abbâs ve Ebû Hüreyre maksadlarınıza kavuştunuz. Bugün ise size (r.anhüm), bildirdiler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) faydaları olmaz. Sonra Allahü teâlânın bunları buyurdu ki: “Müslüman kardeşine borç verenin, Cehennem tarafına götürün emri gelir. Azap verdiği borcun her dirhemine, gümüşüne karşılık, melekleri onları Cehennem tarafına, çekerler.” amel defterine Uhud, Seb’în ve Tûr-i Sina dağları ağırlığınca sevâb yazılır.” Ebû Dahdâh’ın Salebi tefsîrinde, müfessirlerin şahı Abdullah bin kıssasını, Ebû Ümâme Bâhilî ve Zeyd bin Eslem Abbâs (r.anhümâ) Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) bildirirler. Şöyle rivâyet ederler Yukarıdaki karz şöyle bildirir. Buyurdu ki: “Kıyâmet günü, bir âyet-i kerîmesi gelince, Ebû Dahdah ( radıyallahü münâdî, bütün Arasattakilerin duyabileceği bir anh ), Resûlullaha gelip “Yâ Resûlallah, babam sesle seslenir ve insanlar için; ibâdet edenler ve anam sana fedâ olsun! Allahü teâlâ, bizden neredesiniz, kalkınız, kim için amel ettiyseniz, karz (borç) istiyor, halbuki O’nun, borca ihtiyâcı karşılıklarını onlardan alınız. Ben ki, Allahım, yoktur” dedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ameli, dünyâ ve dünyâ ehli ile karışmış olanların ) “Allahü teâlâ, bununla sizi Cennete sokmak amelini kabûl etmem der.” istiyor” buyurdu. “Eğer ben Rabbime borç verirsem, ya’nî O’nun rızâsı için sadaka verirsem, bunun karşılığının Cennette bana verileceğini gönderdim. Arşın etrâfını tavaf ettiğin gibi, bunun etrâfını tavaf üzerinize alır mısınız?” dedikte, Resûlullah ( eyle. Arşın çevresinde namaz kıldığın gibi, bunun etrâfında aleyhisselâm ): “Evet, sadakayı tasadduk eden namaz kıl!” buyurdu. Hacer-ül-esvedi de gönderdi. Bu taş herkese, karşılığı Cennette verilir” buyurdu. Ebû beyaz idi. Câhiliye zamanında, hayızlı kadınların ve günah Dahdah, “Hanımım Ümm-i Dahdah benimle olur işleyenlerin dokunmasıyla siyah oldu ve ismi “Hacer-ül- mu?” dedi. “Olur” buyurdu. “Oğlum Dahdah da esved=Siyah taş” oldu. Böylece Âdem (aleyhisselâm) benimle olur mu?” dedi. “Olur”buyurdu. “Yâ Hindistan’dan Mekke’ye doğru yola çıktı. Bir melek, onu Resûlallah! Mübârek elini bana ver” dedi. Kâ’be’ye götürmek için rehberlik etti. Âdem (aleyhisselâm) Resûlullah elini uzattı. Elini tutup: Benim iki nereye bastıysa, orası ma’mûr oldu. Nihâyet Mekke’ye geldi hurma bahçem vardır. Biri aşağıda, diğeri ve bu hâneyi ziyâret eyledi. Menâsikini (hac ziyâretini) yerine yukarıdadır. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bu getirdi. Bitirince, melekler yanına gelip: “Ey Âdem, haccın iki bahçeden başka bir şeye mâlik değilim. Her iki kabûl oldu. Biz ki melekleriz, senden iki bin yıl önce, biz bu bahçeyi de Rabbime karz (borç) verdim” dedi. hâneyi ziyâret ederdik” dediler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Bahçenin birini Allah için ver, birini çoluk çocuğun için sen Salebi tefsîrinde, İbrâhim aleyhisselâmın oğlu sakla” buyurdu. Ebû Dahdah, “Yâ Resûlallah, İsmâil’i (aleyhisselâm) Mekke-i mükerremeye şâhid ol ki, iyi olan bahçemi Rabbime borç getirip bırakmasını şöyle anlatıyor Saîd bin verdim. Etrafı duvarla çevrilidir, içinde altıyüz Cübeyr, Abdullah İbni Abbâs’dan (r.anhüm) hurma ağacı vardır” dedi. Resûlullah ( rivâyet ederek bildirdi. Abdullah bin Abbâs aleyhisselâm ): “Allahü teâlâ, buna karşılık, sana Buyurdu ki: “İbrâhim (aleyhisselâm), Nemrud’un Cenneti versin” buyurdu. Sonra Ebû Dahdâh o ateşinden kurtulduktan sonra, Bâbil’den ayrılıp bahçeye gitti. Hanımı Ümm-i Dahdâh’ın yanına hanımı Sâre ile Mısır’a gitti. Firavun, Sâre’ye vardı. Çocukları da orada idiler. Hurma musallat olmak istedi. Firavun’un elleri ve ağaçlarının etrâfında dolaşıyorlardı. “Bu ayakları kuruyarak yere düştü. Firavun bu bahçeden çıkın, ben bunu Rabbime borç verdim” mu’cize üzerine, Sâre’ye musallat olmaktan dedi. Ümm-i Dahdâh, “Kârlısın, Allahü teâlâ vazgeçip, câriyesi Hâcer’i ona verdi. Hazreti satışını bereketli eylesin!” dedi. Sonra Ümm-i İbrâhim, Filistin’e döndü. İlk hanımı Sâre’nin Dahdâh, çocuklarının yanına gidip, ağızlarındaki çocuğu olmadığından, Hâcer ile evlendi. yemekte oldukları hurmaları, ağızlarından çıkardı. Hâcer’den İsmâil (aleyhisselâm) dünyâya geldi. Kucaklarında, ceplerinde olanları da bıraktırdı ve Allahü teâlânın emriyle, İsmâil (aleyhisselâm) ile diğer bahçeye gittiler. annesini, Hicaz’a getirdi. Mekke şehrinin Seniyye mevkiinde konakladılar. Issız bir çöl olan bu Kâ’be-i muazzamanın ilk defa bina edilmesi hakkında Sa’lebî, beldede, mu’cizeyle Zemzem suyu çıktı. Keşf ve Beyân tefsîrinde şöyle yazıyor “Allahü teâlâ, Kâ’benin Mekke’nin yanında konaklayan Cürhüm kabilesi yerini, yeryüzünden ikibin yıl önce yarattı. Serâb üzerinde Zemzem suyunu görünce, Hâcer’den izin alarak köpük gibi oldu. Sonra onun altına yeryüzünü yaydı. Âdem oraya yerleştiler, İsmâil (aleyhisselâm) (aleyhisselâm), Cennetten dünyâya indirilince, meleklerin büyüyünce, Cürhüm kabilesinden bir kız isteyip seslerini ve tesbihlerini işitemez olmuştu. Bu hâlinden evlendi. Hâcer vefât etti. İbrâhim (aleyhisselâm) üzülerek Allahü teâlâya yakardı. Allahü teâlâ, Cennet oğlu İsmâil’i (aleyhisselâm) ve hanımı Hâcer’i çok yakutlarından eve benzer bir yakut gönderdi. Bunda, yeşil özlediğinden, Mekke’ye gitmek için, ilk hanımı zümrüdden iki kapı vardı. Birisi doğu, birisi batı tarafında idi. Hazreti Sâre’den izin istedi. Hazreti Sâre de İçinde Cennet kandilleri vardı. Bu, bugün Kâ’be’nin bulunduğu binekten inmemek şartıyla İbrâhim’e yere indirildi. Allahü teâlâ: Ey Adem, senin için bir hâne (aleyhisselâm) izin verdi. İbrâhim (aleyhisselâm) oraya gelince, Hâcer’i vefât etmiş buldu, İsmâil’in ayağını çekip, sol ayağını makam üzerine koydu. (aleyhisselâm) evine gitti. Oğlu İsmâil’in Taş üzerinde ayağının izi kaldı, İbrâhim’in (aleyhisselâm) hanımına “Kocan nerededir?” (aleyhisselâm) makamı burasıdır. Sonra İsmâil’in buyurdu. “Burada yok, ava gitti” dedi. İsmâil (aleyhisselâm) hanımı, başının sol tarafını yıkadı, (aleyhisselâm) avlanmak için Harem’den dışarı İbrâhim (aleyhisselâm) ayrılıp dönerken: “Kocan çıkmıştı, İbrâhim (aleyhisselâm) gelinine, geldiğinde, ona benden selâm söylersin ve “Yanında bana ikram edecek yiyecek ve içecek kapısının eşiğine sahip olsun, onu var mı?” buyurdu. “Yanımda hiç yiyecek yok ve değiştirmesin!”, buyurdu. İsmâil (aleyhisselâm) burada hiç kimsenin yiyeceği yoktur” dedi. avdan dönünce, babasının kokusunu aldı ve “Kocan gelince; ona selâm söyle ve de ki, hanımına, “Bugün sana kimse uğradı mı?” diye kapısının eşiğini değiştirsin!” İbrâhim sordu. “Evet, bir ihtiyâr zât geldi. Yüzü bütün (aleyhisselâm) bunu söyledi ve gitti, İsmâil insanların yüzünden güzeldi. Güzel koku (aleyhisselâm) geri gelince, babasının kokusunu saçıyordu. Kimsede öyle koku yoktu” dedi ve duydu ve hanımına, “Buraya kimse geldi mi?” ondan dinlediklerini anlattı. İsmâil (aleyhisselâm) diye sordu. “Evet, bir ihtiyâr geldi Şöyle şöyle “Ey hanım, iyice bilesin ki, o benim babam sıfatlarda idi” deyip, hafife alarak anlatmıştı, İbrâhim (aleyhisselâm)idi” buyurdu. İsmâil (aleyhisselâm), “O ihtiyâr sana ne dedi?” buyurdu. Bana, “Kocana benden selâm söyle ve (Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) diyor ki: de ki kapısının eşiğini değiştirsin!” dedi. İsmâil (a İbrâhim (aleyhisselâm) makamında, iki mübârek s.) bu sözü duyunca, derhal onu boşadı ve başka ayak izini gördüm. Ayaklarının parmakları ve bir hanım aldı. İbrâhim (aleyhisselâm) Allahü topuk izleri belli idi. İnsanların çok teâlânın dilediği zaman kadar durup, sonra dokunmasından, taban izleri belli olmaz olmuştu. hanımı Sâre hâtuna gitti, İsmâil’i (aleyhisselâm) Nâfi’ bin Şeybe buyurdu ki: “Makamın yanında tekrar görmek için izin istedi. O da, bineğinden Abdullah bin Amr İbni As’dan ( radıyallahü anh ) inmemesini şart koşarak izin verdi. İbrâhim işittim. Üç defa şahitlik etti ve buyurdu. Allahü (aleyhisselâm) geldi. İsmâil’in (aleyhisselâm) teâlâ şâhiddir ki, Resûlullahtan işittim. Buyurdu kapısına vardı. Hanımından, kocasının nerede ki: “Rükn ve makam, Cennet yakutlarından iki olduğunu sordu. “Ava gitti, şimdi gelme yakutlardır. Allahü teâlâ, ikisinin de nûrunu zamanıdır. Şimdi insâallah geliyordur. Ey büyük giderdi. Eğer nûrlarını gidermeseydi, elbette, efendi, hayvandan ininiz; Allah size rahmet bütün dünyâyı aydınlatırlardı.” eylesin!” dedi. İbrâhim (aleyhisselâm) “Yanında yiyecek var mıdır?” buyurdu. “Evet, var!” deyip, hemen süt.ve et ikram etti. İbrâhim (aleyhisselâm) ona bereketle duâ eyledi. Eğer o gün, ekmek, buğday, arpa veya hurma ikram etmiş olsaydı, Mekke topraklarının çoğu, buğday, arpa veya hurma ile dolu olurdu, İsmâil’in hanımı, “Efendim, inin de, başınızı yıkayayım” dedi. İbrâhim (aleyhisselâm) inmedi ve bineğini, bugün makam denen yere sürdü ve sağ ayağını onun üzerine koydu, ayağının izi orada kaldı ve sol ayağını üzengide tuttu, İsmâil’in (aleyhisselâm) hanımı, başının sağ tarafını yıkadı. Sonra sağ Salebî tefsîrinde, Kâ’be’nin İbrâhim (aleyhisselâm) ile oğlu İsmâil (aleyhisselâm) tarafından bina edilmesi hakkında şunları yazmaktadır Abdullah İbni Abbâs (r.anhümâ) diyor ki: Âdem aleyhisselâm, Hindistan’dan kırk kere yaya olarak Mekke’ye gelip, bu hâneyi ziyâret eyledi. İşte Kâ’be’nin ilk hâli böyle olmuştur. Nûh aleyhisselâmın tûfânına kadar böyle devam etti. Tufan olacağı zaman, Allahü teâlâ meleklere emr edip, onu dördüncü kat göğe götürdüler. Beyt-ül-ma’mûr, o olup, meleklerin kıblesi ve ibâdet yerleridir. Hergün yetmiş bin melek ona girer ve kıyâmete kadar onlara bir Hüseyn ve Ebû Zer Gıfârî (r.anhüm) gece vakti daha sıra gelmez. Allahü teâlâ Cebrâil dışarı çıkarıp defn ettiler ve geri döndüler. O gece aleyhisselâma, Hacer-ül-esvedi Ebû Kabîs Ali ( radıyallahü anh ) şu beyitleri söyledi: dağında saklamasını ve tufandan sâlim kalmasını emretti. Böylece Kâ’be’nin yeri Nûh’dan Her birleşen dostların bir ayrılığı vardır, (aleyhisselâm) İbrâhim (aleyhisselâm) zamanına Birleşip ayrılmayan bu dünyâda çok azdır; kadar boş durdu. İsmâil ve İshâk’ın dünyâya gelişlerinden sonra, Allahü teâlâ İbrâhim’e (aleyhisselâm) Hac sûresi 26. âyet-i kerîmesinde Kâ’beyi bina etmeyi emir edip: “Ey İbrâhim, benim için bir ev yap, içinde bana ibâdet ve zikretsinler” buyurdu. İbrâhim (aleyhisselâm) nereye binâ edeceğini bilmiyordu. Allahü teâlâdan nereye bina edeceğini bildirmesini diledi. Allahü teâlâ, Hucûc isminde bir rüzgâr çıkardı. Rüzgâr, Kâ’be’nin etrâfına geldi ve Nûh tufanından önceki hududunu işâret eyledi. Ama müfessirlerin şahı Abdullah bin Abbâs ( Birbiri arkasından dostlarından ayrılmak, Gösterir beraberlik, dostluk bâki değildir. Sabah olunca Emîr-ül-mü’minîn Ali ( radıyallahü anh ) kabristana geldi ve: “Ey mezarlık halkı, Allahü teâlânın selâmı, üzerinize olsun! Mallarınız taksim edildi, evlerinize başkaları oturdu, hanımlarınız başkaları ile evlendi. Bizden size haber bunlardır. Sizden, bize ne haberler vardır?” buyurdu. Gizli bir ses duydu: “Ve aleykesselâm ey Ali ( radıyallahü anh ) yediklerimiz bize kâr kaldı. Âhırete gönderdiklerimizi bulduk, vârislere bıraktıklarımızı ziyan eyledik” dedi. radıyallahü anh ) diyor ki, Allahü teâlâ, Kâ’be Sahîh-i Müslim’deki bir hadîs-i şerîfte: “Ey ölçüsünde bir bulut gönderdi. Bulut gider, İbrâhim Âdemoğlu, benim malım, benim malım dersin. aleyhisselâm da, onun gölgesinde giderdi. Senin malından senin olan, yiyerek yok ettiğin, Mekke’ye kadar geldi. Kâ’be binasının olduğu giyerek eskittiğin, yahut Allah yolunda verip âhıret yerde durdu ve: “Ey İbrâhim, benim ölçümde bina için ayırdığındır” buyuruldu. Ya’nî yediğin yok yap. Büyük veya küçük olmasın” dedi. İbrâhim oldu, giydiğin eskidi, âhırete yolladığın sana aleyhisselâm da o büyüklükte bir bina yaptı. kaldı. Malını seviyorsan, düşmana niçin Sa’lebi tefsîrinde, Asmî’den bildiriyor. Buyurdu ki: Arefe günü Arafatta vakfede bir köylü gördüm. “Yâ Rabbî! Sana hayranım her lügatta konuşan diller sana söylüyor, Hepsi ihtiyâçlarını senden istiyor. Benim senden isteğim; belâ zamanında, insanların beni unuttuğu zaman, senin beni hatırlamandır” bırakıyorsun. Sevdiğini kendinden ayırma! Beraberinde götür, başkasına bırakma. Hepsini veremiyorsan, kendini de bir vâris yerine koy ve bir hisseyi de kendinle âhırete götür. Bunu da yapmazsan, bari farz olan zekâtını ver de, azâbda kalma. diyordu. Salebi tefsîrinde, Bekâra sûresinde meâlen: “Namazı gereği gibi kılın, zekatı verin ve 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 60 hayır işlerden nefsleriniz için önden her ne gönderirseniz, Allah katında onun sevâbını 2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 65 bulursunuz. Şüphesiz Allah bütün yaptıklarınızı görücü ve karşılığını vericidir.” buyurulan 110. 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 40 âyet-i kerîmenin tefsîrinde diyor ki: Resûlullah ( aleyhisselâm ) gözünün nûru ve ciğer paresi Fâtıma-tüz-Zehrâ ( radıyallahü anha ) vefât edince, cenâzesini Emîr-ül-mü’minîn Ali, Hasen, 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 230 5) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 58 6) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 5 Ebû Abdullah bin Ebi’l-Hadîd, Abdülmuhsin bin Muhammed bin Ali el-Bağdâdî, Ebû Ali Hasen bin Saîd bin Muhammed el- 7) Miftâh-üs-se’âde’ cild-2, sh. 67 Attâr ve daha birçok âlim, hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular. 8) Vefeyât-ül-a’yân cild-1 sh. 79 Onun rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: 9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 370, 1062 “Bir kimse (Elhamdü lillahillezî tevâda’a küllü 10) Rıyâd-ün-nâsıhîn sh. 121 şey’in li-azametihî vel-hamdil lillûhillezî hada’a küllü şey’in li-mülkihî ve-hamdü 11) Keşf ve beyân (Süleymâniye Kütüphânesi Yozgat Bölümü lillahillezî istesleme küllü şey’in li-kudretihî) 94 - a-b) derse ve bunu vesile ederek Allahü teâlânın katındakini taleb ederse, onun sebebiyle Allahü teâlâ ona (amel defterine) milyon hasene, sevâb yazar ve yine onun sebebiyle AHMED BİN MUHAMMED EL-BAĞDÂDÎ (Ebü’l-Hasen elAtîkî) milyon kerre derecesini yükseltir. Ayrıca ona yetmişbin melek vekîl kılınıp, kıyâmet gününe kadar onun için istiğfar ederler.” Hadîs âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Mensûr’dur. Künyesi Ebü’l-Hasen olup, “Atîkî” lakabı ile meşhûr olmuştur. 367-(m. 977) senesi Muharrem 1) Târih-i Dımeşk cild-1, v. 319 a. ayının ondokuzuncu Perşembe günü Bağdad’da doğduğunu kendisi bildirir. Hadîs-i şerîf toplamak için birçok yerlere seyahatler yaptı. Çok âlimden hadîs-i şerîf dinleyip rivâyetlerde bulundu. 441 (m. 1049) senesinin Safer ayında vefât etti. Duhâ vaktinde İbn-i Mübârek’in mescidinde namazı AHMED BİN MUHAMMED EL-BERKÂNÎ kılınıp, Şîmîzî kabristanına defnedildi. Fıkıh ve hadîs âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Hadîs-i şerîf öğrenmek için çok yeri dolaştı. Birçok defa Muhammed bin Ahmed bin Gâlib el-Hârezmî’dir. Künyesi, Ebû Dımeşk’e (Şam)’a, geldi ve orada Temmâm bin Muhammed, Bekr’dir. Hârezm’in Berkân köyünden olduğu için, Abdurrahmân bin Ömer bin Nasr ve daha başka âlimlerden memleketine nisbetle “Berkânî” diye meşhûr oldu. 333 (m. hadîs-i şerîf dinledi. Dımeşk’te ve Bağdad’da Ebü’l-Hasen bin 944) senesinde doğdu. Fıkıh âlimlerinin en büyüklerinden Neccâr et-Temîmiyyîn, Ebû Abdullah Hüseyn bin Muhammed olduğu için, kendisine “Şeyh-ül-fukahâ” denilirdi. Hadîs ilminde el-Askeri, Ebû Ömer bin Hayve, Ebû Bekr Muhammed bin çok yükseldi. İlim öğrenmek için birçok şehirlere seyahatler Abdullah bin Şuhayr, Hüseyn bin Muhammed bin Süleymân yaptı. Aklı ve anlayışı çok kuvvetli idi. Çok ibâdet ederdi. Vera’ el-Kâtib, Ebü’l-Fadl Ubeydullah bin Abdurrahmân ez-Zührî, ve takvâ sahibiydi. Haramlardan ve şüphelilerden çok Ebû Bekr Ahmed bin İbrâhim bin Şâzân, Ebü’l-Hasen Ali bin sakınırdı. Arabcanın lügat ve edebiyat bilgilerinde derin ilme Muhammed bin Ali bin Süveyd el-Verb ve daha pekçok sahipti. Bağdad’a yerleşip, 425 (m. 1034) senesi Recep âlimden hadîs-i şerîf alıp rivâyet etti. ayında orada vefât etti. Kabri, Câmi-i Mensûr’dadır. Kendisinden de; oğlu Ebû Gâlib Muhammed bin Ahmed, İmâm-ı Berkânî, önce fıkıh ilminde yükseldi. Şafiî fakîhlerinin Hatîbi Bağdadî, Abdülaâz el-Kettânî, Ebü’l-Abbâs bin Kubeys, İmâmı, ya’ni en büyüğü kabûl edilmişti. Bu ilme âit eserler Ebü’l-Kâsım bin Ebü’l-A’lâ, Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed yazdı. İlimdeki anlayışı kuvvetli olup, fıkıh ilminde derin bilgisi bin Ali el-Kattân, Kâdı Ebü’l-mekârim Muhammed bin Sultân, vardı. İlim öğrenmeye karşı arzusu çoktu. Kur’ân-ı kerîmin tamamını ezberlemişti. Arab dili ve edebiyatı ilimlerini Talebelerinden Hatîb-i Bağdadî anlatıyor Büyük fıkıh âlimi öğrenmekten ayrı bir zevk alırdı. Muhammed bin Yahyâ el-Kirmânî’den işittim. O dedi ki: “Hadîs âlimleri arasında Berkânî’den daha çok ibâdet eden kimseyi Sonra hadîs ilmi ile meşgûl oldu. Hadîs-i şerîf öğrenmek için görmedim.” Ebü’l-Kâsım el-Ezheri’ye: “Berkânî’den daha çok memleket dolaşıp birçok âlimden ilim aldı. Hârezm’de sağlam, güvenilir bir âlimi gördün mü?” diye sordum. O da Ebü’l-Abbâs bin Hamdân-ı Nişâbûrî’den, Muhammed bin Ali “Hayır!” diye cevap verdi. Ebû Muhammed el-Hallâl da: el-Hassânî’den, Ahmed bin İbrâhim bin Habbâb’dan hadîs-i “Berkânî, zamanının bir tanesidir” dedi. şerîf dinledi. Sonra Bağdad’a geldi. Orada Muhammed bin Ca’fer bin Heysem el-Bendâr’dan, Ebû Ali bin Savvâftan, Ebû Yine Hatîb-i Bağdadî diyor ki: “Ondan yazarak hadîs-i şerîf Bahr bin Kevser el-Berbehârî’den, Ebû Bekr bin Mâlik el- öğrenmiştik. O rivâyetlerinde sika (güvenilir, sağlam) bir âlimdi Kutay’î’den, Ebû Muhammed bin Mâsî’den, Ahmed bin Ca’fer Vera’ ve takvâ sahibiydi. Anlayışı sağlam, kuvvetli idi. bin Selem’den ve ondan sonrakilerden ilim aldı ve hadîs-i şerîf Hocalarımız arasında ondan daha sağlam, kuvvetli olanı öğrendi. Daha sonra Cürcân’a gitti. Orada da Ebû Bekr-i görülmedi. Kur’ân-ı kerîmin tamamını ezbere biliyordu. Fıkıh İsmâilî’den ve onun benzerlerinden; İsferâyîn’de Bişr bin ilminde derin bilgisi vardı. Arab dili ve edebiyatı ilimlerine karşı Ahmed’den ve daha başkalarından; Hîre’de Ebü’l-Fadl bin büyük ilgisi vardı.-Çok hadîs-i şerîf biliyordu. Hadîsteki Hımyerevh’den; Ebû Hatim Muhammed bin Ya’kûb’dan, Ebû anlayışı ve basireti kuvvetliydi. Çok kitap yazdı. Bunlardan Mensûr el-Ezherî’den; Nişâbûr’da Ebû Amr bin Hamdân’dan; Müsned’ine, Sahîh-i Buhârî’nin ve Sahîh-i Müslim’in Merv’de Abdullah bin Ömer İbni Aleyk’ten, Abdullah bin müstahrecini yaptı. Süfyân-ı Sevrî, Şû’be, Eyyûb, Ubeydullah Ahmed-i Sıddîk’ten, Ebû Dahr Muhammed bin Mâlik es- bin Amr, Abdülmelik bin Umeyr, Beyyân bin Bişr ve daha Sa’dî’den; Dimeşk’de (Şam’da) Ebû Bekr bin Ebi’l-Hadîd’den; birçok hadîs âliminin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfleri topladı. Mısır’da Abdülganî el-Ezdî’den ve İbn-i Nûhhâs’dan ve daha Vefâtı zamanına kadar eser toplayıp, yazmayı terk etmedi. başka memleketlerde birçok âlimden işiterek ve yazarak Mis’ar bin Kedâm’ın hadîs-i şerîflerini toplarken vefât etti. İlim hadîs-i şerîf aldı. Sonra tekrar Bağdad’a dönüp oraya yerleşti. öğrenmeye karşı çok arzusu vardı. Bütün gayretini ona sarf Burada hadîs-i şerîf öğretmeye başladı. Yüzbinden çok hadîs-i ediyordu. Birgün yanında bulunan fakîhlerden sâlih bir zâta: şerîfi ezberlemişti. Onun bu ilme âit tasniflerinden “Müsned”i “Ne olur, bana duâ et! Allahü teâlâ benim kalbimden, hadîs meşhûrdur. Sonra bu eserine, Sahîh-i Buhârî ile Sahîh-i öğrenmeye karşı olan gayretimin fazlalığını çıkarsın! Bende, Müslim’in müstahrecâtını yaparak ilâve etmiştir. Berkânî’nin gece gündüz ona ihtimâm göstermekten başka hiçbir hâl “Müstahrecât’ı, bu konudaki eserlerin en meşhûrlarındandır. kalmadı” dediğini işittim. Onunla çok hadîs-i şerîf müzâkere Müstahrec; muhaddisin herhangi bir kitabın hadîs-i şerîflerini, ettim. Ondan yazdıklarımın hepsini bir yere topladım. Ebü’l- o kitabın müellifînin senetleriyle değil, kendisine ulaşan başka Kâsım el-Ezherî’nin: “Berkânî, hadîs ilminde İmâm idi. Öldüğü senetlerle rivâyet etmesidir. Müstahrecler, rivâyet kitaplarının zaman, bu ilim onunla gitti” dediğini işittim. Bizimle beraber en mu’teber olanlarındandır. Ayrıca o, Süfyân’ı Sevrî, Şu’be, Berkânî’nin ilim meclisine devam eden büyük hadîs âlimi Abdullah bin Ömer, Abdülmelik bin Umeyr, Beyyan bin Bişr, Ahmed bin Gânim el-Hammâmî anlattı: “Ebû Bekr-i Berkânî, Matr-ül-Verrâk gibi birçok hadîs âliminin rivâyet ettiği hadîs-i Kerh’den Bâb-ı Şaîr yanına göç etmişti. Benden, yüklerimin şerîfleri toplayarak tasnif etti. Ölünceye kadar kitap yazdı. üzerine kendi kitaplarını da koymamı istedi ve: “Sana, Kerh’de onların ne olduğunu sorarlarsa, onları ibrişim zannetmemeleri Kendisinden de, Ebû Abdullah es-Sûri, Ebû Bekr el-Beyhekî, için, defterler olduğunu bildirirsin!” diye tenbîhte bulundu. Hatîb-i Bağdâdî. Ebû İshak-ı Şirâzî, Ebü’l-Kâsım bin Ebi’l-A’lâ, Yükler, altmışüç sepet ve iki sandıktan ibâretti ve her birisi Süleymân bin İbrâhim, Ebû Tâhir Ahmed bin Hasen el-Kerhî, kitaplarla doluydu.” Ebü’l-Fadl bin Hayran, Yahyâ bin Bendâr, Muhammed bin Abdüsselâm ve daha birçok âlim hadîs-i şerîf aldılar, rivâyette Kendisi anlatıyor: İsferâyîn şehrine geldiğimde, yanımda üç bulundular. dinar ve bir dirhem vardı. Dinarların hepsini kaybettim. Sâdece bir dirhem kalmıştı. Onu da bakkala verdim. Ondan hergün iki ekmek alıyordum. Bişr bin Ahmed’den de bir cüz hadîs-i şerîf Remle’de Ebü’l-Kâsım Abdülazîz bin Abdullah bin Muhammed öğreniyordum. O, beni câmiye yerleştirdi. Ben de ondan bin Hârûn el-Hâşimî’den dinleyip hadîs-i şerîf rivâyet etti. hadîs-i şerîf yazıyor ve akşamleyin, kaldığım yere Basra’da kendisinden; hafız Abdülazîz bin Sa’îd, Temmâm bin dönüyordum. Hadîs öğrenme işimi bitirmiştim. Bir ayda otuz Muhammed, Ebû Bekr el-Bâturkânî, Hatîb-i Bağdadî, Beyhekî, cüz yazdım. Bakkalın yanında olan param da tükenmişti. Ben Kâdı Ebû Abdullah el-Kudâl ve daha pekçok âlim hadîs-i şerîf de, bu şehirden ayrıldım.” riyâyetinde bulundular. Hatîb-i Bağdadî “Târih”inde diyor ki: “Ebû Sa’d el-Mâlinî, hadîs-i şerîf öğrenmek için çok seyahatler yapanlardan 1) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1074 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 228 3) Târih-i Bağdâd cild-4, sh. 373 4) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 47 birisidir. Bunun için çok hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Horasan, Mâverâünnehr, İran’ın birçok şehri, Cürcân, Rey, İsfehan, Basra, Bağdad, Kûfe, Şam’ın her tarafı ve Mısır gibi birçok memleketleri de dolaşarak, bütün hadîs âlimleriyle ve onların asrındaki Hâfızlarla karşılaşıp hadîs-i şerîf yazdı. Nişâbûrlu âlimlerden Muhammed bin Abdullah es-Süleytî, Muhammed bin Hasen bin İsmâil es-Sirâc, İsmâil bin Nüceyd es-Sülemî, 5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 36 Abdurrahmân’ bin Muhammed bin Mahbûr ile Herâth âlimlerden Ebû Hatim Muhammed bin Ya’kûb, Ebû Saîd 6) Tabakât-ül-huffâz sh. 418 Muhammed bin Ahmed bin Yûsuf, Abdurrahmân bin Muhammed bin İdris ve Mensûr bin Abbâs el-Bûşencî, Abdullah bin Adîy, Ebû Bekr el-İsmâilî, Muhammed bin Abdullah bin Şîreveyh el-Fesevî, Ebû Bekr el-Kabbâb, Ebû AHMED BİN MUHAMMED EL-HİREVÎ (Ebû Sa’d el-Mâlinî) Hadîs âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Abdullah bin Hafs bin Halîl’dir. Künyesi Ebû Sa’d olup, “Ensârî, Sûfî, Mâlinî” nisbetleri ve “Tâvus-ül-fukara” lakabı ile tanınmaktadır. İran’ın Herât şehrinden olup, doğum târihi hakkında kaynak eserlerde kesin bir bilgi yoktur. Hadîs ilmini öğrenmek için çok seyahatlar yaptı. Tasavvuf ilmi ile meşgûl olduğu için, kendisine “Sûfî” denilirdi. Bu ilme dâir yazdığı “ElErba’ûn fî Şuyûh-ıs-sûfiyye” ismindeki eseri meşhûrdur. Çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. 412 (m. 1021) senesi Şevval ayının Pazartesi gününde Mısır’da vefât etti 407 ve 409 târihlerinde vefât ettiği de bildirilmektedir. Hadîs ilminde sika (güvenilir), sadûk (sağlam) bir râvi ve sâlih bir zât olan Ebû Sa’d el-Mâlinî, birçok şehirleri dolaşarak, çok sayıda âlimden hadîs-i şerîf dinleyerek ve yazarak rivâyetlerde bulundu. Dımeşk’te (Şam’da) Muhammed bin Süleymân erRebî, Yûsuf bin Kâsım el-Meyâncî, Ebû Ömer Osman bin Ömer bin Abdülazîz bin Abdurrahmân, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Muhammed bin Hârûn el-Berde’î ve başka âlimlerden; Bekr bin Mâlik el-Kutaylî, Ebû Muhammed bin Mâsi, Hasen bin Ruşeyk el-Mısrî ve daha pekçok âlimden hadîs-i şerîf rivâyet etti. Başkalarının yanında bulunmayan birçok kitaplardaki hadîs-i şerîfleri dinleyip yazdı. Birçok kereler Bağdad’a geldi. 409 (m. 1018) senesinde bize son defa geldiğinde, Mensûr Câmisi yanında bulunan Sûfiyye tekkelerinde kendisinden, hadîs-i şerîf dinledik. O, buradan Mekke-imükerremeye gitti. Oradan Mısır’a geçti. 412 (m. 1021) senesi Şevval ayının onyedinci Pazartesi gününde vefât edinceye kadar Mısır’da kaldı. O, sika, sadûk bir râvi olup, ayrıca sâlih ve hayır sahibi bir zât idi.” Ebü’l-Kâsım Hamza bin Yûsuf es-Sehmî “Târihi Cürcân” ismindeki: eserinde diyor ki, “Ebû Sa’d el-Mâlinî, defalarca Cürcân’a geldi. Onun Cürcân’a ilk gelişi 364 (m. 975) senesinde oldu. Büyük hadîs âlimi Ebû Bekr el-İsmâilî’den birçok hadîs-i şerîf dinledi. Onun kitaplarından ve Ahmed bin Adîy’in oğullarından, Mâlik’in topladığı “Kâmil” kitabını dinledi. Birçok defa İsfehan’a, Bağdad’a, İran’a, Hûristan’a, Horasan’a, Mâverâünnehr’e seyahatler yaptı. Horasan’dan dönüşünde, son defa Cürcan’a gelmişti. Kendisinin Cürcân’a yerleşmesini teklif ettim. Böyle bir arzusu olmadığını bildirdi. Cürcân’daki âlimlerden dinleyip yazdığı ve benim yanımda âriyet olarak bulunan bütün kitaplarını alıp götürdü. Benim elimdeki “Kitâb-ı Mendâ” ismindeki eseri gördü. Hattâ benden, onun ismini bu kitabımda yazmamı istedi. Aramızdaki dostluğumuzdan ve Cürcân, Nişâbûr, Irak ve Mısır’daki eski arkadaşlığımızdan dolayı ricasını kabûl edip, onun isminden bahsettim. O, 407 (m. 1016) senesinde, İsfehan’a, Irak’a ve Şam’a gitmek üzere Cürcân’dan ayrıldı ve Mısır’da vefât etti.” AHMED BİN MUHAMMED EL-ME’ÂRİF İslâm âlimlerinin büyüklerinden. Hadîs, tefsîr, fıkıh, kırâat, nahiv, lügat ve târih ilimlerinde meşhûr âlim. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Abdullah bin Ebî Îsâ bin Lübbî bin Yahyâ bin Muhammed el-Maârif el-Endülûsî et-Talemenkî, künyesi Ebû Ömer’dir. Aslen, Endülüs’ün doğu tarafında olan Ebû Muhammed Abdülkerîm bin Hamza, Ebâ Nasr bin Talemenke’dendir. 339 (m. 951) senesinde doğdu. Belli başlı Mâkûlâ’dan bildirerek diyor ki, “Ebû Sa’d el-Mâlinî hadîs ilmini ilim merkezlerine gitmiş ve çeşitli konularda kitap yazmış ve öğrenmek için çok seyahatler yapıp, birçok hadîs-i şerîf pekçok kimse kendisinden ve eserlerinden istifâde etmiştir. rivâyetlerinde bulundu. Ebû İshâk-ı Habbâl bana dedi ki: O, 429 (m. 1038) senesi Zilhicce ayında Talemenke’de vefât büyük bir âlimdi. Her yerde el üstünde tutulurdu. Bu dereceye etmiştir. ulaştığında Mısır’a geldi ve İbn-i Rüşeyk ile görüştü. Bir müddet daha yaşayıp seyahatler yaptı. Tekrar Mısır’a döndü. Orada birçok hadîs-i şerîf rivâyet etti.” Ahmed bin Muhammed ( radıyallahü anh ) Talemenke’den, Kurtubaya indi. Burada Ebû Îsâ Yahyâ bin Abdullah el-Leysî, Ebû Bekr ez-Zübeydî, Ebû Abdullah bin Müferrec, Ebû Kendisi anlatır: “Âriflerden Abbâs bin Ahmed-i Ezdî Muhammed Abdullah bin Muhammed bin Ali el-Bâcî, Halet bin hazretlerinin vefâtlarına yakın bir zamanda yanında Muhammed el-Havlânî, Kalâî, Ahmed bin Avnillah ve bulunuyordum. Biraz rahatsızdı. Bu sırada kendisine, başkalarından ilim öğrendi ve hadîs-i şerîf işitti. İbn-i “Efendim nasılsınız? Ne hâldesiniz?” dedim. Cevâbında: Kalyûndan, Mısır’da Ebû Bekr el-Edfüve, Ebû Kâsım Cevherî, “Tereddüt içindeyim, ne yapacağımı bilemiyorum. Eğer ölmeği Muhammed bin Ebî Zeyd, Ebü’l-Alâ bin Mâhin, Ebû Tâhir dilesem, atılganlık ve küstahlık yapmış olmaktan korkuyorum. Muhammed bin Muhammed el-Uceyfi, Yahyâ bin Hüseyn el- Dünyâda kalmayı, biraz daha yaşamayı istesem, Hak teâlâya Matlebî, Muhammed bin Yahyâ bin Ammâr, Ahmed bin kavuşmak arzusunda kusur etmekten endişe ediyorum. Rahmân ve daha başka âlimlerden çeşitli dallarda ilim tahsil Böylece O’nun dîdârından kaçmış olurum diye üzülüyorum. etti. Kendisinden de İbn-ü Abd-il-Ber, İbni Hazm Abdullah bin Şimdi, kendisinin muradı ne olduğunu gözlüyor, fermân-ı Sehl el-Endülûsî ve daha başka âlimler ilim öğrenip hadîs-i ilâhîsini bekliyorum” buyurdu. Bu sözlerini bitirdikten sonra şerîf rivâyet ettiler. Bir müddet sonra tekrar Kurtuba’ya yerleşti dışarı çıkmıştım. Geri dönünce, bu fânî dünyâdan göçüp, Hak ve ders verdi. Sonra Şam, Afrika, Mer’iyye, Mersiye ve teâlânın rahmetine kavuşmuş olduğunu gördüm.” Mergusta şehirlerini dolaştı. Sonunda kendi beldesine döndü. Burada ömrünün sonuna kadar ilim öğretti ve kitab te’lîf etti. Ahmed bin Muhammed, tefsîr ilminin bölümleri olan hurûf, 1) Târih-i Dimeşk cild-1 sh. 317/b (Süleymâniye Kütüphânesi) i’râb, nâsıh, mensûh, ahkâm ve meânî ilimlerinde meşhûr olmuştur. Hadîs ricalini iyi tanıyan, hafız (yüzbin hadîs-i şerîfi 2) Târih-i Bağdad cild-4, sh. 371 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 195 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 71 râvileriyle birlikte ezbere bilen), insanların hidâyetine vesile olan ârif, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine tâbi olan bir âlimdi. İbn-ü Beşkûvâl, onun; “Bid’at ehline karşı sıyrılmış bir kılıç” olduğunu bildirdi. İsmâil bin el-Huccârî, babasından bildirir “Biz birgün ilim mütâlâa ediyorduk. Ahmed bin Muhammed yanımıza geldi ve: Okuyun! Çok çok okuyun, bu senenin el-Asker, Muhammed bin Hamd bin Hammâd bin Süfyân el- sonuna kadar yaşayacağımı zannetmiyorum dedi.” Biz: Kûfi, Ebi’l-Mufaddal eş-Şeybânî, Hüseyn bin Ahmed bin Dînâr “Allahü teâlâ sana rahmet etsin sebebi nedir?” dedik. O, şöyle ed-Dekkâk, Abdullah bin Muhammed bin el-Yesa’el-Antakî, Ali buyurdu: “Bu gece rü’yâmda şöyle bir şiir işittim: bin Ömer es-Sükerrî ve birçok âlimden ilim öğrenip, hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Nuaymî; İmâm, fazilet sahibi, ârif ve Şafiî İnsanlar, kurtlar ve kuşların merhamet ettiği, mezhebi inceliklerini çok iyi bilen bir âlim idi. İbn-i Berkânî, “O, Şu ihtiyâra sen de iyilikle muâmele et. çok ilim sahibi idi. Sorulan herşeyi en güzel bir şekilde Geçen bayramla ömrü nihâyet buldu, Onun için bu bayramdan sonra başka bayram yok.” cevaplandırırdı. Vefâtından sonra rü’yâmda, İbn-i Nuaymî’yi çok güzel bir şekil ve hâlde gördüm.” İbn-i Hatîb ise, “O, Hâfız, ilimde mahir, kelâm âlimi veşâir idi” demektedir. O’nun eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Tefsîr-ül-Kur’ân; yüz İbn-i Nuaymî’nin, Hazreti Âişe’den rivâyet ettiği cild kadardır. 2-Delûlü ilâ ma’rifet-i celîl; yüz cüzdür. 3-El- hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( Beyân fî i’râb-ül-Kur’ân, 4-Fedâilü Mâlik, 5-Ricâli el-Mutâ’, 6- aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Tavaf (Kâ’be-i Usül-üd-diyânât 7-El-Vusûlü fî ma’rifet-ül-usûl, 8-Reddü alâ muazzama etrâfında dönme), Safa ve Merve Ebî Meserre. arasında sa’y (gidip gelme), azîz ve celîl olan Allahü teâlâyı zikir ve şükür içindir.” Ebü’l-Hasen Nuaymî, bir şiirinde şöyle demektedir: “Alçak ve 1) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1098 aşağı kimselere minnet etme. Kâfi miktarda yiyecek ve içecek ile kanâat et. Kanâat sana yeterlidir. Sen ayakları toprakta 2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 78 3) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 5 (tevâzu üzere), fakat arzu ve gayreti (din için çalışması) çok fazla olan, Ülker yıldızına kadar ulaşan kimselerden ol.” 4) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 39 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 243 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 123 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 237 2) Târihi Bağdâd cild-11, sh. 331 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 226 ALİ BİN AHMED EN-NUAYMÎ Bağdad’da yetişen kelâm ve hadîs âlimlerinden. Künyesi ALİ BİN CÜD UKBERÎ Ebü’l-Hasen olup ismi Ali bin Ahmed Hasen bin Muhammed Hanbelî fıkıh ve cedel âlimi. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi Ali bin Nuaym el-Basrî’dir. İbn-i Nuaymî ismiyle meşhûr oldu. Ali bin Hüseyn bin Ahmed bin İbrâhim bin Cüdâ’dır. Memleketine bin Ahmed hazretleri; hafız, ârif ve şâir bir zât idi. 423 (m. nisbetle Ukberî denildi. Dedelerinden Cüdâ’ya nisbetle İbn-i 1032) senesi Zilka’de ayında vefât etti. cüda diye tanındı. 469 (m. 1076) yılında vefât etti. Bağdad’da İbn-i Nuaymî; Ahmed bin Muhammed bin Abbâs el-Esfâtî, Muhammed bin Ahmed bin el-Feydûl İsfehânî, Ahmed bin Ubeydullah en-Neherdîrî, Ali bin Mûsâ et-Temmâr, Muhammed bin Adî bin Zahr-ül-Minkâri, Ebû Ahmed bin Saîd Ahmed İbni Hanbel hazretlerinin yanına defnedildi. Ebû Ali İbni Şâzân, Ebû Ali bin Şehab, Berkânî, Ebü’l-Kâsım Hırakî, Ebü’l-Kâsım İbn-i Büşrân ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Fıkıh ilmini, el-Vâlid es-Sa’îd’den aldı. Fıkıh ve usûl kasabasında doğdu. Lügat, sarf, nahiv, edebiyat gibi âlet ilimlerinde meşhûr oldu. Fıkıh, cedel ve diğer ilimlerde birçok ilimlerinde, tefsîr ve hadîs ilimleri ile siyer ve târih ilimlerinde kitap yazdı. İnsanlara emr-i ma’rûf nehy-i anil-münker yapmayı zamanının en büyük âlimlerinden oldu. Bu ilimlerde “İmâm” çok severdi. Ya’nî Allahü teâlânın emir ve yasaklarını ünvânı verildi. Çok güzel şiirler yazdı. İlim öğrenmek için çok insanlara bildirmeyi çok severdi. Bildiklerini, insanların yer dolaştı. 479 (m. 1086) senesi Rebî-ül-evvel ayında anlayabilecekleri şekilde anlatırdı. Arabcanın inceliklerine Bağdad’da vefât etti. vâkıf olması, din ilimlerinde yüksekliği, mes’eleleri açık bir dille anlatması, günahlardan sakınması, dünyâ malına ehemmiyet Birçok ilimlerde yüksek derecelere ulaşan Ali bin Feddâl, vermemesi ve Allahü teâlâdan çok korkması sebebiyle, Endülüs’de birçok âlimden ilim aldıktan sonra, önce Gazze insanlar onu çok severdi. Bu sevgileri hep Allahü teâlânın şehrine geldi. Çok iltifât ve kabûl gördü. Buradaki âlimlerin ilim rızâsı içindi. Çünkü İbn-i Cüdâ’nın insanlara verecek dünyâ meclislerine devam etti. Bir müddet Bağdad’da kalıp, nahiv, malı yoktu. Yalnız insanların âhıretini kurtarmak için lügat, ilimlerini okudu. Oradakilere, Endülüs âlimlerinden nasîhatlarda bulunur, dinlerini öğretmeye çalışırdı. Çok oruç öğrendiği hadîs-i şerîfleri rivâyet etti. tutar, vaktinin çoğunu ilim öğrenmek, öğretmek ve namaz kılmakla geçirirdi. Vefâtı da namaz kılarken olmuştu. Hibetullah es-Sekatî diyor ki: “Ben, ondan birçok hadîs-i şerîfler yazdım ve kendisine de ba’zı muhaddislerin İnsanlara ilim öğretmek için çırpınan İbn-i Cüdâ’dan birçok rivâyetlerini arzettim. Senetlerinin, metinleri ile birleşmiş kimse istifâde etti. Kâdı Ebû Bekr, Ebû Mensûr Kazzâz, Hâfız olduğunu görünce kabûl etmedi.” Mekkî Rumeylî ve daha birçok âlim ilim öğrendi. Onlar da, hocaları gibi insanlara dinlerini öğretip, Cehennem ateşinden kurtarmaya gayret ettiler. Kendisi anlatır: Hibetullah Taberî’yirü’yâda gördüm. “Allahü teâlâ sana nasıl muâmele etti?” diye sordum. “Beni mağfiret etti” dedi. “Seni hangi sebeble mağfiret etti?” dedim. “Sünnet sebebiyle (Dînimizin emir ve yasaklarına uymam ve onları insanlara anlatmam sebebiyle,” diye cevap verdi. Abdülgâfır diyor ki: “İbn-i Feddâl, Nişâbûr’a gelmişti. Onun yanına gittim. Birçok beldelerde öğrendiği ilimlerde bir umman gibiydi. Memleketinden ayrılıp buralara kadar gelenler arasında onun benzeri yoktu.” Eserleri çoktur. Her birisi, ilimdeki üstünlüğünü isbât eden birer vesîkadır” Besmelenin ma’nâsını açıklayan çok büyük bir kitap yazmıştır, ilmî değeri çok yüksek eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1. Burhân-ül-amîdî: Tefsîr ilmine âit 20 cildlik bir eserdir. 2. El- 1) Tabakât-ı Hanâbile (Zeyli) cild-1, sh. 11 İksîr fî ilm-it-tefsîr: 35 cild hâlinde tab’ edilmiş bir eserdir. 3İksîr-üz-zeheb fî sınâ’t-il-edeb: 5 cilddir. 4-En-Nüketü fi’l- 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 71 Kur’ân, 5. Şerhû meânî hurûf, 6. Şerhu ünvân-il-i’râb, 7. ElFaslü fî ma’rifet-il-usûl, 8. El-İşâretü ilâ tahsîn-il-ibâre, 9. ElMukaddime: Nahiv ilmine dâir bir eserdir. 10. Meârif-ül-edeb: Nahiv ilmini anlatan 3 cildlik bir eserdir. 11. Şerhu ünvân-il- ALİ BİN FEDDÂL EL-MÜCÂŞİÎ (Ebü’l-Hasen-i Kayravânî) Tefsîr, hadîs, sarf, nahiv, lügat ve târih âlimlerinden. İsmi, Ali bin Feddâl bin Ali bin Gâlib bin Câbir el-Kayravânî’dir. Meşhûr edeb, 12. El-Avâmil vel-hevâmil: Nahiv ilmine dâirdir. 13. Kitâb-ül-arûz, 14-Şecerât-üz-zeheb fî ma’rifet-i eimmet-iledeb, 15. Kitâb-üd-düvel: Târih ilmine âit yazdığı 30 cildlik büyük bir eserdir. şâir Ferazdak’ın soyundan olduğu için “Ferazdakî” ve Temîm kabilesine mensûp olduğu için “Temimî” nisbetleriyle de anılmaktadır. Endülüs’de Kayravân şehrinin Hecâr 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 165 2) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 24 2) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1125 3) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1 sh. 421 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 185, 230 4) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 132 4) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1397, 1739, 1850 ALİ BİN HÜSEYN EL-FELEKÎ ALİ BİN MUHAMMED (Ali bin Ahmed) Büyük hadîs âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Fadl olup; ismi, Ali Şafiî mezhebi âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Fetih olup ismi Ali bin Hüseyn bin Ahmed bin Hüseyn bin Kâsım bin Hasen bin bin Muhammed bin Hüseyn bin Yûsuf bin Abdülazîz’dir. Ali el-Hemedânî el-Felekî’dir. İbnül Felekî ismiyle meşhûr Babasının ismi Ahmed’dir de denilmiştir. Ali bin Muhammed olmuştur. İbnül Felekî ilim tahsili için birçok beldeleri gezdi. Bu hazretleri aynı zamanda edîb idi. 401 (m. 1010) senesinde beldelerdeki âlimlerden hadîs-i şerîf öğrendi. Aynı zamanda Buhârâ’da vefât etti. fen bilgilerinde de âlim olan İbnül Felekî hazretleri, 427 (m. 1036) senesi Şa’bân ayında Nişâbûr’da vefât etti. İbn-i Hakim, Ali bin Muhammed için “O, asrının bir tanesi idi. Ebû Hâtem bin Hıbbân’dan çok hadîs-i şerîf dinledi. İbnül Felekî, Ebü’l-Hasen bin Rezkûyre, Ebü’l-Hüseyn bin Kendisinden de Ebû Osman es-Sâbûnî, Hüseyn bin Ali el- Büşrân, Kâdı Ebû Bekr Hayrî, Ebû Saîd es-Sayrafi ve birçok Berdeî hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. Ali bin Muhammed hazretleri âlimden ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet etti. bir kerre Nişâbûr’a geldi. Orada olanlar onun ilmine ve edebine hayran oldular. O, edîb idi. Nazım ve nesir hâlinde İbn-i Şeyraveyh, Tabakâtında İbnül Felekî için; “El-Hüseyn ve yazılmış çok şiirleri vardır. “Muhtâr-ül-Müzenî” isimli eserde el-Meydânî, İbnül Felekî hazretlerinden hadîs-i şerîf çok medh edilmiştir” dedi. rivâyetinde bulundular. O Hâfız, rivâyeti sağlam olup, hadîs-i şerîf âlimleri ile ilgili Tabakât kitapları yazdı” demektedir. Ali bin Muhammed hazretleri buyurdu ki: “Kim kendi bozuk hâlini düzeltirse, kendini çekemiyenlere fırsat vermemiş olur.” Şeyh-ül-İslâm Ebû İsmâil el-Ensârî ise, “Benim şu iki gözüm, din ve fen bilgilerinde, İbnül Felekî hazretlerinden daha “Büyüklerin işi, işlerin en büyüğüdür.” mütehassıs başka birini görmedi. Hâfızası çok kuvvetli olup, aynı zamanda tasavvuf büyüğü idi” demiştir. “Kötülüğü bize bulaşmasın diye, kötü kimselerin alçak işlerine meylimiz yoktur.” İbnül Felekî hazretlerinin dedesi; matematik, astronomi ve diğer fen ilimlerinde mütehassıs olduğu için, kendisine “Büyüklerin huzûrundaki edebsizlik ve dostların arasında astronomi âliminin oğlu ma’nâsına gelen bu isim, (İbnül onları aşağı görmek ne büyük cehâlettir.” Felekî) verildi. İbnül Felekî, birçok kitap yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1. Müntehil kemâl fî ma’rifet-ir-ricâl (bin cüz), 2. Kitâbü elkâb-il-muhaddisîn. 1) Mu’cem-ülmüellifîn cild-7, sh. 71 “Geçimini sağlayacak kadar sana ni’met verilmiş ise, bunun dışında elinden çıkan şeylere üzülme.” “İnsanlarla iyi geçinmek, onlara güçlük ve zorluk göstermemekle olur.” “Kişide îmân, ihlâs ve pişmanlık bulunursa, Allahü teâlâ onun “Ey şu anda sevinç içerisinde olan zâlim kişi! Sen gaflet bütün günahlarını affeder.” “İnsanın her işinde ölçülü hareket uykusunda bulunmaktasın. Birgün gelir zulmün cezası verilir. etmesi, büyüklerini memnun eder.” Sevinç ve neş’eni devamlı kalır sanma. Şimdi sana neş’e ve sürûr veren bir zamandır. Sana ceza, üzüntü ve sıkıntı veren “Allahü teâlâ, nice günah işlemiş kimselere yardım etti Onları zaman gelecektir.” iyi hâle getirdi. Fakat, dininin yolunu tıkamak, ona zarar vermek isteyenlere karşı ise cebbardır. Onlara ceza vermeye “Ey İnsanoğlu! Körpe ve taze olan şu gençliğinle gurûrlanma. gücü yeter.” Her şeye gücünün yetmesi, seni aldatmasın. Senden önce, nice gençler saçı ağarmadan bu dünyâdan ayrılıp gittiler. “Kişinin dünyâ malını arttırmaya çalışması, kendisi için bir Genç ve taze bir fidanken göçtüler. Farzet ki, gençlik, sahibine noksanlık ve onun kârı, kazancı ise, hayır olmayıp hüsrandır.” bir takım özür olacak şeyler gösterir. İhtiyârın özrü yoktur. “Ey sonu harâb olacak olan bir evi tamir etmeye çalışan kişi! Allahü teâlâya yemîn olsun ki, bu çalışma; harâb olacak ömür Onun ileri sürdüğü şeyler, şeytanın eğlencesi olacak şeylerden başka değildir.” için tamirden başka birşey değil de nedir?” “Ey aklım, fikrini, gönlünü, mal-mülk toplamaya vermiş kişi! 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 293 Böyle yapma, bu işlerden geri dur. Zira, mal-mülk sevincinin neticesi hüzün ve kederdir. Ağlayıp sızlamaktır.” 2) El-Bidâye veh-nihâye cild-11, sh. 345 “Gönlünü, dünyânın gelip geçici, yaldızlı şeylerine kaptırma, 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 159 onun sefâsı kederdir. Onunla birlikte olmak, insanı Allahü teâlâya ibâdet etmekten uzaklaştırır.” “İnsanların kalblerini kazanmayı, hoşnut ve râzı 4) Miftâh-üs-se’âde cild-1 sh. 229 5) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 376 etmeyi isteyerek, herkese iyilik et İyilikten ayrılma. Bu yolda insanlara hizmetin devamlı olsun. Çünkü insan, iyiliğin kölesidir. Sana bir sıkıntı ve zarar gelirse, sen bunu yapanlara karşı gücün yettiğinde affedici ve hatâlarını görmeyici ALİ BİN MUHAMMED ÂMİDÎ ol” Hadîs ve fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi Ali bin “Ey İnsanoğlu! Allahü teâlânın emirlerini hatırından çıkarma ve Muhammed bin Abdurrahmân’dır. Doğum târihi bütün a’zâlarını O’nun yolunda kullan. Elin, ayağın, gözün, bilinmemektedir. Aslen Bağdadlı olduğu için Bağdadî ve 450 kulağın, itaatten çıkarsa; tekrar. Allahü teâlânın ve O’nun (m. 1058) yılında Diyârbekir’e göçüp orada yerleştiği için Peygamberinin buyurduklarını onlara öğret ve yaptırmaya Âmidî nisbet edildi. 467 (m. 1074) yılında Âmid’de (Diyârbekir) çalış.” vefât etti. Müslümanlar kabrini ziyâret edip istifâde etmektedirler. “Allahü teâlâdan başkasından birşey istiyen! İyi bilsin ki, o yardımcı âciz ve güçsüz bir kişiden başkası değildir.” Bağdad ve Çevresindeki âlimlerden ilim öğrendi. İlim öğrenip istifâde ettiği hocaları arasında; Ebü’l-Kâsım bin Beşrân, Ebû “İnsanlarla sulh içinde olup, onlara zarar vermeyen, onların İshâk Bermekî, Ebü’l-Hüseyn bin Har rânî, Ebû Ali bin Mezheb her türlü zarar ve sıkıntılarından korunmuş olur. Neş’e ve ve daha birçok âlim vardı. Fıkıh ilmini fakih Vâlid-üs-Sa’îd’den huzûr içinde yaşar.” aldı. Hocası Vâlid bin Hamîd’in yerine geçip Mensûr Câmii’nde ders ve fetvâ verdi. Halife Kâimbiemrillâh’ın arzusu üzerine Abbasi devletinin hudut şehirlerinden ve küffâr üzerine akın Kâbisî’ye, amcasının Kâbisliler gibi sarık sarmasından dolayı yapılan üslerinden olan Âmid’e giderek, orayı vatan edindi. İbn-i Kâbisî denildi. Ancak, amcasından daha meşhûr Vefâtına kadar Âmid Câmii’nde ders ve fetvâ verdi. olmasından dolayı sonradan kendisine Kâbisî denildi. Meâfirî Müslümanlara emri ma’rûf ve nehy-i anil-münkerin (İslâmiyetin ve Mâlikî nisbet edildi. 324 (m. 936) yılında Kayrevân’da emir ve yasaklarının bildirilmesinin) ehemmiyetini anlattı. doğan Kâbisî, yine orada 403 (m. 1012) yılında vefât etti. Küffâra karşı cihâdın üstünlüklerini izah etti. İslâm askerlerine yaptığı nasihatlerde, Allahü teâlânın İslâm dinini, insanların Üstün zekâsı ve eşsiz gayreti ile ilim tahsiline başlayan Ebü’l- dünyâda rahat ve huzûr içinde, kardeşçe yaşamaları için ve Hasen Ali Kâbisi, Kayrevân’da; Ebü’l-Abbâs Ebyâni, Ebü’l- âhırette sonsuz azâblardan kurtulmaları için gönderdiğini, Hasen bin Mesrûr Debbâg, Ebû Abdullah bin Mesrûr ve Dırrâs kâfirlerin ya’nî müslüman olmayanların da bu saadet yolundan bin İsmâil’den ilim öğrendi. Daha sonra, 352 (m. 963) yılında mahrûm kalmış zavallı kimseler olduğunu, onlara acıyarak memleketinden çıkarak doğuya hareket etti. Ba’zı ilim incitmemeleri gerektiğini bildirirdi. Asıl savaşın, bu ma’sûm merkezlerine uğrayıp, âlimlerin ilminden istifâde ederek, bir insanları müslüman olmak şerefinden mahrûm ederek sene sonra, 353 yılında Mekke’ye girdi. Mekke’de Ebû Zeyd idâreleri altında inleten, onların İslâmiyetteki rahat ve huzûru Mervezî’den Buhârî-i şerîfi okudu. Hamza bin Muhammed görmelerine mâni olan, zâlim Bizans İmparator ve vâlilerine Kenanî, Ebü’l-Hasen Kalbânî’den ilim öğrendi. Arabca ve karşı yapıldığının şuurunda olunması gerektiğini anlatırdı. kırâat âlimlerinin ilimlerinden istifâde etti. Ebü’l-Kâsım Bağdad ve Âmid’de çok talebe yetiştirdi. Âmid’de yetiştirdiği Kubeydî, Atîk-i Sûsî, Ebû İmrân Fasî’den fıkıh öğrendi. Geri talebelerden biri de Ebü’l-Hasen bin Gazi idi. İnsanlar, Bağdad dönüşünde de, çeşitli şehirlerde ilim öğrenip hadîs-i şerîf gibi uzak yerlerden gelip, Ebü’l-Hasen bin Gâzî’den ilim yazdı. 357 (m. 968) yılında Kayrevân’a gelip yerleşti. öğrendiler. O da, hocası gibi yalnız Allahü teâlânın rızâsı ve dîninin yayılması için çalıştı. Kâbisî, kırâat ilmini Ebü’l-Feth Ahmed bin Abdülazîz bin Bedhen’den Mısır’da öğrendi. İbn-i Bedhen kırâat ilmini; Yetiştirdiği yüksek ilim sahibi talebeleri yanında, pek kıymetli Ahmed bin Sehl Eşnânî, Ebû Bekr İbni Mücâhid ve eserler de yazan Ebü’l-Hasen Ali Âmidî’nin, Hanbelî fıkhına Muhammed bin Mûsâ Zeynebî gibi meşhûr kırâat âlimlerinden dâir yazdığı “Umdet-ül-hâdır ve kifâyet-il-misâfir” kitabı öğrenmişti. Onların en gözde talebesi idi. Onun da en gözde meşhûrdur. talebesi Ebü’l-Hasen Kâbisî oldu. Ebü’l-Hasen Kâbisî, Kayrevân’a döndüğünde zamanının hadîs, kırâat, tefsîr ve fıkıhta en büyük âlimi idi. Arabî ilimlere 1) Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 234 hakkıyla vâkıftı. Gözleri hiç görmemesine rağmen, devamlı yanında bulunan sâdık arkadaşının yardımı ve güzel yazısı ile 2) El-A’lâm cild-4, sh. 328 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 234 4) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1166 duyduklarını yazıp, ezberledi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvileriyle birlikte ezberleyerek Hâfız oldu. Onun söylediği hadîs-i şerîfi herkes, tereddütsüz yazardı. Mâlikî fıkhında kendi kendini yetiştirdi. Herkesin fetvâ almak için koştuğu bir merci oldu. Mâlikî mezhebinin Afrikiyye’de (Tunus) yayılmasında büyük emeği geçen İbn-i Sehnûn’dan sonra, orada yetişen en büyük âlim Kâbisî’dir. Mâlikî mezhebi hükümlerini açıklayarak, müslümanların istifâdesini kolaylaştırdı. Bütün mezheb ALİ BİN MUHAMMED KÂBİSÎ sâliklerinin ittifâkla kabûl edip, muhakkak birine uygun olarak Kur’ân-ı kerîm okudukları yedi kırâatin (kırâat-ı seb’a) hepsini Kırâat, tefsîr, hadîs, kelâm, arabî ilimler ve Mâlikî fıkıh âlimi. öğrendi. Yedi kırâat şeklinin herbirini senetleriyle insanlara Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi Ali bin Muhammed bin öğretmeye gayret etti. Halef’dir. Aslen Afrikiyye’de (Tunus) Kayrevân şehrinden olan Kırâat ilmindeki yüksek mevkiini herkes kabûl etti. Ünü çeşitli saldırmamak için kendimi zor zaptettim. memleketlere yayıldı. Birçok insanlar, onun ilminden istifâde Namazını bitirince hemen yanına gidip: “Bu edebilmek için meclisine koştular. Ondan çok şey yazdılar. sûreyi sana kim okuttu?” diye sordum. Hişâm ( Vefâtından sonra da kabrinin başına çadırlar kurup, orada radıyallahü anh ), “Resûlullah okuttu” dedi. “Bir Kur’ân-ı kerîm okudular. Dünyâya hiç i’tibâr etmeyen Kâbisî, yanılma olmasın. Çünkü bu sûreyi, Resûlullah ( Kayrevân vâlisinin ilmine alâka göstermemesi üzerine, oradan aleyhisselâm ) bana senin okuttuğundan başka ayrılmaya karar verdi. Ancak vâli Abdullah bin Kâtib’in bu bir şekilde okuttu” dedim. Onu, elinden tutarak durumu haber alıp böyle bir âlimin şehrinden ayrılmasını Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna istememesi ve yakınlarını kırâat dersi almaya göndermesi götürdüm. “Yâ Resûlallah! ( aleyhisselâm ) Bunu, üzerine Kayrevân’a tekrar yerleşti. Önceden de bir ilim Furkân sûresini bana okuttuğunuzdan başka bir merkezi olan Kayrevân, bundan sonra baştan başa bir kırâat harfle okurken işittim” dedim. Resûlullah ( mektebi olup, sokakları da adetâ bir medrese bir üniversite aleyhisselâm ) bana: “Hişâm’ı bırak” buyurdu. bahçesi hâlini aldı. Her evde, o gün yerilen fetvâ, o gün Ona da: “Yâ Hişâm oku!” buyurdu. O da okunan kırâat anlatılır veya o gün söylenen bir şiirin tahlili namazda okuduğu gibi okudu. Bunun üzerine yapılırdı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Bu sûre böyle inzal olundu” buyurdu. Bundan sonra bana da “Yâ Sâdece Allahü teâlânın rızâsını kazanmak, O’nun dinini doğru Ömer oku!” diye emretti. Ben de, Resûlullahın ( olarak öğrenip, öğretmek için çalışan Ebü’l-Hâsen Kâbisî, aleyhisselâm ) bana vaktiyle okuttuğu gibi pekçok talebe yetiştirdi. Bunlardan, daha sonraları kırâat okudum. Bana da: “Bu sûre böyle indirildi. Bu ilminde meşhûr olan onyedi tanesi hakkında kaynaklarda bilgi Kur’ân yedi harf üzerine indirilmiştir. Bunlardan verilmektedir. Ebû Abdullah Muhammed bin Süfyân Mukrî, hangisi kolayınıza gelirse onu Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Ammâr Mehdevî, Ebû İmrân Mûsâ bin okuyunuz” buyurdu. Yukarıdaki hadîs-i şerîfte Hâc Gufcumî, Ebû Muhammed Mekkî bin Ebî Tâlib, Ebû Bekr harf; lügat, kırâat demektir. Hazreti Ebû Bekr’in bin Ebî Tâat, Ebû Muhammed Abdullah bin Velîd bin Sa’d topladığı mushafta, yedi çeşit okumanın hepsi Ensâri, Hâfız Ebû Amr Dânî ve daha birçok âlim, Kâbisi’nin vardı. Hazreti Osman halife iken, Eshâb-ı Kirâmı kırâati ve ilmini yayan âlimler arasındaydı. Bu mübârek (r.anhüm) topladı. Yeni yazılacak mushafların, insanlar da, hocaları gibi hep Allahü teâlânın rızâsını Resûlullahın ( aleyhisselâm ) son senesinde kazanmak ve din-i İslâmı doğru olarak öğretmek için gayret okuduğu şekilde olmaları sözbirliği ile kabûl ettiler. Müslümanlara nasihatlerde bulundular. edildi. Bu icmâ’ya uygun olarak yazılan Kur’ân-ı Ebü’l-Hasen Kâbisî, Kırâat-ı seb’a’yı talebelerine öğretir ve “Müslümanların bu meşhûr kırâat imamlarının okuyuşlarından kalbiniz hangisinde müsterih olursa ona uyun” buyururdu. Ebü’l-Hasen Kâbisî’nin rivâyetlerinden bir kısmı şöyledir: Hazreti Aişe; “Resûlullah ( aleyhisselâm ), dabağlandıktan sonra (insan ve domuz derisi hariç), bütün ölülerin derisinden istifâde edebileceğimizi bildirdi” buyurdu. kerîmler İslâm memleketlerine dağıtıldı. Kur’ân-ı kerîmi, bu dağıtılan mushaflara uygun şekilde okumak vâcibtir. Diğer altı şekilde okumak da caizdir. Ebü’l-Hasen Kâbisî, nadide çiçeklerden toplayıp getirdiği güzide ilmini, güzel yazısı ile kitaplara geçirip, insanların daha rahat istifâde etmesine vesile oldu. Mâlikî fıkhında “Mümhed”i, meşhûrdur. Tefsîr ve kırâatte, “Münkızu min şebeh-it-te’vîl” ve Hazreti Ömer bin Hattâb buyurdu ki: Resûlullahın “Risâlet-ül-mufassala”sı pek kıymetlidir. Ebû Abdullah ( aleyhisselâm ) zamanında, Hişâm bin Hakîm’in Abdurrahmân bin Kâsım Mısrî’nin rivâyeti ile İmâm-ı Mâlik bin namaz kılarken, Furkan sûresini Resûlullahın ( Enes’in “Muvattâ” kitabından kendisine ulaşan hadîs-i şerîfleri, aleyhisselâm ) bana okuttuğuna uymayan bir “Mülahhıs” adlı hadîs kitabında topladı. Kelâm ilminde “Akâid” takım harflerle okuduğunu işittim. Ona adlı eserini yazdı. Bunlardan başka, daha birçok kitabı vardır. Ebü’l-Berekât İbnüs Sekatî onun için: “O, Şafiî mezhebinde büyük bir âlimdir. Nizamiye Medresesi’nde okudu. Kur’ân-ı 1) Tezkîret-ül-huffâz cild-3, sh. 1079 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 320 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 168 4) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 199 5) El-Bidâye ven-nihâye cildi 11, shs-351 kerîm, hadîs, fıkıh, usûl-i fıkıh, lügat ilimlerini tahsil etti. İctihâd makamına yükselip, mes’elede müctehid oldu. Münâzara ilminde mütehassıs idi. Son derece güzel ders verirdi” demektedir. İbn-ün-Neccâr ise: “Ed-Debbûsî fıkıh âlimlerinin büyüklerindendir. Fıkıh ve usûl-i fıkıhta mütehassıs olup, münâzara ilmi âlimi idi. Son derece kerem sahibi, tertemiz yaradılışlı ve huyu güzel bir zâttı” demiştir. 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7 sh. 194 Ed-Debbûsî hazretleri buyurdu ki: “Ey insanoğlu, sana 7) Hind Çelebi, el-Kırâat-ü bi-Afrikiyye, Tunus 1983 sh. 312 nasihatim şu olsun. Hayatın boyunca iyilik üzere ol. İmânı, İslâmı öğren ve öğret. Hem kendine, hem başkalarına iyilik et, yardımcı ol. Çünkü birgün gelecek, sen de ölecek, bu dünyâdan ayrılacak, âhırete gideceksin. Zenginlik hâlinde iyilik yapmayan, Allahü teâlânın ihsân ettiği mal ve beden ALİ BİN MUZAFFER BİN HAMZA Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup, adı Ali bin Muzaffer bin Hamza bin Zeyd bin Hamza bin Muhammed el-Hüseynî ed-Debbûsî’dir. Ed-Debbûsî hazretleri Buhârâ ve Semerkand arasında kalan Debbûsiyye köyündendir. Ebü’l-Kâsım Zeynel Âbidîn bin Ali hazretlerinin en küçük oğlu Hüseyn’in soyundandır. zenginliğini yerinde kullanmayan, bunların elden gitmesi hâlinde, şüphesiz çok pişmanlık çekecektir, İşte, Allahü teâlânın sana verdiği bu sıhhat ve zenginlik hâlinde, O’nun rızâsı olan işlere koş. Bu hâlini ganîmet bil. Vakit geçirmeden, kendin için ve başkaları için emrolunanları yap. Zîrâ, ileride çok zor günler gelecektir. Âhırette ise, dünyâda iken yaptıkların karşına çıkacaktır.” Ali bin Muzaffer, kadrü kıymeti yüksek bir zât olup; fıkıh, usûl-i fıkıh, lügat, nahiv ve daha birçok ilim dallarında âlim idi. 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 296 Bağdad’da, kendisi için kurulmuş mecliste hadîs-i şerîf öğretti. Daha sonra 479 (m. 1086) senesi Cemâzil-evvel ayında ilim tahsil ettiği Nizamiye Medresesi’nde ders vermeye başladı. Vefâtına kadar orada kaldı. Zamanın fen ilimleriyle beraber din ilimlerinde de âlim olan ed-Debbûsî 487 (m. 1094) senesi ALİ BİN ÖMER HARBÎ (İbn-i Kazvînî) Cemâzil-âhır ayında vefât etti. Evliyânın meşhûrlarından ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Ed-Debbûsî hazretleri, Ebû Anir Muhammed bin Abdülazîz el- Künyesi Ebü’l-Hasen Harbî’dir. İbn-i Kazvînî ismiyle meşhûr Kantârî, Ebû Sehl Ahmed bin Ali Ebyurdî, Ebû Mes’ûd Ahmed olmuştur. 360 (m. 971) senesinde doğdu. 442 (m. 1050) bin Muhammed el-Becelî ve birçok âlimden ilim öğrenip hadîs- senesinde 82 yaşında iken vefât etti. İbn-i Cenâ, Dârekî, Ebû i şerîf rivâyet etti. Kendisinden ise; Abdülvehhâb el-Enmâtî, Hafs bin Zeyyâd, Kâdı Ebü’l-Hasen el-Cerrâhî, Ebû Amr bin Ebû Gânim Muzaffer el-Burucirdî, Ebü’l-Berekât İbnüs Sekatî Hayyûveyh, Ebû Bekr bin Şâzân ve zamanının diğer ve birçok âlim ilim öğrendi ve hadîs-i şerîf rivâyet etti. âlimlerinden ilim öğrendi. Hadîs, fıkıh ve tasavvuf ilimlerinde âlim olup, kendisinden Ebû Ali Ahmed bin Muhammed elBürdânî, Ebû Sa’d Muhammed bin Şâkir et-Tarsûsî, Ca’fer bin Ahmed Serrâc, Hasen bin Muhammed bin İshâk el- Kabri üzerinde Kur’ân-ı kerîm vardı. Kendi Bâkarhıyyî, Ebû Mensûr Ahmed bin Muhammed Savrafiyyî, Ali kendime; dedim. Kur’ân-ı kerîmi elime alıp açtım, bin Abdülvâhid ed-Dîneverî, Hibetullah bin Ahmet Rahbî ve açtığım sahifede gözüme ilk rastlayan “Dünyâda diğer zâtlar ilim almışlardır. da, âhırette de şânı yücedir, hem de Allaha yakın olanlardan” meâlindeki âyet-i kerîme oldu.” İbn-i Kazvînî hazretlerinin dersleri ve sohbetleri meşhûr olup, çok kimse ondan istifâde etmiştir. Zamanında, herkes Ebû Muhammed Dehhân şöyle anlatmıştır: “Ben, İbn-i Kazvînî tarafından sevilen âlim ve veli bir zât idi. Evinde ilim, ibâdet ve hazretlerinden ders alanlardan biri idim. Birgün kendi kendime tâatle meşgûl olur, sâdece cemâatle namaz kılmak için dedim ki; ne yediğini sorayım ve yediğinden bana da çıkardı. “Mecâlis fil-hadîs” ve “Ta’lik fil-hılâf’ adlı eserleri yedirmesini isteyeyim. Huzûruna gidip oturdum, biraz ders vardır. yaptıktan sonra sormayı düşündüm. Bu sırada onda büyük bir heybet gördüm. Hemen ayağa kalktım. Oturmamı emretti. Ben Ahmed bin Muhammed Emîn şöyle anlatmıştır: “İbn-i Kazvînî, de oturdum. Ders bittikten sonra “Bismillah” diyerek kalktı. Ben kendisinden ilim öğrenmeye gelenlere derslerini söyler, onlar de onunla birlikte kalktım. Beni alıp evine götürdü. Arasında da yazardı. Hadîs-i şerîf yazdırırken, hadîs dersi aldığı mercimek bulunan iki yufka ve arasında hurma bulunan iki hocalarından işiterek yazdığı cüzler arasında ayırım ayrı yufka ekmek getirip, “Ye! Biz bundan yiyoruz” buyurdu.” yapmazdı! Evine girip, hangisi olursa olsun bir cüz alıp, derse gelir ve talebelere hadîs-i şerîfleri yazdırırdı. Resûlullahın ( Kâdı Mâverdî de şöyle anlatmıştır: “Bir defasında İbn-i Kazvînî aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfleri seçilmez, hepsi birdir, hazretlerinin arkasında namaz kıldım. Üzerinde, en hâlis kıymetlidir” buyururdu. kumaştan sırmalı bir elbise gördüm, Kendi kendime; bu sırmalı elbise nerede, zühd nerede, böyle zühd mü olur? diye Kâdı Ebü’l-Hasen Beydâvî, babası Ebû Abdullah Beydâvî’den düşündüm. Namaz bittikten sonra “Sübhânal lah, sırmalı naklen şöyle anlatmıştır: “İbn-i Kazvînî, hadîs ilminde sika elbise zühdü bozmaz” dedi. Bu sözünü bir kaç kere tekrar (sağlam, güvenilir) bir âlim idi. Yaşı ilerlemiş olmasına etti.” rağmen, bizimle birlikte Dârelkî’den fıkıh dersleri almaya gelirdi. Pek mükemmel bir hâli vardı. Kendini ilgilendirmeyen Ebû Bekr Muhammed bin Kazzâz şöyle anlatmıştır: ve gerekli olmayan husûslarda susar, gayet az konuşurdu. “Bağdad’ın bir mahallesinde, sâlih ve zâhid bir zât vardı. Sû fî Böylece seneler geçti. Sonra onunla biraraya gelemez oldum. elbisesi giyer, ezilmiş arpayı tuzla yerdi. İbn-i Kazvînî Bir gün bir cenâze namazına gittim. Sonra da Harbiyye hazretlerinin büyük bir zât olduğunu, kıymetli elbise giydiğini mescidine gidip, cemâatle namaz kıldım. Birara İmâm gözden ve nefis yiyecekler yediğini işitmişti. Bu haliyle nasıl zühd kayboldu. Biraz sonra onunla birlikte İbn-i Kazvînî’yi gördüm. sahibi olabilir? diye merak etmişti. Onu görmek için, Senelerdir sizi göremez olduk, dedim. Hepimiz fıkıh ilmini bulunduğu yere gitti. Oraya varınca, İbn-i Kazvînî hazretlerinin öğrendik, ondan sonra da aynı yolun yolcusu olduk, dedi.” mescidine girdi. Henüz evinden gelmemişti. Ezan okununca mescide geldi. Mescide girince, kendini görmeye gelen zâta İbn-i Kazvînî hazretleri, tasavvufta yükselmiş velî bir zât idi. ve cemâate şöyle dedi: “Sübhânallah, zühd ve vera’da meşhûr Birgün ikindi namazı için abdest alırken, evinde bulunan bir bir adam, Allahü teâlânın kuluna ihsân ettiği şeyleri çok koyunun Allahü teâlâyı zikrederek “La ilahe illallah” dediğini görüyor” dedi ve bu sözünü birkaç kerre tekrarladı. Sonra da işitti. Evde bulunanlara, yarın bu koyunu otlatmaya çıkarmayın bunda bir çirkinlik ve haram yok elhamdülillah dedi. Onu dedi. Ertesi gün sabahleyin, koyunu ölmüş olarak gördüler. görmeye gelen adam, bu sözleri işitince sesini salıp, şiddetli Bir zât da şöyle anlatmıştır: “İbn-i Kazvînî vefât bir şekilde ağlamaya başladı. Cemâat, neden böyle ağlıyor ettikten sonra, kabrini ziyârete gitmiştim. Kabrine acaba diyerek ona bakıştılar. Sonra İbn-i Kazvînî hazretleri varınca, insanlar hep kerâmetinden bahsederler, öğle namazına durdu. Namaz bitince, onu görmeye gelen kişi acaba kabirde hâli nasıldır? diye aklıma geldi. mescidden çıktı. Koşarak geldiği yere dönüp gitti. İbn-i Kazvînî hazretleri namazdan sonra dönüp, Ebû Tâlib adında bir zâta şöyle dedi: Harbiye ile Meşhed arasında, sur olması için bir ona ni’met verdik” buyurulan Zuhruf sûresi 59. duvar konuldu. Henüz o duvar tamamlanmamıştır. Şu elbiseyi âyet-i kerîmesini okudu.” al oraya git. O (mescidden ağlayarak çıkıp giden) şahıs orada oturuyor, ona ver. Bu iş için gönderdiği zât yemîn ederek şöyle demiştir: İbn-i Kazvînî hazretlerinin söylediği yerde daha önce yarım kalmış bir duvar hiç görmemiştim. Oraya varınca yarım kalmış bir duvar ve üzerinde de o adamı gördüm. Duvarın üzerine oturmuş, bağırarak ağlıyordu. Elbiseyi önüne koydum oradan ayrıldım.” Ebû Nasr bin Sabbag hazretleri şöyle anlatmıştır: “Birgün İbn-i Kazvînî hazretlerinin huzûrunda idim. Ebû Bekr İbni Rahbî ona dedi ki; “Efendim, nefsimin hangi isteğine karşı çıkayım?” “Eğer nefsinin istediği şeyi yapmayı istiyorsan, muhalefet et Fakat nefsinin istediği şeyi biliyor da yapmak istemiyorsan muhalefet gerekmez” dedi. Ben bu sözü kabûllenemedim. Yanından ayrılınca düşündüm. Tasvip etmiyordum. O gece rü’yâmda bir sıkıntı içine düştüm. Biri bana “İbn-i Kazvînî’nin sözünü beğenmediğin için sıkıntıya düştün” diyordu.” İbn-i Salah, İbn-i Kazvînî hazretlerinin bu sözünü şöyle açıklamıştır: “Ârif olan kimse nefsine sâhib olur ve onun isteklerine uymaz, zararından emîn olur. Mürid olan böyle değildir. Henüz o nefsine sâhib olamamıştır. Nefsi kötülükleri ister. Bunun için nefsinin böyle isteklerine karşı çıkması, yapmaması gerekir.” Ebû Nasr Abdülmelik bin Hüseyn Dellâl şöyle anlatmıştır: “Ben Ebû Tâhir İbni Fadlan elMukrî’den ders aldığım sıralarda, İbn-i Kazvînî hazretlerinden de ders alıyordum. Birgün İbn-i Fadlan bana dedi ki, “İbn-i Kazvînî’nin kerâmetlerinden bahsediliyor. Bir kimse için, kalbindekileri bilir diye inanma.” Onun yanından ayrıldıktan sonra İbn-i Kazvînî hazretlerinin yanına gittim. Yanına varınca “Sübhânallah, karşı çıkmak, muarız olmak...” diyerek şöyle devam etti Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) şöyle rivâyet edildi:“Şüphesiz ki Arş’ın altından, âriflerin kalblerine latif bir rüzgâr eser.” Ve yine Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Sizden önceki ümmetlerde, kendilerinden bahsedilen öyle insanlar vardı ki, eğer ümmetim arasında olsalardı. Ömer bin Hattâb derecesinde olurlardı.” Bir zât şöyle anlatmıştır: “Bir defasında hiç yiyeceğim olmadığı hâlde sabahladım. Harbiyye’yi dolaşarak bir dinar bulsam da, çoluk çocuğuma harcasam diyordum. Dolaşa dolaşa İbn-i Kazvînî hazretlerinin kapısının önünden geçtim. Evinden çıkıp, İbn-i Kazvînî hazretlerinin hizmetçisi Muhammed beni çağırdı. Yanına vardım. Bana dedi ki; “Sahibi bilinmeyen bin Hibetullah şöyle anlatmıştır: “Bir defasında bir şeyi bulup almak uygun olmaz, bilmiyor musun?” Sonra bir İbn-i Kazvînî hazretleriyle yatsı namazını kıldık. dinar çıkarıp avcuma koydu ve “Al bunu, bu helâldir” buyurdu.” O, namaz kılmaya devam ediyordu. Namazdan sonra mescidde ikimizden başka kimse kalmadı. Bir başka zât da şöyle anlatmıştır: “Birgün İbn-i Kazvînî Namazını bitirdikten sonra, kandili alıp, tuturak hazretlerinin mescidine gitmiştim. Ona, pekçok miktarda elma önünden yürüdüm. Beraberce çıkıp yürüdük. ve kayısı getirdiler, İbn-i Kazvînî hazretleri de, Harbiyye’nin Fakat evini geçip gitmiştik, yürümeye devam fakirlerine dağıtıyordu. Böyle bol bol dağıtmasına şaşarak, ediyordu. Ben de önünde kandili tutarak kendi kendime; şüphesiz insanlar arasında bundan başka da yürüdüm. Harbiyye’den çıktık. Bir mescidde iki Allah yolunda bol bol dağıtanlar var, diye düşündüm. Bu rek’at namaz kıldık. Ben, artık nerede sırada İbn-i Kazvînî hazretleri hemen başını kaldırıp, olduğumuzu bilemiyordum, öyle bir yere geldik ki, “Sübhânallah, hiç Allah yolunda dağıtılan şey çok olur mu? cemâatle tavaf yapmaya başladık. Gece çok Şayet görebilseniz, Allahü teâlâya isyan yolunda neler ilerlemişti. Sonra elimden tutup, “Bismillah” dedi. harcanıyor!” buyurdu.” Tekrar yürüdük. Birden kendimi Harbiyye yakınında buldum. Sabah namazından önce şehre girdik. Nereye gidip, geldiğimizi sordum. “Tavaf ettiğimiz yer Kâ’be idi” dedi ve Meâlen “Biz Bir başka zât da şöyle anlatmıştır: “Bir defasında mafsal ağrısına tutuldum. Yerimden kalkamaz oldum, İbn-i Kazvînî hazretleri, elbisesinin kolu içinden elini ağrıyan yerlerime sürdü. Hemen o saat iyileşip, ayağa kalktım.” Ebû Tâhir bin Cahşuveyh şöyle anlatmıştır: “Bir defasında bir İmâm-ı Subkî diyor ki: “Fıkıh ilminde mahir, fazileti çok, gayet yolculuğa çıkacaktım. Fakat yolda bir zarar gelmesinden fasih (açık, anlaşılır) konuşan, usûl ve akâid (kelâm) korkuyordum. Duâ istemek için İbn-i Kazvînî hazretlerine ilimlerinde derin bilgisi olan ve tasavvufta yüksek bir mevkii gittim. Huzûruna girdiğimde, daha ben bir şey söylemeden bulunan büyük âlimdi. İ’tikâdda Eş’arî mezhebinde idi. “Kim yolculuğa çıkarda, düşmandan veya vahşî hayvanlardan Ceylen’de yetişen âlimlerin en üstünlerindendi. Zâhid bir korkarsa, “Liîlâfi Kureyş” sûresini okusun. Her türlü kötülükten kimse olup, dünyâ malından kendisine yetişecek kadar az korunur, emniyet içinde olur” buyurdu. Ben de bu sûreyi olanla yetinirdi. Va’z ve nasîhat edicilerin en önde okudum. O zamandan beri hiçbir zarara uğramadım.” gelenlerinden olduğu için “Şeyh-ül-vu’âz” ünvânı verilmişti. Eserlerinde ve derslerinde, hep insanlara öğretmenlik yapardı. Bağdad kâdı’l-kudâtı (Temyiz reîsi) Ebû Bekr-i Şami’nin 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 160 2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 689 3) El-A’lâm cild-4, sh. 315 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 268 nâibliğine (yardımcılığına) ta’yin edildi. İbn-i Hılligân diyor ki: “Şafiî fakîhlerinden ve vâ’izlerden olan Şeyzele, derin bir âlim, fazilet sahibi bir vâ iz, mehâreti çok olan ve sözleri ve eserleri anlaşılır bir âlimdir. Fıkıhta, usûl-i din (kelâm, akâid) ve va’z ilminde çok eser yazdı. Arabca şiirlerden çok şeyler ezberleyip topladı. Bağdad şehrinin Bâbül-ezc tarafına kadı olarak ta’yin edildi. Birçok âlimden, çok 5) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 260 hadîs-i şerîf dinleyip ezberledi. İ’tikâdda Eş’arî mezhebinde idi.” Eserlerinden ba’zıları şunlardır: AZÎZÎ BİN ABDÜLMELİK EL-CEYLÎ (Şeyzele) 1- Dîvân-ül-üns ve meydân-ül-fers fil-mev’ıze: Hadîs-i şerîf ve mev’ıze kitabıdır. 2- Levâmi’u envâr-ıl-kulûb fî cem’ı esrâr-ıl- Şafiî âlimlerinden. İsmi Azîzi bin Abdülmelik bin Mensûr el- mahbûb: Tasavvuf ilmine âit kıymetli bir eserdir. 3- El-Bürhân Ceylî’dir. Künyesi, Ebü’l-Meâlî’dir. “Şeyzele” lakabı ile meşhûr fî müşkilât-il-Kur’ân 4- Mesâri’ul-uşşâk fî şâri’-ıl-eşvâk. oldu. İran’ın Ceylen (veya Cîlân) şehrinde doğdu. Birçok âlimden hadîs ve fıkıh ilimlerini aldı. Va’z ve nasihati çok Onun rivâyet ettiği, Sahîh-i Buhârî ve Müslim’de de bildirilen olduğu için “Vâ’iz” diye anılırdı. Fazileti, zühd ve takvâsı çok bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: olan bir zât idi. Tasavvuf ile çok meşgûl oldu. Birçok eserler “Sizden biriniz, bir veya iki gün oruçla Ramazanın yazdı. 494 (m. 1101) senesi, Safer ayının onyedinci günü önüne geçmesin! Ancak bir kimse (âdet Bağdad’da vefât etti. edindiği) bir orucu tutuyorsa, bu günde oruç Hadîs ilmini; Ebû Osman es-Sâbûnî’den, Ebû Hatim tutsun!” Muhammed bin Hasen el-Kazvînî’den, Ebû Tâlib bin Gaylân’dan, Kâdı Ebû Tayyib’den, Ebû Abdullah Muhammed bin Ali es-Sûrî’den, İbrâhim bin Ömer el-Bermekî’den ve daha 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 281 başka âlimlerden aldı. Onlardan çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendisinden de; büyük fıkıh âlimi Ebü’l-Hasen bin el-Hallî, 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 259 Şühde binti İberi, Ebû Ali bin Sükkere ve daha başkaları ilim alıp hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. 3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 235 4) El-A’lâm cild-4, sh. 232 5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 663 Pekçok kitap yazdı. Babasının kitaplarından “Kitâb-ül-usûl’ü yeniden tertîb etti. “Mi’yâr-ün-nazâr”, “Sırr-un-nazar” ve “Kitâb- 6) Keşf-üz-zünûn sh. 241 ül-burhân” yazmış olduğu, eserler arasındadır. 7) Sahîhayn (Kitâb-üs-Sıyâm) 1) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 40 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1 sh. 237 BÂCÎ (Ahmed bin Süleymân) 3) Kitâb-üs-sile cild-1 sh. 73 Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi, usûl ve hılâf ilimlerinde” üstâd. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup ismi Ahmed bin Süleymân bin Halef’dir. Kâdı Ebü’l-Velîd’in oğludur. Aslen Kurtubalıdır. Doğum târihi bilinmemektedir. Bâcî ve Endülüsî nisbet edildi. 493 (m. 1100) yılında hactan dönerken Cidde’de vefât etti. BÂKILLÂNÎ İlim tahsiline, babası Kâdı Ebü’l-Velîd’den aldığı derslerle Kelâm âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Muhammed bin başlayan İbn-i Ebil-Velid Bâcî, Endülüs’teki âlimlerden ilim Tayyib bin Muhammed bin Ca’fer’dir. Künyesi Ebû Bekr, öğrenip istifâde ettikten sonra, doğuya gitti. Bağdad, Basra, lakabı Bâkıllânî el-Eş’arî’dir. 338 (m. 950) senesinde Basra’da Yemen ve Hicaz’a uğradı. Buralardaki âlimlerden ilim tahsil doğdu. Doğum târihinde ihtilâf edilmiştir. 403 (m. 1013)’de etti. İlim öğrendiği âlimler arasında, başta babası olmak üzere, Bağdad’da vefât etti. Kelâm âlimleri arasında “Kâdı” ünvanı ile Hatem bin Muhammed, Ukaylî, İbn-i Hayyân ve daha birçok meşhûr olmuştur. İlimdeki üstünlüğünden dolayı da “Lisân-ül- âlim vardı. Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerini çok iyi bir şekilde ümme” Ümmetin sözcüsü, “Şârim-ül-İslâm” İslâmın keskin öğrenip âlim oldu. Diğer ilimlerde de söz sahibi idi. Serakusta kılıcı lakâbları verilmiştir. Bâkıllânî lakabı, Bâkıl kelimesinden (İspanya’da Seragossa şehri) ve başka Endülüs şehirlerinde bakla v.s. satan ma’nâsında kullanılmıştır. ikâmet etti. Babası Kâdı Ebü’l-Velîd’in vefâtından sonra yerine geçti. Babasının talebelerinden birçoğu ondan ilim öğrendi. Bu talebeler arasında Ebû Ali Sıddîkî ve Ceyânî gibi âlimler de vardı. Bâkıllânî, ilim tahsiline doğduğu yer olan Basra’da başladı. Zamanında Basra’da bulunan meşhûr âlimlerden ilim öğrendi. Kelâm ilmini, i’tikâdda iki mezheb imamından biri olan Ebü’lHasen Eş’arî hazretlerinin meşhûr talebelerinden olan İbn-i Ebü’l-Kâsım bin Kâdı Ebü’l-Velîd, vakitlerini ilim öğrenmek, Mücâhid Tâî’den öğrendi. Ayrıca Ebû İshâk el-İsferânî’den, öğretmek ve ibâdetle geçirirdi. Yaptıklarını yalnız Allahü Ebû Bekr bin Fûrek, Ebü’l-Hasen el-Bâhilî gibi âlimlerden de teâlânın rızâsı için yapar, söylediklerinde yalnız O’nun rızâsını ders almıştır. Bâkıllâni, Basra’daki tahsilinden sonra Bağdad’a kazanmayı düşünürdü. İnsanlara sıksık nasihatlerde gitmiş, orada hadîs âlimlerinin meşhûrlarından hadîs ilmini bulunurdu. Dini; sâlih müslümanlardan, Ehli sünnet âlimlerinin öğrenmiştir. Hadîs ilminde ders alıp, hadîs-i şerîf işittiği kitaplarından öğrenmek gerektiğini söyler, “Doğru yoldan âlimler, Ebû Bekr bin Mâlik Katiî, Ebû Muhammed bin Masî ve sapan kimselerin, çok büyük âlim de olsalar, ilim öğretmeye Ebû Ahmed Hüseyn bin Ali Nişâbûrî’dir. Tahsilini tamamlayıp, ehil olamayacaklarını” bildirirdi. “İnsanlara, Allahü teâlânın kelâm ilminde çok iyi yetişdikten sonra kıymetli eserler emir ve yasaklarını öğretenlerin cihad sevâbı alacaklarını” yazmaya ve Bağdad’da Câmi-i Mensûr’da ders vermeye açıklar, “Bir kimseye çok dünyalık vermektense, bir dinî başlamıştır. Bağdad’daki ders halkası, Irak şehirlerinden ve mes’elenin öğretilmesinin daha üstün olduğunu” söylerdi: İslâm dünyâsının her tarafından gelen talebeler ile çok genişlemiş, Bâkıllânî’nin ilimdeki şöhreti yayılıp, hükümdâr ve emirler tarafından da büyük i’tibâr görmüştür. Ayrıca Râfîzilere, Mu’tezileye, Cehmiyeye, Hâricilere karşı reddiyeler mektûplarını ve hutbelerini, eski şâirlerin ve yazarak onların sapık fikirlerini çürütüp, Ehl-i sünnet i’tikâdının ediblerin meşhûr şiir ve hutbelerinden seçmeler yayılmasına çok hizmet etti. Geceleri çok ibâdet eder ve ilmî almıştır. Yazma ve basma nüshaları vardır. mes’eleler yazar, sabahleyin talebelerine yazdıklarını okutup yeniden gözden geçirirdi. 2. Temhid-ül-evâîl ve telhîs-üd-delâil Bâkıllânî, Büveyhiler zamanında Şîrâz’da Adud-düd-Devle’nin 3. Menâkıb-ül-eimme gibi eserleri vardır. huzûrunda açılan münâzaralarda Eshâb-ı Kirâm düşmanlarına ve Mu’tezileye karşı Ehl-i sünneti savunmak üzere çağırılmıştı. Bu münâzarada muhaliflere karşı o kadar te’sîrli olmuştur ki, mu’tezili olan Adud-düd-devle onu takdîr edip, sevinmiştir. Adud-düd-Devle, onu Bizans’a elçi olarak göndermiştir. Bizans hükümdârı, kendisine meşhûr bir âlimin elçi olarak geldiğini duyunca, onu makamına çağırdı. Yalnız, kendisine müslüman olmadığı için elçinin hürmet etmeyeceğini bildiğinden, bir hile düşündü. Gelen elçinin huzûruna girerken, kendi teb’asının yaptığı gibi yerlere kadar eğilerek girmesini istiyordu. Bunun için, ancak eğilerek geçilebilecek üstü kapalı bir yer yaptırdı. Bâkıllânî’nin bu dehliz gibi yoldan makâmına getirilmesini emretti. Bâkıllânî’ye, hükümdâr seni huzûruna çağırıyor diyerek, hazırlanan yerden geçirmek istediler. Bâkıllânî bu yeri görünce, öne eğilerek girmedi. Ters dönüp, eğildi ve Bizans hükümdarının odasına arka arka yürüyüp girdi. Girince doğrulup, yönünü hükümdâra döndü. Bu hareketi gören Bizans hükümdârı çok şaşırıp, heybeti ve vekarı karşısında ezildi. Bâkıllânî hazretleri birgün, Bizans hükümdârının sarayında, İmparator meclisinde papazlarla münâzaraya oturmuştu. Papazlar Hazreti Aişe ile ilgili olan ilk hâdisesini konuşmaya başlayınca, Bâkıllânî, Hazreti Meryem’i ve Hazreti Ebû Bekr Harezmî şöyle demiştir. “Bağdad’da kitap yazan her zât, Bâkıllânî’nin eserlerinden nakiller yapmıştır. Çünkü o herkesin kabûl ettiği, pekçok ilimde büyük bir âlim idi. Ali bin Muhammed Harbî de şöyle demiştir: “Kâdı Ebû Bekr Bâkıllânî, yazdığı eserlerini kısaltmak istedi. Fakat ilminin ve ezberlediği mes’elelerin çokluğu sebebiyle bunu yapması mümkün olmadı. Muhaliflerine karşı bir eser yazmak isteyen her âlim, bunu yazarken muhaliflerinin eserini okumuştur. Bâkıllânî ise, muhaliflerine reddiye yazarken, onların eserlerini gözden geçirmeğe ihtiyâç duymazdı. Çünkü muhaliflerinin fikirlerini gayet iyi biliyordu.” Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah Beydâvî şöyle anlatmıştır: “Bir rü’yâ görmüştüm. Rüyamda ders verdiğim mescidime girdim. Mihrâbda bir zât oturuyor, bir başka zât da ondan ders alıyordu. Ona karşı Kur’ân-ı kerîm okuyordu, öylesine güzel okuyordu ki, bu okuyan ve okutan kimdir acaba dedim. Bana denildi ki; mihrâbda oturan, Resûlullahdır ( aleyhisselâm ). Huzûrunda okuyan da Bâkıllânî’dir. Resûlullah ona dinimizi öğretiyor...” Âişe’yi kasd ederek, “Biri kocasız çocuklu, bir kocalı çocuksuz Bâkıllânî vefât edince, cenâze namazını oğlu iki mübârek kadının temiz oldukları vahiy ile bildirilmiştir” Hasen kıldırdı. Derb-ül-mecûs denilen yerde diyerek karşılık vermiş ve papazları susturmuştur. defnedildi. Daha sonra kabri buradan Bâb-ı Harb Bâkıllânî, İmâm-ı Eş’arî hazretlerinin talebeleri zincirinden olup, İmâm-ı Eş’arî hazretlerinin bildirdiği i’tikâd bilgilerini yaymış, genişçe izah etmiş ve bu husûsta kitaplar yazmıştır. Bu bakımdan, kelâm ilminde önemli bir yeri vardır. Eserleri: 1. İ’câz-ül-Kur’ân: Bu eserinde Kur’ân-ı kerîmin büyük bir mu’cize olduğu ve icazı üzerinde durmuştur. Bu eserinde Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hulefa-i râşidînin beliğ ve ifâde tarzı yüksek olan kabristanına nakledildi. Ubeydullah bin Ahmed bin Ali Mukrî şöyle anlatmıştır: “Ebû Ali bin Şâzân ve Ebû Kâsım Ubeydullah bin Ahmed bin Ahmed bin Osman Sayrafi ile birlikte, Ebû Bekr Bâkıllânî’nin kabrini ziyârete gitmiştik. Vefât edeli bir ay kadar olmuştu. Kabrine vardığımızda orada bir Kur’ân-ı kerîm gördüm. Kur’ân-ı kerîmi elime alıp, yâ Rabbî! Ebû Bekr Bâkıllânî’nin hâli bu kabirde nasıldır? Şu Kur’ân-ı kerîmde bana beyân buyur, diye duâ ettim. Sonra Kur’ân-ı kerîmi açtım. Hûd sûresi 28. âyet-i kerîmesi çıktı. olarak da okuyarak veya başkalarının yanına Bu âyet-i kerîmede, Nûh aleyhisselâmın, kavmine gidip gelerek birşey öğrenmemişti. Bununla şöyle dediği bildirilmektedir Meâlen “Ey kavmim! birlikte Öyle bir kitap getirdi ki, birçok önemli Söyleyin bakayım fikriniz nedir? Eğer ben mes’elelerden, Âdem’in (aleyhisselâm) Rabbimden verilen açık bir yaratılışından, Peygamber olarak gönderilişine burhan(mu’cize) üzerinde isem (Bu benim kadar olan zamandan, Cennetten çıkışından, Peygamber olduğumu doğruluyorsa), bir de Allah tövbe etmesinden, onun ve oğullarının bana kendi katından bir Peygamberlik vermiş de, durumlarından, Nûh’dan (aleyhisselâm), onunla size, onu görecek göz vermemişse, istemediğiniz kavmi arasında cereyan eden hâdiselerden ve halde onu size zorla mı kabûl ettireceğiz.” Kur’ân-ı kerîmde ismi geçen Peygamberlerden (aleyhimüsselâm), Fir’avn’ın ve daha Ebû Bekr Bâkıllânî’nin yazmış olduğu, İ’câz-ül-Kur’ân isimli başkalarının durumlarından ve akıbetlerinden eserinden ba’zı bölümler: bahsetti. Resûlullah efendimiz, birisinden Kur’ân-ı kerîmin mu’cize olması: Âlimler (r.aleyhim) buyurdular ki Kur’ân-ı kerîmin mu’cize olması üç bakımdandır. Birincisi; Kur’ân-ı kerîm gaybdan haber vermektedir. Bu ise insanların gücünün hâricinde bir şeydir. Kur’ân-ı kerîmde Allahü teâlâ, onun dînini bütün dinlere gâlib kılacağını va’d buyurdu. Âyet-i kerîmede meâlen: “O Allahü teâlâ ki, gerçi müşrikler hoş görmeselerde, İslâmiyeti, bütün dinlere gâlib kılmak için, Resûlünü sırf hidayet olan Kur’ân-ı kerîm ve hak din ile gönderdi” (Tevbe-33). Allahü teâlâ bu va’dini yerine getirdi. Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) ordusunu gazâya gönderirken öğrenerek, kitaplardan okuyarak veya bunları bilen birisinin yanında kalarak öğrenmemiştir. Bunları, sâdece vahy yoluyla, Allahü teâlânın bildirmesiyle biliyordu. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen: “Sen bundan önce (Kur’ân-ı kerîmin inmesinden önce, inen kitaplardan) hiçbir kitap okur değildin ve elinle de onu yazmazdın. (Eğer okur yazar olmuş olsaydın) O vakit müşrikler; (Kur’ân-ı kerîmi başkasından okuyup yazdın ve öğrendin diye) elbette şüphelenirlerdi” (Ankebût-48) “Böylece âyetlerimizi açıklıyoruz ki, suçluların yolu belli olsun” (Enâm-55) buyurdu. onlara, Allahü teâlânın kendi dinini mutlaka gâlib Kur’ân-ı kerîmin mu’cize oluşunun üçüncü yönü: Kur’ân-ı ve üstün kılacağını, bu sebeble muharebede kerîmin benzerini yapmanın, belagatına ve fesahatine mutlaka zaferi elde edeceklerinden emîn erişmenin, beşerin gücünün üstünde olduğudur. Kur’ân-ı olmalarını söylemişti. Hazreti Ömer de halifeliği kerîmin nazmı (kelimelerin dizisi) Allahü teâlâ tarafındandır. zamanında böyle yapardı. Hattâ onun ta’yin etmiş (Arabî kelimeler, Allahü teâlâ tarafından dizilmiş olarak, olduğu Sa’d bin Ebî Vakkâs ve diğer ordu âyetler hâlinde geldi.) Kur’ân-ı kerîmin kendisine has bir nazmı komutanları da bu husûsa dikkat eder, askerlere vardır. bunu anlatırlar, onları muharebeye teşvik eder ve Allahü teâlânın izni ile muvaffak olurlardı. Ömer’in Resûlullahın ( aleyhisselâm ) zamanındaki ( radıyallahü anh ) halifeliğinin sonuna kadar, insanlar, Kur’ân-ı kerîmin bir benzerini Belh ve Hindistan’a kadar olan yerler fethedildi. getirmekten âciz kaldılar. Fakat o asırdan sonra gelenler, belki bundan âciz kalmıyabilir denir ise, Kur’ân-ı kerîmin mu’cize oluşunun ikinci yönü; buna şöyle cevap verilir: Resûlullah’tan ( Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) ümmî idi. aleyhisselâm ) sonra gelenlerin fesahati, Okuyup-yazma durumu yoktu. Geçmiş Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) ümmetlerin, kitâplarından bir şey bilmediği gibi, zamanındaki insanların fesahatini aşamamıştı. (O onlara âit haberleri, onların hayatları ile alakalı asırda insanlar, fesâhatta açık ve düzgün Ben seni, bir olan, eşi, ortağı bulunmayan Allaha, konuşmada o kadar ileri bir seviyeye ulaşmışlardı O’na ibâdet ve tâatta devamlı olmaya, bana tâbi ki, birbirlerine bile şiirle cevap verirlerdi.) Hattâ, olmağa ve Allahü teâlâdan getirip bildirmiş sonra gelenlerin fesahat ve belagat husûsunda olduğum şeylere îmân etmeğe da’vet ediyorum. en yüksek dereceleri, ne Resûlullah efendimiz zamanında yaşıyan insanların derecelerine Çünkü ben, Allahın yaklaşabilir, ne de onlara eşit olabilir, Bu husûsta Resûlüyüm (Peygamberiyim). Seni ve askerlerini, onları aşmaları mümkün değildir. (Edebiyat târihi Allahü teâlâya ibâdet ve tâata da’vet ediyorum. buna en güzel vesîkadır:) işte bütün bunlardan dolayı Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle buyuruyor: “(Ey Resûlüm, De ki! Yemîn ederim. Bu Kur’ân’ın benzerini meydana getirmek için, insanlar ve cinler bir araya gelseler, birbirine Ben sana gereken tebligatı yapmış, dünyâ ve âhıret saadetini te’min edecek nasihati vermiş bulunuyorum. Nasihatimi kabûl ediniz. Allahü teâlânın selâmı, O’nun yolunda gidenlere olsun.” destek olsalar da yine benzerini getiremezler” (İsrâ-88). Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Kisrâ’ya gönderdiği mektûp: Mu’cizeler, peygamberlerin peygamberlikleri için delîldir. Böyle bir delîl olmasaydı, peygamberliği sahih olan peygamberin “Bismillâhîrrahmânirrahîm, gerçekten peygamber olmayıp da, sâdece peygamberlik iddiasında bulunan yalancı kimselerden farkı kalmazdı. Allahın Resûlü Muhammed’den, Farsların büyüğü Peygamber olan zât, zamanındaki insanlara, bu benim Kisrâ’ya. Doğru yolda gidenlere, Allahü teâlâ ve peygamberliğimin delîli der ve insanlar da ondan âciz kalırsa, Resûlüne imân edenlere, Allahtan başka hiçbir bumu’cize, peygamberin söylediklerinin doğruluğuna delil olur. ilâh ve ma’bûd (ibâdet edilen) olmadığına, O’nun Eğer insanlar da onun bir benzerini yapmaktan âciz olmazlar eşi ve ortağı bulunmadığına, Muhammed’in ise, o ileri sürdüğü delîl, onun peygamberliğine ve sözünün O’nun kulu ve Resûlü olduğuna şehâdet doğruluğuna delîl olmaz. edenlere selâm olsun. Seni, Allahü teâlâya îmâna da’vet ediyorum. Çünkü ben, kalbleri diri, akılları Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Habeş Meliki başlarında olanları uyarmak, kâfirler hakkında da, Necaşi’ye gönderdiği o azap sözünün gercekleşmesi için, Allahü mektûp: “Bismillâhirrahmânirrahim; Allahın teâlânın bütün insanlara göndermiş olduğu Resûlü Muhammed’den, Habeş kralı Necaşi’ye peygamberiyim. selâmette olmanı dilerim. Sana olan ni’metinden dolayı Allahü teâlâya hamd-ü sena ederim. Ki Öyleyse, müslüman ol, kurtul, Da’vetimden O’ndan başka ilâh yoktur, Melik, Kuddûs, Selâm, yüz çevirir, kaçınırsan, bütün mecûsilerin Mü’min (emn ve emân veren), Müheymin olan günâhı senin boynuna olsun.” O’dur. Talha bin Ubeydullah’ın ( radıyallahü anh ) Şehâdet ederim ki, Îsâ bin Meryem, Allahü bildirdiği, Resûlullah efendimizin hutbelerinden teâlânın (yarattığı) rûhu ve (söylediği) kelimesidir birisi kısaca şöyledir. “Ey insanlar! ölmeden önce . (Allahü teâlâ) onu, çok temiz, iffetli ve kendisini Allahü teâlâya tövbe ediniz. Meşgûliyet gelmeden Allahü teâlâya adamış olan Meryem’in rahmine önce, sâlih ameller yapmaya koşunuz. Allahü bıraktı da, Meryem Îsâ’ya hamile kaldı. Nitekim, teâlâyı çok zikretmek, gizli ve açıktan çok sadaka Allahü teâlâ, Âdem’i de kudretiyle ve üflemesiyle vermek sûretiyle Allahü teâlânın rızâsına topraktan yaratmıştı. kavuşmaya çalışınız ki, bu sebeble Allahü teâlâ sizi rızıklandırır, size ecir ve sevâb verir, size Ömer bin Abdülazîz ( radıyallahü anh ), bir hutbesinde yardım eder.” buyurdu ki: “Ey insanlar! Sizler öleceksiniz. Sonra diriltileceksiniz. Sonra yaptıklarınızdan hesaba çekileceksiniz. Ebû Saîd-i Hudrî’nin ( radıyallahü anh ) bildirmiş Ey insanlar! Kime bir dağın başında veya dibinde bir rızık olduğu hutbede Resûlullah efendimiz ( takdîr edilmişse, mutlaka o rızık ona gelir, öyleyse, iyiyi aleyhisselâm ) şöyle buyurmaktadır “Dikkat isteyiniz.” ediniz! Dünya tatlı bir yeşilliktir. Dikkat ediniz! Allahü teâlâ sizi dünyâda halifesi kılmıştır. Ve sizin nasıl işler yapmakta olduğunuza bakmaktadır, öyleyse, dünyâdan sakınınız. 1) El-A’lâm cild-6, sh. 176 Kadınlardan çekininiz. Dikkat ediniz! Bir kimsenin, insanlardan korkması, hakkı bildiği zaman onun hakkı söylemesine mâni olmasın.” Resûlullah ( aleyhisselâm ) etrâfta güneşin kırmızılığı kalmayıncaya kadar 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh. 269 3) Tarihi Bağdâd cild-5, sh. 379 4) Tebyin-i kizb-ül-müfteri sh. 217 konuşmalarına devam ettikten sonra, “Dünyânızdan, şu gününüzden kalan 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 169 azıcık zaman kadar bir müddet kaldı” buyurdular. 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 109 Hazreti Ali bir hutbesinde şöyle buyurdu: “Dünyâ, sırtını döndü. Ayrılığı bildirdi. Âhırete yöneldi. Dikkat ediniz! Cenneti istiyenler, Cehennemden kaçanlar kadar uyuyan görmedim. Dikkat ediniz. Sizin hakkınızda en korktuğum şey; hevânıza (nefsin arzu ve isteklerine) uymak ve uzun emeldir.” BEYHEKÎ (Ahmed bin Hüseyn) Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Sözlerin Meşhûr hadîs âlimi ve Şâfiî fukahâsından. Zamanının en en doğrusu; Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîm, yapışılacak meşhûr ve en büyük âlimi. İsmi, Ahmed bin Hüseyn bin Ali bin şeylerin en iyisi; takvâ, sünnetlerin en üstünü; Resûlullahın ( Mûsâ el-Hüsrevcirdî el-Beyhekî, künyesi Ebû Bekr’dir. aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesi, işlerin en hayırlısı; orta Beyhekî diye meşhûr olmuştur. Nişâbûr’un Beyhek olanları, en kötüsü; sonra ortaya çıkarılan bid’atlerdir. (Dinde kasabasının Hüsrevcird köyünde 384 (m. 994) yılının Şa’bân olmayıp da sonradan ibâdet olarak ortaya çıkarılan şeylerdir). ayında doğmuştur. Az fakat kâfi olan, çok fakat, Allahü teâlâyı ve âhıreti unutturan şeylerden daha hayırlıdır. En iyi zenginlik, rûh zenginliğidir. Kalbe atılan şeylerin en hayırlısı, yakindir, içki, günahların anasıdır. Gençlik, delîlikten bir şu’bedir. Yalancı dil, çok hatâlara ve yanlışlıklara sebeb olur. Mü’minin sövmesi fısktır. Başkasını affeden kimse de affedilir, iyiler arasında yazılır. Se’âdet sahibi kimse, başkasına nasîhatta bulunan kimsedir. İşler, verdikleri neticelere göre kıymet kazanır, işin özü ve hulâsası, neticesidir. En şerefli ölüm, şehidliktir. Belâ ve musibetin ne olduğunu, kimden geldiğini bilen kimse, sabreder. Bunu bilmiyen ise iyi görmez.” Beyhek’te yetişti. Daha sonra ilmini arttırmak için Bağdad’a gitti, orada tahsiline devam etti. Sonra Kûfe, Mekke-i mükerreme ve pekçok ilim merkezlerini dolaştı. Meşhûr âlimlerden ilim öğrenip büyük âlim oldu. Kendisine ilmin minaresi denildi. Pekçok âlim yetiştirdi. Kelâm ilminde de, Ehli sünnet i’tikâdına büyük hizmetler yaptı. Çeşitli ilimlerde bilhassa hadîs, fıkıh ve kelâm ilmine âit binden ziyâde kitap te’lîf etti. Şafiî fıkhı öğretmesi için Nişâbûr’a çağırıldı. Her ne kadar memleketine dönmek istediyse de, 10 Cemâziyel-evvel 458 (m. 9 Nisan 1066)’da vefât etti. Mübârek naşı, yakın olan memleketine götürüldü. İlk defa, 15 yaşında iken ilme başladı. Irak, Cibâl, Hicaz ve Beyhekî ( radıyallahü anh ) şüphelilerden tam kaçınarak, benzeri ülkelerin Nüvkân, Esferâyîn, Tûs, Mihrecân, takvâ üzere yaşadı. Otuz yıl devam üzere oruç tuttu. Ebû Esedâbâd, Hemedân, Dâmegân, Esbehân, Rey, Tâberân, Hasen Abdülgafûr Nişâbûr târihinin zeylinde: Ebû Bekr Nişâbûr, Ruvzebâr, Bağdad, Kûfe, Mekke gibi şehirlere gitti. Beyhekî, fakîh, hadîs hafızı ve usûl (Usûl-i hadîs ve fıkh) âlimidir: Hâfızasının kuvveti ve şüphelilerden kaçınmakta Beyhekî ( radıyallahü anh ), zekâsının keskinliği, hafızasının zamanının bir tanesi idi. Haramlardan sakınmak ve öğrendiği kuvveti, öğrendiği şeyler üzerindeki arzusu ve ilim şeyleri muhafaza etmekte asrının tekiydi. Hâkim’in ( öğrenmekteki ihlâsı ile hocalarının büyük dikkat ve radıyallahü anh ) talebelerinin en büyüğü olup, ondan sonra teveccühlerini üzerinde toplamıştı. Horasan’da, Ebü’l-Hasen pekçok âlimden de ilim alarak, öğrendiği ilimlerin üzerine. İlim Muhammed bin Hüseyn (hocalarının en âlimi) Hâkim Ebû kattı. Daha genç yaşta hadîs-i şerîf yazmaya ve ezberlemeye Abdullah (Beyhekî, onun talebelerinin en büyüğüdür), Ebû başlamıştı. Sonra fıkıhta da büyük âlim oldu. Aza kanâat, Tâhir ez-Ziyâdî, Ebû Bekr bin Fûrek, Ebû Ali Rodbârî, eden, haramlardan’ sakınan bir zâttı” buyuruyor. İmâm-ül- Abdullah bin Yûsuf bin Bânûye, Ebû Abdurrahmân es- Haremeyn Ebü’l-Meâlîi ise; “Hiç bir Şafiî âlimi yoktur ki, ona Sülemî’den; Bağdad’da Hilâl bin Muhammed el-Haffâr, Ebû İmâm-ı Şafiî’nin (bir yardımı olmasın. Fakat Ebû Bekr Hüseyn bin Bişrân, İbn-i Ya’kûb el-Iyâdî’den; Mekke’de Hasen Beyhekî’nin ayrı bir husûsiyeti vardır. O, İmâm-ı Şafiî’ye bin Ahmed bin Ferrâs ve pekçok âlimden; Kûfe’de Cemâh İbni mezhebinin yayılması husûsunda, yazmış olduğu kitaplarıyla Nezir ve daha pekçok âlimden ilim öğrendi. Hadîs-i şerîf yardımcı olmuştur” demiştir. aldığı, hadîs öğrendiği hocaları yüzden çoktur. O, Şafiî fıkhını ise, Ebü’l-Feth Nasır bin Muhammed el-Umerîden öğrendi. İmâmı Beyhekî, Allahü teâlânın, kendisine ilim verdiği her Fakat hadîs ilmine daha düşkün idi. O, İmâmı Neseî’nin kimse üzerine, te’lîfin (kitap yazmanın) farz olduğuna inanmış, Sünen, Tirmizî’nin Câmi ve İbn-i Mâce’nin Sünen’inden hadîs daha 22 yaşında iken kuvvetli bir azîmle bu işe yönelmiştir. almadı. Fakat Hâkim’in rivâyetlerinin ekserisini alırdı. Onun Hakkında kitap yazdığı konuları derinliğine, ince ve itinalı bir rivâyetleri, âli isnâd idi. (Peygamber efendimizden, kendisine şekilde ele aldığı için, büyük âlimler onun eserlerini çok kadar olan râvilerin sayısının az olması, en kısa yoldan beğenmişler, eserlerine takrizler (medhiyeler) yazmışlar, hadîsin rivâyet edilmesidir.) Niyetinin güzelliği ve ihlâsı aklını, zekâsını ve ilmi üstünlüğünü ifâde etmişlerdir. O, seçtiği sebebiyle herkes onun huzûruna gelir, hıfzına ve anlayışının konularda, evvelâ istihâre yapar, sonra Cenâb-ı Hakdan kuvvetine hayran kalırdı. yardım ister, Allahü teâlâ da ona yardımını ve tevfîkini lütfederdi. Şeyhülislâm Ebû İsmâil el-Ensârî (icâzet alarak), Zâhir bin Tâhir, Ebû Abdullah el-Ferâvî, Abdülcebbâr bin Muhammed, Eserleri çok ve çeşitli konulara dâirdir. Ba’zısı çok uzun, Ebû Hasen Abdullah bin Muhammed bin Ahmed, oğlu İsmâil ba’zısı kısa, ba’zısı da bu ikisi arasındadır. Bu durum, bin Ahmed ve pekçok âlim de Beyhekî’den ( radıyallahü anh ) eserlerin mevzûlarına göre değişmektedir. ilim ve hadîs-i şerîf öğrenmişlerdir. Sünneti seniyye üzerindeki fevkalâde kıymetli çalışmalarından Beyhekî ( radıyallahü anh ) kanaatkar, azla yetinir veher dolayı, kendisine ba’zı müellifler “Munazzım-üs-Sünne: hâlinde selef-i sâlihînin, Eshâb-ı Kirâmın ve Tabiînin yolunu Sünnetin tanzimcisi” lakabını vermişlerdir. ta’kib ederdi. Birkimse onu gördüğü zaman, asâlet ve takvâsahibi bir zât olduğunu anlardı. Onunyanına gelip oturan O, devamlı okur, araştırır, tasnif eder, eserlerini öğrencilerine ayrılmak istemez, ayrıldığı zaman da hemen onun yanına okuturdu. Kendisini meşgûl edecek bir ticarethânesi, vaktini dönmek isterdi. Çünkü onun hareketi, hâlve davranışları öldürecek, a’sâbını bozacak, zihin ve fikir açıklığını giderecek yerinde, konuşmasıgüzeldi. Kendisiyle beraber bulunulacakbir bir vazîfesi olmadığından, devamlı ilimle meşgûl olurdu. zât idi. Fakirliğe sabreder, hâlinden herhangi bir şikâyette bulunmazdı. Sâhib olduğu hâlis ilim, kendisini aşk ve şevk ile sünneti seniyyenin neşrine, dinin tebliğine yöneltiyordu. Yazdığı her harfi, ağzından çıkan her sözü Allahü teâlânın yazmaiki nüsha mevcûttur. Bu eserin birinci cildi 1389 (m. murâkabe ettiğini düşünerek, çok dikkat ederdi. Az yer, az 1970) senesinde Kâhire’de, 1405 (m. 1985) târihinde de içer, devamlı oruç tutardı. Hattâ 44 yaşından sonra, vefâtına Beyrut’ta basılmıştır. Beyrut baskısında, bu baskının, on adet kadar 30 sene devamlı oruç tutmuştur. Bütün çalışmalarında el yazma nüsha karşılaştırılarak yapıldığı belirtilmektedir. niyetinin temizliği, ilminin genişliği, hıfzının kuvveti göze çarpardı. 5. Menâkıb-üş-Şâfiî: Bir cilddir. Tahkîkli iki cild hâlinde Mısır’da basılmıştır, İmâm-ı Şafiî’nin hayatı hakkında Yüzden fazla âlimden ders okumuş, bunlardan bir kısmı, yazılmışmüracaat eserlerinin en büyüğüdür. kendisine özel i’tinâ ve ihtimâm göstermişlerdir. 6. Ma’rifet-üs-Sünen vel-âsâr: Kettânî ( radıyallahü anh ), “Bu Yukarıda bildirildiği gibi, binden ziyâde eser telif eden İmâmı ma’rifet-üş-Şafiî demek olup, İmâm-ı Şafiî’yi tanıtan bir Beyhekî’nin yazdığı kitaplardan ba’zıları şunlardır: kitaptır.” Zehebî, bu kitabı es-Sünen vel-âsâr diye zikretmektedir. Dört cilddir. Mısır’da İmâm Beyhekî’nin oğlu 1. Es-Sünen-ül-kübrâ (Kitâb-üs-Sünen-il-kebîr): Hadîs Ebû Ali İsmâil, babasının haber verdiği şu vak’ayı anlattı: “Bu kitabıdır. Eshâb-ı Kirâm (aleyhimürrıdvân) ve Tabiînin isimleri, kitabı bitirdiğim zaman talebelerimden Muhammed bin Ahmed senet ve râvileri içerisine alan bir fihristle beraber Hindistan’da gördüğü şu rü’yâyıanlattı: “Rü’yâmda İmâm-ı Şafiî’yi ( basılmıştır. İbn-i Salâh, “Beyheki’nin es-Sünen-ül-Kübrâ radıyallahü anh ) gördüm. Elinde bu kitabın bir nüshası vardı. kitabından daha fazla delîl olan kitap yoktur. Sanki o, İslâm Bana buyurdu ki; “Fakîh Ahmed’in (Beyhekî) bu kitabını yedi memleketlerinde bilinip de kitabına almadığı bir hadîs defa okudum.” Bu rü’yâyı böylece aynı gün birçok kimseler bırakmamıştır.” Kettânî (Muhammed bin Ca’fer) “Beyhekî, görmüşler ve anlatmışlardır. Ba’zıları ise İmâm-ı Şafiî’nin sünen kitaplarını Müzenî’nin muhtasar kitabının tertîbine göre “Yedi defa yazdım” diye buyurduğunu rivâyet etmişlerdir.” yazmıştır. İslâm âleminde onun bir misli daha yazılmamış olup, ahkâm (hüküm) hadîslerinin ekserisini içerisine almıştır” 7. El-kırâatü half el-İmâm: İmâma uyan kimsenin namazda buyurdular. Bu kitap on cild olup, Beyrut’ta da ofset yoluyla Kur’ân-ı kerîm kırâatinin nasıl olacağını, Şafiî mezhebine göre basılmıştır. Çok kıymetlidir. anlatmaktadır. 2. Es-Sünen-üs-sugrâ: İki cilddir. El yazması mevcûd olup 8. Şu’ab-ül-imân: İki cilddir, pek kıymetlidir. Hindistan’da basılmamıştır. Bu eseri, es-Sünen-ül-kübrâ’nın muhtasarıdır. basılmıştır. Bunun bir hülâsası, Muhtasara Şu’ab-il-Îmân adıyle Kâhire’de basılmıştır. 3. El-Esmâ’ ves-sıfât: Kur’ân-ı kerîm vehadîs-i şerîflerde Allahü teâlânın sıfatlarının (sıfat-ı zâtıyye, sıfat-ı sübûtiyye ve 9. Et-Tergîb vet-terhîb: Bir cilddir. Elyazması olup, fi’ilî sıfatlar) varlığı ile ilgili delîlleri toplamıştır. Ehl-i sünnet basılmamışrır. âlimlerinin, Allahü teâlânın sıfatlarını anlattıkları kitapların en kıymetlilerindendir. Muhammed Zâhid Kevserî’nin önsözüyle 10. Kitâb-üz-zühd-il-kebîr: Basılmamışdır. Tek cild olup, el basılmıştır. Sübkî, “Bu kitabın bir benzerini bilmiyorum” yazması vardır. demiştir. 4. Delâil-ün-nübüvve: Üç cilddir. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) nübüvvetiyle ilgili delîlleri ve haberleri toplamıştır. Ondan başka bir zât tarafından böylesi toplanmamıştır. Bu husûsta tek bir kitap olup çok kıymetlidir. İbn-i Kesir el-Bidâye ven-Nihâye’sinde, Süyûtî el-Hasâis-ülkübrâ’sında ve bu husûsta kitap yazan bütün âlimler ondan nakiller yapmışlardır. Haleb’de Vakıf kütüphânesinde el 11. El-Ba’sü ven-nüşûr: Tek cilt olup, basılmamıştır. 12. El-Hılâfiyât: İki cilddir. Basılmamıştır. 13. Fedâil-üs-Sahâbe, 14. El-medhâl iles-Sünnen-il-kübrâ, 15. El-Mebsût 16. El-âdâb 17. Nüsûs-üş-Şâfiî, 18. El-Erbe’ûn-elkübrâ, 19. El-Erbe’ûn-es-sugrâ, 20. Cüz’ün fir-rü’yeti, 21. Menâkıb-ı Ahmed bin Hanbel ( radıyallahü anh ) 22. El-İ’tikâd alâ Mezheb-is-Selefi Ehl-is-Sünneti vel-cemâ’a: İsminden de anlaşıldığı gibi bu kitapta Ehli sünnet i’tikâdında olan Selef-i anh ), Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) şu hadîs-i sâlihînin akidesinden bahsedilmektedir. Mısır’da basılmıştır. şerîfi rivâyet etti: Peygamberimiz ( aleyhisselâm 23. Ahkâm-ül-Kur’ân (Bunu İmâm-ı Şafiî’nin sözlerinden ) “İnsanlarla, Allahtan başka ilâh olmadığına toplamıştır) 24. Hayât-ül-enbiyâ fî Kubûrihim, 25. İsbâtu azflb- şehâdet edip, bana ve getirdiğime (İslâmiyete) il-kabr, 26. El-Kader, 27. Fedâil-ül-evkât, 28. El-İsrâ 29. El- îmân edinceye kadar, harbetmekle emrolundum. imân 30. Kitâb-üd-de’avât-il-kebir, 31. Kitâb-üd-de’avât-is- Bunu yaptıkları (îmân ettikleri) zaman, mallarını sagîr, 32. Risale fî hadîs-il-cuybârî, 33. El-Câmi’ fil-Hâtem, 34. ve canlarını benden kurtarırlar. Ancak İslâmın Yenâbî-ül-usûl 35. Risale Ebi Muhammed el-Cüveynî, 36. hakkı müstesna (ya’nî bir müslüman bir günâh Câmi’u Ebvâbi kırâet-il-Kur’ân, 37. Kitâb-ül-intikâd alâ Ebî işlemişse, ona İslâmiyetin takdîr buyurduğu ceza Abdillah eş-Şâfiî, 38. Kitâbu Eyyâmi Ebi Bekr es-Sıddîk. uygulanır). Onun hesabı da Allaha kalmıştır.” Tâceddîn Es-Sübkî, Tabakât-üş-Şâfiiyye’sinde, ez-Zehebî, buyuruyor. Tezkiret-ül-huffâz’ında ve Siyeru a’lâm-in-nübelâ’sında ve diğer âlimler Beyhekî’nin eserlerini çok medhetmektedirler. Ebû Bekr Muhammed bin Abdülazîz el-Mervezî buyurdu ki: “Rü’yâmda bir nûrun semâya doğru yükselttiği, tabut gibi bir şey gördüm. “Bu nedir?” diye sorduğumda “Beyhekî’nin yazdıklarıdır” buyuruldu.” “Biz Allahü teâlânın Resûlüne indirdiği Kur’ân-ı kerîme îmân ediyoruz. O’nun hayatında, Kur’ân-ı kerîm, bir araya toplanıp mushaf hâlinde yazılmadı. Ümmeti arasında ne bir noksanlık, ne de ziyâdelik olmaksızın hıfz edilerek, aynen Peygamberimizin bildirdiği şekilde kalmıştır. Bu, Allahü teâlânın va’didir ki, Hicr sûresinin Beyhekî ( radıyallahü anh ), el-i’tikâd vel-hidâye ilâ sebîl-ir- dokuzuncu âyetinde meâlen “O Kur’ân-ı kerîmi reşâd kitabının mukaddimesinde buyuruyor ki: biz indirdik, onu muhafaza edecek olan da “İstediğini, istediği zaman, istediği gibi yaratan Allahü teâlâya hamd ederim. O Allah ki (Celle Celaluhu), kendisine da’vet etmeleri, kendisini tanıtıp, kendi itâatına çağırmaları için mahlûklardan dilediğini (peygamber olarak) seçti. Dilediği âyetler ve ortaya koyduğu apaçık delîllerle da’vetine uymaya ve günah diye bildirdiği şeylerden sakınmağa yol gösterdi. Kendisine itaat edenlere, Cennette hazırladığı ni’metleri va’detti. Kendisine isyan edenleri de biziz” ve Fussilet sûresinin 42. âyetinde meâlen, “Bâtıl, Kur’ân-ı kerîme ne önünden, ne arkasından(hiçbir cihetten) ona yol bulamaz. Çünkü, o, emrinde Hakim (hikmet sahibi), fiilinde Mahmûd olan Allahü teâlâ tarafından indirilmiştir” buyuruyor. Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ), “Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmi, şeytanın bâtıl bir yolla ziyâdelik yapmasından ve hak olan kelâmından da bir noksanlık yapmasından muhafaza etmiştir” buyurmuştur.” Cehennemde hazırladığı azaplarla tehdit etti. Yine bu kitabında esmâ-i hüsnâyı (Allahü teâlânın isimlerini; O’nun hükmünü değiştirecek yoktur.” Bu gayet veciz bir şekilde anlatmaktadır. kitabında imânın ne olduğunu anlatırken buyuruyor ki, Peygamberimiz. ( aleyhisselâm ) “Îmân; senin Allahü teâlâya, meleklerine, kitablarına, peygamberlerine, ölüme ve öldükten sonra dirilmeğe, hesaba, Cennet ve Cehenneme ve kadere, hepsine birden îmân etmen, Bu bâbda buyuruyor ki: ALLAH (Celle Celaluhu); Ulûhiyyet (ilâhlık) ancak O’na mahsûs, rubûbiyyet (rablık) da ancak O’nun sıfatıdır. Yaratmak ancak O’nun zâtına mahsûstur. inanmandır” buyuruyor. Yahyâ bin Muhammed bin Abdullah, Muhammed bin İbrâhim bin Sa’îd, Umeyye bin Bustân, Muhammed bin İbrâhim bin Sa’îd bildiriyorlar ki; Ebû Hüreyre ( radıyallahü ER-RAHMÂN: Dünyâda bütün mahlûkların istediklerini ihsân edicidir. ER-RAHÎM: Âhırette yalnız mü’minlere rahmet ve ES-SEMİ’: Hiçbirşeye muhtaç olmadan, gizli ve yardım edip, kimsenin düşünemiyeceği ni’metler açık herşeyi işiticidir. ikram edecektir. EL-KÂBID: Mahlûkların ecelleri geldiği zaman EL-MELİK: O tam meliktir, hükümdârdır. Bütün rûhlarını kabz edicidir. mülkün tam sahibidir. Bu, yalnız Allahü teâlânın zâtına mahsûstur ki, Melik Ve mâlik olmanın asıl EL-HALÎM: Cezâyı hak edenlerin cezasını te’hir edicidir. Sonra dilediğini affedicidir. ma’nâsı dilediğini yaratmaya kadir olmaktır. EŞ-ŞEKÛR: Amele karşılık büyük sevâblar, güzel EL-KUDDÛS: Ayıb ve noksan sıfatlardan, evlât ecirler vericidir. Kulluk edenleri övücüdür. sahibi olmaktan münezzehtir (uzaktır) ki, bu O’nun zâtına mahsûstur. Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor ki: Hazreti Ebû Bekr-i ES-SELÂM: Allahü teâlâ her türlü ayıb ve Sıddîk, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) vefâtından sonra âfetlerden uzaktır. îrâd buyurduğu hutbesinde: “Allahü teâlâ Peygamberini, dîni EL-MÜ’MİN: Kendi vahdâniyyetine şâhid yahut mü’min kullarına İmânı karşılıksız vericidir. kuvvetlenip yayılıncaya ve vazîfesini tebliğ edip kendi uğruna mücâdelesini tamamlayıncaya kadar hayatta bırakmış, sonra onun rûhunu kabzetmiştir. Allah (Celle Celaluhu) size EL-MÜHEYMİN: Mahlûkların amellerini ve işlerini dosdoğru bir yol göstermiştir. Bundan sonra helak olanlar, görücüdür. Mahlûkların bütün hâllerinin (ecel, O’nun kitabına ve Resûlünün sünnetine uymadıkları için helak rızk, amel) koruyucusudur. olurlar. Kim Allahü teâlâyı Rab edinmişse, O Allah (Celle EL-AZÎZ: O herşeye gâlibdir. O hiç mağlûb Celaluhu) diridir ve ölmez. Kim de Hazreti Muhammed’i ilâh olmaz. olarak kabûl ediyorsa, bilsin ki o ölmüştür. EL-CEBBÂR: Onun işine hiçbir kimse karışamaz. Ey müslümanlar! Allahtan korkunuz. O’nun dîninin emirlerine O’nun mülkünde, O’nun dilediğinden başka sıkı sarılınız ve O’na tevekkül ediniz. Çünkü O Allah hayydir birşey olmaz. Bu, Allahü teâlânın zâtına mahsûs (diridir), kitabı tamdır. Kim Allahü teâlânın dînine hizmet ve bir sıfattır. hürmet ederse, Allahü teâlâ da ona yardım eder. O’nun nûr ve EL-MÜTEKEBBİR: Mahlûkluk (sonradan şifâ olan kitabı elimizdedir. Allahü teâlâ onunla Peygamberini yaratılma) sıfatlarından münezzehtir. Kibriya ve hidâyete erdirmiştir. Allahın kullarından (mürted olup) bize azamet sıfatlarıyla her şeyden ayrılmış olup, her saldıranlara aldırmayınız. Çünkü Allahü teâlânın kılıcı şeyden büyük ve yüksektir. kınından sıyrılmıştır. Onu tekrar kınına koyamayız. Resûlullah EL-BÂRÎ: Husûsi şekiller ve ayrı ayrı renklerde mahlûkâtı yaratıcıdır. EL-GAFFÂR: Kullarından günah işleyenlerin günahlarını (fadl ve ihsânı ile) tekrar tekrar örtücüdür. ile birlikte nasıl müşriklere karşı savaşmışsak, şimdi de dinden irtidâd edip, bize karşı çıkanlarla muhakkak öylece savaşacağız” buyurdu. İmâm-ı Beyhekî, Selmân-ı Fârisî’nin ( radıyallahü anh ) vefâtını İmâmı Şa’bî’den rivâyetle şöyle anlatır: Selmân-ı Fârisî ( radıyallahü anh ) EL-VEHHÂB: Karşılıksız olarak ihsân edicidir. vefâtından önce hanımına saklaması için verdiği ER-REZZÂK: Her canlının rızkını vericidir. misk kesesini istedi. Hanımı getirince bir bardak Verdiği rızklarla onları faydalandırır. da su istedi ve miskleri o suyla karıştırıp eliyle EL-ALÎM: Her şeyi, her haliyle, hakîkat ve aslıyla bilicidir. eritti ve hanımına, “Bunları etrâfıma serp. Çünkü Allahü teâlânın yarattıklarından (meleklerden), beni ziyârete gelecek olanlar var. Onlar güzel kokudan hoşlanırlar, yemezler, içmezler. Bu güzel kokuyu serptikten sonra çık ve kapıyı Sonra beni geciktirmeden kabrime koyun. kapat” buyurdu. Bunun üzerine isteğini yerine Arkamdan, elinizde ateşle beni ta’kib etmeyin. getiren hanımı dışarı çıktı. Buyurdu ki: “Ba’zı Altıma (kabrime) çiçek de koymayın” buyurdu. fısıldaşmalar işittim. Yanına’girdiğimde, mübârek rûhunu teslim etmişti.” Hazreti Âişe’den rivâyetle Üseyd bin Hudayr’ın ( radıyallahü anh ) şöyle buyurduğunu bildirdi: “Eğer şu üç, hâlden herhangi birinde bulunduğum gibi kalabilseydim, mutlaka Cennetlik olurdum. Bunda hiç şüphem olmazdı. Birincisi; Kur’ân-ı kerîm okurken veya okunurken dinlediğim andaki gibi olabilseydim. İkincisi; Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hutbesini dinlediğim zamanki gibi olabilseydim. Üçüncüsü; bir cenâzeye katıldığım zamanki gibi olabilseydim. Katıldığım her cenâzede kendi kendime, başıma gelecekleri ve akıbetimi düşünürdüm.” Beyhekî, mü’minlerin dünyâda çektikleri sıkıntıların günahlarına keffâret olduğunu şu hadîs-i şerîf ile bildiriyor Hazreti Ebû Bekr, “Kim bir kötülük işlerse onunla cezalandırılır.” (Nisâ123) meâlindeki âyet-i kerîme nâzil olunca, Peygamberimize ( aleyhisselâm ) “Yâ Resûlallah! Bundan sonra nasıl kurtulabiliriz? işlediğimiz bütün kötülüklerin cezasını çekeceğiz” deyince, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ): “Allah seni mağfiret etsin. Yâ Ebâ Bekr! Sen hastalanmıyor musun? Yorulmuyor musun? Üzülmüyor musun? Başına felâket gelmiyor mu? Bir musibete düçâr Beyhekî ( radıyallahü anh ) Ubâde’nin ( olmuyor musun?” diye sordu. Hazreti Ebû Bekr radıyallahü anh ) vefâtını şöyle anlattı: Ubâde ( “Evet” dedi. Bunun üzerine Peygamberimiz ( radıyallahü anh ) ölüm döşeğindeyken aleyhisselâm ) “İşte yaptığınız kötülüklerin “Kölelerimi, hizmetçilerimi, komşularımı ve dünyâdaki cezası (karşılığı) bunlardır” buyurdu. yanıma girip çıkanları çağırınız” buyurdu. Onlar Ya’nî insanın dünyâda çektiği sıkıntılar, yanına gelince: “Umarım ki bu günüm, dünyâdaki günahlarına keffârettir. son günüm, gecem de âhıretteki ilk gecem olacaktır. Daha önce elimle veya dilimle sizi incitip incitmediğimi bilemiyorum. Kudret ve irâdesiyle yaşadığım Allahü teâlâya yemîn ederim ki, kıyâmet günü kısas vardır. Eğer sizden herhangi birinize bir kötülük yapmışsam, ölmeden önce gelsin benden hakkını alsın” buyurdu. Etrâfındakiler “Doğrusu sen, iyi bir baba ve iyi bir Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor ki; Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) âhırete irtihâl etmeden önce, hasta yatağında hep “Namaza ve eliniz (emriniz) altında bulunanlara dikkat ediniz(haklarını gözetiniz)” diye tavsiyede bulunurlardı. Son nefesine kadar söylediği hep bu oldu. mürebbi (terbiye eden) idin” dediler. Ubâde ( Beyhekî, Peygamberimizin namaza verdiği radıyallahü anh ) hizmetçilerini ve kölelerini bile ehemmiyeti ve Hazreti Ebû Bekr’i kendi yerine incitmezdi. Sonra, “Eğer böyle birşey olmuşsa, İmâm yaptığını şöyle bildiriyor: Ubeydullah bin beni effeder, hakkınızı helâl eder misiniz?” diye Abdullah, Hazreti Âişe vâlidemize “Bana sorunca, hepsi “Helâl ettik” dediler. Ubâde ( Resûlullahın hastalığından anlatır mısın?” diye radıyallahü anh ) “Ey Allahım! Sen şâhid ol. Eğer sordu. Hazreti Âişe şöyle anlattı: Resûlullahın ( kalbinizden hayır diyorsanız, şu vasıyyetimi aleyhisselâm ) hastalığı ağırlaşmıştı. “Cemaat unutmayınız: Eğer arkamdan gözyaşı dökerseniz namazı kıldı mı?” diye sordu. “Hayır yâ beni üzersiniz. Ben ölünce güzel bir abdest alın, Resûlallah, sizi bekliyorlar” dedik. Bana bir leğen sonra mescide gidin. Namaz kıldıktan sonra hem ve su getirin” buyurdu. Getirdik. Abdest aldı, kendiniz, hem de Ubâde için Allahü teâlâdan af ayağa kalkmaya çalıştı fakat bayıldı. Kendine dileyiniz. Çünkü Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde gelince, “Cemâat namazı kıldı mı?” diye sordu. meâlen; “Ey îmân edenler! Allahtan sabır ve “Hayır yâ Resûlallah seni bekliyorlar” dedik. salât(namaz) ile yardım isteyiniz” buyuruyor. Leğen ve su istedi. Getirdik abdest aldı, ayağa kalkmaya çalıştı, fakat baygın düştü. Kendine sordu. Misver ( radıyallahü anh ) “Evet” dedi. Hazreti Ömer “İyi gelince yine “Cemâat namaz kıldı mı?” diye yapmışsın” buyurdu. sordu. “Hayır yâ Resûlallah, seni bekliyorlar” dedik. Eshâb-ı Kirâm mescidde yatsı namazını kılmak için Resûlullahı ( aleyhisselâm ) bekliyorlardı. Peygamberimiz bundan sonra Hazreti Ebû Bekr’e ( radıyallahü anh ), cemâate İmâm olması için haber gönderdi. Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Ömer’e İmâm olmasını teklif etti ise de o kabûl etmedi ve Hazreti Ebû Bekr İmâm oldu.” İbn-i Ebî Şeybe’den rivâyetle bildiriyor: “Hazreti Ömer mescidde gürültü yapmayı yasaklar ve “Bu mescidimizde yüksek sesle konuşulmaz” buyururdu. Hazreti Ömer, namazda safların düzeltilmesini emrederdi. Hattâ safların düzeltildiği haberi verilinceye kadar tekbîr almazdı.” Ubey bin Kâ’b’dan rivâyet ediyor; Ubey bin Ka’b ( radıyallahü anh ) buyurdu: Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana: “Sana Tevrat, İncîl, Zebur ve Kur’ân-ı kerîmde bir misli (benzeri) daha indirilmemiş bir sûre öğreteyim mi?” buyurdu. Ben de “Evet yâ Resûlallah” dedim. Bunun üzerine Resûlullah Onu öğreninceye kadar kapıdan çıkmamanı isterim?” buyurdu. Hemen ayağa kalktı, ben de kalktım. Mübârek eli ile elimi tutarak, bana ba’zı şeyler anlatmaya başladı. Bana o sûreyi söylemeden dışarı çıkmasından korkarak adımlarımı yavaşlattım. Kapıya varınca “Yâ Resûlallah! Bana bir şey öğreteceğinizi va’d buyurmuştunuz” dedim. O zaman Resûlullah “Namaza başladığın zaman ne Hazreti Aişe vâlidemiz: Meâlen “Allah yoluna okuyorsun?”buyurdu. Ben de “Fâtiha sûresini da’vet eden, sâlih amel işleyen ve ben okuyorum” deyince, “Ha işte odur. O, Allahü müslümanlardanım diyenden daha güzel söz teâlânın Kur’ân-ı kerîmde (Hicr-87): Biz sana söyleyen var mı?” (Fussilet sûresi) otuzüçüncü dâim tekrar olunan yedi âyeti (Fâtiha sûresi) ve âyet-i kerîmesi müezzinler hakkında inmiştir. Kur’ân-ı azîm verdik, buyurduğu yedi Çünkü müezzin “Hayye alessalâh” derken, âyettir” buyurdu. müslümanları Allah yoluna da’vet ediyor, namaz kılarken sâlih amel işlemiş oluyor ve “Eşhedü Abdullah İbni Mes’ûd’dan ( radıyallahü anh ) rivâyetle bildiriyor enlâ ilahe illallah” dediği zaman da müslüman İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu: Cenâze kabre olduğunu söylüyor” diye buyurduğunu, İmâm-ı konduğu zaman azap melekleri ölünün ayak tarafından Beyhekî rivâyet etmiştir. gelmek isteyince ayaklar, “Buradan gelemezsiniz çünkü sahibim mülk sûresini okurdu” derler. Melekler göğüs Beyhekî ( radıyallahü anh ) namazda kırâatin güzel olmasını tarafından gelmek isteyince göğüs, “Buradan gelemezsiniz. anlatırken buyuruyor ki: Ubeyd bin Umeyr’den rivâyetle “Hac Çünkü sahibim, üzerime Mülk sûresini okurdu” der. Melekler mevsiminde Mekke civarında bir yerde, bir cemâat baş tarafından gelmek isterler fakat baş, “Buradan toplanmıştı. Namaz vakti gelince, Mahzûmî kabilesinden Ebû gelemezsiniz, çünkü sahibim, Mülk sûresini okurdu” der. Bu Saîd oğullarından Kur’ân-ı kerîmi düzgün okuyamıyan birisi minval üzere Mülk sûresi kabir azâbına mâni olur. Mülk sûresi, İmâm olmak için öne geçti. Misver bin Mahreme ( radıyallahü Tevrat’ta da vardır. Geceleri Mülk sûresi okuyanlar, büyük anh ) onu geri çekti. Bir başkasını İmâm yaptı. Hazreti Ömer servete kavuşurlar ve gayet güzel bir amel yapmış olurlar.” bu hâdiseyi öğrendiği hâlde, Medine’ye dönünceye kadar birşey söylemedi. Medine’ye dönünce Misver’e ( radıyallahü İmâm-ı Beyhekî rivâyet etti. Hazreti Ali buyurdu ki: anh ) yaptığının sebebini sordu. Misver ( radıyallahü anh ) “Ey “Peygamberimize ( aleyhisselâm ) salât-ü selâm getirilmeden emîr-el mü’minin! O kimsenin kırâati düzgün değildi. Ayrıca yapılan bütün duâların önüne perde çekilir ve Allahü teâlâya hac mevsimindeydik. Ba’zı hacıların, onun yanlış kırâatini ulaşamazlar.” “Kim Cum’a günü yüz defa salât-ü selâm dinleyerek Kur’ân-ı kerîmi yanlış öğrenmelerinden korktum” getirirse, mahşer yerine yüzü nurlu olarak gelir. İnsanlar buyurunca, Hazreti Ömer “Bu maksatla mı yaptın?” diye birbirlerine, bu dünyâda hangi amel işlemişti diye sorarlar.” Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor ki, Ebû kötüleyeceklerdir. Bunlar, müslümanlıktan Ümâme’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i ayrılacaklardır” buyururken işittiğini rivâyet etti. şerîfte Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Yabancı bir kızı görüp de, Allahü teâlânın azâbından Beyhekî, Sa’îd bin Müseyyib’den haber veriyor; Saîd ( korkarak başını ondan çeviren kimseye, Allahü radıyallahü anh ) buyurdu: Hazreti Ali ile Medine kabristanına teâlâ ibâdetlerin tadını duyurur.” geldik. Hazreti Ali kabirde olanlara selâm verip “Hâlinizi bize Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Tamam yapılmamış olan namaz, zekât ve başka farzlar, nafileler ile tamamlanacaktır” buyurdu. İmâmı Beyhekî: “Bu bildirir misiniz? Yoksa biz mi hâlimizi haber verelim?” dedi. Bir ses işittik: “Ve aleykesselâm yâ Emîr-el mü’minîn! Bizden sonra olanları sen söyle” dedi. Hazreti Ali de olanları anlattı. hadîs-i şerîf, yapılmış olan farzların içindeki Ya’lâ bin Mürre’den rivâyetle haber veriyor “Ya’lâ, sünnetler noksan kalırsa, nafilelerle bu Resûlullah ile bir kabir yanına geldi. Kabirde azâb noksanların tamamlanacağını göstermektedir. olduğunu işitip, Resûlullaha haber verdi. Yoksa yapılmamış farzların yerine nafilelerin Resûlullah “Ben de işittim. Söz taşıdığı ve geçeceğini bildirmiyor” buyurdu. üzerine idrar sıçrattığı için azâb yapılmaktadır” buyurdu. Sünen kitabında, Câbir bin Abdullah’dan ( radıyallahü anh ) rivâyetle bildirdiği hadîs-i şerîfte, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ): “Allahü teâlâ benim ümmetime, Ramazân-ı şerîfte beş şey ihsân eder ki, bunları hiçbir Peygambere vermemiştir: İmâmı Beyhekî “Delâil-ün-nübüvve” kitabında bildiriyor ki, Ebû Dücâne “radıyallahü anh” buyurdu ki: Yatıyordum. Değirmen sesi gibi ve ağaç yapraklarının sesi gibi, ses duydum ve şimşek gibi, parıltı gördüm. Başımı kaldırdım: Odanın ortasında, siyah birşeyin yükseldiğini gördüm. Elimle yokladım. Kirpi derisi gibi idi. 1. Ramazanın birinci gecesi, Allahü teâlâ Yüzüme, kıvılcım gibi şeyler atmağa başladı. mü’minlere rahmet eder. Rahmetle baktığı kuluna Hemen Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” hiç azâb etmez. gidip, anlattım. Buyurdu ki, “Yâ Ebâ Dücâne! Allahü teâlâ, evine hayır ve bereket 2. İftar zamanında oruçlunun ağzının kokusu, versin!” Kalem ve kâğıt istedi. Ali’ye “radıyallahü Allahü teâlâya her kokudan daha güzel gelir. anh” bir mektûp yazdırdı. Mektûbu alıp, eve 3. Melekler, Ramazân’ın her geceve gündüzünde, oruç tutanların affolması için duâ ederler. götürdüm. Başımın altına koyup, uyudum. Feryâd eden bir ses, beni uyandırdı. Diyordu ki, “Yâ Ebâ Dücâne! Bu mektûpla, beni yaktın. Senin sahibin, bizden elbette çok yüksektir. Bu mektûbu, bizim 4. Allahü teâlâ oruç tutanlara, âhırette vermek karşımızdan kaldırmaktan başka, bizim için için, Ramazân-ı şerîfte Cennette yer ta’yin eder. kurtuluş yoktur. Artık, senin ve komşularının evine gelemiyeceğiz. Bu mektûbun bulunduğu 5. Ramazân-ı şerîfin son günü, oruçtutan yerlere gelemeyiz.” Ona dedim ki, sahibimden mü’minlerin hepsini affeder” buyurdu. izin almadıkça bu mektûbu kaldırmam. Cin Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Dünyâ sevgisi, ağlamasından, feryadından, o gece, bana çok bütün kötülüklerin başıdır” buyurdu. uzun geldi. Sabah namazını, mescidde kıldıkdan Hazreti Ali’nin, Resûlullahı “Ümmetimden ba’zı kimseler meydana çıkacak, Eshâbımı sonra, cinnin sözlerini anlattım. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, “O mektûbu kaldır. Yoksa, mektûbun acısını, kıyâmete kadar çekerler.” (Bu mektûp, Teshîl-ül- bildiriyor Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına bir menâfi kitabının sonunda vardır. a’mâ geldi. Gözlerinin açılması için duâ etmesini diledi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona: “İstersen Beyhekî ( radıyallahü anh ), Muhammed bin Vasî’nin şöyle duâ edeyim, istersen sabret. Sabretmek, senin buyurduğunu haber verdi: için daha iyi olur” buyurdu. A’mâ: “Duâ etmeni “Ölü, Cum’a günü kendini ziyâret edenleri bilir. Bir gün önceki ve bir gün sonraki günlerde ya’nî Perşembe ve Cumartesi günleri de ziyâret edenleri bilir.” Beyhekî ( radıyallahü anh ) anlatır: “Bize hafız Abdullah haber verdi ve dedi ki: Ebû Ya’lâ, Hamza bin Muhammed’den, o da Hâşim bin Muhammed’den rivâyet etti. Abdullah İbni Ömer ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Babam (Hazreti Ömer) beni, Cum’a günü sabahı fecir ile güneş doğması arasındaki vakitte, Medine şehidlerini ziyârete götürdü. Arkasından yürürdüm. Kabristana gelince, sesini yükseltti. “Selâmün aleyküm, bimâ sabertüm fe ni’me ukbeddâr” dedi. “Ve aleykesselâm yâ Abdellah” diye bir ses duyduk. Babam bana dönüp: “Sen mi cevap verdin?” dedi. istiyorum. Yardım edecek kimsem yoktur, çok sıkılıyorum” deyince, Resûlullah ( aleyhisselâm ): “İyi bir abdest al! Sonra şu duâyı oku” buyurdu: “Yâ Rabbî! İnsanlara rahmet olarak gönderdiğin sevgili Peygamberin ile sana teveccüh ediyor, yalvarıyorum. Senden istiyorum! Yâ Muhammed (aleyhisselâm)! Dileğimin’hâsıl olması için Rabbime senin ile teveccüh ediyorum. Allahım! O’nu bana şefaatçi eyle!” A’mâ bu duâyı okudu. Kalktı ve gözü açılıp görerek gitti. Halife Osman ( radıyallahü anh ), birinin bir dileğini kabûl buyurmuyordu. Bu kimse, Eshâbdan Osman bin Hanîf’e ( radıyallahü anh ) gelip, yardım etmesini istedikte, ona bu duâyı okumasını öğretti. Okuyup da, halîfenin ( Ben, “Hayır birşey söylemedim” dedim. Babam elimi tutup radıyallahü anh ) yanına gidince, dileğinin kabûl beni sağ tarafına çekti. Sonra onlara selâm verdi, onlarla olunduğunu, yine Beyhekî ( radıyallahü anh ) konuştu. Onlar da selâmına karşılık verdiler. Bu konuşma üç bildiriyor. defa tekrarlandı. Sonra babam, Allahü teâlâya şükür secdesi yaptı.” Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor “Bir köylü Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına gelip, yağmur yağması için duâ Beyheki ( radıyallahü anh ), Enes bin Mâlik’ten ( etmesini istedi ve “Senden başka sığınağımız yoktur. radıyallahü anh ) rivâyetle, Peygamberlerin İnsanların koşacakları yer, ancak Peygamberleridir” dedi. kabirlerinde çürümediğini şöyle bildirdi: Hadîs-i Resûlullah ( aleyhisselâm ) buna karşı birşey söylemedi. şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm Hattâ, Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: ): “Peygamberler kabirlerinde diridirler, namaz, Resûlullah ( aleyhisselâm ) hemen kalkıp minbere çıktı. kılarlar” buyurdular. Yağmur yağması için duâ etti. Duâ bitmeden yağmur yağmaya Beyhekî ( radıyallahü anh ), Ebû Hüreyre’den ( başladı.” radıyallahü anh ) rivâyetle’bildirdiği hadîs-i şerîfte; Beyhekî ( radıyallahü anh ), Allahü teâlânın Mü’minlerin okuduğu salevât-ı şerîfelerin ümmet-i Muhammede ( aleyhisselâm ) Peygamberimize ( aleyhisselâm ) bildirildiğini ihsânlarından birisininde; her biri Benî İsrâil’in şöyle haber verdi:“Her ayın ilk üç gecesi ve günü, Peygamberleri gibi olan âlimler ve bu âlimlerin bana çok salevât okuyunuz. Çünkü bu ikisi, içinden de, her yüz senede birini seçerek sizden bana ulaştırılır. Toprak, elbette müceddid olarak gönderdiğini ve bu Peygamberlerin cesetlerini yemez” buyurdu. müceddidlerin, İslâmiyeti Peygamberimiz ( Beyhekî ( radıyallahü anh ) Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) zamanındaki gibi tam ve doğru aleyhisselâm ) duâsının ve öğrettiği duâ ile olarak insanlara bildirdiklerini haber vermiş ve yapılan duânın hemen kabûl olduğunu şöyle Resûlullahın ( aleyhisselâm ): “Her yüz senede, bir müceddid hâsıl olacaktır” buyurduğunu selâm verir. Tanımadığı kabrin başına gelip bildirmiştir. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) selâm verirse, selâmına, cevap verir.” hadîs-i buyurduğu gibi, her yüzyılda bir müceddid hâsıl şerîfi ile haber vermiştir. olup, dîni kuvvetlendirdiler. Birinci yüzyılda, Ömer bin Abdülaâz, Meliklerin zulümlerini kaldırıp, adâletin esaslarını korudu, ikinci yüzyılda, İmâm-ı Şafiî ( radıyallahü anh ) îmân bilgilerini açıkladı ve fıkıh bilgilerini ayırdı. Üçüncü yüzyılda, Ebü’l- Eshâb-ı Kirâmın büyüklüğünü bildirip, hepsini sevmemiz lâzım olduğunu; Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Eshâbım gökteki yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız, hidâyete kavuşursunuz” hadîs-i şerîfi ile bildirmiştir. Hasen Eş’arî ( radıyallahü anh ), Ehl-i sünnet bilgilerini şekillendirdi ve bid’at sahiplerini susturdu. Mahşerde çok büyük azâb olacak, güneş insanlara bir mızrak boyu yaklaşacak, insanların terleri tâ ağızlarına kadar çıkacaktır. Hattâ kâfirler Dördüncü asırda, Hâkim ve Beyhekî ve benzerleri (r.aleyhim) hadîs ilminin temellerini kurdular. Ebû Hâmid ve benzerleri de fıkıh bilgilerini yaydılar. Beşinci asırda, İmâm-ı Gazâlî ( radıyallahü anh ) yeni bir çığır açıp fıkıh, tasavvuf ve kelâm bilgilerinin birbirlerinden ayrı şeyler olmadıklarını bildirdi. Altıncı asırda, İmâmı Fahrüddîn-i Râzî ( radıyallahü anh ), kelâm bilgilerini yaydı. İmâm-ı Nevevî de fıkıh bilgilerini yaydı. Böylece zamanımıza gelinceye kadar, her asırda bir müceddid gelerek dîni kuvvetlendirdi. bile Cennet ise Cennet, Cehennem ise Cehennem, yâ Rabbî bizi bu azâbtan kurtar diye yalvaracaklar. Beyhekî ( radıyallahü anh ) bunu şöyle haber veriyor. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “İnsanlar haşrolunduklarında, kırk yıl gözleri semâya dikilmiş olarak dururlar. Kendilerine hiçbir kimse tek kelime söyleyemez. Bu esnada güneş başlarının ucunda kendilerini yakar ve iyi kötü herkes, ter deryası içinde kalır. Ter tâ boğazlarına çıkıncaya kadar hep bu hâlde kalırlar” buyurdu. Beyhekî ( radıyallahü anh ), İnsanların işleri bozulduğu zaman isyan ve feryâd etmenin uygun olmayıp, tövbe ve istiğfar etmek lâzım olduğunu (Şua’b-ül-Îmân) kitabında bildirmiş ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) “Bozuk bir işi düzeltmediğiniz zaman, sabrediniz! Allahü teâlâ onu düzeltir” buyurduğunu haber vermiş ve fasıkları, açıkça günah işleyenleri sevmemek Beyhekî, Zilhicce ayının ilk on gününün çok kıymetli olup, bu gün ve gecelerde çok ibâdet etmek lâzım geldiğini, şu hadîs-i şerîfler ile haber verdi. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ),“Bu günlerin her birindeki oruç, (Zilhiccenin ilk on günü) bir yıllık oruca bedeldir. Bu on günün her gecesini ihya, Kadr gecesini ihyâ ile beraberdir.” lâzım olduğunu, Ebû Hüreyre’den rivâyet “Ârife gününün orucu, bin gün oruca (nafile ettiği “Fâsık medh olunduğu zaman, Rabbimiz oruca) eşittir” buyurdular. gadaba gelir” hadîs-i şerîfi ile bildirmiştir. Şa’bân ayının onbeşinci (Berât) gecesinin çok Beyhekî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyetinde kıymetli bir gece olduğunu da, Beyhekî (Şu’âb-ül- müslümanların Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) Îmân) kitabında şöyle bildiriyor Emîr-ül-mü’minîn kabri başında selâm verince, o selâmı işitip ona Hazreti Ali, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) bildirir. cevap verdiğini “Bir kimse bana selâm verince, Buyurdu ki: “Şa’bân-ı şerîfin Allahü teâlâ, rûhumu geri verir. Onun selâmına onbeşinci (Berât) gecesi olunca, o geceyi ihyâ cevap veririm” hadîs-i şerîfi ile bildirmiş ve ediniz ve gündüzünde oruç tutunuz. Muhakkak müslüman ölülerin de, böyle selâmı işitip selâm ki, Allahü teâlâ, mağfiret olunmak isteyen yok vereni tanıdıklarını, “Bir kimse tanıdığı bir kabir mudur, mağfiret edeyim, rızk isteyen yok mudur, yanına gelip selâm verirse, meyyit onu tanır ve rızk vereyim, isteyen yok mudur vereyim buyurur. Mübârek ayağını kımıldattı. Anladım ki sağdır, Bu hâl sabaha kadar devam eder.” çok sevindim. Dinledim, secdede duâ ediyordu: Ebû Saîd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) haber verdi. Hazreti Âişe buyurdu ki: Şa’bân ayının onbeşinci gecesi, Resûlullah ( aleyhisselâm ) odama girdi. Üst elbisesini çıkardı ve yatağa girdi. Daha başını yastığa koymadan kalktı, elbisesini giydi ve dışarı çıktı. Ben de gayrete geldim. Resûlullahın ( aleyhisselâm ), zevcelerinden birisinin odasına gittiğini düşündüm ve arkasından çıktım. Nereye gitmek istediğini öğrenmek istiyordum. Ta’kib ettim. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Bakî’ kabristanına gitti. Orada, mü’min erkek ve kadınlara ve şehîdlere mağfiret ile duâ etmeye başladı. “Anam ve babam sana feda olsun! Sen Sabah olunca, bu duâlarını, Resûlullahın yanında okudum. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Ey Aişe! Bu kelimeleri ezberledin mi?” buyurdu. Ben: “Evet, ezberledim yâ Resûlallah” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Kendin bil ve başkalarına da öğret. Bunları bana Cebrâil (aleyhisselâm) öğretti ve secdede tekrar etmemiz haber verdi” buyurdular. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu: “Bu gece (Berât gecesi), göklerin kapıları açılır, melekler mü’minlere müjde verirler ve ibâdete teşvik ederler.” “Şa’bân ayının onbeşinci gecesi gelince, gecesini namazla, gündüzünü oruçla geçiriniz”. Allahü teâlâya tâattesin. Ben ise dünyâ arzuları peşindeyim” dedim. Döndüm odama geldim. İmâm-ı Beyhekî, yurda düşman saldırdığında Arkamdan Resûlullah da ( aleyhisselâm ) geldi kadın-erkek, genç-ihtiyâr her müslümana cihâdın ve: “Niçin böyle yaptın?” buyurdu. Ben “Anam ve farz olduğunu bildirmiş ve Enes bin Mâlik’in ( babam sana feda olsun, bana geldin, elbiseni radıyallahü anh ) şöyle buyurduğunu haber çıkardın, daha başını yastığa koymadan kalktın, vermiştir Ebû Talha ( radıyallahü anh ), Berâe elbiseni giydin. Bana gayret geldi, başka (Tevbe) sûresini okuyordu. Meâlen “Hafif de, ağır hanımlarının yanına gideceğini düşündüm. da olsanız, cihâda koşunuz” âyet-i kerîmesine Ardından çıktım ve seni Bakî’ kabristanında duâ gelince: Genç de, ihtiyâr da olsak, Allahü teâlânın eder hâlde buldum” dedim. Resûlullah ( bizi cihâda çağırdığını görüyorum! Oğullarım! aleyhisselâm ): “Ey Âişe, Allahü teâlânın ve Çabuk beni hazır edin, beni, hazır edin” buyurdu. Resûlünün sana cevr edeceklerinden mi korktun. Çocukları kendisine, “Allahü teâlâ sana hayırlar Cebrâil (aleyhisselâm) geldi ve bu gece Şa’bânın versin ey babamız, sen Resûlullahın ( onbeşinci gecesidir; aleyhisselâm ), Ebû Bekr ve Ömer’in (r.anhümâ) Allahü teâlâ bu gece senin ümmetinden, Benî Kelb kabilesinin koyunlarının tüyleri sayısınca insanı Cehennemden âzâd eder, ama bu gece kendine şirk koşana, kâhinlere, akrabasını ziyâreti kesene, anne ve babasına isyan edene ve içki içmeye devam edene rahmet nazarı ile bakmaz” buyurdu. Sonra “Ey Âişe! Bu geceyi ibâdetle geçirmem için bana izin verir sağlığında, onlarla birlikte savaştın. Bırak artık da, senin yerine biz savaşlara katılalım” dediler. Ebû Talha ( radıyallahü anh ) “Hayır, siz beni savaşa hazırlayın” buyurdu. Ve cihâda çıkıp bir deniz harbine katıldı, denizde şehîd oldu. Müslümanlar onu gömmek için aradıkları bir adayı, vefâtından yedi gün sonra buldular. Cesedi bozulmamış olduğu hâlde defnettiler. misin?” buyurdu. Ben: “Elbette yâ Resûlallah” İmâmı Beyheki, Eshâb-ı Kirâmın ve din dedim. Kalktı, mübârek yüzünü yere koydu. Uzun büyüklerinin namaz kılarken dünyâyı, hattâ zaman secdede kaldı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) kendilerini dahi unutarak hakîkî namaz kıldıklarını dünyâdan göçtü, vefât etti zannettim. Kalktım, ve bu namazların onları çok yüksek derecelere onu aradım. Elimi ayağının altına dokundum. çıkardığını haber veriyor. Bu meyanda çok şeyler zikretmiştir. Bunlardan birisi de Câbir bin radıyallahü anh ): “Kur’ân-ı kerîmden bir sûre Abdullah’ın ( radıyallahü anh ) haber verdiğidir ki, okuyordum”. Onu bitirmeden, yarıda bırakmak Câbir bin Abdullah’ın ( radıyallahü anh ) şöyle istemedim. Fakat birkaç yara alınca, rükû’ ettikten anlattığını bildirdi: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sonra seni uyandırdım. Allahü teâlâya yemîn beraberinde, Nahle mevkiinde bulunan Zât-ür- ederim ki, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emrettiği Rika’da savaşa katılmıştık. Bu savaşta, önemli bir noktayı kaybetmek korkum olmasaydı, müslümanlardan birisi, düşman kadınlarından namazı ve sûreyi yarıda kesmemek için ölmeyi birini esîr aldı. Savaştan sonra, İslâm ordusu tercih ederdim” buyurdu. İmâmı Beyhekî, ayrıldığı vakit, kadının savaş sırasında orada şehidlere Allahü teâlânın çok” büyük ni’metler olmayan kocası geldi. Ona durumu anlattılar. O, ihsân ettiğini, Enes bin Mâlik’ten ( radıyallahü anh kadının intikamını alacağına yemîn ederek, iz ) rivâyet ettiği şu vâkıa ile anlatmıştır: Birisi ta’kibine çıktı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir Resûlullahâ ( aleyhisselâm ) geldi ve “Yâ konaklama yerinde Eshâbına: “Bizi bu gece kim Resûlallah! Ben siyah, çirkin yüzlü ve fazla malı bekler” buyurdular. Hemen Muhacirin ve olmayan bir kimseyim. Savaşa katılıp şehîd Ensârdan birer kişi ileri çıkarak: “Biz yâ olursam Cennete girer miyim?” dedi. Resûlallah” dediler: Resûlullah ( aleyhisselâm Resûlullah“Evet, girersin” buyurdu. Savaşın ): “Vadi yolunun ağzını tutun” buyurdular. Yol başlamasıyla bu kimse en ön safa ilerledi ve ağzına geldiklerinde Abbâd bin Bişr ( radıyallahü şehîd oluncaya kadar çarpıştı. Şehîd olduğunda, anh ), Ammâr bin Yâsir’e ( radıyallahü anh ): Resûlullah ( aleyhisselâm ) başucuna geldi “Gece yarısına kadar mı, yoksa gece yarısından ve: “Allah yüzünü güzelleştirdi, kokunu hoş yaptı sonra mı nöbet tutarsın?” buyurdu. O da: “Gece ve malını çoğalttı” ve devamla: “Bu şehidin yarısından sonra” buyurdu ve yatıp uyudu. Abbâd cübbesi altına girmek için çekişen iki hûrî bin Bişr ( radıyallahü anh ) kalkıp, namaza durdu. gördüm” buyurarak, onun kavuştuğu dereceleri Bu sırada esîr edilen kadının kocası geldi. haber verdi. Uzaktan bir insan karartısı gördü. Çok geçmeden bu kimsenin bir cemâatin nöbetçisi olduğunu anladı. Hemen bir ok attı ve onu vurdu. Abbâd bin Bişr ( radıyallahü anh ) vücûduna saplanan oku çıkarıp yere koydu ve ayakta olduğu hâlde namazına devam etti. Sonra adam ikinci oku attı, yine isâbet ettirdi. Abbâd bin Bişr ( radıyallahü anh ) bu ikinci oku da çıkarıp, yere koydu ve yine ayakta namaza devam etti. Adam üçüncü bir ok daha attı ve isâbet ettirdi. Mübârek Sahâbi ( radıyallahü anh ) bu üçüncü oku da çıkarıp, rükû’ ve secde yaptı. Sonra arkadaşını uyandırdı. Ve ona: “Kalk ben yaralandım” buyurdu. Ammâr bin Yâsir ( radıyallahü anh ) hemen ayağa kalktı. Adam onların iki kişi olduklarını anlayıp, oradan kaçtı. Ammâr bin Yâsir, Abbâd bin Bişr’i ( radıyallahü anh ) kanlar içinde görünce “Sübhânallah! Niçin birinci ok atıldığında beni uyandırmadın” diye sordu. Abbâd bin Bişr ( Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) ümmetine olan şefkat ve merhameti, bir annenin çocuğuna olan şefkatinden daha ziyâde idi. O Server ( aleyhisselâm ), mi’râcda, en sevinçli ve en üzüntülü zamanlarda da hep “Ümmetim, ümmetim” buyurmuştur. Beyhekî ( radıyallahü anh ) bunun bir misâlini Abbâs bin Mirdâs’dan ( radıyallahü anh ) rivâyetle şöyle bildirir “Arefe gününün akşamı, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ümmetinin affedilmesi ve onlara merhamet edilmesi için duâ buyurdu. Resûlullah bu hâlde duâsını ziyâdeleştirince, Allahü teâlâ, insanların birbirlerine zulmettiklerinden dolayı olan günahları, kul hakları haricindeki günahları affettiğini bildirdi. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Yâ Rabbî! Sen, zulmeden kullarına yaptıkları zulümden dolayı işlemiş oldukları günahların yerine sevâb vermeye kadirsin” diye duâ buyurdu. O günün akşamı Allahü teâlâ, Resûlüne ( aleyhisselâm ) birşey Hazreti Abbâs hiçbir teklifi, kabûl etmedi. Hazreti bildirmedi, vahy gelmedi. Ertesi gün Resûlullah Ömer “O hâlde bu mes’eleyi halletmek için Müzdelife’de tekrar duâ buyurduklarında, Allahü kendimize bir hakem seçelim” dedi. Hakem teâlâ: “Onları da affettim” buyurdu. Resûlullah olarak Übey bin Ka’b’ı ( radıyallahü anh ) seçtiler. tebessüm etti. Ba’zı Sahâbe-i Kirâm: “Yâ Mes’eleyi ona anlattılar. Übey ( radıyallahü anh ), Resûlallah ( aleyhisselâm ), niçin gülümsediniz? Hazreti Ömer’e: “Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) dediklerinde, Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Allahın rızâsı olmadan, onu evinden çıkaramazsın” dedi. düşmanı olan şeytana güldüm: O, azîz ve celil Ömer ( radıyallahü anh ): “Verdiğin bu hükmü olan Allahın, ümmetim hakkındaki duâmı kabûl Allahın kitabına mı, yoksa Resûlullahın ( ettiğini öğrenince feryâdü figân edip, başını aleyhisselâm ) sünnetine mi uygun veriyorsun?” toprağa vurmaya başladı” buyurdu. dedi. Übey ( radıyallahü anh ), Resûlullahın sünnetine uygun olarak dedi. Ömer ( radıyallahü İmâm-ı Beyhekî, Allah için atılan bir adımın dahi cenâb-ı Hak anh ), “Nedir o sünnet” dedi. Hazreti Übey ( indinde kaybolmayıp, Allahü teâlânın mutlaka onun karşılığını radıyallahü anh ) “Resûlullahın şöyle vereceğini haber vermiştir. Bu mevzûda Yahyâ bin Saîd’in ( buyurduğunu işittim: “Hazreti Davud’un oğlu radıyallahü anh ) şöyle anlattığım bildirdi: Ebû Bekr ( Süleymân (aleyhisselâm), Beyt-ül-makdis’i inşâ radıyallahü anh ), Şam cihetine ordu göndermeye karar verdi. ederken, ördüğü duvarlar daha bitmeden Hazreti Ebû Bekr, dört bölüm hâlindeki ordunun kumandanı yıkılıyordu. Allahü teâlâ kendisine, rızâsı olmayan Yezîd bin Ebî Süfyân’ın beraberinde, orduyu uğurlamak için kimsenin arazisinde, bina inşâ edilmemesini uzun müddet yürüdü. Yezîd bin Ebî Süfyân, Ebû Bekr’e ( vahyetti.” Bunun üzerine Hazreti Ömer, da’vâyı radıyallahü anh ): “Yâ Emîr-el-mü’minîn, ya sende hayvanına bıraktı. Hazreti Abbâs da evini Mescidi. bin, veyahut müsâadenizle ben de ineyim” dedi. Ebû Bekr ( Nebevî’nin genişletilmesi için verdi. radıyallahü anh ) “Ne sen in, ne de ben bineyim. Ben, Allahü teâlânın rızâsı için attığım bu adımlarla, O’nun mükâfatına nail Saîd bin Müseyyib’den ( radıyallahü anh ) gelen diğer bir olmak istiyorum” buyurdu. rivâyette de şöyle anlatılır: Ömer ( radıyallahü anh ) ve Hazreti İmâm-ı Beyhekî din büyüklerinin hak ve hukuka nasıl riâyet ettiklerini ve cömertliklerini uzun uzun anlatmıştır. Bu husûsta Zeyd bin Eslem’in ( radıyallahü anh ) rivâyeti şöyledir: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcası Abbâs bin Abdülmuttalib’in ( radıyallahü anh ), Medine’de, Mescid-i Nebevî’nin yanında bir evi vardı. Hazreti Ömer, Abbâs’a ( radıyallahü anh ) hitaben: “Bu evi bana sat” dedi. Evi mescide katarak, mescidin biraz daha büyümesini istiyordu. Abbâs bin Abdülmuttalib ( radıyallahü anh ), evi Hazreti Ömer’e satmadı. Ömer ( radıyallahü anh ) bu sefer ona: “Hiç olmazsa onu bana hibe et” dedi. Hazreti Abbâs yine kabûl etmeyince, bu sefer Hazreti Ömer “O hâlde, evini mescide ilâve edip, sen genişlet” dedi. Hazreti Abbâs bu teklifi de kabûl etmedi. Bu sefer Hazreti Ömer: “Bu tekliflerimden birini yapmaya mecbûrsun!” dedi. Abbâs mes’eleyi Übey bin Ka’b’a ( radıyallahü anh ) anlattıklarında, Übey ( radıyallahü anh ) şöyle dedi: “Davud’un (aleyhisselâm) oğlu Süleymân’a (aleyhisselâm), Allahü teâlâ Beyt-ül-makdis’i inşâ etmesini vahyetti. Bir kimsenin arsasını satın aldı. Parasını verdiğinde arsa sahibi: “Bana verdiğin mi, yoksa benden aldığın mı daha değerli?” dedi. Süleymân (aleyhisselâm): “Senden aldığım daha değerli” buyurunca adam: “O hâlde arsayı vermiyorum” dedi. Süleymân (aleyhisselâm) eskisinden daha fazla para verdi. Adam aynı soruları üç defa tekrar etti. Nihâyet Hazreti Süleymân: “Ben senin kararına göre bu arsayı satın alacağım. Bana hangisinin daha kıymetli olduğunu sorma” buyurdu. Arsayı, adamın istediği onikibin kantar (bir ölçü) altına satın aldı. Satın almadan önce aklına, acaba bu kadar para fazla mı diye bir düşünce gelmişti ki, Allahü teâlâ kendisine: “Eğer kendi malından vereceksen sen bilirsin, şayet bizim rızık olarak ihsân ettiğimizden vereceksen, o ne demişse onu ver” diye vahyetti. Hazreti Süleymân öyle yaptı. Ben de Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) rızâsı olmadan evinin alınamıyacağına karar hakkında söylediklerini işittim. Resûlullahın da şu veriyorum” dedi. Bunun üzerine Hazreti Abbâs: “O hâlde ben mübârek sözlerini işitmiştim: “Kim vâliye saygılı de evimi, sadaka-i câriye olarak müslümanlara veriyorum” davranırsa, Allahü teâlâ ona lütufta bulunur. Kim dedi. de, âmirine saygı göstermezse, Allahın gazâbına uğrar” dedi. İmâmı Beyhekî, istişârenin mühim bir sünnet olduğunu, akıllı ve dinini bilen bir kimse ile istişâre etmekte büyük bereket Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor Hazreti Ömer’in olduğunu bildirmiştir. Büyükler bu mühim sünneti hiç bir müslümanlara nasihati: “Başınıza, kulakları ve burnu kesik, zaman terk etmemişlerdir, İbn-i Sîrîn anlatıyor: “Hazreti Ömer Habeşli bir köle de emir ta’yin edilse, onu dinleyin ve itaat istişâresiz iş yapmaz, hattâ ba’zan uygun olan kadınlarla bile edin. Eziyet ederse, sabredin. Birşey emrederse, itaat edin. istişâre ederdi.” Sizi ba’zı şeylerden mahrûm ederse, size zulmederse yine sabredin. Şayet dinde bir takım tasarruflar yaparak, ba’zı Harise bin Mudarrib anlatıyor Ömer bin Hattâb ( radıyallahü şeylere mâni olursa, dinim uğruna canım feda olsun deyin ve anh ) bize şu mektûbu yazdı: “Size kumandan olarak Ammâr cemâatten ayrılmayın” buyurdu. bin Yâsir’i, ona yardımcı ve aynı zamanda muallim olarak da Abdullah bin Mes’ûd’u gönderdim. Bunlar, Bedir’e iştirâk eden Âsım bin Muhammed’in babası anlatıyor Birisi Abdullah bin Muhammed’in ( aleyhisselâm ) Eshâbının en seçkinleridir. Ömer’e; “Biz idârecilerimizin yanında hak ve hakîkatin hılâfina Bilmediklerinizi bunlardan öğrenin. Bunlara tâbi olun. Abdullah bir takım şeyler söylüyoruz. Yanlarından ayrılınca da tam bana da lâzımken, onu size göndermeyi tercih ettim.” aksini konuşuyoruz” dedi. Abdullah: “Biz, Resûlullah zamanında böyle davranışları, münâfıklık sayardık” dedi. İmâmı Beyhekî, müslümanların emirlerine, başlarında bulunan kimselere karşı gelmeyip, gayet edepli davranmaları lâzım geldiğini bildiriyor. Zeyd bin Vehb’den rivâyetle anlatıyor: Huzeyfetübn-ül-Yemânî ( radıyallahü anh ) hayatta iken bir zât, Huzeyfe’nin bulunduğu vilâyetin vâlisine, bir mes’eleden dolayı karşı çıktı. Bu karşı çıkan zât, câmiye geldi. Safları yararak Huzeyfe’nin oturduğu halkanın yanına vardı. Ve: “Ey Resûlullahın arkadaşı! Sen iyiyi emredip, kötüden (münkerden) sakındırmıyor musun dedi. Huzeyfe ( radıyallahü anh ) başını kaldırdı. Bu sözlerle neyi kastettiğini anladı. Kendisine: “İyiyi emredip, kötüyü yasaklamak güzeldir. Fakat, vâliye silâh çekmek (karşı gelmek), Resûlullahın sünnetinden değildir” dedi. Ziyad bin Küseyb el-Adevî anlatıyor: Abdullah bin Beyhekî, Alkame bin Vakkâs’dan rivâyet etti. Alkame şâhid olduğu bir hâdiseyi şöyle anlattı: Boş dolaşan bir kimse, idârecilerin huzûruna giriyor, onları güldürüyordu. Dedem, bu zâta; “Yazıklar olsun sana! Niçin bunların yanına giriyor ve güldürüyorsun? Ben, Resûlullahın arkadaşı, Bilâl bin Hâris-il-Müzenî’nin, Resûlullahın şu sözlerini rivâyet ettiğini işittim: (Bir kul, Allahü teâlânın hoşuna giden şeyleri konuşursa, yarın Rabbine kavuştuğu günde, Allahü teâlâ kendisinden râzı olur. Bir kul da, Allahın hoşuna gitmeyen şeyler konuşursa, o kul, Rabbinin huzûruna geldiği günde, O’nun gazâbına uğrar)” dedi. Âmir halka hitâb ederken ince kumaşlardan elbiseler giyer, saçlarını tarardı. Birgün yine İmâm-ı Beyhekî, müslümanların başında bulunan kimselerin, namazı kıldırdı ve evine gitti. Ebû Bekre de, müslümanların dertleriyle dertlenmesi lâzım geldiğini bildiriyor. minberin yanında oturuyordu. Bu sırada Mirdâs Esved bin Yezîd’den rivâyetle anlatıyor Ömer bin Hattâb ( (Ebû Bilâl): “Vâliye, halkın efendisine bakın. İnce radıyallahü anh ) gelen heyetlere, vâlileri hakkında: “Hastaları kumaşlardan elbiseler giyerek fâsıklara benziyor” ziyâret ediyor mu? Kölelerin ihtiyâcını görüyor mu? İcraatı dedi. Bunu duyan Ebû Bekre, oğlu Usaylea’ya nasıl? Kimlerle görüşüyor?” gibi sorular sorardı. Eğer bu “Bana Mirdâs’ı çağır” dedi. Usaylea, Mirdâs’ı hasletlerden bir tanesi husûsunda menfi bir şey söylerse, o çağırdı, Ebû Bekre, Mirdâs’a: Biraz önce vâli vâliyi azlederdi. Yine Hazreti Ömer, vâlilerin, müslümanların başında olan kimselerin, çok şefkat ve merhametli olmasına da kumandan geldi. Hazreti Ömer birkaç gün onunla dikkat ederdi. konuşmadı. Hazreti Ömer gelen kumandana: “Kanına girdiğin müslümanın kabahati ne idi?” diye sordu. Kumandan: “Ey Hazreti Ömer, Esed oğullarından birini bir işe memur etmek mü’minlerin emîri! Onu kasıtlı olarak öldürmedik. Nehri istedi. Bu zât, memuriyet belgesini almaya geldiğinde, Hazreti geçecek birşey bulamayınca, suyun derinliğini öğrenmek Ömer, yanına gelen çocuğunu öpüp seviyordu. Bu zât: “Çocuk istedik. Çünkü şu, şu toprakları fethetmiştik, geçmemiz da sevilir mi? Vallahi ben şimdiye kadar hiçbir çocuğu öpüp lâzımdı” deyince, Hazreti Ömer: “Bir müslüman, bence, sevmedim” dedi. Hazreti Ömer “Senin insanlara karşı getirdiğin her şeyden, fethettiğin topraklardan daha önemlidir. merhametin yok” buyurdu ve elinden belgesini alıp yırttı. Bir Eğer, âdet olacağından korkmasam seni en ağır ceza ile daha da o kimseye vazîfe vermedi. cezalandırırdım. Bu zâtın ailesine git, diyetini ver. Haydi çık İmâmı Beyhekî, Eshâb-ı Kirâmın kul hakkına çok dikkat seni görmek istemiyorum” buyurdu. ettiklerini, Abdullah bin Amr lbin Âs’dan rivâyetle şöyle Hazreti Ömer herkesin hakkını verir, zulme asla müsâade anlatıyor: Hazreti Ebû Bekr Sıddîk, bir Cum’a günü ayağa etmez, zengin-fâkir, nüfûzlu-garîb ayırd etmez, haklının kalktı: “Yarın sabah, zekât develerini getirin, taksim edeceğim. hakkını mutlaka verirdi. Cerîr ( radıyallahü anh ) anlatıyor Ebû Kimse müsâade almadan yanımıza gelmesin” buyurdu. Bir Mûsâ’nın kumandasındaki ordu, bir miktar ganîmet ele geçirdi. kadın da kocasına: “Bu yuları al. Belki Allah, bugün bize bir Ebû Mûsâ, herkese hakkını tam olarak verirken, bir tanesine deve verir” dedi. Bu adam geldiği zaman Hazreti Ebû Bekr ile payını eksik verdi. Adam da, payının tamamını almakta ısrar Hazreti Ömer develerin yanına gidiyordu. O da onlarla beraber etti. Bunun üzerine Ebû Mûsâ ona, yirmi kırbaç vurdu ve develerin yanına vardı. Hazreti Ebû Bekr dönerek: “Niçin saçını kesti. Adam da kesilen saçını toplayıp cebine koydu ve yanımıza geldin?” diye sordu. Elinden yuları aldı ve oradan Hazreti Ömer’e gitti. Hazreti Ömer’in yanına varınca, saçlarını gitmesini söyledi. Hazreti Ebû Bekr, develerin taksim işini cebinden çıkararak, önüne bıraktı. Hazreti Ömer “Neyin var?” bitirince, adamı çağırtıp, aldığı yuları geri verdi. Oradan geri diye sordu. Adam da hâdiseyi olduğu gibi anlattı. Olanları çevirdiği için de hakkını helâl etmesini istedi ve “Hakkını al” dinleyen Hazreti Ömer, Ebû Mûsâ’ya şu mektûbu yazdı: dedi. Hazreti Ömer: “Devlet reîsinin özür dilemesini âdet “Selâmün aleyküm!... Falan oğlu falan bana bir hâdise anlattı. hâline getirme” dedi. Hazreti Ebû Bekr. “Yarın kıyâmette, Eğer bu işi halkın önünde yapmışsan, sen de halkın önüne Allahın huzûrunda kim beni kurtarabilir?” dedi. Hazreti Ömer otur, bu adam senden hakkını alsın (20 kırbaç vurup saçını de: “Onun gönlünü al” dedi. Hazreti Ebû Bekr kölesine, bir kessin). Şayet, bunu tenha bir yerde yapmışsan, tenha bir deve ve takımlarını, bir kadife kumaş parçası, bir de beş dinar yere otur, böy lece senden hakkını alsın.” Mektûp, Ebû getirmesini emretti. Bunlarla o zâtın gönlünü aldı ve helâllaştı!” Mûsâ’ya verildiği zaman, Ebû Mûsâ kısas için oturdu. Bunu İmâmı Beyhekî, müslümanın her şeyden kıymetli olduğunu ve gören adam: “Allah rızâsı için onu affettim” dedi. müslümana hüsn-i zan etmek lâzım geldiğini bildirirken, Zeyd Süveyd bin Gafele’den rivâyetle de şöyle anlatıyor: Hazreti bin Vehb’den ( radıyallahü anh ) rivâyetle şöyle anlatıyor: Ömer Şam’a geldiğinde, yanına ehl-i kitaptan bir adam, bir Birgün Hazreti Ömer halifeyken, elleri kulaklarında “İmdâdına Yahudi geldi ve: “Ey mü’minlerin emîri! Bir müslüman beni bu hayır mı? imdâdına hayır mı?” diye bağırarak çıktı. Eshâb “Ne hâle getirdi” dedi. (Dövülmüş, yaralanmış ve başı yarılmış bir var, ne olmuş?” diye sorunca birisi: “Vâlilerinden birisinden bir haldeydi.) Hazreti Ömer bu hâdiseye çok üzüldü. Suheyb’e ( posta geldi. İslâm ordusu bir nehirden geçememiş, sal da radıyallahü anh ) “Git, onu bu hâle getireni bul, getir” dedi. bulamamışlar. Kumandan, bana nehrin derinliğini bilen bir Suheyb, bu adamı dövüp, başını yaralıyanın Avf bin Mâlik el- adam bulun, demiş. Kendisine bir ihtiyâr getirilmiş. Adam, Eşceî olduğunu görünce, ona: Ömer ( radıyallahü anh ) bu mevsim soğuk olduğu için suya girmekten çekiniyorum demiş. hâdiseye çok üzüldü. Muâz bin Cebel’i ( radıyallahü anh ) Kumandan, adamı zorla suya itmiş. Soğuktan üşüyen adam yanına al, öyle git, senin nâmına o konuşsun. Çünkü, senin da, nerdesin Ömer? diye bağırmaya başlamış ve boğulmuş. hâdiseyi tam anlatamamandan korkuyorum” dedi. Hazreti Kumandan, durumu Hazreti Ömer’e yazmış” dedi. Daha sonra Ömer, namazı kıldırdıktan sonra: “Suheyb nerede? Adamı Hazreti İsmâil’in torunlarının, Hazreti İshâk torunlarına getirdi mi?” dedi. Suheyb: “Evet” diye cevap verdi. Avf bin herhangi bir üstünlüğünün olduğunu görmedim” dedi. Mâlik, Hazreti Muâz’ı getirmiş ve hâdiseyi de ona anlatmıştı. Muâz ( radıyallahü anh ): “Ey mü’minlerin emîri, istediğin İmâm-ı Beyhekî, bir kimsenin yaptığı kötülük sebebiyle, doğru adam Avf bin Mâlik’tir. Onu dinlemeden herhangi bir şey hükümden vâz geçilemiyeceğini bildirerek, Abdullah İbni yapma!” dedi. Hazreti Ömer: “Onunla senin ne münâsebetin Ömer’den ( radıyallahü anh ) rivâyetle anlatıyor Abdullah bin var?” dedi. Bunun üzerine Avf: “Ey mü’minlerin emîri, bu Revâha her sene Hayber’e gelir, Hayber mahsûlünün takdîrini adamı, merkebinin üzerinde, işine gitmekte olan müslüman bir yaparak, onların verecekleri vergileri ve zekâtları (uşur) tesbit kadının peşini ta’kib ederken gördüm. Hayvanın kadını eder, sonra da, vergilerini onlardan alırdı. Hayberliler, düşürmesi için, eşeğe bir şeyler dürtüyordu. Kadını böyle Abdullah bin Revâha’ya, mallarına fazla vergi takdîr etmemesi düşüremeyince, itti. Kadın düşer düşmez de ona saldırdı. Bu için, rüşvet teklif ettiler. Bunu gören Abdullah bin Revâha ( adamı bu hâle getirmemin sebebi budur” dedi. Hazreti Ömer radıyallahü anh ): “Ey Allahın düşmanları! Bana haram mı “O hâlde, o kadını getir. Bu sözlerini doğrulasın” dedi. Avf, o yedireceksiniz? Vallahi ben, en çok sevdiğim insanın kadının evine gitti. Bu kadının babası ve kocası “Biz, (Resûlullahın) yanından geldim. Maymunlar ve domuzlar, yakınımızın ayıbının ortaya çıkmasını istemeyiz” dediler. bana sizden daha sevimlidir. Size olan kinim ve Resûlullaha Kadın ise: “Vallahi ben onunla gideceğim” dedi. Kadının olan sevgim, beni size adâletsizlik etmeye” sevketmiyecektir” babası ve kocası ise: “O hâlde biz gidip durumu anlatacağız” dedi. Bu sözler üzerine onlar “Böylelerinin yüzü suyu dediler. Hazreti Ömer’e gelip, Avf in anlattıklarının aynısını hürmetine, gökler ve yer ayakta durmaktadır” dediler. anlattılar. Hazreti Ömer, bu Yahudinin cezalandırılmasını emretti. “Bu, sizinle yaptığımız anlaşmanın icâbıdır” buyurdu. Sonra da: Allahü teâlânın insanlara çok büyük mes’ûliyet verdiğini bildiren İmâm-ı Beyhekî, Peygamberlerden sonra insanların en üstünü Hazreti Ebû Bekr’in bir hâlini şöyle anlatır: Hazreti “Ey insanlar! Muhammed ( aleyhisselâm ) ile yaptığınız, Ebû Bekr, bir ağaca konmuş bir kuş gördü. Kuşa: “Ne mutlu anlaşmayı bozmayın. Allahtan korkun. Kim bu anlaşmaya sana, ey kuş! Vallahi ben de senin gibi olmak isterdim. Ağaca riayetsizlik ederse, onun dokunulmazlığı kaldırılır” dedi. konar, meyvesinden yer, sonra uçarsın. Ne hesaba çekileceksin, ne de cezaya çarptırılacaksın... Vallahi yolun İmâmı Beyhekî’ninrivâyetinde;Kâsım bin Ebû Bezze şöyle kenarında bir ağaç olmak isterdim. Deve gelerek yapraklarımı anlatıyor Şam’da, bir müslüman, bir zimmîyi öldürdü. Hâdise, toplar, ağzına götürür. Çiğner, yutar, sonra da dışarı çıkarırdı. Ebû Ubeyde bin Cerrâh’a aksedince, Ebû Ubeyde, durumu Keşke insan olmasaydım! Vallahi koyun olmayı ne kadar Hazreti Ömer’e bildirdi. Hazreti Ömer kendisine şu cevâbı isterdim. Sahibim beni besler, yeteri kadar gelişip semiz verdi: “Eğer o müslüman, bunu itiyat (alışkanlık) hâline olduğum zaman beni keserler, bir parçamı kızartırlar, bir getirmişse, meydana çıkar, boynunu vur. Şayet kazaen olmuş parçamı kuruturlar, sonra beni yerlerdi. Keşke insan olarak bir hâdise ise, maktulün ailesine dört bin dinar diyet vermesine yaratılmasaydım” derdi. hükmet.” İnsanların üstünlüklerinin yalnız takvâ ile olduğunu bildiren Beyhekî ( radıyallahü anh ), Hazreti Ali’nin karşılaştığı şu hâdiseyi anlatıyor: Hazreti Ali’ye, kendisinden birşeyler isteyen iki kadın geldi. Birisi Arab, diğeri de câriyesi idi. Hazreti Ali, bunların her birine birer kür (ölçü birimi) yiyecek, kırkar dirhem de para verilmesini emretti. Önce câriyeninkiler verildi ve gitti. Arab kadın: “Ey mü’minlerin emîri, ben Arab, o köle olduğu hâlde, bana da, ona verdiğin kadar veriyorsun!” dedi. Hazreti Ali de: “Ben azîz ve celîl olan Allahın kitabını inceledim. Orada İmâm-ı Beyhekî, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) yanında dünyalık birşey saklamayıp, varını yoğunu, her şeyini Allah yoluna harcadığını bildiriyor? Ali ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Hazreti Ömer, bir gün ganîmet mallarını taksim ettikten sonra, bir miktar daha artınca, çevresindekilere: “Bu artan kısmı ne yapalım?” diye sordu. Onlarda: “Yâ Emîr-el-mü’minîn, biz seni meşgûl ettik. Ne ailene bakabildin, ne san’atınla, ne de ticâretinle uğraşabildin. O artan kısım da senin olsun” dediler. O zaman Ömer bin Hattâb bana bin Mesleme, mü’minlerin emîri Hazreti Ömer’in yanına dönerek: “Sen ne diyorsun?” diye fikrimi sordu. gelince: “Esselâmü aleyküm yâ Emîr-el-mü’minîn” dedi. Kadın Ben de: “Onlar söylediler ya” dedim. “Bir de sen onu görünce utandı. Hazreti Ömer “Sizin en iyinizi seçme söyle” dedi. Ben de: “Bu malın senin olmadığını husûsunda bütün gücümü sarfettim. Allahü teâlâ, bu yaptığını biliyorsun. Öyleyken niye daha istişâre sana sorarsa ne cevap vereceksin?” diye Muhammed bin yapıyorsun. Hatırlıyor musun, Peygamber Mesleme’ye sorunca, Muhmmed bin Mesleme ağlamaya efendimiz ( aleyhisselâm ) seni zekât toplamak başladı. Hazreti Ömer devamla: “Allahü teâlâ bize için göndermişti. Sen de Abbâs bin Peygamberini gönderdi. Biz de O’nu tasdik ederek O’na Abdülmuttalib’e gittin. O ise zekâtını sana uyduk. O, Allahın emrettiği şekilde hareket etti. Allahü teâlâ vermedi. Sen de üzülmüştün. O zaman sen bana: rûhunu alıncaya kadar, zekâtı, yoksullara verdi. Sonra Allahü “Haydi Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) teâlâ Ebû Bekr’i halîfe seçti. O da, rûhunu teslim edinceye gidelim de, Hazreti Abbâs’ın yaptığını anlatalım” kadar, Allahü teâlânın emrettiği şekilde çalıştı. Sonra Allahü dedin. Peygamber efendimizin yanına gittik, onu teâlâ beni seçti. Ben de sizin en iyinizi seçmek için bütün üzgün bulunca geri döndük. Ertesi gün tekrar gücümü sarfettim. Eğer seni tekrar gönderirsem, ona bu gittik. Bu defa da sevinçli bulduk. Sen o zaman, seneki ve geçen seneki alacağını ver. Bilmiyorum, belki de Abbâs’ın sana yaptığını söyledin. Resûlullah da seni göndermem” dedi. Sonra kadına bir deve, ayrıca un ve sana“Bilmiyor musun, kişinin amcası, babası yağ verilmesini emretti, ve: “Bunu al. Biz Hayber’e gidiyoruz. gibidir” buyurmuştu, sonra Resûlullaha ilk günkü Hayber’de bizimle karşılaşıncaya kadar, bu sana yeter” dedi. üzüntüsü ve ikinci günkü neş’esinin sebebini sormuştuk da bize, “İlk gün siz geldiğinizde, Hayber’e gelince Hazreti Ömer o kadına iki deve daha benim yanımda iki dinar sadaka vardı. Onları verilmesini emretti ve “Bunu al, Muhammed bin Mesleme dağıtamamıştım. Gördüğünüz üzüntü bunun gelinceye kadar bunlar senin ihtiyâcını giderir. Ben ona, bu içindi. İkinci gün ise, onları yerlerine seneki ve geçen seneki zekâttan sana düşeni vermesini gönderdiğimde sevinçliydim”buyurmuştu. Hazreti emrettim” buyurdu. Ömer “Evet doğru söyledin. Vallahi, dünyâda da, âhırette de sana müteşekkir kalacağım” buyurdu. Abdullah el-Hurî’nî’den: Haleb’de, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) müezzini Bilâl’e rastladım. “Yâ Bilâl! Resûlullahın ( Hazreti Ömer, en zayıf insanların hakkına dahi riâyet eder, aleyhisselâm ) nasıl elindekini verdiğini, dağıttığını bana anlat” kimsesiz ve fakirleri gözetir ve bir vazîfe verirken o işe en lâyık dedim. O şöyle dedi: kimseyi seçmeye çalışırdı. Beyhekî şöyle bildiriyor: “Peygamber oluşundan vefâtına kadar, dağıtacağı herşeyini Birgün öğle vakti, Hazreti Ömer bin Hattâb, bir ağaç başkasına ben verirdim. Ona bir müslüman geldiğinde, gölgesinde otururken bir köylü kadını çıkageldi. Hazreti Peygamber efendimiz onun yoksul olduğunu anlarsa, bana Ömer’in oradaki insanlar arasında olduğunu tahmin etti ve emreder, ben de gider, borç bulur, yiyecek ve giyecek yanına gelerek: “Ben biçâre bir kadınım, çocuklarım da var. birşeyler alır, o adama verirdim. Birgün bir müşrik bana: “Yâ Mü’minlerin emîri Ömer bin Hattâb, Muhammed bin Bilâl! Çok zenginim, başkasından borç alacağına benden al” Mesleme’yi zekât memuru ta’yin etmişti. Fakat o bize birşey dedi. Ben de ondan borç almaya başladım. Günlerden birgün, vermedi. Ne olur ona söyle de, bize de versin” dedi. Hazreti ben abdest alıp, ezan okumak için kalktığımda, bana borç Ömer kölesi Yerfe’i çağırarak, gidip Muhammed bin para veren müşriğin, bir grup tüccârın arasında bana doğru Mesleme’yi çağırmasını söyledi. Kadın, Hazreti Ömer’e: “Eğer geldiğini gördüm. Müşrik beni görünce: “Ey Habeşli” diye sen de benimle gelirsen, o, ihtiyâcımızı görür” dedi. Hazreti seslendi. Asık suratla karşıma dikildi ve bana çok ağır sözler Ömer ise: “Merak etme, o işini görür” diye cevap verdi. Az söyledi. Sonra da: “Borcun müddetinin dolmasına ne kadar sonra Yerfe’, Muhammed bin Mesleme ile geldi. Muhammed var?” dedi. “Az bir zaman kaldı” dedim. “Sadece dört gün kaldı. Vakti dolunca mutlaka alacağım. Ben bu parayı ne senin, ne de efendinin şerefi yükselsin diye verdim. Nasıl olsa, ettim. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve benim ödeyemezsin de bana köle olursun diye verdim. O zaman ben aldığım bütün borçlar bitinceye kadar dağıttım. sana, daha önce yaptığın gibi koyunlarımı otlatırının” dedi. Bütün borçlar bitti. Üstelik birbuçuk veya iki dinar kaldı. Daha sonra mescide gittim. Gün hayli Bunu duyunca, herkes gibi çok üzüldüm. Gidip ezanı okudum. ilerlemişti. Baktım, Resûlullah ( aleyhisselâm ) Yatsı namazını kıldık. Resûlullah ( aleyhisselâm ) namazdan mescidde yalnız başına oturuyor. Selâm verdim. sonra ailelerinin yanına döndüler. Ben kendisiyle görüşmek Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana: “Ne için müsâade istedim. İzin verdiler. İçeri girince: yaptın?” diye sordu. “Allahın izniyle, Resûlullahın “Yâ Resûlallah! Anam-babam sana feda olsun! bütün borcunu ödedim. Hiçbir borç kalmadı” Kendisinden borç para aldığımı söylediğim o dedim. “Birşey arttı mı?” diye sordu. “Evet, iki müşrik, bana şöyle, şöyle söyledi. Senin de, dinar” dedim. “Haydi, beni onlardan da kurtar. benim de yanımda ödeyecek paramız yok. O ise, Onları da vermedikçe, ailelerimden kimsenin beni rezil etti. İzin ver de, Allahü teâlâ, Resûlüne yanına girmeyeceğim” buyurdu. İki dinarı verecek benim borcumu ödeyecek rızkı verinceye kadar, kimse gelmediğinden, Resûlullah ( aleyhisselâm ) İslâmı kabûl eden kabilelerden birine gidip sabaha kadar mescidde kaldı. İkinci gün de saklanayım. Yoksa o adam beni köle yapacak” kimse gelmediğinden, Resûlullah ( aleyhisselâm ) dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ) izin verdi. yine mescidde kaldı. İkinci günün akşamına Oradan çıktım. Evime geldim. Kılıcımı, mızrağımı doğru iki adam geldi. Ben, bu iki dinarla hemen ve harbemi aldım. Ayakkabılanmı da omuzuma onlara yiyecek ve giyecek aldım. Yatsı namazını astım. Sonra evden çıkıp yürümeye başladım. Bir kılınca, Resûlullah ( aleyhisselâm ) beni çağırdı müddet bonra uyku bastırdı, uyumamak için ve: “Ne yaptın?” dedi. “Allahü teâlâ seni onlardan kendimi zorladım. Ortalık iyice kararınca, kurtardı” dedim. Bunun üzerine. “Allahü ekber! uyudum. Sabahın ilk ışıklarıyla uyandım ve Allahü ekber!” diye tekbîr getirdi. Onları infâk yoluma devam etmek için kalktığımda, birisinin edemeden ölme korkusundan kurtulduğu için de bana seslendiğini duydum. O: “Ey Bilâl! Allahü teâlâya hamdetti. Beraberce mescidden Resûlullah ( aleyhisselâm ) seni çağırıyor” dedi. dışarı çıktık. Zevcelerinin herbirinin yanına Bunun üzerine döndüm. Resûlullahın ( uğrayıp selâm verdi, hâl ve hatır sordu. Bilâl-i aleyhisselâm ) yanına geldim. Daha Resûlullahın Habeşî ( radıyallahü anh ) “İşte bana sorduğun yanına girmeden, üzerleri yüklü dört deve şeyin cevâbı” buyurdu. gördüm. Resûlullahın yanına girmek için izin istedim. İçeri girince Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Müjde yâ Bilâl! Allahü teâlâ borcunu ödemen için rızık gönderdi” dedi. Bunu duyunca Allaha hamdettim. “Avludaki dört deveyi gördün 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 8 2) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1132 mü?” buyurdu. “Evet” dedim. “Üzerindekilerle beraber onlar senindir. Yiyecek ve giyecek ne 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 94 varsa, hepsini Fedek emîri göndermiş, Onları al ve borcunu öde” buyurdu. Dediği gibi yapıp 4) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 75, 76 yüklerini indirdim. Sonra develere yem verdim. Daha sonra sabah ezanını okumağa gittim. Namazı kılınca Bâki’ mevkiine çıktım. Elimi kulağıma koyup; “Kimin Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) alacağı varsa gelsin” diye nidâ 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 304 6) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 143, 557 7) El-A’lâm cild-1, sh. 116 girdiği sırada 44 yaşlarındaydı. Sultân Gazneli Mahmûd’un Hindistan seferinde, sultanın başdanışmanı ve hazîne genel 8) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 206 9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 991 müdürü olarak bulundu. Sultân Gazneli Mahmûd Hân, Bîrûnî için “Sarayımızın en değerli hazinesidir” derdi. Bu büyük İslâm kahramanının Hindistan’ı fethetmesinden sonra, onun yardım ve teşviki ile, Hindistan’ın Nendene şehri civarında çeşitli ilmî çalışmalar yaptı. Uzun ve yorucu hesaplar, araştırmalar neticesinde, yer küresinin çapını hesapladı. Ayrıca Hindlilerin BÎRÛNÎ örf ve âdetlerini inceledi. Hindistan’da konuşulan ve o zaman ilk defa grameri yazılıp, tesbit edilmiş olan Sanskritce dilini Fen ilminde devrinin en büyüğü olan bir İslâm âlimi. öğrendi. Hindistan’daki çalışmalarını tamamladıktan sonra Eserlerindeki yüksek fen bilgileri, kendinden sekiz asır sonra Gazne’ye döndü. Sultân Mahmûd Hân’ın oğlu Mes’ûd ve gelen fen âlimlerini dahi hayretlerde bırakmış ve bugünkü torunu Mevdûd zamanlarında, Bîrûni’ye çok değer verildi. fennin mimarlarının rehberi olmuştur. Türk olan Bîrûnî’nin ismi, Araştırma ve çalışmaları için hem imkân hazırladılar. Hem de Muhammed bin Ahmed el-Birûnî el-Harizmî olup, künyesi Ebû yardım edip destek oldular. Bu imkân ve fırsatları çok iyi Reyhan’dır. Daha çok Bîrûnî diye tanınır. Dâima “El-Üstâd” değerlendiren Bîrûnî, sıkı bir çalışma ile çok hizmetlerin lakabı ile anılmıştır. Aklî ve naklî ilimlerde, o zamanda yetişen yapılmasına sebep oldu. Çok ilim öğrendi. Herbirinde ilmî en büyük simalardandır. Sâdece İslâm âleminde değil, eserler te’lîf edecek kadar Arabî ve Fârisî bildiğinden başka, dünyânın hemen her tarafında tanınmış, kendisinden hurmetle İbrânice, Rumca, Süryânîce, Yunanca ve Sanksritçeyi ana dili bahsedilmiştir. Bîrûnî 362 (m. 973) senesinde Zilhicce ayının gibi öğrendi. İslâmiyete bağlılıkta çok hassas davranır, bütün 3. günü Kas’da (Bugün İran sınırları içinde bulunan ve Şâh işlerinin İslâmiyete uygun olmasına çok dikkat ederdi. Yazmış Abbâs-ı velî denilen yerde) doğdu. 441 (m. 1049)’da Gazne’de olduğu eserlerine Besmele ile, Allahü teâlâya hamd, vefât etti. Bîrûnî, küçük yaşlarda iken babasını kaybetti. Çok Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salevât ile ve bütün zor şartlar altında yetişti. Annesi odun satarak geçimlerini müslümanlara duâ ederek başlaması ve bu şekilde bitirmesi temin ederdi. Harezm’in yerli Türklerinden idi. Ana dili Türkçe buna şâhiddir. Felsefe ile ve bozuk fırkalarla irtibâtı olup, eserlerinde kullandığı Arabî ve Fârisî dillerini sonradan olmamıştır. öğrenmiştir. Daha çocuk yaşta iken üstün kabiliyeti ve keskin zekâsı ile dikkatleri üzerine çekti. Harizmşah hânedanında Kendisinin, Harizm’de iken Eshâb-ı Kirâm düşmanı olduğuna meşhûr âlim ve matematikçi, Ebû Nasr Mensûr bin Ali bin Irak, dâir söylenenler asılsızdır. Bîrûnî, Eshâb-ı Kirâm düşmanı Bîrûnî’yi himâyesine aldı. Kendisine naklî ve aklî ilimleri olmadığı gibi, Eshâb-ı Kirâm düşmanlarının, İslâm dünyasını öğretti. Bîrûnî’nin saray ile olan münâsebeti ve hükümet karıştırmak yolundaki gayretlerinin boşa çıkmış olmasından erkânına olan yakınlığı buradan gelmektedir. Çeşitli sebeblerle memnuniyetini, ihtiyârlığında olduğu gibi, gençliğinde yazmış değişik memleketlerde bulundu. Buralarda görüştüğü olduğu eserlerde dahi belirtmiştir. Bilhassa bâtıl i’tikâdlar ile âlimlerden ilim öğrendi. Astronomi ilmine karşı merakı dâima mücâdele etmiş ve onları tecrübeye çekerek sebebiyle, rasathâne çalışmaları yaptı. Böylece elde ettiği yanlışlıklarını isbât etmiştir. geniş astronomi bilgisini, kitaplar hâlinde insanlığın hizmetine sundu. O zamanda yaşayan İbn-i Sina ile görüştü. Aralarında, fizik ve astronomi ile alâkalı olarak ilmi münâzaralar oldu. İbn-i Sina’nın bozuk düşüncelerini red ve tenkid ederken, onun fevkalâde zekî, kurnaz, fakat çok yanlış felsefi görüşlere saplanmış olduğunu bildirdi. Bîrûnî, Sultân Gazneli Mahmûd zamanında Gazne’de bulundu. Sultân tarafından çok itibar gördü. Sarayda çeşitli vazîfeler yaptı. Gaznelilerin himâyesine Bîrûnî, târih hâdiselerini iktisâdi sebepler ile izah etmiş ve iktisadî târihin esaslarını çizmiştir. Hakîkî bir müslüman olan Bîrûnî, Türklerin İslâmiyeti kabûl etmeleri neticesinde bu medeniyetin çok geniş sahalara yayılmış olmasından dolayı insanlığın, bilhassa ilmin büyük kazançlar elde ettiğini beyân etmiştir. İlmî eserlerinde âyetler ve hadîsler zikretmesi, kendisinin Bîrûnî, matematik, bilhassa astronomi ve coğrafyaya âit yalnız Kur’ân-ı kerîm ve hadîsdeki vukûfunu değil, Kur’ân-ı incelemelerini 1029’da yazdığı “Kitâb-ut-tefhîm fî evâili sanâat- kerîme ve samimî olarak sevdiği ve saydığı Peygamberimize it-tencim”inde ve 1030’da tamamladığı “El-Kânûn el-Mes’ûdî olan bağlılığını da gösterir. İbâdet husûsunda çok dikkatli fil-heyeti ven-nücûm” ismindeki eserinde özetlemiştir. “Et- davranan Bîrûnî, taharet (temizlik) şartını her fırsatta meth Tefhîm” adlı kitabı suâl-cevap tarzında hazırlanmış kültür etmiş, içki ve kumarın, zaten kısa olan ömrün kıymeti târihine âit pekçok mes’eleleri aydınlatan Arabca bir eserdir. hakkında Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde bildirdiklerini Astronomik coğrafya demek olan, “El-Kânûn-ül-Mes’ûdî” ise, idrâkten âciz insanların işi olduğunu belirtmiştir. Bîrûnî’nin en büyük eseridir. Bu eseri ciddî ehemmiyeti hâiz bir matematik ansiklopedisi mahiyetinde olup, birçok yenilikleri ve Şehirlerin, meridyen ve paralellerini ilim nâmına tesbit keşifleri ihtivâ etmektedir. ederken, kendisini müslümanların şükranına ve Allahü teâlânın rızâsına kavuşturacak bir iş yapmış sayarak, bundan Gazne’de kendi eli ile, 1025’de yazdığı tek nüshası Fâtih mutluluk duyduğunu, îmânlı müslüman sıfatı ile anlatmıştır. Kütüphânesi’nde bulunan matematikî coğrafyanın inceleme metoduna âit “Tahdîd-u nihâyet-il-emâkîn li-tashîh-il-mesâkîn” Bîrûnî, ekseri İslâm âlimleri gibi birçok ilimleri okumuş ve adlı eserinde, Harizm, Hindistan ve Afganistan’da yaptığı incelemiştir. Bu ilimler arasında tıp bulunduğu gibi, fizik, rasadları ile jeoloji ve jeodeziye âit mes’elelerden matematik, astronomi, kronoloji ve metroloji’de (ölçüler bahsetmektedir. Bîrûhî’nin doğrudan doğruya fizik ve tabiata ilminde) pek büyük ihtisas ve meharet göstermiştir. Bu dâir olan eserlerine gelince; bunlardan relatif (izâfi) ağırlıkların muhtelif ilimlere dâir 1037 senesine kadar 113 eser yazmıştır. dikkate değer derecede doğruya yakın ta’yinine, Dünyâ’nın 1037 senesinden sonra, yaşadığı 12 sene zarfında, 83 eser enlem ve boylamına, Güneş ve Ay’ın hareketine, usturlab te’lîf etmiştir. imâline, akşam karanlığı ve Ay tutulması esnasında meydana Bîrûnî, Cürcan’da bulunduğu sırada, meşhûr eseri “El-Âsâr-ülbâkîyye anil-kurûn-il-hâliyye”yi Arabca olarak te’lîf ve oranın hükümdârı Kâbus bin Vaşgîr’e ithaf etmiştir. Bu eser İngilizceye 1878-79 senesinde tercüme edilerek neşredilmiş, gelen med ve cezir hâdiselerine, deniz suyundan tuzun üretimine ve bitkilerde geçerli ba’zı kanunlara (meselâ, çiçeklerdeki yaprakların adedi gibi.) dâir olanlar bilhassa kayda değerdir. 1923 senesinde ise tekrar basılmıştır. Bütün eski milletlerin “Kitâb-ül-cemâhir fî ma’rifet-il-cevâhir” adlı eseri, kıymetli kronolojiye âit ma’lûmâtını ve bayram günlerini v.s. bildiren ve taşlar ve mâdenlerden bahseden kitaptır. Bîrûnî relatif (izâfi) aynı zamanda astronomiden bahseden bu eserde Bîrûnî, ağırlıkları mahrûtî âlet dediği ve en eski piknometre Güneş’in hareketi hakkında muhtelif görüşlerini bildirmiştir. diyebileceğimiz bir âlet vasıtasıyla ta’yin etmekte idi. Bîrûnî’nin Daha sonra, “Tahkîku mâ lil-Hind” adlı, bugün bile klâsik sıcak su ile soğuk su arasındaki ağırlık farkını, daha o vakit sayılan eserini yazmıştır. 1887’de İngilizceye tercüme edilen 0,041677 olarak tesbite muvaffak olduğunu söylersek, bu eser, 1910’da tekrar basılmıştır. Eserde Hindistan’ın din, kendisinin ne mahir bir ilim adamı olduğunu ifâde etmiş oluruz. ilim ve coğrafyası hakkında bilgiler mevcûttur. Sanskritçe’den Altının, zümrüdün, kuvarsın relatif ağırlıklarını, Bîrûnî daha o Arabcaya tercüme ettiği “Patanjalı” isimli bir kitabı da vardır. zamanlar ta’yin etmiştir. Matematik ve astronomiye dâir araştırmaları ve buluşları Bîrûnî, ba’zı cisimlerin yoğunluklarını aşağıdaki şekilde tesbit pekçoktur. Yazdığı kitapların nüshaları genellikle etmiştir. Bu tesbit edilen değerlerle, bugün tesbit edilen kütüphânelerde bulunmaktadır. “Kitâbu istihrâcil-evtâr fid- değerlerin aşağı yukarı aynı olduğu görülmektedir. dâ’ira” adlı bir eseri vardır ki, 1910’da Almancaya tercüme edilmiştir. “Kitâbu tastih-is-suver ve tebtih-el-kuvar” isimli diğer bir astronomi eseri de, 1922’de Almancaya tercüme edilmiştir. Maddenin cinsi Altın Bu değerlere göre: Birûnîye göre Bugünkü değere göre 19.26 19.26 13.74 13.59 Bîrûnî, bütün ömrünü ilme vermiş ve eserlerini, pek azı 11.40 11.35 müstesna, Arabca olarak yazmıştır. O devirlerde ve daha 8.92 8.85 sonraları, çok zengin bir dil olan Arabca, edebî ve ilmî bir dil 8.67 8.40 olarak kullanılmıştır. Bîrûnî, “Eğer eserlerimi kendi lisânımda 7.82 7.79 yazacak olsam, bunlar çok saf Arab cinsi atlar sürüsü 7.22 7.29 arasında zürafalar gibi garip birşey olurdu” demektedir. Doğu ve batının bütün ilim târihlerinin tasdik ettiği gibi o, en hâs Bîrûnî’nin tıp ve eczacılığa dâir 1050 senesinde (80 yaşlarında iken) tamamladığı Kitâb-üs-Saydalâ adlı eseri bulunmaktadır. Bu kitabında ilâçların ve otların isimlerini Arabca, Farsça, Yunanca, Süryanice, Sanskrit dilinde, ba’zan Hind’in muhtelif dillerinde ve Türkçe kaydetmiştir. Bîrûnî, sırf coğrafyaya âit olmak üzere, müstakil eserler de yazmıştır. Batlamyus’un coğrafyasını da Cayhânî v.s. İslâm âlimlerinin Mesâlik ve Memâlik kitapları ile mukayese ve kendi incelemeleri ile birleştirerek büyük bir cihan coğrafyası hazırlamak işine başlamış, üzerinde hayli çalışma yapmış, çapı 10 arşın (6,8 m) kadar büyük bir yarım küre yaparak, coğrafi mevkilerin enlem ve boylamlarını kendi incelemeleri ile tesbit ederek bunun üzerine kaydetmiştir. Ne yazık ki, bu eser, ziyan olmuştur. ma’nâsı ile dahî bir âlim idi. Astronomi ve Matematikteki Faaliyeti: Bîrûnî, 385-386 (m. 995-996) seneleri arasında pek genç iken, Harizm şehri civarında Buşkâtir’de Dünyâ’nın ve gezegenlerin (mevl-i kullî) toplam deklinasyonlarının tesbiti ile işe başlamış, Ebü’lHasen Ali bin Me’mûn’un da’veti üzerine tekrar Harizm’e gelerek, 388 (m. 998)’de Ebü’l-Vafâ elBuzcânî ile karşılıklı rasadlar (gözlemler) yaparak, Harizm şehrinin meridyenini Bağdad’a göre ta’yin etmiştir. Bir kasidesinden anlaşıldığına göre, Ebü’l-Hasen Ali’nin son senelerinde Cürcâniye’ye gelerek, Ebü’l-Abbâs’ın vefâtına kadar orada bulunmuş olup, 400 (m. 1009) senesinde dünyâ ve gezegenlerin toplam deklinasyonlarının rasadları ile meşgûl olduğunu “Taksim-ül-ekâlim” adlı bir coğrafî eser, “Tafhîm”den alınma ve belirli metodlar ile o şehrin meridyenini bir harita da elde bulunmaktadır. Bîrûnî, mühendis ve Harizm’e bağladığı görülmektedir. Aynı senenin coğrafyacı olduğu kadar da büyük bir tarihçi idi. Onun Harizm sonunda ilmî çalışmalar ve araştırmalar ile, târihine dâir “Ahbâr-ül-Harizm” ve “Meşâhir-ül-Harizm” hayatının sonuna kadar yaşadığı Gazne’ye geçti. adındaki eserleri, Gazneliler târihine dâir “Tarihu eyyam is- Burada hükümdâr sarayında bir gözlem merkezi Sultân Mahmûd”u, Manihaîler ve Karâmitalılar târihine dâir tesis ederek, Harizm’de bulduğu Dünyâ’nın ve “Târih-ül-mubayyeze vel-karâmita” adlı eserleri ile târih gezegenlerin (meyil) deklinasyonları için bir tetkik tenkidine âit olduğu isminden anlaşılan “Tenkih-üt-tevârih” rasadı yaptı. 402 (m. 1011) senesi ortalarına ismindeki bir eseri olduğu bilinmekte ise de, günümüze kadar doğru Kabil şehrinde çalışmalar yaptı. gelmemiştir. Hindistan’dan dönüşünden sonra ilmî çalışma ve rasad işleriyle meşgûl olmuştu. Dünyâ’nın ve Bîrûnî, bütün bu inceleme ve eserleri ile vardığı neticeleri, eski gezegenlerin (meyil) deklinasyonları rasadından Yunanlıların ve daha önceki İslâm âlimlerinin varmış olduğu başka, ortalama Güneş hareketini, dönüm neticelere nisbetle daha dakik ve daha doğru olmasını, İslâm noktası günöte noktasının (evci aphelion) fetihleri ile medeniyet sahasının genişlemesine bağlayarak, hareketi miktarını, tâ’dil-i merkez (merkez yer bundan dolayı Allahü teâlâya hamdetmiştir. “Kitâb-ül-Cemâhır” değişimi) sabitesini ve görünen yarıçapı ta’yin ile “Kitâb-us-saydalâ”nın bugün tercüme ve ilmî bir sûrette etmiş ve şems (güneş) cetvellerini bu rasadlar ile neşredilmesi bir tek âlimin yapabileceği bir iş değildir. tertîb ederek “El-Kânûn-ül-Mes’ûdî”ye yerleştirmiştir. Tertip etmiş olduğu (zîc cetvelleri, astronomik almanak, yıldız almanağı) da bu kitaptadır. “El-Âsâr-ül-bâkiye anil-kurûn-i’l- 6) El-Lübâb cild-1 sh. 160 hâliyye”de Güneş’in sıcaklığı hakkında yapmış olduğu araştırma ve astronomi mes’elelerini ihtivâ eder. Bu eserinde Harizm şehrinde yaptığı 7,5 m. çapındaki duvar rubu’ tahtası ile ölçtüğü ekliptik dâire-i husuf, tutulma çemberi meylini (gök ekvatoru ile yaptığı açılar ve ölçü değerini, Dünyâ’nın ekseninin eğikliği (meylini) gök ekvatoru ile yaptığı açı verir. Sene Ekliptiğin Meyli 23 50’ stronomları 832 23 33’ 39” re 875 er 23 33’ 30” 880 23 27’ 995 23 27’ 1790 23 30’ 1750 23 28,3’ 1950 23 26,7’ Aynı eserinde 64 kareli bir satranç tahtasında, 2’nin ardışık kuvvetleri ile teşekkül ettirilen geometrik dizinin toplamını ustaca hesâb etmiştir. İnkra adlı eserinde, yer yarıçapını R=6324.66 km. olarak vermektedir. Bu değer ise gerçek yarıçapa çok yakındır. Jeodeziye dâir ilk eseri yazmıştır. İkinci olarak yazılmış jeodezi eseri, bunu ancak 8 asır sonra ta’kib edebilmiştir. Işığın bir hızı olduğunu ve bu hızın ses hızından pekçok fazla olduğunu ifade etmiştir. CA’FER BİN AHMED ES-SERRÂC Bağdad’da yetişen büyük hadîs âlimlerinden. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Ca’fer bin Ahmed bin Hüseyn bin Ahmed bin Ca’fer es-Serrâc el-Kâr-ül-Bağdâdî’dir. Ca’fer bin Ahmed hazretleri, 417 (m. 1026) senesi sonlarında Bağdad’da doğdu. 500 (m. 1106) senesi Safer ayı yirmibirinci Pazar gecesi vefât etti. Bâb-ı ebruz denilen yere defnolundu. Ca’fer bin Ahmed, hadîs, kırâat, nahiv, lügat ilimlerinde âlim olup, aynı zamanda edîb ve şâir idi. Ebû Ali bin Şâzân, Ebü’lKâsım bin Şahin, El-Kazvinî, İbn-i Gıylân, El-Hilâl, El-Bermekî ve birçok âlimden ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendisinden ise hafız Ebû Tâhir es-Selefi ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ebû Tâhir, ondan rivâyette bulunmakla dâima iftihar ederdi. İbn-i Asâkir onun için, “Ebû Muhammed Ca’fer bin Ahmed hadîs-i şerîf âlimlerinin önde gelenlerinden olup, kırâat, nahiv, lügat ve daha pekçok ilimlerde âlim idi. Mekke, Şam, Mısır ve daha pekçok yerlere gidip hadîs-i şerîf öğrendi” demektedir. Ca’fer bin Ahmed birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1. Meşâri-ül-Uşşâk 2. Zühd-üs-sevdân 3. Kitâb-ülmebde’ 4. Kitâb-ü Menasik-il-Hac 5. Kitâb-üt-tenbîh li Ebî İshâk eş-Şirâzî. Ebû Muhammed Ca’fer bin Ahmed, bir şiirinde âlimler için şöyle demektedir: “İnsanlar o büyük zâtların büyüklüğünü anlamıyorlar. Onlara câhil diyorlar. Allahü teâlâ mazlûm olan o büyüklerin yardımcısıdır. Onlar, ileriyi gören akıl sahibidirler. 1) Rehber Ansiklopedisi cild-3, sh. 1 Naîm Cennetlerini bu büyük zâtlar dolduracaktır. Orada koltuklara oturacaklar ve kendilerine sayısız ni’metler 2) El-A’lâm cild-5, sh. 314 verilecektir. Cennette bir nehir vardır. Ona Feyyan denir. Orada âlimler Muhammed aleyhisselâmın etrâfında 3) İrşâd-ül-erib cild-6, sh. 308 4) Hükemâ-ül-İslâm sh. 72 5) Bugyet-ül-vuât cild-1 sh. 50 olacaklardır. İslâm âlimleri Muhammed aleyhisselâmın vârisleri ve arkadaşlarıdır. Ebû Muhammed Ca’fer bin Ahmed es-Serrâc hazretlerinin yazdığı Kitâb-ü Meşâri-ül-Uşşâk isimli eserinden, Allahü teâlâyı sevenlerin garîb hâlleri ve kerâmetlerine dâir girmesi de sana bir zarar temin etmiyecektir. Ey Zünnûn! kısmından seçmeler: Kıyâmet günü amel defterleri açıldığı zaman, O’na nasıl cevap vereceğiz! O bunu söylerken “Yardım et yâ Rabbî!” diye Sehl bin Abdullah ( radıyallahü anh ) anlattı: “Karşılaştığım ilk bağırdı. Ben de bayıldım. Ayıldığım zaman, onun, elbisesinin garîb hâdise şudur Birgün boş bir araziye çıkmıştım. İçim kolu ile yüzümü sildiğini gördüm.” gayet rahat ve huzûrlu idi. Bu sırada kalbimde Allahü teâlâya bir yakınlık hissettim. Namaz vakti de gelmiş, abdest almak istemiştim. Küçüklüğümden beri, her namaz vaktinde abdestimi tazelerdim. Bu, benim artık âdetim olmuştu. Ancak, su bulamadığım için üzüntülü idim. Bu sırada, iki ayağı üzerine kalkmış yürüyen bir ayı gördüm. Onu önce, mesafe uzak olduğu için elinde yeşil bir testi bulunan bir insan zannettim. Fakat yanıma yaklaşıp testiyi yere koyunca, onun insan olmadığını gördüm. Kendi kendime: Bu testi ve bu su nereden böyle? diye düşündüm. Bunun üzerine ayı konuşmaya başladı ve: “Ey Sehl! Biz, vahşî hayvanlardan bir grubuz, Allahü teâlâya olan tevekkülümüz ve sevgimiz sebebiyle, kendimizi Allahü teâlânın rızâsına adadık. Arkadaşlarımızla, bir mes’ele hakkında konuşurken aniden “Dikkat ediniz! Sehl bin Abdullah abdest için su istiyor” diye bir ses işittik. Bu testi bana verildi. Yanımda da iki tane melek var. Sana yaklaşınca, onlar, suyu havadan bu testiye döktüler. Ben suyun sesini bile işittim” dedi. Bu sözleri ondan duyunca bayıldım. Ayıldığını zaman, testi yine yerinde duruyordu. Fakat ayı ortada yoktu. Nereye gittiğini de bilmiyordum. Fakat Abdülazîz bin Tahhân ( radıyallahü anh ) anlattı: “Ebû Abbâs bin Atâ’ya meâlen “Bana gerçekten hastalık isâbet etti. Sen merhamet edenlerin en merhametlisisin” (Enbiyâ-83) âyet-i kerîmesi hakkında sorulunca şöyle dedi: Kurt, Eyyûb’un (aleyhisselâm) vücûduna musallat olup, sıra kalbinegelince, Eyyûb’un (aleyhisselâm) kalbine doğru yürüdü. Bu sırada Eyyûb (aleyhisselâm), “Yâ Rabbî! Sen bana bütün belâ ve musibeti versen, fakat kalbimi seni anmaktan mahrûm etmesen, verdiğin belâ ve musibetin acısını asla duymam” dedi. Sehl ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsanlar üç sınıftır Bir kısmı, Allahü teâlânın sevgi ve muhabbeti ile doludurlar, bunlar kerâmet beklerler. Bir kısmı, tövbe edip, niçin hatâ ve isyanda bulunduklarının pişmanlığı içerisindedirler. Bunlar Allahü teâlânın affını ümid ederler. Diğer bir kısmı da, gaflete dalıp, şehvetlerinin peşinde koşarlar ki, bunlar da cezalarını beklerler.” “Ayıyı niçin konuşturmadım” diye çok pişman oldum. Sonra testinin suyu ile abdest aldım. Abdest aldıktan sonra ondan su Zünnûn-i Mısrî, Allahü teâlânın sevgisiyle dolu olanları şöyle içmek istedim. O sırada vadiden “Ey Sehl! Daha senin bu anlattı: “Onlara, Allahü teâlânın sevgisi içirilmiştir. testiden su içme zamanın gelmedi!” diye bir ses işitince, testiyi Kalblerindeki nefsin arzu ve istekleri, günahların kötü bıraktım. Bir de ne göreyim, testi hareket edip gitti. “Onun da akıbetlerinin korkusu ile ölmüştür. Âhıretteki çeşit çeşit, bitmez nereye gittiğini bilmiyorum.” tükenmez ni’metleri kaybetme korkusu, onlara bu dünyânın geçici zevk ve lezzetlerini unutturmuştur. Onlar kalblerini, her Zünnûn-i Mısrî ( radıyallahü anh ) anlattı: “Birgün erken bir vakitte Abdullah bin Mâlik’in kabrine gittim. Kabristanda yüzü örtülü bir kişi gördüm. Çukur bir kabre rastlayınca orada türlü riya, gösteriş, hased, kin gibi ma’nevî kirlerden temizlemişlerdir. Onların kalbleri, Allahü teâlânın rızâsına kavuşma gayretindedir.” duruyordu. Biraz sonra o şahsın Sa’dûn olduğunu gördüm. Ona: “Ey Sa’dûn, gel birlikte şu bedenlerimiz için ağlıyalım” Ebû Muhtâr Dabbî şöyle anlatır: “Babamdan dinledim. Ebû dedim. Bana: “Allahü teâlânın huzûruna nasıl ve ne yüzle Kumeyt Endülüsî çok seyahat yapmış birisi idi. Ona, “Bana, gideceğimize ağlamak, bedenlerimiz için ağlamaktan daha ehli tasavvuftan gördüğün hâllerden anlat” dedim. Bunun lâyıktır. Keşke bu bedenler kabirde kendi hâline çürümeye üzerine o şöyle anlattı: “Onlardan birisi ile arkadaşlığımız oldu. bırakılsaydı da, hesap vermek için diriltilmeseydi. Eğersen İsmi Mihricân idi. Daha önce Mecûsî imiş, fakat sonra Cehenneme girersen, başkasının Cennete girmesi sana fâide müslüman olmuş, Ehl-i tasavvuf arasına girmiş. Onun yanında vermiyecektir. Eğer Cennete girersen, başkasının Cehenneme birisi daha vardı. Ve ondan hiç ayrılmazdı. Gece olduğu zaman kalkar, teheccüd namazı (gece namazı) kılar, sonra toplanır. Onun bu sevgisi sâdece Allahü teâlâyadır. Ne dünyâ sağ tarafına doğru, yanı üzere yatar, bir müddet sonra kalkar, için, ne de âhıretin çeşit çeşit ni’metleri içindir. kılabildiği kadar yine namaz kılar, sonra yine sağ tarafı üzerine yatar ve bu hâli geceleyin defalarca tekerrür ederdi. Hava ağarınca bir kerre daha namaz kılar, sonra ellerini kaldırır şöyle duâ ederdi: “Allahım! Sen de şâhidsin ki, gecem, günahlardan sâlim olarak geçti. Kötü bir söz söylemedim. Kötü bir iş yapmadım.” Sonra şöyle dedi. “Ey gece! Bu gece yaptıklarıma sen de şahit ol. Allahü teâlâdan korkmam, beni 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 131 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-1 sh. 357 3) Bugyet-ül-vuât cild-1 sh. 485 haram işlemekten, günahlara teşebbüs etmekten alıkoydu” dedi. Onunla bir müddet kaldım. Her gece böyle, bu sözleri 4) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 168 söylüyordu.” 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 411 Anbese el-Havvâs şöyle anlattı: “Utbet-ül-Gulâm arasıra beni ziyâret ederdi. Bir gece yanımda kaldı. Ona akşam yemeği 6) Keşf-üz-zünûn cild-1 sh. 492, cild-2, sh. 957, 1073, 1833 getirdim. Birşey yemedi. Biraz sonra onu, şöyle derken duydum: “Yâ Rabbî! Eğer bana azâb etsen de, seni seviyorum. Bana merhamet etsen, seni yine seviyorum.” Gece sonu olunca cezbe hâline geldi. Ayıldığı zaman ona, “Ey Ebû Abdullah! Geceki durumun ne idi?” dedim. Yine cezbe hâline tutulduktan sonra, “Ey Anbese! Allahü teâlânın huzûruna çıkarılıp hesap vereceğimi, dostlarımdan ayrılacağımı hatırladım da, onun için o durumlar oldu” dedi ve tekrar bayıldı.” Yahyâ bin Muâz, anlattı: Sâlih bir zât var idi. Evzâî ve Süfyan (r.aleyhim) bu sâlih zât ile karşılaşınca, insan ne zaman firâset sahibi olur? diye sorduklarında. O şöyle cevap verdi: “Kişi Allahü teâlânın sevdiğini sevip, gazâb ettiğine gazâb ettiği zaman.” Yahyâ bin Muâz da şu meâlde bir şiir okudu: Allahü teâlâdan başka sevilen her şey, gamdır, kederdir. Allahü teâlâdan başka her şeyin sevgisi geçicidir. Mutlaka yerine başkasının sevgisi gelir. Fakat Allahü teâlânın sevgisi geçici değildir. O devamlıdır. O’nun sevgisinin yerine başkası asla geçemez. Sevmede bir takım alâmetler ve işâretler vardır. Allahü teâlâyı sevenin alâmeti; kalbinin mahzûn olmasıdır. Yanakları sararmış, gözleri kızarmıştır. Dâima O’nu anıp, O’nu hatırlar. Dâima Allahü teâlâya kulluk için ayaktadır. Kalbi Kur’ân-ı kerîmin âyetlerini okur. Dâima rükû’ ve secde halindedir. Dâima toprağı göz yaşları ile sular. Onun avuçlarının dokunduğu ağaçtan sevgi biter, sevgi yükselir ve sevgi DEBBÛSÎ (Kâdı Abdullah bin Ömer el-Buhârî) Hanefî mezhebi, fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Zeyd olup ismi Abdullah bin Ömer bin Îsâ ed-Debbûsî’dir. Buhârâ’nın meşhûr yedi kadısından biridir. Hılâfiyat ilminin (mukayeseli hukukun) kurucusudur. 430 (m. 1039) yılında vefât etti. Debbûsî, dört mezhebin fıkhını Ebû Ca’fer bin Abdullah’dan tahsil etmiştir. Mâverâünnehr’in en meşhûr fıkıh âlimlerinden olan Debbûsî, Buhârâ ve Semerkand’da büyük zâtlarla birçok ilmî müzâkerelerde bulunmuştur. Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan Debbûsî hazretlerinin yazdığı eserler, İslâm hukukçularına rehber olmuştur. Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1) Kitâb-ül-esrâr fil-usûl vel-fürû’: Fıkıh kitabıdır, özellikle İmâm-ı Şafiî’nin görüşlerini ve delîllerini de zikr eden bu eserin asıl konusu Hanefî fıkhı olmasına rağmen, mukayeseli hukuka önem verilmiştir. El yazması olan bu eser, Süleymâniye Kütüphânesi Murâd Molla-750 ve Selîmağa-279 kısımlarında mevcûttur. 2) Kitâbü takvîm-il-edille fî usûl-il-fıkh: Usûl-i fıkh ilmine dâir bir eserdir. Âtıf Efendi Kütüphânesi, 660/1 ve Süleymâniye Kütüphânesi Lâleli kısmında 690 numarada kayıtlı el yazmaları mevcûttur. 3) El-Emel-ül-aksâ: Tasavvufa dâir bir eserdir. El yazması Süleymâniye Kütüphânesi’nin Lâleli kısmında 1337 numarada ve Şehid Ahmed kısmında 1459/2 numarada ve Atıf Efendi Kütüphânesi 1384 numarada kayıtlıdır. 4) Te’âs-ün-nazar: hamd olsun. O’nun Resûlüne selâm olsun. Ey hidâyet nûrunu Mukayeseli hukuk alanında yazılmış ilk eserdir. Debbûsî bu kazanmış ve kurtuluşa kavuşan kardeşim! İyi bilki, şüphesiz eserinde bir mes’eleyi ele alarak ona dâir birçok fıkıh Allahü teâlâ seni kul olarak yarattı. Kendisini tanıman, O’na âlimlerinin görüşlerini belirtir. Yetmişbeş kadar ana kaide boyun eğmen ve itaat etmen husûsunda seni imtihan ediyor. açıklanmaktadır. Tâbi tutulduğun imtihanın dört yönü vardır. İki tanesi ubûdiyyet ve ibadettir. Kulluk, senin nefsinin sıfatı, ibâdet ise işinin Debbûsî, Te’sîs-ün-nazar kitabında: Ba’zı fıkhî mes’eleler sıfatıdır. O halde her akıl sahibinin, kendisini yaratan ve hakkında mukayeseli olarak yaptığı açıklamalarda diyor ki: ni’metler ihsân eden Rabbini tanıması, O’nun taksimine ve İmâm-ı a’zama göre, “Kıble cihetini araştırdıktan ve namaz verdiğine râzı olması, kaderine rızâ göstermesi lâzımdır. Râzı kıldıktan sonra, kıbleye karşı namaz kılmadığını öğrense, olmanın en aşağı derecesi, Rabbinin ni’metlerine, ihsânlarına namazı sahîhdir. Namazını iade etmez. İmâm-ı Şafiî’ye göre ve iyiliklerine şükretmekten âciz olduğunu bilmesidir. Bu ise, caiz değildir. Namazını iade eder.” acizliğini anladıktan sonra da, Rabbinin azameti, yüceliği İmâm-ı a’zama göre: “Yemîn keffâreti olarak, on gün devamla, karşısında boyun eğmelidir. günde iki defa bir fakirin karnını doyurmak veya fitre miktarı “Hayat bu hayattır. Bu dünyâdan başka bir dünyâ yoktur” sözü parayı vermekle yemîn keffâreti yerine getirilir.” îmân etmiyenlerin sözüdür. Onlar, dünyâyı yeme-içme, bir İmâmı a’zama göre: “Gusül abdesti alırken ağza su vermek (mazmaza) ve burna su vermek (istinşak) guslün farzlarındandır. İmâm-ı Şafiî’ye göre ise; mazmaza ve istinşak guslün farzlarından değildir. İkisi de sünnettir.” Kâdı el-İmâm ez-Zâhid Ebû Zeyd Abdullah bin Ömer bin Îsâ ed-Debbûsî hazretlerinin, Kitâb-ül-emed-ül-aksâ adlı eserinin, nefs ile cihad bölümünden seçmeler: oyun ve eğlence yeri, hakikî vatan ve ikâmetgâh olarak sandılar. Bu yüzden çocukluk zamanlarını zevkli sefâ ile, gençliklerini oyun ve eğlence ile geçirirler. Bülûğ çağlarına erişince, dünyâyı kendilerine mülk edinirler. Bundan sonra yaptıkları işlerle övünürler. Halbuki dünyâ bu değildir. Bilakis dünyâ; işleriyle, yaldızlariyle insanları cezbedip, peşinde koşturan bir yorgunluk yeri ve içerisinde yaşı yanların menfaatleri için birbiriyle boğuştukları bir savaş meydanıdır. Aslında, dünyâ bir helak yeridir. Kendilerini akıllı sanan ba’zı Kitâbü Hikem-ül-asl-il-halk bölümü: Herşeyi kimseler, dünyâ için olanca gücü ile Çalışıp, ihlâslı olmağa yoktan yaratan, zıt şeyleri; kayıtsız, şartsız bir uğraşır. Fakirliğe ve insanlardan uzak kalmağa sabrederler. araya getiren ve birbirine zıt olan şeyleri Fakat nefsi ona musallat olup, ibâdetlerde yüksek derecelere yaratılışa asıl kılan Allahü teâlâya hamd olsun. O, kavuştuğunu fısıldar. Kendisini Allahü teâlânın yakın- dilediğini yapar. Meâlen “O, yaptığından kullarından görüp, ucub hastalığına yakalanır, kendini beğenir. sorulmaz” (Enbiyâ-23). Fakat kullar Bu yüzden ibâdetleri, odunun ateşte yandığı gibi yanar. yaptıklarından mes’ûldür. Hürmetine âlemleri Amelleri meyvelerin dallardan düşmesi gibi düşer. Ucub, yarattığı ve Âdemoğlu arasından seçtiği riyadan daha kötüdür. Ucub, dünyâ ve âhıret bozukluğuna Peygamberi Muhammed aleyhisselâma da salâtü şâmildir. Ucubdan kurtulmak pek kıymetlidir. Nefs, kendisi için selâm olsun. pek yüksek ve üstün hâllerin sahibi olduğunu iddia eder. Onun Allahü teâlâ, insanı, dört zıt şeyden yarattı. Bu dört şey; sıcak, soğuk, yaş ve kurudur. Bunları; su, toprak, rüzgâr ve ateş ile ne kadar âciz olduğunu ve bütün ni’metlerin Allahü teâlâdan geldiğini bilmekle bu hâlden kurtulmak mümkündür. alâkalı kıldı. Bunlar, birbirinin zıddıdır. Dünyâyı âhıret için bir Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen “Ey imân imtihan yeri olarak yarattı. edenler! Sadakalarınızı, insanlara gösteriş için malını harcayan; Allaha,âhıret gününe Ubûdiyyet bahsi: Her kulun Rabbine hamd etmesi lâzımdır. inanmayan kimse gibi, başa kakmak ve eziyet Çünkü onu yaratıp, yaşatan ve rızık veren Allahü teâlâdır. sûretiyle boşa çıkarmayın. Çünkü onun bu O’nun Resûlüne de salât okuması lâzımdır. Allahü teâlâya gösterişinin hâli, üzerinde az bir toprak bulunan bir kayanın haline benzer ki, ona şiddetli bir arzusundan korunur. Hac eden, nefsinin yağmur isâbet edince, üzerindeki toprağı şehvetinden uzaklaşmış olur. Namaz, dünyâ temizleyip, kendisini katı bir taş hâlinde bırakır. sevgisinden sıyrılmayı temin eder. Resûlullah ( Onlar (gösteriş için amel edenler) yaptıkları aleyhisselâm ) şöyle buyurdular. “Kulnamaza şeyden hiçbir sevâb kazanamazlar. Allahü teâlâ yöneldiği zaman, Allahü teâlâ da ona yönelir. kâfirler topluluğuna hidâyet Oruç tutarsa, Allahü teâlânın emirlerine karşı etmez.” buyurmaktadır. (Bekâra-264). gelmekten korunur. Sadaka veren, taşkınlıktan uzak kalır.” Ucub sahibi kimsenin, insanlar arasında kıymeti pek düşüktür. Nefsinin yaldızlı vesveselerinin esîri olarak görülür. Debbûsî, Mültekıt adlı eserinde, “Vasî bulunduğu yetime, zekât olarak giyecek ve yiyecek vermek caizdir. Çünkü yetim, Böyle bir kimsenin Rabbi ile durumu nasıl olur? onun ıyâli, evlâdı gibidir” demektedir. Şeytan, ateşten olduğunu söyliyerek kendisini büyük gördü. Debbûsî ( radıyallahü anh ), insanların ebedî saadete Adem’e (aleyhisselâm) secde etmekten imtina etti. kavuşmaları için çok çalışmış, hayatını bunun için vakfetmiştir. Mel’ûnlardan oldu. Fir’avn da, mülkünde kendisini büyük gördü. Ulûhiyyet iddiasına kalktı. Bütün ailesi ile boğuldu. Karun, ilmi sebebiyle kendisini büyük ve kudretli gördü. Allahü teâlâ, onu ve evini yere batırdı. 1) Fevâid-ül-behiyye sh. 109 Namaz dinin direğidir. Ezan müslümanların şiârını 2) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 184-543 bildirmektedir. Namaz Allahü teâlâya büyük bir yaklaşma vesilesidir. Namazın çok çeşitli yönleri vardır. Namaz ile dünyâdan yüz çevirilir. Çünkü namaz kılan kimse, namaza başladığı zaman, insanlarla ve dünyâ ile alâkasını keser, Allahü teâlâya yönelir. Namaz kılan bir kimse, gerek diliyle ve 3) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 48 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, 96 5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 46 gerekse a’zâlarıyla, günah olan şeylerden sakınma halindedir. Böyle bir durumda olan kimsenin duâsı makbûldür. Onun kalbi 6) Tabakât-ül-fukahâ sh. 71 tertemizdir. Bu mertebede olan kimsenin bedeni dünyâda olduğu halde, rûhu âhırete uçar Allahü teâlâ ile beraber olur. Ni’metleri’ Cenneti ve Allahü teâlâdan başka herşeyi unutur. Namazlar, iki namaz saatleri arasında işlenen küçük EBÛ ABDULLAH EL-MEHÂÎ günahlara keffârettir. Namazın, Allahü teâlâ katında husûsi bir kıymeti vardır. Ayrıca, her ibâdetin Allahü teâlâ katında bir husûsiyeti vardır. Bu husûsiyete bir başkasıyla ulaşılamaz. Onların sevâblarının ne kadar olduğunu Allahü teâlâ bilir. Kul, Allahü teâlâya tâatta bulununca sevâb kazanır. Bu, Allahü teâlânın ihsânıdır. Bütün bunları zikretmemiz, ibâdet husûsunda tenbel ve gevşek olanları teşvik, gaflet içerisinde olanları ikaz, şaşkın durumda olanlara yol göstermek, hattâ Allahü teâlânın ihsânını belirtmek, göstermek içindir. Fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Abdullah olup ismi, Ca’fer bin Abdürrahîm el-Mehâî’dir. Cünd şehrine yakın bir yerde ikâmet etti. Açık kerâmetleri görüldü. 460 senesinde, oturduğu köyde vefât etti. Fıkıh ilmi üzerine birçok eser yazdı. Ebû Abdullah, çok ibâdet eden, zühd sahibi, sâlih, haram ve şüphelilerden kaçmasıyla meşhûr bir âlim idi. Birçok âlim, kendisinden fıkıh ilmi öğrendi. Kâfi kitabının sahibi İmâm Ebû İshâk es-Sarzeti bu âlimlerdendir. Ebû Abdullah, fıkıh ilmi yanında ferâiz ve diğer ilimlerde de söz sahibi idi. Oruç tutan kimse, tabiatında bulunan arzu ve isteklerden uzaklaşır. Zekât veren, mal sevgisi ve Şöyle anlatılır: Ebû Abdullah hazretlerinin bulunduğu köye Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Fadl bin birgün düşman askerleri saldırdı. Köylüleri öldürmek için Muhammed et-Takî es-Sicistânî el-Hirevî olup, künyesi Ebû üzerlerine hücum ettiler. Kime kılıçla vursalar, ona hiç birşey Abdullah’tır. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde derin âlim idi. Mûsâ bin olmuyor ve kan bile akmıyordu. Köy halkı ve Ebû Abdullah’ın İmrân Cirfeti’nin ( radıyallahü anh ) talebesidir. 416 (m. 1025) talebeleri bu duruma çok şaşırdılar. Bu sırada talebelerinden senesi Safer ayının birinci günü vefât etti. biri kendi kendine, “Burada harb var. Ben kaçıp memleketime gideyim, harb bitince geri dönerim” diye düşündü. Hocasından Şeyhülislâm Abdullah-i Ensârî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: izin almadan memleketine gitmek için yola çıktı. Köyden bir “Ebû Abdullah et-Takî ( radıyallahü anh ) benim üstâdımdır. süre uzaklaştıktan sonra, düşman askerleri onu yakaladılar ve Hanbelî mezhebi âlimlerinden idi. Hanbelî mezhebine âit çok öldürdüler. Düşman askerleri, buna kılıç darbelerinin nasıl kıymetli ve ince bilgileri ben ondan öğrendim. Çok heybetli idi. işlediğini, köyde bulunanlara ise neden işlemediğini merak Ben ondan daha heybetli bir kimse görmedim. Son ettiler. Bunun sebebini araştırmaya başladılar. Köylülere, zamanlarda a’mâ oldu. Büyük zâtlar kendisine hürmet ve bunun sebebini sorduklarında, onlar “Burada şöyle büyük bir ta’zim ederlerdi. Çok kerâmetleri görülmüştür. Zamanında zât vardır. İsmi, Ca’fer’dir. Onun yüzü suyu hürmetine kılıç bulunan evliyânın efendisi idi. Sür’at-i Fehm (çabuk anlayış), darbeleriniz bize te’sîr etmez” dediler. sahibi idi. Kalabalık içinde bana ayrıca iltifât ederdi. Birgün bana hitaben: “Abdullah bin Ebî Mensûr! Sübhânallah! O ne Bunun üzerine düşman askerleri, Ebû Abdullah hazretlerinin nûrdur ki, Allahü teâlâ senin gönlüne koymuş” buyurdu. evine gittiler. Onu yakalıyarak, kılıçla vurmaya başladılar. Ebû Halbuki ben o nûru anlıyabilmem için, belki de kırk sene Abdullah hazretleri darbelerle yere düştü. Düşman askerleri geçmesi lâzımdı.” onu öldü zannederek, öylece bırakıp evini terk ettiler. Onların arkasından Ebû Abdullah’ın talebeleri, hocalarının evine Şeyh-ül-İslâm yine buyurdu ki, “Ebû Abdullah et-Takî, melek girdiklerinde, onu namaz kılarken buldular. Namazı bitince gibi bir kimse idi. Zamanında bulunan âlimlerin hemen hepsi talebeleri ona “Hocam! Size bu kadar kılıç darbesi vurdular. ile görüşmüştü. Maddî ve ma’nevî bütün ilimlerde nasîbi vardı. Size hiçbirşey olmadı ve vücûdunuzdan bir damla bile kan Ben, onun sohbetlerinde bulunmakla çok şeylere kavuştum. akmadı. Bu nasıl oldu?” diye sordular. Ebû Abdullah, “Allahü Sohbetlerinde bana, ayrıca husûsen çok iltifât ederdi. Ne teâlâ herşeye kâdirdir. Ben onların bana vurduklarının zaman huzûruna varsam, ayağa kalkardı. Firâseti çok kuvvetli farkında bile değildim” deyince, talebeleri “Hocam! O anda ne idi.” ile meşgûl idiniz?” diye suâl ettiler. Ebû Abdullah bunun üzerine, “Ben o anda Yasin sûresini okuyordum. Onlar gittikten sonra namaz kılmaya başladım” dedi. 1) Nefehât-ül-üns trc. sh. 374 Düşman askerleri, bütün uğraşmalara rağmen birşey yapamıyacaklarını anlayınca geri dönüp gittiler. Ebû Abdullah, talebelerine ilim öğretmeye devam etti. EBÛ ABDULLAH HALÎMÎ 1) Câmi-ü kerâmât-il-evliyâ cild-1 sh. 380 Mâverâünnehr’de yetişen hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Abdullah olup, adı Hüseyn bin Hasen bin Muhammed bin Hâlim el-Buhârî’dir. 338 (m. 949) senesinde Buhârâ’da doğdu. Orada yetişti ve kadılık yaptı. Ebû Abdullah Halimi, aynı zamanda mütekellim ve edîb idi. 403 (m. 1012) EBÛ ABDULLAH ET-TAKÎ senesi Rebî’ul-evvel ayında vefât etti. Ebû Abdullah Halimi; Ebû Bekr el-Kaffâl, Ebû Bekr el-Ürdünî, üzerinde yürüse, yer kuru ise, ayakları necs olmaz. Yer yaş Ebû Bekr Muhammed bin Ahmed bin Harb, Halet bin olup, ayakları kuru ise, ayakları ıslanırsa, necs olur.” Muhammed el-Hayyâm, Bekr bin Muhammed el-Mervezî edDahmisînî’den ve birçok âlimden ilim tahsil etti ve hadîs-i şerîf Ebû Abdullah Halîmî’nin yazdığı eserler Minhâcüddîn (Usûl-i rivâyet etti. din hakkında), Âyât-üs-sâati ve Ahvâl-ül-kıyâmeti kitapları meşhûrdur. Kendisinden ise; Ebû Abdullah el-Hâkim, el-Hâfız Ebû Zekeriyyâ Abdürrahîm, Ebû Saîd el-Kanurûdî, Hâfız Ebû Bekr el-Beyhekî ve birçok âlim ilim tahsil etti ve hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ebû Abdullah Halimi, zamanının en zekîsi olup, ilim ve edebde çok yüksek idi. Hocası Ebû Bekr el-Kaffâl eş-Şâşî’nin vefâtından sonra, Mâverâünnehr’de ilmin zirvesine çıktı. Âlim, kâmil ve fazilet sahibi bir iât oldu. Mâverâünnehr’deki hadîs 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 333 2) El-Bidâye ven-nihâye cild- 1, sh. 349 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 167 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 3 âlimlerinin reîsi idi. 5) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1030 Kendisinden hadîs-i şerîf rivâyet eden Hâfız Ebû Bekr elBeyhekî, Ebû Abdullah Halimi için, “Ebû Abdullah şânı yüksek 6) El-A’lâm cild-2, sh. 235 bir zât olup, onun sahip olduğu ilmin derecesini ve inceliğini başkası anlıyamaz” demiştir. 7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1010, 417 İbn-i Hallıkân, Ebû Abdullah için, “Maverâünnehr’de asrının hadîsi şerîf ilmi reisliği kendisiyle son buldu.” El-Esnevî ise, “Ebû Abdullah’ın eserleri çok kıymetli olup, birçok hüküm ve ma’nâ ihtiva etmektedir” demiştir. EBÛ ABDURRAHMÂN ES-SÜLEMÎ Ebû Abdullah Halimi’nin Enes bin Mâlik Horasan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed hazretlerinden rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte bin Hüseyn es-Sülemî [veya Selemî] el-Ezdî en-Nişâbûrî olup, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), “Kur’ân-ı künyesi Ebû Abdurrahmân’dır. Şafiî mezhebi fıkıh, tefsîr, kerîmi hatim eden kimsenin, hatimden sonra hadîs, lügat, târih ve diğer ilimlerde büyük âlim idi. Evliyânın yaptığı duâ kabûl olur” buyurmuştur. büyüklerinden Ebû Amr-ı Nüceyd’in torunudur. Babası ve Rivâyet ettiği diğer bir hadîs-i şerîfte ise annesi de, tasavvuf yolunda yüksek derece sahibi idiler. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ): “Ümmetimin âlimleri arasındaki ayrılık, rahmettir” buyurmuşlardır. Ebû Abdullah Halimi hazretleri buyurdu ki: Sülemî ( radıyallahü anh ), 330 (m. 942) senesi Ramazan ayında doğdu. 412 (m. 1021) senesi Şa’bân ayının 3. Pazar günü vefât etti. Kabri Nişâbûr’da tanınmakta olup, ziyâret edenler istifâde etmektedirler. Küçük yaşta ilim öğrenmeye başladı. İlk tahsilini, dedesinden ve babasından yaptı. Küçük “Ramazân-ı şerîf ayında, her gece gusül abdesti almak yaşta babası vefât edince, daha çok dedesinin himâye ve müstehabtır.” sohbetlerinde bulundu. İlk olarak Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Daha sonra ilim öğrenmek için çeşitli yerlere gitti. Birkaç defa “Necs bir şeyden buhar çıksa ve insanın üstüne gelse, eğer Bağdad’a geldi. Ebü’l-Kâsım en-Nasrabâdî, Ebû Nasr-ı elbisesi yaş ise elbisesini yıkaması lâzımdır. Kuru ise elbise Serrâc, Ahmed bin Ali el-Mukrî ve başka bir çok zâtlardan ilim necis (pis) olmaz. Ya’nî yaş ayağı ile necs yerde veya halı öğrendi. Kendisinden de; Ebü’l-Kâsım Kuşeyrî, Ebû Abdullah Ebû Abdurrahmân es-Sülemî’nin bildirdiğine Hâkimi Nişâbûrî, Ebû Bekr el-Beyhekî ve başka birçok büyük göre, Ebû Ali Şebevî, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) zâtlar ilim öğrendiler. rü’yâsında görüp “Yâ Resûlallah! “Benim saçlarımı Hûd sûresi ağarttı” sözünün sizden Zamanında bulunan evliyânın İmâmı idi. Bütün ilimlerde âlim, rivâyet edildiği doğru mudur? Bu doğru ise, buna hadîs ilminde Hâfız olup, tasavvufun inceliklerine hakkıyla sebeb olan, bu sûrenin hangi kısmıdır? vâkıf idi. Bu yolun büyüklerinin hâllerini, yollarını, târihlerini Peygamberlerin kıssaları mı? Yoksa geçmiş anlatan çok kıymetli eserler tasnif etti. İlim öğrenmek için çok milletlerin mahvolmaları mı?” diye sordu. sıkıntılara katlandı. İlim öğrenmek, hadîs-i şerîf yazmak için Resûlullah ( aleyhisselâm ) cevâbında; “Bunların Nişâbûr, Merv, Irak ve Hicaz’ı dolaştı. Ebû Abdurrahmân es- hiç biri değil. Sâdece, Allahü Sülemî ( radıyallahü anh ), çok ibâdet ederdi. Haram ve teâlânın “Emrolunduğun gibi dosdoğru ol” emri şüphelilerden son derece sakınır, dünyâya hiç ehemmiyet beni ihtiyârlattı, saçlarımı ağarttı” buyurdu. vermezdi. Ebû Abdurrahmân es-Sülemî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Hatîb-i Bağdadî diyor ki, “Bulunduğu beldede ve velîler taifesi arasında Ebû Abdurrahmân’ın şânı çok yüksek oldu. Herkes “Tasavvuf yolunda ilerlemek isteyen bir talebeye şu iki şey tarafından sevilir, hürmet edilirdi. Herkes kendisini mutlaka lâzımdır Her hâlinde doğruluk ve bütün işlerinde edeb medhederdi. Kendisi aynı zamanda ehl-i hadîsdendir.” üzere bulunmaktır.” Tâcüddîn-i Sübkî ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki, “Hatîb’in bu “Biz öyle büyük zâtlara yetiştik ki, onlar Kur’ân-ı kerîmde sözü doğrudur. Ebû Abdurrahmân sika, güvenilir bir zât idi. bulunan âyet-i kerîmeleri onar onar öğrenirlerdi, öğrendikleri Aleyhde bir söz söyleyen çıkarsa ona i’tibâr edilmez.” on âyetteki hükümleri, kendi yaşayışlarında tatbik etmedikçe, diğer on âyete geçmezlerdi.” Ebû Abdurrahmân es-Sülemî ( radıyallahü anh ) hakkında, en güzel hükmü, derste, tahsilde kendisiyle beraber olanlar, Büyük âlimler, Ebû Abdurrahmân es-Sülemî hazretlerinin asrında yaşayanlar vermişlerdir. Bunlar, kendisini tanıyıp, yazdığı Tefsîr-i hakâyık isimli eserini, tefsîrden ziyâde te’vîl ilminden istifâde edenlerdir. Meşhûr Hılyet-ül-evliyâ’nın sahibi kitabı sayarlar. O âlimlere göre; te’vîllerin doğruluğu da, tefsîr Ebû Nu’aym İsfehâni ( radıyallahü anh ) bunlardandır. Bu ile ölçülerek anlaşılır. Te’vîl, tefsîre uymazsa atılır. Uyarsa, zâtlar, Ebû Abdurrahmân’dan şöyle bahsederler Ebû alınabilir denildi. Tefsîr kitaplarını yazanlar, tefsîr kısımlarını Abdurrahmân ( radıyallahü anh ), tasavvuf yolunda tefsîr olarak, te’vîl kısmım da, tefsîre uygun olduğu için yine ilerlemekteki gayreti, Selef-i sâlihînin önce gelen âlimlerinin tefsîr olarak kabûl buyurmuşlardır. Ebû Abdurrahmân es- yollarına ve sözlerine bağlılığı bakımından zamanının bir Sülemî hazretlerinin Hakâik tefsîrinde buyuruyor ki: tanesi idi. Büyüklerin yollarına sımsıkı sarılmakta, onlara tâbi olmakta çok ileri idi. Tasavvuftan haberi olmadığı hâlde bu “Namaza başlarken elleri kulaklara kaldırıp tekbir almak; yolda bulunduğunu söyleyen câhillerden dâima uzak durur, Allahtan başka her şeyi arkaya atıp iki dünyâyı bıraktım, bunları kınardı. Bulunduğu şehirde ve diğer İslâm beldelerinde yüzümü senin cemâline çevirdim demektir.” bulunan genç-ihtiyâr, avam ve havas, sultan-köylü herkes tarafından sevilir, ta’zim ve hürmet görürdü. Herkes: “O, yeryüzünde, Allahü teâlânın velî kullarından biridir” derdi. Yazdığı eserlerin sayısı yüzden fazla olup ba’zıları şunlardır: Tabakât-us-sûfıyye, Tefsîr-i hakâyık, Muhtasar, Menâhic-ülârifîn, el-Fütüvvet, Âdâb-üs-sohbet, Âdâb üs-sûfiyye, Derecâtül-muâmelât, Erba’în. “Fecr sûresinin birinci âyet-i kerîmesi olan “Vel-Fecri” (Fecre yemîn olsun) kelimesi, âriflerin kalblerinden kaynayıp gelen ma’rifetlere yemîndir. Nitekim naklolunur ki, âşıkın kalbi, aşk ateşinden yanmakta, Allahü teâlâya kavuşmanın şevkiyle hareket etmekte ve yedi kat gökler, onun nûru ile dolmaktadır. Melekûttaki melekler, “Yâ Rabbî! Bu nasıl bir nûrdur ki, yeryüzünden yükseldi ve yedi kat gökleri, cemâlinin parlak nûru ile süsledi?” derler. Allahü teâlâ da,”Bir âşıkınaşkdenizi karşılık verir. Kabahatlileri cezalandırmaz. Başkalarının olup, kalbinde elem doğmuştur. Bu, benim cemâlimin ma’rifet kusurlarını araştırmaz. Kimsenin hatâsını yüzüne vurmaz. Hiç dalgasıdır ki, ben ona, onun bana olan iştiyâkından daha fazla kimseyi azarlamaz. Misâfir gittiği yerde, ikram edilen yemekte müştakım” buyurur. Ba’zı tefsîrlerde, “Vel-Fecri” kelimesi, kusur bulmaz! Bütün güzel huyları kendinde toplamıştır. Muhammed aleyhisselâma yemîndir. Bundan sonra gelen “Ve Dostlarını ziyâret edip, dostluk bağlarını kuvvetlendirir. Leyâlin aşr” âyet-i kerîmesi ise, Muhammed aleyhisselâmın Komşularının, akrabalarının, dostlarının haklarını gözetir. çok sevdiği aşere-i mübeşşere, ya’nî Cennetle müjdelenmiş Yemek âdabına dikkat eder, arkadaşlarının yemeğe önce on Sahâbiye yemîndir” şeklinde bildirilmektedir. başlamasını kendisine tercih eder. Günah olmayan husûslarda arkadaşlarına uyar. Dostlarının, kendi malından “Yine Hakâik tefsîrinde buyuruluyor ki: “Sehl bin Abdullah-ı Tüsterî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki, “Bizim yolumuzun esâsı üç şeydir: Helâl yemek, her tasarruf etmelerine müsâade eder. Kendisini ziyâret için gelenlere yer verir, ikramda bulunur. Ziyâfet verir, güler yüz gösterir. hareketinde Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) tâbi Fütüvvet sahibi iyi bir müslüman, Allahü teâlânın olmak ve bütün amellerinde hâlis niyet etmektir.” dostlarını sever, düşmanlarını sevmez. Sevdiğini Allah için sever. Doğruluktan hiçbir zaman Yine Hakâik tefsîrinde Ebû Bekr-i Râzî’nin Dirâc’dan naklen ayrılmaz. Dostlarının sevincine katılır, onlara şöyle buyurduğu bildirilmektedir. “Tevekkül imâna yakındır. karşı asık suratlı durmaz. Çünkü sevgili Herkesin tevekkülü, îmânı miktârıncadır. O halde tevekkül Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Allahü teâlâ, etmek isteyenin, imânını amel ile beraber, sağlam dostlarının yüzüne karşı somurtan insana buğz bulundurması gerekir.” eder” buyurdu. İyi bir müslüman, iyiliklerini görmez ve yaptığı işlerden karşılık beklemez. Yine Hakâik tefsîrinde, Mutaffifîn sûresinin tefsîrinde Hamdûn- Tövbe etmeyi geciktirmez ve tövbesinde sebat i Kassâr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Vay o kimsenin hâline eder. Allahü teâlânın emri olduğu için çok çalışır, ki, din kardeşinin ayıbını görür, onunla meşgûl olur da, kendi hiçbir zaman rızkından endişeye düşmez. ayıbını görmez, aklına bile getirmez. İşte âyet-i kerîmedeki Tevekkül sahibidir. Başkalarının kendisine nasıl tatfif=eksik ölçmek budur.” davranmalarını istiyorsa, insanlara da o şekilde Ebû Abdurrahmân es-Sülemî’nin ( radıyallahü muâmelede bulunur. Nefsi için istediğini, anh ) Erba’în isimli kitabında bildirdiği, Ebû başkaları için de ister. Duâ ederken, duânın Hüreyre hazretlerinin rivâyet ettiği bir hadîs-i edeblerine uyar, kulluk vazîfelerine dört elle şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) sarılır. Her an kendini hesaba çeker. Bu âna buyurdu ki,“İlimlerden gizli gibi tutulan ba’zıları kadar geçen zamanının isyan ile geçtiğini vardır ki, onları ancak ârif-i billâh olanlar anlar. Bu düşünerek, tövbe ve istiğfara devam eder. ilimden bahsettikleri vakit, onları ancak kendini Haramlardan sakınır, Allahü teâlâyı hiç unutmaz. beğenen bir takım insanlar yalanlar. Sakın, Zamanlarını ibâdet ile geçirir. Nefsinin ve Allahü teâlânın kendi fadlından ilim verdiği şeytanın hîlelelerinden sakınır, dünyâya meyl âlimleri tahkir etmeyin! Çünkü azîz ve celîl olan etmekten, ya’nî dünyâyı sevmekten cenâb-ı Allahü teâlâ, onlara o ilmi verirken tahkir etmedi.” Hakka sığınır. Allahü teâlâyı unutturan her şeyden şiddetle kaçar, bütün uzuvlarını yaratılış Ebû Abdurrahmân es-Sülemî hazretleri fütüvveti şöyle izah gayesine uygun kullanır. Her müslümana hüsn-i etmektedir “Fütüvvet; Allahü teâlânın emirlerini yapmak, zân eder. Hakîkî bir müslüman, devamlı nasihat yasaklarından kaçınmak, güzel huylu olmaktır. Fütüvvet sahibi eder. Emr-i bil ma’rûf ve nehyri anil münkerde olan iyi bir müslüman, dostlarıyla sohbet eder. Onların bulunur. Kendi kusurlarını düşünür, merhamet ihtiyâçlarını giderir. Kendisine yapılan kötülüklere bile iyilikle sahibidir. Şehvetlerine uymaz, başolma sevdasına kapılmaz, parmakla gösterilmekten ulaşmasına engel olan kimselerden, arslandan kaçar gibi kaçınır. Allahü teâlânın emirlerini yapmakta, sakınırlar. yasaklarından sakınmakta ve buna devam etmekte sabırlıdır. Dîni İslâma hizmet etmekten Fütüvvet sahibi olan iyi bir müslüman, kimseyi özür dilemeğe zevk duyar. Bu konuda karşısına çıkan her türlü mecbûr etmez. Sır saklayıcıdır, ihânet etmez. Hased etmekten zahmete katlanır. Başına gelen belalara sakınır. Ebû Bekr el-Varrâk hazretleri, “Eskiden fütüvvet sızlanmaz. Fütüvvet sahibi iyi huylu bir sahipleri, arkadaşlarını över, kendilerinden bahsetmezler, müslüman, kendisini ilgilendirmeyen şeylerle ve hattâ kötülerlerdi. Rahatlığı dostlarına, zahmeti kendilerine başkalarının ayıbını araştırmakla uğraşmaz. seçerlerdi. Şimdi ise, herkes kendilerini övüp, dostlarını Dünyâya tama’ etmez. Doğru sözü kabûl eder, kötülüyor. Zahmeti kardeşine, rahatı kendilerine seçiyorlar” itirazda bulunmaz. Zengin ise, fakir olanlardan buyuruyor. Yahyâ bin Muâz hazretleri de; “Üç huy vardır ki, ücretsiz hizmet beklemez. Cüneyd-i Bağdadî kişinin amelini ve ahlâkını düzeltir: 1. Zengin olanlara düşman hazretleri, talebelerinden birinin pazardan aldığı gözüyle bakmayıp, nasihat verici olmak. 2. Fakirlere karşı yiyecekleri, fakire verip taşıttığını görünce, o kibirli olmayıp, tevâzu üzere olmak. 3. Hanımlara karşı kaba yiyeceği yemeyip dağıttırmıştır. Orada hazır davranmayıp, şefkat ile muâmele etmektir” buyurdular. bulunan İbrâhim Havvâs ise, o talebe arkadaşına, Hakiki bir müslüman, kötü arkadaşlardan sakınır. “Dünyâyı gözünde o kadar büyütmüşsün ki, fakiri Âlimlerin sohbetlerini kaçırmaz. Kendisinden yiyeceklerinin hamalı yapıyorsun” buyurdu. daha fakir olanlarla oturup kalkar ve bunu kendisi için bir aşağılık olarak düşünmez. Allahü teâlâdan İyi bir müslüman dünyâ malı için arkadaşlarına kırılmaz. Kimseden birşey istemez. Kanâat sahibidir. Allahü teâlânın verdiği ni’metlere dâima hamd eder. Kalbinin kırık olduğu zamanlarda, müslüman kardeşlerine duâ eder, onlar için af ve afiyet temennisinde bulunur. Cimrilikten sakınır, Allah için vermekten zevk alır. Kendisi için bâki olan, cebinde sakladığı değil, Allah için vermiş olduğudur. Müslümanların huzûrunu, kendi huzûruna tercih eder. Onların verdiği zahmetlere sabırla karşı koyar. Kimseye karşı kibirlenmez, böbürlenmez ve kimseyi hor görmez. Fütüvvet sahibi hakîkî bir müslüman, yarım iş yapmaz. Başladığı işi bitirir. Anne ve babasına öf bile demez. Onların günah olmayan emirlerini yapar. Çocuklarına iyi bir terbiye verir, dinini öğretir. Şefkatlidir. Ailesi ile iyi geçinir, onu iyi idâre eder. Haram olmayan isteklerini, gücü yettiği kadar yerine korkar, ümidini kesmez ve kadere rızâ gösterir. Verdiği sözü yerine getirir. Yaptığı iyiliği başa kakmaz. Fitne çıkarmaktan şiddetle kaçar. Kulağını kötü söz işitmekten, dilini de kötü söz söylemekten korur. Ya’nî bunlara riâyet edilmeyen yerlerde bulunmaz. Malı ve mevkii ile müslümanlara elinden gelen her iyiliği yapar. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Birbirinize selâm veriniz! Birbirinize yiyecek ikram ediniz! Akrabanızın haklarını gözetiniz! Gece, uyurken namaz kılınız! Bunları yaparak, selâmetle Cennete giriniz!” Ebû Abdurrahmân es-Sülemî hazretlerinin “Menâhic-ül-ârifîn” isimli eserinde buyuruyor ki: getirir. Akrabalarını ziyâret eder, uzak olanlara gidemezse, “Tasavvuf yoluna başlayacak olan bir talebe, gaflet mektûpla gönüllerini alır. Onlara iyilik etmekten geri kalmaz. uykusundan uyanmak istiyorsa, nefsinin kötü alışkanlıklarını Herkese: güler yüzlüdür. Kalb kırmanın Kâ’be’yi yıkmaktan yapmamalı ve kötü kimselerle olmamalıdır. Kendisine Allahü daha büyük günah olduğunu bilir. Zenginlere, zenginliğinden hatırlatacak sâlih insanlarla berâber olmalı, onların dolayı hürmet etmez. Her müslümana karşı tevâzu sahibidir. sohbetlerini ganîmet bilmelidir. Eğer nefsi, bu mevzûda Âlimlerin buyurduğu gibi hareket eder. Evliyâlık hâllerini inkâr kendisine itaat ediyorsa, kalbini temizlemeğe, iyi huylara sahip etmez. Bid’at sahiplerinden, insanların Allahü teâlâya olup, kötü huylardan vazgeçmeğe çalışmalıdır. Bu yoldaki talebe, en önce kendisini irşâd edecek, doğru yolu aleyhisselâm ) buyurdu ki, “Kıyâmet günü dört gösterecek, gafletten uyandıracak bir âlimi aramalı, onu şeyden hesap sorulmadıkça kul serbest kendine rehber edinmelidir. (Aradığı bu rehber, dinin bırakılmaz: Ömrünü nerelerde geçirdiğinden, emirlerine tam ma’nâsıyla uyan ve haramlardan şiddetle gençliğini nerelerde çürüttüğünden, malını kaçınan, kerîm bir zât olmalıdır. Böyle bir kimse görülünce, nereden kazanıp nereye sarfettiğinden ve Allahü teâlâ hatırlanır. Bu rehber, arada hiç kopukluk bilgisiyle ne gibi ameller yaptığından.” olmadan, Resûlullah efendimizden başlıyarak, kendi rehberleri vasıtasıyla, kendi kalbine gelen feyz ve bereketleri, talebelerinin kalblerine akıtabilecek bir olgunluktadır. Bu zât, talebesinin her derdine derman olur. Çünkü o, Ehl-i sünnet i’tikâdını, fıkıh ve ahlâk ilmini iyi bilen ve bunlara tam uyan yüksek bir âlimdir. O, her işinde ve her sözünde sünnet-i seniyyeye tam uyar. Zaten sözleri, hareketleri İslâmiyete uygun olmayan ve haramlardan, günâhlardan sakınmayan bir kimse, havada uçsa ve başka hâller gösterse bile, hakikî rehber değildir. Hakiki rehber, talebesini tasavvuf marifetlerinin yüksek derecelerine kavuşturur. İşte böyle bir rehber, talebelerine din öğreteceği zaman, bunlara önce dinsizler, İslâm düşmanları tarafından şırınga edilen yanlış propagandaları, iftiraları anlayıp, onların temiz ve körpe kafalarını bu zehirlerden temizler. Zehirlenen rûhlarını tedâvi eder. Sonra yaşlarına, anlayışlarına göre, İslâmiyeti ve meziyetlerini, fâidelerini, emirlerindeki ve nehiylerindeki hikmetleri, incelikleri ve insanlığı saadete ulaştırdığını, onların kalblerine yerleştirir. Böylece gençlerin rûh bahçelerinde, dertlere deva, rûhlara gıda olan nefis çiçekler yetişir. Böyle bir din âlimini ele geçirmek, en büyük kazançtır. Onun bakışları, rûhlara işler. Sözleri, kalblere te’sîr eder. Dîni İslâmı hazır lokum gibi yutmak, susuz kalmış iken soğuk şerbet içip, ciğerlerine kadar serinliyebilmek, ancak böyle olan Allah adamlarının sunması ile mümkündür) Talebe, hocasının emirlerini yapmaya devam ederse, Allahü teâlâ da onun tövbesini kabûl eder. Günahlarına pişman olup, bir daha işlememek niyetiyle, Allahü teâlâdan korkarak nasûh bir tövbe yapan talebenin kalbine, muhabbet nûrları akmaya başlar. Allahü teâlâya ve hocasına olan bu sevgi, talebeyi mücâhedeye, gayrete sürükler. İbâdette devamı sağlar. Nefsin arzularını kırar ve insandaki kötü sıfatları yok eder. Cimrilik gibi kötü sıfatlar, cömertliğe Ve diğer iyi huylara dönüşür. Nitekim Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ): “Allahü teâlâ, evliyâ kullarını cömertlik ve güzel huy üzerine yaratmıştır” buyurdu. Nefsiyle mücâdeleye başlayan talebede bulunan, dedikodu ve iftira sıfatı; sâdık, doğru ve adâletli olmağa çevrilir. Çünkü Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) “İnsan doğruluğu araya araya, nihâyet Allah indinde sıddîk yazılır” buyurdular. Düşman olmak ve kin tutmak sıfatı; af, iyilik etmek ve temiz kalb sahibi olmaya dönüşür. Allahü teâlâ, Şuarâ sûresi 89. âyetinde, meâlen “Ancak Allaha hâlis ve pak bir kalb ile varan müstesna” buyurdu. Tama’ etme afatı, kanâat sahibi olmaya çevrilir. Böylece insandaki bütün kötü huylar, karşılığı olan iyi sıfatlara dönüşür. Talebe bu şekilde iyi huylarla Rehber, kendine gelen talebeye önce taharet, bezendiği zaman irâde sınırlarına Ve namaz, oruç, zekât ve hac gibi üzerine farz olan makamlarına girer. Artık âhırete meyli artmıştır. ibâdet bilgilerini öğretir. Kur’ân-ı kerîmi okuyup Dünyânın varlıklarına sevinmek ve yokluğuna da öğrenmesini, helâl rızık kazanmasını dünyâya üzülmek hâli kendisinde kalmaz. meyl etmeyip, âhirete yönelmesini bildirir. Daha önce yapamadığı ibâdetleri varsa bunları kaza etmesini, saadete kavuşması için; az yemek, az uyumak, az konuşmak lâzım olduğunu tenbîh eder. Geçmişteki zayi ettiği vakitlerine ve kıymetli ömrünü boşa geçirdiğine üzülüp, ağlamasını emreder. Çünkü Peygamber efendimiz ( Eskiden talebelerin rehber olacak bir âlim araması birkaç çeşit olurdu. Ba’zı talebeler, sohbet etmek için bu rehbere gelip tövbe eder, bir müddet onun sohbetinde bulunurlardı. Onun bu şekilde elde edeceği nasîbi; ancak niyeti, kabiliyeti ve kaldığı miktar kadardır. Az da olsa, belki birgün bu iyi niyetinin bereketiyle, hakîki aleyhisselâm ), “Evine ne kadar mal tövbe etmek nasîb olur. Nitekim birgün bıraktın?” buyurunca, o da “Allahü teâlâyı ve Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) gelip: Resûlünü...” diye cevap verdi. Ya’nî hiç yok “Yâ Resûlallah! Filan kimse, hem namaz kılıyor, olmayanı bıraktığını söyledi. Çünkü, ebedi, bakî hem de hırsızlık. Ediyor” diye sorduklarında, olan ancak Allahü teâlâdır. Bu hâdiseyi Ebû Bekr Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) “Namazı, el-Vâsatî şöyle izah buyuruyor “Eğer, Resûlullah onu bundan men edecektir” buyurdu. Hadîs-i efendimizi ( aleyhisselâm ) görmenin heybeti kudsîde Allahü teâlâ buyurdu ki, “Onlar öyle kendisini sarmamış olsaydı “Resûlünü bıraktım” kimselerdir ki, kendileriyle beraber oturanlar, şaki demez “Allahü teâlâyı bıraktım” der idi. olmazlar.” Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) vefât edince, O’nu görmenin heybeti kalmadı. Ondan Ba’zı talebeler ise; zühd, vera’ ve takvâ sahibi olmak için sonra da, Allahü teâlâdan başka birşeyi görmedi. gelirlerdi. Rehberi olan âlim de ona, dünyâyı terk edip, ona O zaman Âl-i İmrân sûresinin. meyl etmenin, nefsin arzularını yapmayıp zahmetlere 144. “(Hazreti) Muhammed ( aleyhisselâm katlanmanın, haramlardan ve şüphelilerden kaçınmanın ) ancak bir Peygamberdir. O’ndan önce birçok yollarını gösterirdi. Peygamberler gelip geçmiştir. Şimdi O, ölür veya Ba’zı talebeler de sâdece, her işinde ve her hareketinde hocasının emrine uymak ve onun hükmünü gözetmek için gelirlerdi. Bu talebeler kendisini hiç düşünmez, hep mübârek hocasının emirlerine ve arzularına göre hareket ederdi. İşte, arayanların içinde en üstünü bunlardı. Hoca, bu talebesine şefkat ve merhametle muâmele eder, talebe de hocasına karşı edebli olur. Onun her emrine harfiyyen uyar ve onun ahlâkı ile ahlâklanırdı. Hoca, bu talebesinin kalbine, kendisine hocalarından gelen feyz ve bereketlerini akıtır, onun kemâle gelmesi ne çalışırdı. Bu feyz ve bereketlere kavuşan talebe, farkında olmadan, güneşin karşısında duran meyvanın olgunlaştığı gibi olgunlaşıverirdi. öldürülürse, siz ardınıza dönüverecek misiniz? (Dininizden dönecek veya savaştan kaçacak mısınız?) Kim ardına dönerse, elbette Allaha hiç bir şeyin zarar verecek değil...” meâlindeki ayetini okudu. Ayrıca “Kim, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) tapıyorsa, bilsin ki, o vefât etmiştir. Ama kim Allahü teâlâya tapıyorsa O diridir” buyurdu. Hazreti Ömer, Peygamber efendimizden gelen feyz ve bereketleri Hazreti Ebû Bekr kadar olamadığı için, derecesi ondan sonra oldu. Malının yarısını verebildi. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) “Evine ne kadar mal bıraktın?” buyurduğunda o da, Nitekim Resûlullah efendimiz de Eshâbını böyle “Malımın yarısını bıraktım” diye cevap verdi. olgunlaştırmıştı. Bu olgunluğun en yükseğine Bunun üzerine Peygamberimiz “İkiniz arasındaki kavuşan Hazreti Ebû Bekr oldu. Peygamber fark, cevaplarınız arasındaki fark efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kadardır” buyurdu. Hazreti Sa’d bin Ebî Vakkâs, teveccühlerine ençok kavuşan Hazreti Ebû Peygamber efendimizin teveccühlerine daha az Bekr’di. Peygamberlerden “aleyhümüsselâm” kavuşabildiği için, derecesi daha az olup, malının sonra, insanların en üstünü oldu. Onun bu üçte birini vermek istediğini söyleyince, üstünlüklere kavuşması, Peygamber efendimize Resûlullah efendimiz “Üçte biri dahi en önce imân etmesi, bütün malını Allah yolunda çoktur” buyurdu. harcaması ve canını fedadan hiç çekinmemesi sebebiyledir. Eshâb-ı Kirâm arasında onun önüne Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), herkese dayanabileceği hiç kimse geçemedi. Peygamber efendimiz harb gücü nisbetinde teveccüh eder, yüksek feyzlere kavuştururdu. için orduya yardım istediği zaman, Hazreti Ebû Herkesin hâline uygun olan kadar emrederdi. İşte hakiki Bekr bütün malını getirdi. Resûlullah efendimiz ( rehber de, talebelerinin hâlini bilir, o ölçüde teveccüh ederlerdi. Talebe de, hocasının teveccühü ölçüsünde feyz ve Allahtan korkar, titrer. Allahü teâlânın sevgisine kavuşturacak bereketlere kavuşurdu. işleri yapmak için çırpınır. Her işinde sabır ve affeder. Her geçimsizlikte.sıkıntıda, kusuru kendisinde görür. Her nefeste Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizden sonra gelen rehber Allahını düşünür. Gafletle yaşamaz. Kimseyle münâkaşa âlimler, talebelerini hep bu şekilde kemâle getirdiler. Böyle bir etmez. Bir kalbi incitmekten korkar. Kalbleri Allahın evi bilir. âlimin veya velinin nazarı her kime te’sîr etmişse, bu te’sîrin Eshâb-ı Kirâmın hepsini “Radıyallahü teâlâ anhüm ecmaîn” iyi feyz ve bereketi, muhakkak Peygamber efendimizin ( bilir. Hepsinin iyi olduğunu söyler. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Eshâbına teveccühlerinden gelmektedir. aleyhisselâm ), Eshâb-ı Kirâm arasında olan şeyleri Resûlullah efendimizin mübârek nazarları, hâlleri nisbetinde konuşmamağı emir buyurduğu için bunları konuşmaz, yazmaz Eshâb-ı kirâmına te’sîr etmiştir. Bu te’sîr, onlardan sıra ile ve okumaz. Böylece, o büyüklere karşı edebsizlikte rehber olan büyük âlimlere ve talebelerine geçe geçe, bulunmaktan kendini korur. O büyükleri sevmek, Allahın kıyâmete kadar devam edecektir. (Güneşin karşısına bir ayna Resûlünü sevmenin nişanıdır, alâmetidir. Kendi bilgisi ile, konursa, bu ayna karşısına ikinci bir ayna, bunun karşısına da kendi görüşü ile evliyâyı Kirâmı birbirinden aşağı ve yukarı üçüncü bir ayna, bunun karşısına dördüncü, böylece otuzuncu diye ayırmaz. Birinin daha yüksek, daha üstün olduğu; ancak aynaya bakınca, güneş bu aynada görünür. Çünkü, her ayna âyet-i kerîme ile, hadîs-i şerîf ile ve Sahâbe-i Kirâmın sözbirliği bir birine güneşi göstermektedir. Bunun gibi, Eshâb-ı Kirâmın ile bildirmeleri ile anlaşılır. Muhabbet sarhoşluğu başkadır. (aleyhimürrıdvân) hepsinin kalbi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Mürid, riyâzetler (nefsin isteklerini yapmamak), mücahedeler mübârek kalbinden saçılan nûrların te’sîri ile, ayna gibi (nefsin istemediğini yapmak) çekerek, uğraşarak ilerler. Ya’nî cilalandı. Çünkü O’nu, çok, pekçok seviyorlardı. Her biri taşıyıcı olmuşlardır. Murâd olanlar ise, uğraşmadan, canını, O’nun bir işâreti ile feda ediyordu. Böylece bol bol yorulmadan Allahü teâlâya yakınlık derecelerine ulaştırılırlar. aldıkları nûrları, kendilerine bağlanan genç kalblere yayıp, Nazlı nazlı okşayarak götürürler. Ya’nî taşınan olmuşlardır. bunları temizlediler. Bu nûrlar, bu kalblerden de, bunlara Murâdlar, güler yüzlü olurlar. Sıkıntılı hâllerini göstermezler. bağlanan başka gençlerin kalbine geldi. Böylece, aynı nûrlar, Alçak gönüllüdürler. Görünüşte insanlarla beraberdir. Onlar evliyânın kalbinden saçılarak, her asırda, bu kalblere gibi yer, içer, oturur ve diğer beşeri ihtiyâçlarını görürler. İç bağlanan kalbleri temizleyip ayna gibi yaptılar. Ya’nî kalb yüzlerini ise herkesten gizlerler. Kimse onların hâllerini gözleri açıldı. Bu saadete kavuşan bahtiyarlara velî, evliyâ anlıyamazlar. Ya’nî onlar, halk arasında Hak ile olurlar. denildi. Çünkü hâller de, din bilgilerinin nakle dayandığı gibi, âlimlerden talebelere aktarıla aktarıla gelirdi. Talebeye hocasının nazarı te’sîr eder, feyz ve bereketlere kavuşursa, kalb gözü açılır ve kalbi nûrlanır. Allahü teâlâ Zümer sûresi 22. “Allahın, İslâm nûru ile kalbine genişlik verdiği kimse, kalbi mühürlü nursuz gibi midir?...” meâlindeki âyet-i kerîmesinin tefsîrini Peygamber efendimizden sordular. Buyurdu ki, “O, kalbe atılan bir nûrdur, onunla göğsü açılır, huzûra kavuşur.” Talebe çok edebli olmalıdır. Nitekim hiçbir bî edeb, vâsılı ilallah olamaz, (ya’nî hiçbir edebsiz, Allahü teâlâya kavuşamaz) buyuruldu. Talebe, sünnetlere yapışır, iyi ahlâkı şiar edinir ve edebli olursa, zâhiren ve bâtınen ilerler. Öyle ki, kalbine doğan nûrları seyretmeğe başlar, ma’nevî makamları, hâlleri görür. Böylece o, bâtında Rabbi ile ülfet ve Unsiyet hâlinde olup, fenâ fillâh makamına yükselir. Zâhirde de hizmet ve ibâdetlerle uğraşır. Tasavvuf yolundaki talebeler iki kısımdır: Bunlara mürid ve (Tasavvuf, Allahü teâlânın düşmanı olan nefse murâd denir. (Mürid, sâdık olan tâlib demektir. Allahü teâlânın yardım etmemeyi, O’nun isteklerini yapmamayı sevgisi ile ve O’nun sevgisine kavuşmak arzusu ile kalbe yerleştirmektir. Nitekim hadîsi kudsîde yanmaktadır. Bilmediği, anlıyamadığı bir aşk ile şaşkın Allahü teâlâ buyuruyor ki:“Nefsine düşmanlık et! hâldedir. Uykusu kaçar, gözyaşları dinmez. Geçmişteki Çünkü nefsin benim düşmanımdır.” “Tasavvuf, günâhlarından utanarak başını kaldıramaz. Her işinde kalbin tasfiyesi ve nefsin tezkiyesidir. Ya’nî, kalbin Allahü teâlânın sevgisinden başka, her sevgiden tasfiye edilmesi, nefsin de Allahü teâlânın her emrine uyar hâle getirilmesidir, İ’tikâdı düzeltmedikçe, İslâmiyetin emir ve yasaklarına uymadıkça, haramlardan sakınıp ibâdetleri yapmadıkça, kalbin tasfiyesi ve nefsin tezkiyesi mümkün değildir. EBÛ ALİ DEKKAK Nişâbûr’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Muhammed olup, künyesi Ebû Ali Dekkak’dır. Zamanında bulunan âlimlerin önderiydi. Zamanında bulunan evliyânın bir Ahmak olan nefsi ezip küçültmek, tasavvufun âdâbındandır. çoğu ile görüşüp sohbet etti. Ebü’l-Kâsım Nasrabâdî’nin Kimin nefsi kendisine şerefli görünürse, dîni ona küçük talebesi ve Ebü’l-Kâsım Kuşeyrî’nin kayınpederi ve üstadı idi. görünür. Dünyalık isteklerden sıyrılmak, nefsin arzularını 405 (m. 1014) senesi Zilka’de ayında Nişâbûr’da vefât etti. menetmek, rızkının helâl yoldan gelmesine gayret göstermek, Gayet açık ve çok güzel konuşurdu. İnsanların dünyâ ve bid’at sahipleriyle, dünyâya düşkün olanlarla arkadaş âhıret saadetleri için yol gösterici olan sözleri çok kıymetlidir. olmamak, mal toplamaktan, dünyâyı ma’mûr etmekten Her yıl bir memlekete giderek, orada bulunan insanlara va’z sakınmak, insanların doğru yola gelmesine ve güzel huylara ve nasihat eder, sonra Nişâbûr’a geri dönerdi. Allahü teâlânın sahip olmaya çalışmalıdır.” muhabbeti ile yanan âşıklardan idi. Fıkıh, tefsîr, hadîs ve diğer ilimlerde âlim, sözleri kalblere te’sîr eden kerâmet sahibi çok büyük bir velî idi. 1) Târih-i Bağdâd cild-2, sh. 48 Birgün, Ebû Ali Dekkak’ın ( radıyallahü anh ) meclisine bir kimse, tevekkülün ne olduğunu sormak için geldi. İçeri girince 2) Tabakât-ül-müfessirîn cild-2, sh. 136 3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 143 4) Mîzân-ül-i’tidâl cild-3, sh. 523 5) El-A’lâm cild-6, sh. 99 6) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 196 Ebû Ali’nin ( radıyallahü anh ) başında çok kıymetli bir sarık olduğunu gördü. O kimsenin gönlü o sarığa meyletti. Bu sırada Ebû Ali hazretleri gelen kimseye dönüp, “Tevekkül, Allahü teâlâya i’timâd etmek, onun-bunun sarığına tama’ etmemektir” buyurdu ve sarığını çıkartıp o kimseye hediye etti. Ebû Ali Dekkak hazretlerine birisi gelerek, büyüklerin sohbetinde bulunmanın fâidesini sordu. Cevâbında buyurdu ki, “Bunda iki fâide vardır. Birincisi; eğer o kimse ilme tâlib 7) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1046 olmuş ise, Allahü teâlâya ve O’nun dînine olan muhabbeti, bağlılığı ve sohbetin bereketi ile ilmi artar. İkinci fâidesi; eğer 8) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 12 sohbette bulunan kimsenin kalbinde benlik ve gurûr varise, o duygular yok olur. İlmi ve edebi artar. Ma’nevî bakımdan 9) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1 sh. 106 10) Tabakât-üs-Sûfiyye sh. 47 11) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 31 12) Menâhic-ül-ârifîn 13) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 369, 674, 965, 1063 yüksek derecelere kavuşur.” “Hürriyet nedir?” diye soran birisine; “Eğer nefsinin arzularına boyun eğmiş, nefsin dünyâya meyl etmiş ise, malın kölesisin” buyurdu. “Fütüvvet nedir?” diye soranlara da; “Fütüvvet, Peygamber efendimizin güzel ahlâkından biridir. Bunun içindir ki, mahşer gününde herkes “Ben! Ben!” derken, O, “Ümmetim! Ümmetim!” diye yalvaracaktır” buyurdu. Ebû Ali Dekkak hazretlerinin, tüccâr bir talebesi vardı. Bu dünyâda ne kadar geniş giderse, (Allahü teâlânın emir ve talebe birgün hastalandı. Hocası ziyâretine gitti. Talebesine, yasaklarına aldırış etmezse) burada o kadar dar bir köprüden “Nasıl hastalandınız?” diye sorduğunda talebesi, “Teheccüd geçer. Dünyâda, Allahü teâlânın emir ve yasaklarındaki (gece namazı) için kalkmıştım. Abdest almak için hazırlık inceliğe dikkat ederek gider, burada da o kadar geniş bir yaparken, sırtımda bir sıcaklık hissettim. Bu sıcaklıkla birlikte, köprüden geçer” buyurdu. şiddetli bir acı da belirdi. Hummaya yakalandım” dedi. Bunları dinliyen Ebû Ali Dekkak, “Evlâdım! Başı ağrıyan bir kimsenin, Vefâtından sonra Ebû Bekr Sayrafi isminde bir talebesi anlattı. ayağına ilâç sürmesiyle hastalığı iyi olmaz. Senin birinci “Hocamın mezarını ziyârete gittim. Mezarının başucunda vazîfen, kalbinde bulunan dünyâ sevgisini çıkârıp atmakdır. uyuyakalmışım. Rü’yâmda mezar açıldı. İçinden hocam çıktı. Birinciyi bırakıp başkasını yapmaya kalkarsan, faydasına Havada uçarak gidiyordu. “Efendim! Nereye gidiyorsunuz?” kavuşamazsın. Yapacağın bütün işleri izin alarak yaparsan, dedim. Bana, “Melekûtun üzerine benim için bir kürsü faydasına kavuşursun” buyurdu. kurdular. Oradakilerle sohbet etmeye gidiyorum” buyurdu. Ebû Ali Dekkak’a, “Hayatınızda en çok üzüldüğünüz, pişman Ebü’l-Kâsım Kuşeyrî şöyle anlattı: Yanıma ağlayarak bir kimse olduğunuz bir hâdise var mıdır?” diyen bir kimseye; “Vaktiyle, geldi. “Niçin ağlıyorsunuz?” diye sordum. Bana “Rü’yâmda büyük bir sahrada yolumu kaybetmiştim. Çok da susamıştım. kıyâmetin koptuğunu, beni Cehenneme götürdüklerini gördüm. Yolu bulduğumda bir askerle karşılaştım. Bana bir içimlik su Beni götürenlere “Beni Cehenneme götürmeyiniz. Çünkü ben verdi. İçtiğim bu suyun durumu şüpheli olduğu için, bana Ebû Ali Dekkak hazretlerinin talebesiyim” dedim. Bunu verdiği zarar otuz yıldır gönlümden gitmiyor, içtiğime hâlâ duyunca “Mademki Ebû Ali Dekkak’ın talebesidir. Onu pişmanım” buyurdu. Cennete götürün” dediler. Ebû Ali Fârmedî ( radıyallahü anh ) zamanında evliyânın en büyüğü olduğu hâlde buyurdu ki: “Hocasına muhalefet edenin hâli nicedir?” diye soran birisine; “Yarın kıyâmet gününde, kurtuluşum için Ebû Ali Dekkak’in “Her kim hocasına kalbinden muhalefet etmeye niyet etse, adaşıyım, demekten başka bir çârem olmayacak.” onunla aynı yolda bulunamaz. Verdiği sözü bozmuş olur. Bunun için tövbe etmesi vâcib olur. Üstadına saygısızlık edenler için ise tövbe yoktur” buyurdu. Ömrünün sonlarında söylediği yüksek sözleri, talebelerinin en önde gelenlerinden ba’zıları ancak anlıyabiliyorlardı. Ebû Ali Dekkak ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kendiliğinden yetişmiş ağaç, yaprak verir. Fakat meyve vermez. Verse de tatsız olur. İnsan da böyledir. Hocası olmayan kimseden hiçbirşey hâsıl olmaz. Ben söylediklerimi Vefâtından sonra Ebü’l-Kâsım Kuşeyrî, rü’yâsında onun kendiliğimden söylemiyorum. Ben bu anlattıklarımı hocam ağlamakta olduğunu gördü. “Niçin ağlıyorsunuz? Dünyâya Nasrabâdi’den öğrendim. O Şiblî’den, o da Cüneyd-i yeniden gelmek isteyen bir hâliniz var” deyince, Ebû Ali Bağdadî’den öğrendi (r.aleyhim). Bizim büyüklerimize olan Dekkak, “Doğru söylediniz. Dünyâya tekrar dönmek istiyorum. hürmet ve ta’zimimiz o kadar fazla idi ki, hocamın huzûruna Ancak dünyâ işleri için meclis kurup nutuk atmak için değil. gideceğim zaman, mutlaka gusül abdesti alıp, ondan sonra Güzel giyinip, bastonumu elime alarak, durmak, yorulmak giderdim.” bilmeksizin kapı kapı dolaşıp insanlara, “Sonu boş olan işler yapmayınız. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uyup âhırete hazırlanınız” demek için. İşte bunun için ağlıyorum” dedi. Bir kimse, Ebû Ali Dekkak hazretlerini vefâtından sonra “Yâ Rabbî! Biz amel defterimizi günah ile siyah ettik. Sen, saç ve sakalımızı günlerle beyaz ettin. Ey beyazın ve siyahın yaratıcısı olan Allahım! Lütfun ve fadlın ile günahlarımızı affeyle!” rü’yâda gördü. Çok geniş olan bir sırat köprüsünden “Cehennem korkusu veya Cennet arzusu ile geçiyordu. “Efendim! Sırat kıldan ince, kılıçtan keskindir, diye tövbe etmek mümkün değildir. Allahü teâlâ, biliyoruz. Bu ne hâldir?” diye sordu. “Elbette bu söz doğrudur. Bekâra sûresi 222. âyet-i kerîmesinde Fakat sıratın üzerinden geçene göre değişir. Bir kimse meâlen, “Muhakkak ki Allahü teâlâ tövbe edenleri sever” buyuruyor. Burada bildirilen sevgiye “Hâris-i Muhasibi ( radıyallahü anh ), helâl olması şüpheli olan kavuşmak için, tövbe etmelidir.” bir yemeğe elini uzatsa idi, parmağının ucunda bulunan bir damar hemen şişerdi ve o yemeğin şüpheli olduğu anlaşılırdı.” “Hak teâlâya ma’rifet sahibi ol ki, rahat ve şen olasın.” “Bir kimse kendini, hocasının kapısında süpürge yapamaz ise, hakikî âşık değildir.” “Sükût” (susmak), yüksek edeblerden bir edebdir. Allahü teâlâ A’râf sûresi 204. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor ki, (Kur’ân okunduğu zaman, hemen onu dinleyin ve susun. Olur ki, merhamet “İhlâs; insanların teveccüh, alâka göstermelerinden sakınıp, edilirsiniz.)” ameli yalnız Allah için yapmaktır. Sıdk ise; nefsi, yaptığı ameli beğenmekten temizlemektir. Bunun için ihlâs sahibi “Bir defa Merv şehrinde, biraz hasta oldum. Nişâbûr’a muhlislerde riya (gösteriş), sıdk sahibi olan sâdıklarda da ucb dönmeye niyet ettim. Bu düşünceler içerisinde iken (amelini güzel görmek) hâli bulunmaz.” “Sıdk; insanlara karşı uyuyakalmışım. Rü’yâmda bir kimse bana, (Bu memleketten olduğun gibi görünmen veya onlara karşı göründüğün gibi ayrılman imkânsız. Sohbetlerin, cinlerden bir cemâatin çok olmandır.” hoşuna gitti. Onlar, senin ders verdiğin meclisine devam ediyorlar. Onların istifâde etmelerinin kesilmemesi için, burada “Allahü teâlâ Dâvûd aleyhisselâma vahyedip, “Beni taleb eden bulunman icâb etmektedir) dedi.” birisini gördüğün zaman, ona hizmetçi ol” buyurmuştur.” “Ebû Amr-ı Bikendî bir mahalleden geçiyordu. Mahalle halkı, “Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymakta gevşek gencin birisini tutmuşlar, kendilerini rahatsız ediyor diye davranan ve böylece Allahü teâlâya yakın olmak ni’metinden mahalleden dışarı atmaya çalışıyorlardı. Gencin annesi mahrûm olan tenbel kimselerin ayaklarına, zelîl ve sefil olmak olduğu anlaşılan bir kadın ise ağlıyordu. Ebû Amr, bukağısı bağlanır. O kimse kurb (Allahü teâlâya yakınlık) kadıncağıza acıdığı için mahalle halkına ricada bulunup, kendi hâlinden çok uzak olur.” hatırı için, bir defaya mahsûs olmak üzere genci affetmelerini, tekrar rahatsız etmesi hâlinde, hemen çıkarmalarını istedi. “Büyüklerin huzûrundan kovulmayı icâb ettiren şey, edebi Ebû Amr’ın hatırı için halk genci serbest bıraktılar. Bir zaman terketmektir.” sonra, Ebû Amr yine o yerden Geçerken, o kadının yine ağlamakta olduğunu gördü. Sebebini sorunca, gencin vefât “İnsanların giydiklerini giy, yediklerini ye, fakat kalben ettiğini öğrendi. “Peki, hâlinde düzelme olmuş muydu?” diye onlardan ayrı ol.” sordu. Kadın şöyle anlattı: “Vefâtı yaklaştığında beni yanına “Kalbi kırık, hüzün sahibi olanlar, hüzünlü çağırdı ve “Öldüğüm zaman, ölüm haberimi kimseye duyurma. olmayanların senelerce katedemedikleri, Allahü Onları rahatsız etmiştim. Cenâzeme gelmedikleri gibi, bana da teâlâya giden yolu bir ayda katederler. la’net ederler. Ben yaptıklarına pişman oldum. Çok göz yaşı Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) “Allahü döktüm. İnşâallah Rabbim beni affeder. Sen de benim için teâlâ, kalbi hüzün içinde olan bütün kullarını Allahü teâlâya duâ et. Beni kabre defnederken, senden başka sever” buyurdu.” kimse bulunmasın. Kabre koyduktan sonra, üzerinde “Bismillah” yazılı olan şu yüzüğümü de yanıma koy. Defin işi “Hakîkî tövbe; tövbe, inâbe ve evbe olmak üzere üç kısımdır. bittikten sonra da, beni affetmesi için, hesabımın kolay Cehennemde azâb görmek korkusu ile, günaha pişman olmak geçmesi için Allahü teâlâya duâ et” dedi ve biraz sonra vefât tövbedir. Cennet ni’metlerine kavuşmak ümidi. İle günaha etti. Ben vasıyyetini aynen yerine getirdim. Kabrin başından pişman olmak inâbedir. Bunlarla alâkalı olmaksızın, tövbe ayrılacağım sırada, kabirden oğlumun sesini işittim. etmek, Allahü teâlânın emri olduğu için, emre uyarak günaha “Anneciğim! Eve dönebilirsin. Rahat ol. Benim için üzülme. pişman olmak ise evbedir.” Artık ben, kerem sahibi olan Allahü teâlâya kavuştum” diyordu.” “Sabırlı olanlar dünyâ ve âhırette çok büyük saadete Ölürken üç şey nasihat eyledi: “Cum’a günü gusl abdesti kavuşmuşlardır. Çünkü onlar, Allahü teâlâ ile beraber olmak alınız! Her akşam abdestli olarak yatınız! Her hâlinizde Allahü gibi çok kıymetli bir ni’mete nail olacaklardır. Sabır, Allahü teâlâyı hatırlayınız!” teâlânın takdîrine teslim olmaktır. Sabır, i’tirâz etmemektir. Şikâyet ederek ve edebe uygun olmıyarak, başa gelen musibetleri anlatmak sabırsızlık olur.” “Vezirin birisi birgün padişahın huzûrunda iken, orada bulunan hizmetçilerden birisinden bir ses duyup ona baktı Vezirin kendisiyle ilgilenmeyip başka bir yere bakmakta olduğunu Padişah gördü. Vezir, bunu anlayınca, o tarafa bakmasını, padişahın yanlış anlamaması için bakmasına devam etti. 1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 997 2) Keşf-ül-mahcûb sh. 267 3) Nefehât-ül-üns sh. 331 4) Kevâkib-üd-düriyye cild-2, sh. 62 Bundan sonra bu vezir padişahın huzûrunda bulunurken, hep bir yere bakardı. Öyle ki, padişah, bu vezirin tabiî hâlinin böyle olduğunu ve gözlerinde şaşılık var zannetti. Allahü teâlânın mahlûku olan bir kimsenin, kendisi gibi mahlûk olan başka bir kimse huzûrunda, bu derece dikkat ve riâyet ettiği edeb ve EBÛ ALİ EN-NESEFÎ korkunun, herşeyin yaratıcısı olan Allahü teâlânın huzûrunda nasıl olması icâb ettiğini iyi düşünmek lâzımdır.” Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Hüseyn bin Hızır bin Muhammed bin Yûsuf en-Nesefî el-Buhârî olup, “Rızâ, gelen nöbetler karşısında kayıtsız kalmak, vurdum künyesi Ebû Ali’dir. Fıkıh ilminde, zamanında bulunan duymaz olmak demek değildir. Rızâ, Allahü teâlânın âlimlerin en büyüklerinden idi. Aslen Buhârâ’nın Feşîderc hükmüne, takdîrine i’tirâz etmemek, boyun eğmektir.” köyündendir. İlim öğrenmek için seyahatler yapıp, çeşitli yerlere gitti. Oralarda bulunan âlimler ile görüşüp Bir talebe hocasına; “Efendim. Bir kimse, Allahü teâlânın kendilerinden ilim öğrendi. Bu seyahatleri sırasında Kûfe, kendisinden râzı olup olmadığını anlıyabilir mi?” diye sordu. Mekke, Hemedan, Rey, Merv ve başka ilim merkezlerine Hocası cevapda “Kalbine bakar. Kalbini, Allahü teâlâdan râzı uğradı. Bir müddet Bağdad’da ikâmet etti. Sonra Buhârâ’da olmuş hâlde bulursa anlar ki, Allahü teâlâ da ondan râzıdır.” yerleşti. 424 (m. 1032) senesinde, Şa’bân’ın 23. Çarşamba “Bir zaman gözlerim ağrımıştı. Günlerce günü orada vefât etti. Vefât ettiğinde 80 yaşına yaklaşmıştı. uyuyamadım. Bir sabah uyuyakaldım. Bir kimse Kelâbaz kabristanında medfûndur. bana, “Allah kuluna kâfi değil mi?” (Zümer-36) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Bunun üzerine uyandım. Gözlerimde hiç ağrı kalmamıştı. Ondan sonra da göz ağrısı bende hiç olmadı.” “Her insanın vücûdunda yüzlerce damar vardır. Bu damarların hepsi, Peygamber efendimizin Eshâb-ı kirâmına karşı muhabbet üzere bulunsa, yalnız bir tanesi, Eshâb-ı Kirâmdan birine düşmanlık, sevgisizlik üzere olsa, ölüm zamanında emir gelir ve canını o bir damardan alırlar. Bunun bozukluğu sebebiyle, dünyâdan imansız gider.” Fıkıh ilmini, Ebû Bekr Muhammed bin Fadl’dan öğrendi. Ayrıca, Ebû Amr Muhammed bin Muhammed es-Sâbir ve Ebû Sa’îd es-Sencerî’nin sohbetlerine devam edip, bunlardan ve başka büyük zâtlardan da ilim öğrendi. Kendisinden de; Şems-ül-Eimme Abdülazîz-i Hulvânî, Ca’fer bin Muhammed en-Nesefî, Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed ve başka birçok meşhûr zâtlar ilim öğrenmişlerdir. Buhârâ kadısı Ebû Ca’fer’in vefâtından sonra, Ebû Ali enNesefî ( radıyallahü anh ) bu vazîfeye ta’yin edildi. Büyük bir meharetle bu vazîfeyi îfâ ederken, diğer taraftan da talebelere ilim öğretti ve fıkıh ilmine dâir el-Fetâvâ ve el-Fevâid isimli kıymetli eserleri yazdı. Bu eserlerden anlaşıldığına göre; Nesefî ( radıyallahü anh ), seyahatlerini daha çok fıkıh ilminin ilimlerinin mütehassısı idi. Ebû Saîd-i inceliklerini öğrenmek için yapmıştır. Ebülhayr’dan da istifâde ederek feyz aldı. Hocası Ebu’l-Kâsım-ı Gürgânî, Ebû Osman-ı Magribî’nin, bu da Cüneyd-i Bağdadî hazretlerinin talebesi 1) El-A’lâm cild-2, sh. 237 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 6 3) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1227 olup, herbirisi, insanlara doğru yolu göstermek için yetişmiş yetkili kimselerdir. Ebû Ali Fârmedî hazretleri, hem İmâm-ı Gazâlî, hem de Yûsuf-i Hemedânî hazretlerinin hocası idi. Her ikisi de ondan istifâde ederek kemale gelmiş, yüksek derecelere kavuşmuştur. 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 227 5) Tabakât-ül-Fukahâ Taşköprüzâde sh. 69 6) Fevâid-ül-behiyye sh. 66 Tasavvuf yoluna girişini, bizzat kendisi şöyle anlatır: “Gençliğimin başlangıcında, Nişâbûr’da ilim öğrenmekle meşgûl idim. Ebû Sa’îd-i Ebülhayr hazretleri ilim meclisimize teşrîf ettiler. Hemen huzûrlarına gelip hizmete başladım. Hallerindeki ve yüzündeki güzelliğe âşık olmuştum. Bu büyüklerin yoluna bağlı olan evliyânın sevgisi kalbime yerleşmişti. Birgün EBÛ ALİ FÂRMEDÎ evine gitmiştim. Gizlice bir köşeye oturdum. Şeyh hazretlerine hiç görünmedim. O sırada kendileri, Horasan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, tam bir vecd hâlinde idiler. Kendisinden geçmiş Fadl bin Muhammed’dir. 433 (m. 1042) bir haldeydi. Üzerinde bulunan elbiseleri birkaç senesinde doğdu. Yaşadığı devrin âlimleri parçaya ayırmıştı. Bu parçaları, bereketlenmek arasında bir tane idi. Zâhirî din ilimlerini, Ebü’l- için talebeleri topladılar. Kendi yanında bulunan Kâsım Kuşeyrî hazretlerinden öğrendi. Ayrıca parçalardan birini saklayıp, “Ey Ebû Ali Tûsî Ebû Abdullah Muhammed bin Muhammed Şirâzî, neredesin?” diye seslendi. Bu mübârek zât beni Ebû Mensûr Temimî, Ebû Abdurrahmân Neylî, tanımaz ve gözlerinin önünde değilim Ebû Osman Sabûnî ve daha başka âlimlerden de düşüncesiyle cevap vermedim. Fakat bu ilim tahsil etti. Sözü, nasihatları pek te’sîrli idi. seslenmeyi üç defa tekrarladılar. Bunun üzerine Selçuklu devletinin meşhûr veziri Nizâm-ül-mülk beni çağırdıklarını anlayarak yanlarına gittim. ve zamanının devlet erkânı, ona çok hürmet Yanında sakladığı elbisesinin parçalarını bana ederdi. 478 (m. 1085) senesinde vefât etti. Kabri verip gönlümü hoş ettiler. O esnada kalbimde Tûs ya’nî Meşhed şehrindedir. öyle bir nûr parladı ve bir ferahlık ve huzûr hâsıl Tasavvuf ilminde yüksek derecelere kavuşması oldu ki, ta’rîf edemem. Bu hâl günden güne arttı. iki vasıta ile olmuştur. Birisi Ebü’l-Kâsım Gürgânî- Kendimde, anlayamadığım ve anlatamayacağım i Tûsî diğeri de Ebü’l-Hasen-i Harkânî’dir. Ebû Ali bir takım haller meydana çıkmaya başladı. Fârmedî, insanların i’tikâd, amel, ibâdet ve ahlâk Huzûrlarından ayrılıp, hocam Ebü’l-Kâsım husûsunda doğruyu öğrenmeleri ve yapmaları, Kuşeyrî’nin huzûrlarına vardım. Başıma gelenleri böylece Allahü teâlânın rızâsına kavuşmaları için anlattım. “Mübârek olsun!” buyurdular. Bundan onlara rehberlik edip, buna kavuşturan ve sonra üç yıl daha ilim tahsili ile meşgûl oldum. kendilerine silsile-i aliyye denilen meşhûr Birgün kalemi mürekkebe batırdım. Siyah velilerden olup, bu âlimlerin yedincisidir. Rûh mürekkeb beyaz oluvermişti. Şaşırıp kaldım. Doğruca hocamın huzûruna gittim. Durumu arz ettim. “Madem ki kalem senin elinden kaçtı. Sen Kalbimde hasıl olan aşk ve şevk ziyadesiyle de onu terk eyle ve başka bir işle meşgûl ol” artmıştı. Bu arzumun çokluğu sebebiyle, Ebü’l- buyurdu. Hasen-i Harkânî hazretlerinin sohbetine Birgün hocam Ebü’l-Kâsım Kuşeyrî hamamda gusl (boy abdesti) alıyordu. Sormadan ve kavuştum. Hizmetinde bulundum. Nihâyetsiz feyzlere, ma’nevî zevklere eriştim. istemedikleri halde, kuyudan bir kova su çıkarıp Ebû Ali Farmedî, zamanında evliyânın önderi ve hamamın havuzuna boşalttım. O anda hakîkaten hidâyet güneşiydi. Nizâm-ül-mülk’ün makamına bu miktar suya olan ihtiyâçlarını bilmiyordum. gelince, büyük vezir derin bir hürmetle ayağa Sonra öğrendim. Hamamdan çıkınca, “Hamamın kalkar, onu kendi makamına oturturdu. Halbuki havuzuna su boşaltan kimdi?” diye sordu. Niçin İmâm-ül-Haremeyn ve Ebü’l-Kâsım Kuşeyrî yaptın? diyeceğinden korktum. Şaşırdım. Nihâyet geldiği zaman, sâdece ayağa kalkar, yerini terk “Ben idim” dedim. “Ey Ebû Ali! Ebü’l-Kâsım’ın etmezdi. “Neden böyle yapıyorsun?” diye yetmiş senede elde ettiği dereceleri, sen bir kova sorduklarında, “Ebû Ali Farmedî hazretleri benim su ile kazandın. Allah senden râzı olsun” yüzüme karşı kusurlarımı söylüyor, yaptığım buyurdu. Bir müddet daha hocamın huzûrunda yanlış işleri, haksızlıkları açıklayıp beni ikaz bulunarak, nefsimin terbiyesi ile meşgûl oldum. ediyor. Diğer âlimler ise, beni yüzüme karşı Birçok ma’rifetlere kavuştum. övüyorlar. Bu yüzden de nefsim gurûrlanıyor. Ebû Yine birgün bana bir hâl olmuştu. Kendimden geçtim. Bu hâl içinde sanki yok ve fark edilmez oldum. Bu hâlimi hocama anlattım. “Ey Ebû Ali! Ali Farmedî hazretlerinin yermesi, benim için daha hayırlı olduğundan, ona daha çok hürmet ediyorum” derdi. Benim gönül kuşum, buradan yukarısını bilemez” Ebû Ali Fârmedî buyurdu ki: Talebenin hocasına buyurdu. Ben de kendi kendime, beni bu karşı dili ile saygılı olması gerektiği gibi, makamdan ileri götürecek bir mürşide (rehbere) söylediğini kalbinden de reddetmemelidir.” ihtiyâcım var, diye düşündüm. Bunun üzerine bir Bununla ilgili şu rü’yâsını anlatır: Hocam Ebü’l- müddet geçti. Gün geçtikçe bu hâl artardı. Bu Kâsım Gürgânî’ye bir rü’yâmı anlattım ve ona, sırada Ebü’l-Kâsım Gürgânî’nin ismini işitmiştim. “Senin bana rü’yâmda şöyle böyle dediğini Tûs şehrine hareket ettim. Evini bilmiyordum. gördüm ve niçin böyle yaptığını sordum” dedim. Şehre gelince sordum. Yerini ta’rîf ettiler, gittim. Hocam, bunun üzerine bir ay benimle konuşmadı Talebelerinden bir cemâatle mescidde oturuyorlardı. Ben de iki rek’at mescidi ziyâret namazı kılıp, önüne diz çöktüm. Şeyhin başı ve “Eğer içinde benim söylediklerimi reddetmek duygusu ve cevap almak arzusu olmasa, rü’yânda bana bunu bu şekilde sormazdın” dedi. önüne eğikti. Başını kaldırdı ve “Gel, ey Ebû Ali!” buyurdu. Vardım, selâm verip oturdum. Ma’nevî hâllerimi anlattım. “Evet.. Başlangıcın mübârek 1) Nefehât-ül-üns sh. 402 olsun! Henüz bir dereceye kadar erişmişsin, ama terbiye görürsen, yüksek derecelere erişeceksin” 2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 885, 997, 1095 buyurdu. Ben de gönlümde, “Benim rehberim budur” dedim. Yanında kaldım. Uzun müddet 3) Rehber Ansiklopedisi cild-4, sh. 304 nefsimin terbiyesini emrettikten sonra, yüksek ma’nevî derecelere kavuşturdu. Cemâatini toplayıp, kızını bana nikâh etti. 4) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 304 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 355 6) Mu’cem-ül-buldân cild-3, sh. 829 eden fakat tahkîk etmeyen. Bunlardan çok rivâyet edip tahkîk eden, Ebû Ali Sincî’dir. Az rivâyet edip, tahkîk eden Ebû 7) El-İber cild-3, sh. 288 8) El-Lübâb cild-2, sh. 191 9) Reşehât (Arâbî) sh. 16 10) El-Ensâb sh. 316 11) Hadâik-ül-verdiyye sh. 106 Muhammed Cüveynî’dir. Çok rivâyet edip tahkîk etmeyen ise Nasır Mervezî’dir” demektedirler. Birçok kıymetli eser yazdı. Şafiî mezhebinin temel kitaplarından olan Ebû Bekr İbn-i Haddâd’ın Kitâb-ı Pürü’unu şerh ederek, “Şerh-i fürû’-ı İbn-i Haddâd” adını verdi. Ebü’lAbbâs Ahmed İbnü’l-Kass’ın, Telhis fil-fürû’unu şerh etti! Kitâb-ül-mecmû’ ve Şerh-i Muhtasar-ı Müzenî adlı eserler de kitapları arasındadır. 12) Behcet-üs-seniyye sh. 13 13) İrgâm-ül-merid sh. 48 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 344 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-2, sh. 135 EBÛ ALİ SİNCÎ (Hüseyn bin Şuayb) 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 57 Şafiî fıkıh âlimi. İsmi, Hüseyn bin Şuayb bin Muhammed es- 4) Tehzib-ül-esmâ vel-lüga cild-2, sh. 261 Sincî el-Mervezî, künyesi Ebû Ali’dir. Mervli âlimlerdendir. Merv’in köylerinden Since nisbetle Sincî denildi. Doğum târihi bilinmemektedir, İlim tahsili için ba’zı memleketlere gitti. Pekçok eser tasnif etti. 430 (m. 1039) senesinde vefât etti. 5) Keşf-üz-zünün sh. 479, 1606, 1257, 1635 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 11 Merv’de hocası Kaffâl’in kabri yanına defnedildi. Küçük yaşta ilim tahsiline başlayan Ebû Ali Sincî, Irak’ta İmâm-ül-Haremeyn Ebû Hâmid el-İsferâînî’den; Horasan’da, EBÛ ALİ ZÜCCÂCÎ (Hasen bin Muhammed) Ebû Bekr Abdullah el-Kaffâl’den, Ebü’l-Hasen Muhammed bin Hüseyn Alevî, Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Ali olup ismi Hâfız’dan, Merv ve Bağdadlı daha birçok âlimden ilim öğrendi. Hasen bin Muhammed bin Abbâs’dır. Taberî ve Züccâcî Ebû Bekr Hayrî’den de; hadîs-i şerîf dinleyip, ders aldı. nisbet edildi Doğum târihi bilinmemektedir. Ancak 401 (m. Zamanında asrının, fakîhi ve Horasan’ın İmâmı kabûl edildi. 1011) yılında veya daha sonra vefât ettiği bildirilmektedir. Keskin zekâsı, derin bilgisi ve güzel ahlâkı ile insanlara örnek oldu. Pekçok talebe yetiştirdi. Onlar da hocaları gibi yalnız Birçok âlimden ilim öğrenen Ebû Ali. Züccâcî, meşhûr âlim ve Allahü teâlânın dinini yaymağa gayret edip, O’nun rızâsını vâ’iz Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Kass’ın talebesi olarak tanınır. kazanmaya çalıştılar. Bağdad’da yıllarca İbn-i Kass’ın hizmetinde bulunup, onun ilminden istifâde etti. Bağdad’ın diğer âlimlerinin de İbn-i Hillikân; “Ebû Ali Sincî, Iraklı ve Horasanlı âlimlerin sohbetlerinde bulunup, derslerine iştirâk etti. Hocalarından yolunu, ilmini birleştiren ilk âlimdir. Asrında Merv ehlinin en duyduklarını ve yazdıklarını ezberledi. Hocası, Allahü teâlânın büyük fıkıh âlimi idi” derken, zamanın âlimleri, söz birliği ile dînini insanlara yaymak için cihâda çıkan İslâm askerlerine “Horasanda üç İmâm vardır. Çok rivâyet eden ve rivâyet ettiği nasihatlerde bulunarak, teşvik etmek fethedilen şehirleri ilmi tahkîk eden, az rivâyet eden ve tahkîk eden, çok rivâyet ma’nevî yönden fethetmekle vazîfelendirildi. Hocası bu görevle hudud şehri Tarsus’a gidince, Taberistan’a döndü. nisbetle Kurtubî, doğduğu ve yerleştiği yer olan Dâniye’ye Amil şehrine kadı ta’yin edildi. Keskin zekâsı, üstün bilgisi ve nisbetle de Dâni denildi. Önceleri “İbn-i Sayrafi” diye, sonraları örnek ahlâkıyla insanların işlerini kolaylaştırdı. Mahkemelerde Dânî nisbetiyle meşhûr oldu. 371 (m. 981) yılında doğdu. 444 vermiş olduğu âdil kararlar ve vermiş olduğu güzel nasihatlerle (m. 1052) yılında doğduğu yer olan Dâniye’de vefât etti. insanların huzûr içinde yaşamalarına vesile oldu. Karar söz ve Cenâzesine kalabalık bir cemâat iştirâk etti. Dânîye sultanı işlerinde insanların rızâsına göre değil, Allahü teâlânın hürmetinden cenâzesinin önünde yürüdü. rızâsına uygun şekilde hareket ederdi. Çünkü, Allahü teâlânın dînini sağlam kaynaklardan iyi öğrenmişti ve bildiklerine uygun Onbeş yaşında kendi memleketinde ilim tahsiline, başlayan yaşamaya çalışmaktaydı. Doğruyu bilmeyene öğretir, yanlış Ebû Amr Danî, yirmialtı yaşında iken Dânîye’den doğuya söyleyeni de getirdiği güzel delîllerle sustururdu. Birçok sapık gitmek niyeti ile ayrıldı. Kayrevân ve Mısır’a gitti. Mekke’ye kimse, karşısında mağlûb olarak elinde tövbe etti. Kâdı Ebû gidip hac etti. Endülüs’e geri döndü. Sarakosta’da (şimdi Ali Züccâcî, haram ve şüpheli şeylerden sakınır, mübahların Saragossa) yedi sene kaldı. Daha sonra Kurtuba’ya gitti. birçoğunu da terk ederdi. Vaktini, ilim öğrenmek ve Oradan da ayrılıp Dâniye’ye yerleşti. Gitmiş olduğu ilim öğretmekle geçirir, gündüzleri oruç tutar, geceleri de namaz merkezlerinde birçok âlimden ilim öğrendi. İbn-i Mücâhid’in kılardı. “İhtilâf-üs-seb’a”sını, Kâhire’de en büyük hocası Kâtib Ebû Müslim Muhammed bin Ahmed’den okudu. Birçok talebe yetiştirdi. Taberistan’ın Amil şehrinde, birçok kimse kendisinden ilim öğrendi. Şafiî mezhebi fıkıh Ondan kırâat ve hadîs ilimlerini öğrendi. Kurtuba’da Abdülazîz âlimlerinden olan Ebû Tayyib Taberî, ondan ilim alanların bin Ca’fer Fârisî ve diğer âlimlere kırâatini dinletti. Ayrıca Ebû meşhûrlarındandır. Hasen bin Galebûn, Halef bin Hakan Mısrî ve Ebû Feth Fâris İbni Ahmed’den kırâat dersleri aldı. Ahmed İbni Fâris Abkısî, Yetiştirmiş olduğu mümtaz talebeleri yanında, pek kıymetli Abdurrahmân bin Osman Kuşeyri, Hâtim bin Abdullah Bezzâz, kitaplar da yazan Ebû Ali Züccâc, hocası İbn-i Kass’ın “Miftâh” Muhammed bin Halîfe bin Abdülcebbâr, Ahmed bin Ömer bin kitabına ilâveler yaparak “Tehzîb” adını verdi. Bu kitabında Mahfûz Hîrî, Ebû Abdullah bin Ebî Zemaneyn, Abdülvehhâb Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini anlattı. Hadîs ilmine dâir de “İlel- bin Münir Mısrî, Ahmed bin Feth bin Ressân, Abdurrahmân ül-hadîs” adlı eserini yazdı. bin Ömer bin Nehhâs Mısrî, Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed Kâbisî ve daha birçok âlimden ilim öğrenip, Hicaz, Mısır, Magrib ve Endülüs âlimlerinden icâzet (diploma) aldı. 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh. 60, 267, cild-4, sh. 331 2) Tabakât-ı Şirâzi sh. 117, 127 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 284 4) Keşf-üz-zünûn sh. 517, 1160, 1769 Hicaz’ın batısındaki bütün ilim merkezlerini dolaşıp, oralarda yıllarca kalarak ilim tahsil eden ve Hicaz’da doğudan gelen âlimlerle görüşüp bilgilerine yeni bilgiler katan Ebû Amr Dânî, duyduğunu yazar, yazdığını ezberler ve ezberlediğini unutmazdı, Arabî ilimlerin hepsinde âlimdi. Kur’ân-ı kerîmin bütün kırâat şekillerine ve inceliklerine vâkıftı. Endülüs’te, onun bizzat insanlara okuyarak ve ayrıca talebeleri vâsıtasıyla yaydığı kırâatle yıllarca Kur’ân-ı kerîm okundu. Duyduğu hadîs-i şerîfleri yazar ve yazdıklarını ezberlerdi. EBÛ AMR DÂNÎ Yüzbin hadîs-i şerîfi râvileriyle birlikte ezberleyerek hâfız oldu. İnsanlara, yalnız Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için Tefsîr, kırâat, hadîs, nahiv ve Arabî ilimler ve Mâlikî fıkıh âlimi, yıllarca hadîs-i şerîf okuttu, öğretti. Ehli olmayana ilmini şâir. Künyesi Ebû Amr olup ismi Osman bin Saîd bin Ömer’dir. vermezdi. Sapık olup, doğru yola gelmeye kabiliyeti Emevîlerin azâdlı kölelerinden olduğu için Emevî, Kurtuba’ya olmayanları sevmez, çok ilim sâhibi de olsa ondan ilim almanın “Çöplükten yiyecek toplamak gibi” olacağını söylerdi. garîb tarîklerini yazdı. Kırâat-ı seb’a imamlarından İmâm-ı Bu yüzden yanlış görüşleriyle Ehl-i sünnet’ten ayrılan İbn-i Nâfi’nin râvilerinden Osman bin Saîd Misri’nin (Verş) kırâati Hazm’la çok münâzaralar yaptı. Halk içinde onu rezil ederek, hakkında “İ’câz-ül-beyân fî kırâati verş” isimli kitabı, küçük bir sapık fikirlerinin yayılmasını önledi. cild hâlinde “Telhis fî kırâat-ı verş”, “Kitâb-üt-teysîr”, “Kitâb-ülmuknî’fi resm-il-mushaf”, Şa’z kırâatlar hakkında bilgi veren O, vaktinin insanlarına Allahü teâlânın bir lütfu idi. İlim “Kitâb-ül-muhtevâ fıl-kırâat-il-şevvâz” “Kitâb-ül-ercûze fî usûl- sahiplerinin bütün meselelerini cözer, sorulan sorulara verdiği üs-sünne”, kırâat âlimlerinin hayatları hakkında bilgiler verdiği cevaplarda, o husûsta o zamana kadar ne bildirildi ise, en dört cildlik “Tabakât-ül-kurrâ ve ahbârühüm”, “Kitâb-ül-vakf sağlam kaynaklardan delîl getirerek anlatırdı. Delîl getirdiği vel-ibtidâ”, yirmi cüz hâlinde Nâfi’ kırâatinin ihtilâfları hakkında sözü, senetleriyle ilk söyleyene kadar götürürdü. “Temhid”, kırâat-ı seb’a hakkında “İktisâd”, verş kırâati Her ilimde mahir ve ma’rifet sahibi olan Ebû Amr Dânî, alçak gönüllü, iyi huylu, güzel ahlâklı idi. Dünyâya ehemmiyet vermezdi. Harama düşerim korkusuyla şüphelileri terkeder, hakkında “El-Lâmât verrra’ât”, “Kitâb-ül-fiten”, “Kitâb-ü mezheb-il-kurrâ”; “El-Feth vel-imâle” ve cüzler hâlinde birçok kitapçıklar Ebû Amr Dânî’nin eserleri arasındadır. mübahların da birçoğuna i’tibâr etmezdi. Allahü teâlânın sevgili kullarından olup, duâsı reddolunmazdı. 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 254 Ebû Bekr bin Fasih, Ebû Züvvâd Müfrec-i Fetâ ve İkbâlüddevle, Ebü’l-Hüseyn Yahyâ bin Ebî Zeyd, Ebû Hüseyn 2) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1120 bin Tennâr, Ebû Bekr Muhammed bin Müfrec, Ebül Hasen Ali bin Abdurrahmân bin Dûş, Ebû Dâvûd Süleymân bin Neccâh, Ebû Abdurrahmân, Muhammed bin Mezâhim, Ebû Ali Hüseyn bin Ali bin Mübeşşîr, Ebü’l-Kâsım Halef bin İbrâhim Tulaytulî, Ebû İshâk İbrâhim bin Ali ve daha birçok âlim kendisinden ilim öğrenip rivâyette bulundu.. Ayrıca; Ahmed bin Muhammed bin Abdullah Havlanî ve 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 272 4) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 47 5) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 188 6) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 373 Ahmed bin Abdülmelik bin Ebî Hamza Mersi kendisinden icâzetle ilim aldılar. Bu âlimler de hocaları gibi, yalnız Allahü teâlânın rızâsı için ilim öğrenip, öğretmeye ve insanları Cehennem ateşinden kurtarmaya gayret ettiler. Onların va’z EBÛ BEKR BÂKILLÂNÎ ve nasihatleri, öğrettikleri ilimler, örnek olan güzel huyları, adâletli hükümleri, cihâda ve emr-i ma’rûf nehy-i münkere Kelâm âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Muhammed bin teşvikleri vesilesi ve bereketi ile, yıllarca sapık fikirli kimseler Tayyib bin Muhammed bin Ca’fer’dir. Künyesi Ebû Bekr, söz söyleyemedi. Bu sayede zâlim haçlı orduları Endülüs’e lakabı Bâkıllânî el-Eş’arî’dir. 338 (m. 950) senesinde Basra’da giremedi. Ne zaman ki, sapık fikirler yayılmaya, insanlar, fısk doğdu. Doğum târihinde ihtilâf edilmiştir. 403 (m. 1013)’de ve küfre doğru yuvarlanmaya başladı, o zaman haçlı orduları Bağdad’da vefât etti. Kelâm âlimleri arasında “Kâdı” ünvanı ile da kapılara dayandı. Hezimet kaçınılmaz oldu. meşhûr olmuştur. İlimdeki üstünlüğünden dolayı da “Lisân-ülümme” Ümmetin sözcüsü, “Şârim-ül-İslâm” İslâmın keskin İbn-ül-Cezerî’nin hakkında: “Onun kitabına bakan, derece ve kılıcı lakâbları verilmiştir. Bâkıllânî lakabı, Bâkıl kelimesinden büyüklüğünü, Allahü teâlânın onu kuvvetlendirdiğini ve bakla v.s. satan ma’nâsında kullanılmıştır. güçlendirdiğini anlar” buyurduğu Ebû Amr Dânî, yüzyirmiye yakın kitap yazdı. “Câmi-ül-beyân fil-kırâat-is-seb’a” adlı Bâkıllânî, ilim tahsiline doğduğu yer olan Basra’da başladı. eserinde kırâat-ı seb’anın (yedi kırâat imamının) meşhûr ve Zamanında Basra’da bulunan meşhûr âlimlerden ilim öğrendi. Kelâm ilmini, i’tikâdda iki mezheb imamından biri olan Ebü’l- oturmuştu. Papazlar Hazreti Aişe ile ilgili olan ilk hâdisesini Hasen Eş’arî hazretlerinin meşhûr talebelerinden olan İbn-i konuşmaya başlayınca, Bâkıllânî, Hazreti Meryem’i ve Hazreti Mücâhid Tâî’den öğrendi. Ayrıca Ebû İshâk el-İsferânî’den, Âişe’yi kasd ederek, “Biri kocasız çocuklu, bir kocalı çocuksuz Ebû Bekr bin Fûrek, Ebü’l-Hasen el-Bâhilî gibi âlimlerden de iki mübârek kadının temiz oldukları vahiy ile bildirilmiştir” ders almıştır. Bâkıllâni, Basra’daki tahsilinden sonra Bağdad’a diyerek karşılık vermiş ve papazları susturmuştur. gitmiş, orada hadîs âlimlerinin meşhûrlarından hadîs ilmini öğrenmiştir. Hadîs ilminde ders alıp, hadîs-i şerîf işittiği Bâkıllânî, İmâm-ı Eş’arî hazretlerinin talebeleri zincirinden âlimler, Ebû Bekr bin Mâlik Katiî, Ebû Muhammed bin Masî ve olup, İmâm-ı Eş’arî hazretlerinin bildirdiği i’tikâd bilgilerini Ebû Ahmed Hüseyn bin Ali Nişâbûrî’dir. Tahsilini tamamlayıp, yaymış, genişçe izah etmiş ve bu husûsta kitaplar yazmıştır. kelâm ilminde çok iyi yetişdikten sonra kıymetli eserler Bu bakımdan, kelâm ilminde önemli bir yeri vardır. yazmaya ve Bağdad’da Câmi-i Mensûr’da ders vermeye başlamıştır. Bağdad’daki ders halkası, Irak şehirlerinden ve İslâm dünyâsının her tarafından gelen talebeler ile çok genişlemiş, Bâkıllânî’nin ilimdeki şöhreti yayılıp, hükümdâr ve emirler tarafından da büyük i’tibâr görmüştür. Ayrıca Râfîzilere, Mu’tezileye, Cehmiyeye, Hâricilere karşı reddiyeler yazarak onların sapık fikirlerini çürütüp, Ehl-i sünnet i’tikâdının yayılmasına çok hizmet etti. Geceleri çok ibâdet eder ve ilmî mes’eleler yazar, sabahleyin talebelerine yazdıklarını okutup yeniden gözden geçirirdi. Bâkıllânî, Büveyhiler zamanında Şîrâz’da Adud-düd-Devle’nin huzûrunda açılan münâzaralarda Eshâb-ı Kirâm düşmanlarına Eserleri: 1. İ’câz-ül-Kur’ân: Bu eserinde Kur’ân-ı kerîmin büyük bir mu’cize olduğu ve icazı üzerinde durmuştur. Bu eserinde Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hulefa-i râşidînin beliğ ve ifâde tarzı yüksek olan mektûplarını ve hutbelerini, eski şâirlerin ve ediblerin meşhûr şiir ve hutbelerinden seçmeler almıştır. Yazma ve basma nüshaları vardır. 2. Temhid-ül-evâîl ve telhîs-üd-delâil 3. Menâkıb-ül-eimme gibi eserleri vardır. ve Mu’tezileye karşı Ehl-i sünneti savunmak üzere çağırılmıştı. Ebû Bekr Harezmî şöyle demiştir. “Bağdad’da kitap yazan her Bu münâzarada muhaliflere karşı o kadar te’sîrli olmuştur ki, zât, Bâkıllânî’nin eserlerinden nakiller yapmıştır. Çünkü o mu’tezili olan Adud-düd-devle onu takdîr edip, sevinmiştir. herkesin kabûl ettiği, pekçok ilimde büyük bir âlim idi. Ali bin Adud-düd-Devle, onu Bizans’a elçi olarak göndermiştir. Bizans Muhammed Harbî de şöyle demiştir: “Kâdı Ebû Bekr Bâkıllânî, hükümdârı, kendisine meşhûr bir âlimin elçi olarak geldiğini yazdığı eserlerini kısaltmak istedi. Fakat ilminin ve ezberlediği duyunca, onu makamına çağırdı. Yalnız, kendisine müslüman mes’elelerin çokluğu sebebiyle bunu yapması mümkün olmadığı için elçinin hürmet etmeyeceğini bildiğinden, bir hile olmadı. Muhaliflerine karşı bir eser yazmak isteyen her âlim, düşündü. Gelen elçinin huzûruna girerken, kendi teb’asının bunu yazarken muhaliflerinin eserini okumuştur. Bâkıllânî ise, yaptığı gibi yerlere kadar eğilerek girmesini istiyordu. Bunun muhaliflerine reddiye yazarken, onların eserlerini gözden için, ancak eğilerek geçilebilecek üstü kapalı bir yer yaptırdı. geçirmeğe ihtiyâç duymazdı. Çünkü muhaliflerinin fikirlerini Bâkıllânî’nin bu dehliz gibi yoldan makâmına getirilmesini gayet iyi biliyordu.” emretti. Bâkıllânî’ye, hükümdâr seni huzûruna çağırıyor Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah Beydâvî şöyle diyerek, hazırlanan yerden geçirmek istediler. Bâkıllânî bu yeri anlatmıştır: görünce, öne eğilerek girmedi. Ters dönüp, eğildi ve Bizans hükümdarının odasına arka arka yürüyüp girdi. Girince “Bir rü’yâ görmüştüm. Rüyamda ders verdiğim mescidime doğrulup, yönünü hükümdâra döndü. Bu hareketi gören girdim. Mihrâbda bir zât oturuyor, bir başka zât da ondan ders Bizans hükümdârı çok şaşırıp, heybeti ve vekarı karşısında alıyordu. Ona karşı Kur’ân-ı kerîm okuyordu, öylesine güzel ezildi. Bâkıllânî hazretleri birgün, Bizans hükümdârının okuyordu ki, bu okuyan ve okutan kimdir acaba dedim. Bana sarayında, İmparator meclisinde papazlarla münâzaraya denildi ki; mihrâbda oturan, Resûlullahdır ( aleyhisselâm ). Huzûrunda okuyan da Bâkıllânî’dir. Resûlullah ona dinimizi ve üstün kılacağını, bu sebeble muharebede öğretiyor...” mutlaka zaferi elde edeceklerinden emîn olmalarını söylemişti. Hazreti Ömer de halifeliği Bâkıllânî vefât edince, cenâze namazını oğlu zamanında böyle yapardı. Hattâ onun ta’yin etmiş Hasen kıldırdı. Derb-ül-mecûs denilen yerde olduğu Sa’d bin Ebî Vakkâs ve diğer ordu defnedildi. Daha sonra kabri buradan Bâb-ı Harb komutanları da bu husûsa dikkat eder, askerlere kabristanına nakledildi. Ubeydullah bin Ahmed bunu anlatırlar, onları muharebeye teşvik eder ve bin Ali Mukrî şöyle anlatmıştır: “Ebû Ali bin Şâzân Allahü teâlânın izni ile muvaffak olurlardı. Ömer’in ve Ebû Kâsım Ubeydullah bin Ahmed bin Ahmed ( radıyallahü anh ) halifeliğinin sonuna kadar, bin Osman Sayrafi ile birlikte, Ebû Bekr Belh ve Hindistan’a kadar olan yerler fethedildi. Bâkıllânî’nin kabrini ziyârete gitmiştik. Vefât edeli bir ay kadar olmuştu. Kabrine vardığımızda orada Kur’ân-ı kerîmin mu’cize oluşunun ikinci yönü; bir Kur’ân-ı kerîm gördüm. Kur’ân-ı kerîmi elime Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) ümmî idi. alıp, yâ Rabbî! Ebû Bekr Bâkıllânî’nin hâli bu Okuyup-yazma durumu yoktu. Geçmiş kabirde nasıldır? Şu Kur’ân-ı kerîmde bana ümmetlerin, kitâplarından bir şey bilmediği gibi, beyân buyur, diye duâ ettim. Sonra Kur’ân-ı onlara âit haberleri, onların hayatları ile alakalı kerîmi açtım. Hûd sûresi 28. âyet-i kerîmesi çıktı. olarak da okuyarak veya başkalarının yanına Bu âyet-i kerîmede, Nûh aleyhisselâmın, kavmine gidip gelerek birşey öğrenmemişti. Bununla şöyle dediği bildirilmektedir Meâlen “Ey kavmim! birlikte Öyle bir kitap getirdi ki, birçok önemli Söyleyin bakayım fikriniz nedir? Eğer ben mes’elelerden, Âdem’in (aleyhisselâm) Rabbimden verilen açık bir yaratılışından, Peygamber olarak gönderilişine burhan(mu’cize) üzerinde isem (Bu benim kadar olan zamandan, Cennetten çıkışından, Peygamber olduğumu doğruluyorsa), bir de Allah tövbe etmesinden, onun ve oğullarının bana kendi katından bir Peygamberlik vermiş de, durumlarından, Nûh’dan (aleyhisselâm), onunla size, onu görecek göz vermemişse, istemediğiniz kavmi arasında cereyan eden hâdiselerden ve halde onu size zorla mı kabûl ettireceğiz.” Kur’ân-ı kerîmde ismi geçen Peygamberlerden (aleyhimüsselâm), Fir’avn’ın ve daha Ebû Bekr Bâkıllânî’nin yazmış olduğu, İ’câz-ül-Kur’ân isimli başkalarının durumlarından ve akıbetlerinden eserinden ba’zı bölümler: bahsetti. Resûlullah efendimiz, birisinden Kur’ân-ı kerîmin mu’cize olması: Âlimler (r.aleyhim) buyurdular ki Kur’ân-ı kerîmin mu’cize olması üç bakımdandır. Birincisi; Kur’ân-ı kerîm gaybdan haber vermektedir. Bu ise insanların gücünün hâricinde bir şeydir. Kur’ân-ı kerîmde Allahü teâlâ, onun dînini bütün dinlere gâlib kılacağını va’d buyurdu. Âyet-i kerîmede meâlen: “O Allahü teâlâ ki, gerçi müşrikler hoş görmeselerde, İslâmiyeti, bütün dinlere gâlib kılmak için, Resûlünü sırf hidayet olan Kur’ân-ı kerîm ve hak din ile gönderdi” (Tevbe-33). Allahü teâlâ bu va’dini yerine getirdi. Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) ordusunu gazâya gönderirken onlara, Allahü teâlânın kendi dinini mutlaka gâlib öğrenerek, kitaplardan okuyarak veya bunları bilen birisinin yanında kalarak öğrenmemiştir. Bunları, sâdece vahy yoluyla, Allahü teâlânın bildirmesiyle biliyordu. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen: “Sen bundan önce (Kur’ân-ı kerîmin inmesinden önce, inen kitaplardan) hiçbir kitap okur değildin ve elinle de onu yazmazdın. (Eğer okur yazar olmuş olsaydın) O vakit müşrikler; (Kur’ân-ı kerîmi başkasından okuyup yazdın ve öğrendin diye) elbette şüphelenirlerdi” (Ankebût-48) “Böylece âyetlerimizi açıklıyoruz ki, suçluların yolu belli olsun” (Enâm-55) buyurdu. Kur’ân-ı kerîmin mu’cize oluşunun üçüncü yönü: Kur’ân-ı Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Habeş Meliki kerîmin benzerini yapmanın, belagatına ve fesahatine Necaşi’ye gönderdiği erişmenin, beşerin gücünün üstünde olduğudur. Kur’ân-ı mektûp: “Bismillâhirrahmânirrahim; Allahın kerîmin nazmı (kelimelerin dizisi) Allahü teâlâ tarafındandır. Resûlü Muhammed’den, Habeş kralı Necaşi’ye (Arabî kelimeler, Allahü teâlâ tarafından dizilmiş olarak, selâmette olmanı dilerim. Sana olan ni’metinden âyetler hâlinde geldi.) Kur’ân-ı kerîmin kendisine has bir nazmı dolayı Allahü teâlâya hamd-ü sena ederim. Ki vardır. O’ndan başka ilâh yoktur, Melik, Kuddûs, Selâm, Mü’min (emn ve emân veren), Müheymin olan Resûlullahın ( aleyhisselâm ) zamanındaki O’dur. insanlar, Kur’ân-ı kerîmin bir benzerini getirmekten âciz kaldılar. Fakat o asırdan sonra Şehâdet ederim ki, Îsâ bin Meryem, Allahü gelenler, belki bundan âciz kalmıyabilir denir ise, teâlânın (yarattığı) rûhu ve (söylediği) kelimesidir buna şöyle cevap verilir: Resûlullah’tan ( . (Allahü teâlâ) onu, çok temiz, iffetli ve kendisini aleyhisselâm ) sonra gelenlerin fesahati, Allahü teâlâya adamış olan Meryem’in rahmine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bıraktı da, Meryem Îsâ’ya hamile kaldı. Nitekim, zamanındaki insanların fesahatini aşamamıştı. (O Allahü teâlâ, Âdem’i de kudretiyle ve üflemesiyle asırda insanlar, fesâhatta açık ve düzgün topraktan yaratmıştı. konuşmada o kadar ileri bir seviyeye ulaşmışlardı ki, birbirlerine bile şiirle cevap verirlerdi.) Hattâ, Ben seni, bir olan, eşi, ortağı bulunmayan Allaha, sonra gelenlerin fesahat ve belagat husûsunda O’na ibâdet ve tâatta devamlı olmaya, bana tâbi en yüksek dereceleri, ne Resûlullah efendimiz olmağa ve Allahü teâlâdan getirip bildirmiş zamanında yaşıyan insanların derecelerine olduğum şeylere îmân etmeğe da’vet ediyorum. yaklaşabilir, ne de onlara eşit olabilir, Bu husûsta onları aşmaları mümkün değildir. (Edebiyat târihi buna en güzel vesîkadır:) işte bütün bunlardan dolayı Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen Çünkü ben, Allahın Resûlüyüm (Peygamberiyim). Seni ve askerlerini, Allahü teâlâya ibâdet ve tâata da’vet ediyorum. şöyle buyuruyor: “(Ey Resûlüm, De ki! Yemîn Ben sana gereken tebligatı yapmış, dünyâ ve ederim. Bu Kur’ân’ın benzerini meydana getirmek âhıret saadetini te’min edecek nasihati vermiş için, insanlar ve cinler bir araya gelseler, birbirine bulunuyorum. Nasihatimi kabûl ediniz. destek olsalar da yine benzerini getiremezler” (İsrâ-88). Allahü teâlânın selâmı, O’nun yolunda gidenlere olsun.” Mu’cizeler, peygamberlerin peygamberlikleri için delîldir. Böyle Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Kisrâ’ya gönderdiği bir delîl olmasaydı, peygamberliği sahih olan peygamberin mektûp: gerçekten peygamber olmayıp da, sâdece peygamberlik iddiasında bulunan yalancı kimselerden farkı kalmazdı. Peygamber olan zât, zamanındaki insanlara, bu benim peygamberliğimin delîli der ve insanlar da ondan âciz kalırsa, bumu’cize, peygamberin söylediklerinin doğruluğuna delil olur. Eğer insanlar da onun bir benzerini yapmaktan âciz olmazlar ise, o ileri sürdüğü delîl, onun peygamberliğine ve sözünün doğruluğuna delîl olmaz. “Bismillâhîrrahmânirrahîm, Allahın Resûlü Muhammed’den, Farsların büyüğü Kisrâ’ya. Doğru yolda gidenlere, Allahü teâlâ ve Resûlüne imân edenlere, Allahtan başka hiçbir ilâh ve ma’bûd (ibâdet edilen) olmadığına, O’nun eşi ve ortağı bulunmadığına, Muhammed’in O’nun kulu ve Resûlü olduğuna şehâdet edenlere selâm olsun. Seni, Allahü teâlâya îmâna da’vet ediyorum. Çünkü ben, kalbleri diri, akılları Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Sözlerin başlarında olanları uyarmak, kâfirler hakkında da, en doğrusu; Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîm, yapışılacak o azap sözünün gercekleşmesi için, Allahü şeylerin en iyisi; takvâ, sünnetlerin en üstünü; Resûlullahın ( teâlânın bütün insanlara göndermiş olduğu aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesi, işlerin en hayırlısı; orta peygamberiyim. olanları, en kötüsü; sonra ortaya çıkarılan bid’atlerdir. (Dinde olmayıp da sonradan ibâdet olarak ortaya çıkarılan şeylerdir). Öyleyse, müslüman ol, kurtul, Da’vetimden Az fakat kâfi olan, çok fakat, Allahü teâlâyı ve âhıreti unutturan yüz çevirir, kaçınırsan, bütün mecûsilerin şeylerden daha hayırlıdır. En iyi zenginlik, rûh zenginliğidir. günâhı senin boynuna olsun.” Kalbe atılan şeylerin en hayırlısı, yakindir, içki, günahların Talha bin Ubeydullah’ın ( radıyallahü anh ) bildirdiği, Resûlullah efendimizin hutbelerinden birisi kısaca şöyledir. “Ey insanlar! ölmeden önce Allahü teâlâya tövbe ediniz. Meşgûliyet gelmeden önce, sâlih ameller yapmaya koşunuz. Allahü teâlâyı çok zikretmek, gizli ve açıktan çok sadaka vermek sûretiyle Allahü teâlânın rızâsına kavuşmaya çalışınız ki, bu sebeble Allahü teâlâ sizi rızıklandırır, size ecir ve sevâb verir, size yardım eder.” Ebû Saîd-i Hudrî’nin ( radıyallahü anh ) bildirmiş olduğu hutbede Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurmaktadır “Dikkat ediniz! Dünya tatlı bir yeşilliktir. Dikkat ediniz! anasıdır. Gençlik, delîlikten bir şu’bedir. Yalancı dil, çok hatâlara ve yanlışlıklara sebeb olur. Mü’minin sövmesi fısktır. Başkasını affeden kimse de affedilir, iyiler arasında yazılır. Se’âdet sahibi kimse, başkasına nasîhatta bulunan kimsedir. İşler, verdikleri neticelere göre kıymet kazanır, işin özü ve hulâsası, neticesidir. En şerefli ölüm, şehidliktir. Belâ ve musibetin ne olduğunu, kimden geldiğini bilen kimse, sabreder. Bunu bilmiyen ise iyi görmez.” Ömer bin Abdülazîz ( radıyallahü anh ), bir hutbesinde buyurdu ki: “Ey insanlar! Sizler öleceksiniz. Sonra diriltileceksiniz. Sonra yaptıklarınızdan hesaba çekileceksiniz. Ey insanlar! Kime bir dağın başında veya dibinde bir rızık takdîr edilmişse, mutlaka o rızık ona gelir, öyleyse, iyiyi isteyiniz.” Allahü teâlâ sizi dünyâda halifesi kılmıştır. Ve sizin nasıl işler yapmakta olduğunuza bakmaktadır, öyleyse, dünyâdan sakınınız. 1) El-A’lâm cild-6, sh. 176 Kadınlardan çekininiz. Dikkat ediniz! Bir kimsenin, insanlardan korkması, hakkı bildiği 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh. 269 zaman onun hakkı söylemesine mâni olmasın.” Resûlullah ( aleyhisselâm ) etrâfta güneşin kırmızılığı kalmayıncaya kadar konuşmalarına devam ettikten sonra, “Dünyânızdan, şu gününüzden kalan azıcık zaman kadar bir müddet kaldı” buyurdular. Hazreti Ali bir hutbesinde şöyle buyurdu: “Dünyâ, sırtını 3) Tarihi Bağdâd cild-5, sh. 379 4) Tebyin-i kizb-ül-müfteri sh. 217 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 169 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 109 döndü. Ayrılığı bildirdi. Âhırete yöneldi. Dikkat ediniz! Cenneti istiyenler, Cehennemden kaçanlar kadar uyuyan görmedim. Dikkat ediniz. Sizin hakkınızda en korktuğum şey; hevânıza (nefsin arzu ve isteklerine) uymak ve uzun emeldir.” EBÛ BEKR HÂHERZÂDE Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Fûrek’tir. İsfehânî ve Ensârî nisbet edildi Ebû Bekr İbni Fûrek Hüseyn Buhârî el-Adîdî’dir. Ebû Bekr künyesi, Hâherzâde diye meşhûr oldu, 406 (m. 1015) yılında Nişâbûr yakınlarında lakabıdır. Kızkardeş oğlu ma’nâsına olup meşhûr âlim Kâdı vefât etti. Ebû Sabit Muhammed bin Ahmed Buhârî’nin kızkardeşinin oğlu olduğu için bu lakab verilmiştir. Meşhûr bir âlim olan Nişâbûr’a götürülüp Hîre mahallesindeki kabristana defnedildi. dayısından sonra, fıkıh ilminde o meşhûr olmuştur. 433 (m. Kabri başında yapılan duâların kabûl olduğu çok görüldüğü 1042) veya 483 (m. 1090) senesinde Buhârâ’da vefât etmiştir. için, bilenler ziyâret edip duâ etmektedirler. İsfahan’daki Mâverâünnehr’de yetişen büyük âlimlerdendir, İlim öğrendiği âlimlerden istifâde ettikten sonra, Irak’a gitti. Ehl-i sünnetin iki âlimler; dayısı Ebû Sabit Muhammed bin Ahmed, babası i’tikâdî mezhebinden biri olan Eş’arî mezhebi kelâm bilgilerini, Hüseyn bin Muhammed Ebû Fadl Mensûr bin Nasr el-Kagızi, Ebü’l-Hasen Bâhilî’den öğrendi. İbn-i Hurrezâz Ahvâzî, Ebû Nasr Ahmed bin Ali el-Hazîmî, Hâkim Ebû Ömer, Abdullah bin Ca’fer İsfehânî ve Basra, Bağdad ve Nişâbûr’daki Muhammed bin Abdülazîz el-Kantârî, Ebû Saîd bin Ahmed el- birçok âlimden hadîs-i şerîf dinleyip ilim tahsil etti. Haremeyn İsfehâni, gibi zamanının meşhûr âlimleridir: ilimdeki evliyâsının büyüklerinden olan Ebû Osman Magribî’nin rûhlara üstünlüğünden dolayı zamanının Nu’mânı (İmâm-ı a’zamı) şifâ olan sohbetlerinde bulunup, sözlerinden istifâde etti. diye anılan Ebû Bekr Hâherzâde çok kıymetli kitaplar yazmış Nişâbûr’a gelip orada vefât eden bu büyük zâtın vasıyyeti ve âlim yetiştirmiştir. Osman bin Ali Beykendî, Ömer bin üzerine, cenâze namazını kıldırdı. Nişâbûr’da Ebû Ali Muhammed bin Lokman en-Nesefî en meşhûr Dekkak’la sohbet etti. Rey’de ders vermeye başladı. Daha talebelerindendirler. Ebû Bekr Hâherzâde’den sonra, fıkıh ilmi sonra Nişâbûr’a da’vet edildi. Orada bir medrese ve bir ev Ebü’l-Hasen Ali en-Nişâbûrî’ye intikâl etmiştir. Eserleri; yaptırıp ders vermeye başladı. Bilhassa kelâm ilminde meşhûr oldu. İ’tikâdı bozuk kimselere çok güzel cevaplar verip 1. El-Mebsût: İmâm-ı Muhammed Şeybâni’nin Siyer-i kebîr susturdu. Gazne sultânı Sultan Mahmûd tarafından Gazne’ye adlı meşhûr eserine yazdığı onbeş cildlik şerhdir. İki mebsutu da’vet edildi. Gazne’de toplanan büyük meclislerde Ehl-i olduğu da söylenmiştir. sünnetin müdâfaasını yaptı. Sultan Mahmûd’un takdîrini kazandı. Gazne’den dönüşünde Nişâbûr’a yaklaştığı bir 2. Şerh-i muhtasâr-ı Kudûrî: Kudûrî’ye yazdığı şerhdir. 3. Fetevâyı Hâherzâde. sırada, hastalanıp yolda vefât etti. İnsanlara va’z ve nasihatlerde bulunurdu. Çok kimsenin imânını Ehl-i sünnet i’tikâdına göre düzeltmelerine vesile oldu. Çok zekî ve keskin görüşlü idi. Allahü teâlânın dinini en iyi şekilde öğrenmek ve öğretmek için çalışırdı. Çok az-uyur, çok ibâdet ederdi. Vaktini 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 293 ilim öğrenmek, öğretmek ve ibâdetle geçirirdi. Dünyâ malına hiç ehemmiyet vermez, az şeyle kanâat eder, kazancının 2) Fevâid-ül-behiyye sh. 163 fazlasını ihtiyâç sahiplerine verirdi. Güzel ahlâkı, birçok kimsenin dünyâ ve âhıret saadetini kazanmasına vesile oldu. 3) Keşf-üz-zünûn sh. 1223, 1580 Allahtan çok korkar, harama düşmek korkusuyla şüpheli şeylerden sakındığı gibi, mübahların birçoğunu da terkederdi. 4) Tabakât-ı fükahâ sh. 88 Allahü teâlânın kitabına (Kur’ân-ı kerîme) çok hürmet eder, Kur’ân-ı kerîm bulunan odada edebinden uyuyamazdı. Ya odasını değiştirir veya Kur’ân-ı kerîmi başka bir yere naklederdi. EBÛ BEKR İBNİ FÛREK (Muhammed bin Hasen İsfehânî) Kelâm, tefsîr, nahiv, lügat ve Şafiî mezhebi usûl ve fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Bekr olup ismi Muhammed bin Hasen bin Va’z ve nasihatlerinden pekçok kimse istifâde etti. Pekçok talebe yetiştirdi. Bunlardan tasavvuf ve kelâm âlimi “Risâle-i Kuşeyrî” sahibi Ebü’l-Kâsım Kuşeyrî meşhûr oldu. Hadîs ilminde; Hâfız Ebû Bekr Beyhekî, Ebû Bekr Ahmed bin Ali bin Ebû Bekr İbni Fûrek’in kelâm ilmiyle ilgili olarak yazdığı “En- Halef Şirâzî ve daha birçok âlim kendisinden ilim tahsil edip Nizâmî fî usûl-iddîn” adlı Ayasofya Kütüphânesi 2378 rivâyetlerde bulundu. Ebû Bekr İbni Fûrek, çoğunluğu kelâm numarada kayıtlı eserinin mukaddimesinde buyurdu ki: ve hadîs ilmine dâir olmak üzere birçok eser yazdı. “Kitâb-ülhudud fil-usûl”, “Tefsîr-ül-Kur’ân”, “Esmâ-ür-ricâl”, “Nizamî fî Ni’metlere kavuşturan, Allahü teâlâya yaklaştıran, usûlüddîn”i meşhûrdur. “Dekâik-ül-esrâr” ve “Müşkil-ül-âsâr”, O’nun mağfiretine vesile olup. Cennetine “Risâlet-i ilm-i tevhîd”, “Tabakât-ül-müttekellimîn” adlı eserler ulaştıran şeylerin en üstünü, din ilmini yaymaktır. de onun kitapları arasındadır. Âlemlerin Rabbini tevhîd etmek (bir Olduğunu bildirmek), O’nu yarattıklarına benzemekten Talebelerinden Ebû Kâsım el-Kuşeyrî “Er-Risâle”sinde Ebû Ali tenzih etmek, cisimlere benzetmeyi reddedip, ed-Dekkak hazretlerinin şöyle dediğini rivâyet eder: Birgün açık delîllerini ortaya koymak, i’tirâz edilen Ebû Bekr İbni Fûrek hazretlerinin huzûruna gittim, hastaydı. husûsları isbât edip açıklamak, ahkâm-ı Beni görünce, gözlerinden yaşlar akmaya başladı. Bunun dîniyyenin (dînî hükümlerin) usûl ve fürû’unu üzerine, “Allahü teâlâ sana afiyet versin ve şifâ nasîb eylesin” bilmek lâzımdır. Böylece, dinin esâsı doğru dedim. Bana, “Sen beni ölümden mi korkuyor sanıyorsun? olarak öğrenilmiş olur. Hâllerinde ve sözlerinde Halbuki ben, ölümden sonra hâlimin ne olacağından hatâdan korunmuş, amelleri düzelmiş, kendisine korkmaktayım” diye cevap verdi. emredilene ve da’vet edildiğine yapışmış, nehyedildiğinden uzaklaşarak ona meyletmemiş İmâm-ı Kuşeyrî hazretleri “Risale”sinde, hocası Muhammed olur. Nitekim Allahü teâlâ bize ilim öğrenmeyi İbni Fûrek’ten ba’zı nakiller yapmaktadır. Bunlardan, bir kısmı emretti. Tevbe sûresi yüzyirmiikinci âyetinde şöyledir. Mu’cize hakkında buyurdu ki: “Mu’cizeler, meâlen: “Her kabileden büyük bir kısmı savaşa peygamberlerin doğru söylediklerinin delileridir. Mu’cize gitmeli, onlardan bir kısmı da, din ilimlerini sahibi. Peygamber olduğunu iddia ederse, mu’cize onun öğrenmek ve kabileleri savaştan kendilerine doğru söylediğini isbât eder. Böyle hâl sahibi, veliliğe işâret döndüğü zaman, onları Allahın azâbı ile ederse, onun bu hali, sâdık olduğunu isbât eder ve bu hâl korkutmak için geri kalmalıdır. Olur ki, Allahın kerâmet ismini alır. Mu’cize ismini almaz. Her ne kadar bu hâl azâbından sakınırlar” buyurdu ve din ilimlerini mu’cize cinsinden ise de, arada fark vardır. Peygamberler, öğrenmeyi bize farz kıldı. Resûlullah da ( mu’cizeyi açıklamakla memurdurlar, kerâmeti saklı ve gizli aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerinde bizi bu husûsta tutmak ise, veliler üzerine vâcibtir. Rasûlullah ( aleyhisselâm ) teşvik ederek: “Melâike-i Kirâm, ilim talibi için, mu’cize sahibi olduğunu iddia ediyor ve bu da kat’iyyet ifâde onun yaptığından râzı olarak, ediyordu. Velî ise kerâmet iddiasında bulunmaz, kendisinden kanatlarını (ayakları altına)serer” buyurmaktadır. zuhur eden hâllerin kerâmet olduğu kesin değildir. Zira bu Âlimleri de; “Şeytana karşı âlimin uykusu, cahilin hâllerin bir istidrac olması caiz ve mümkündür. ibâdetinden daha şiddetlidir (onu daha çok korkutur)” buyurarak övmektedir. Çünkü âlim, Ebû Bekr İbni Fûrek’in hikmet dolu sözlerinden ba’zıları şöyledir: “Helâl yoldan şehvete tâbi olmak, ailevi meşgalelerle uğraşmayı icâbettirir. Şehveti haram yoldan teskin etmenin neticesinin neler olacağını söylemeye hacet yoktur.” “Dilin Allahü teâlâyı anması, kalbteki feyzin dilden ifade edilmesidir.” insanları dînin hükümlerini öğretmek sûretiyle doğru yola götürür. Bu da şeytana ağır gelir. Çünkü şeytan, onları aldatmaktan vehim ve ümitsizliğe düşürmekten ümit keser. Âbid için ümidi vardır. Bütün kötülükleri yaptırabileceğini düşünür. Açığını arar. Yine bir topluluk içinde âlim bulunsa, şeytan bu âlimi aldatmaktan ümitsizliğe düşer. Çünkü âlim, onlara yanlışları gösterir ve doğru yola götürür.” Ebû Bekr İbni Fûrek aynı eserinin 149. varak (b) Sonra içeri girdi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yüzünde Hazreti Ebû Bekr’in halîfe seçilmesi ile üzerindeki örtüyü kaldırdı. Mübârek gözlerinin ilgili olarak şöyle buyurmaktadır Resûlullahtan ( arasından öptü ve “Ne güzel kokuyorsun yâ aleyhisselâm ) sonra ilk halîfe, Ebû Bekr-i Resûlallah! Hiçbir misk, senin gibi kokamaz” dedi. Sıddîk’dır ( radıyallahü anh ). Bu husûsta Eshâb-ı Sonra dışarı çıktı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Kirâm (r.anhüm) ve doğru yolda olan bütün bulunduğu odanın kapısında durarak: “Kim müslümanlar icma’ etmişlerdir. Eshâb-ı kiramın Muhammed’e ibâdet ediyorsa, bilsin iki O vefât (r.anhüm) hepsi ona bi’at etmişlerdir. Hazreti Ebû etmiştir. Kim Allaha ibâdet ediyorsa, bilsin ki O Bekr’e, Ömer-ül-Fârûk, Ebû Ubeyde bin Cerrah, diridir, ölmez” buyurdu ve “Muhammed ( Esed bin Haşin, Ebû Huzeyfe’nin azâdlı kölesi aleyhisselâm ) ancak bir Peygamberdir. Ondan Sâlim ve Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) bir önce çok Peygamberler gelip geçmiştir. Şimdi o çoğunun huzûrunda bî’at edildi. Hiç biri bî’attan ölür veya öldürülürse, siz ardınıza dönüverecek kaçınmadı. Böylece icma’meydana geldi. Ya’nî misiniz? (Dininizden dönecek veya savaştan Hazreti Ebû Bekr, Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) kaçacak mısınız?) Kim ardına dönerse, elbette icma’ı ile halife seçildi. Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk, Allaha hiçbir şeyle zarar verecek değil, fakat hilâfet şartlarına hâiz olanların en önde geleni, şükredip sabredenlere Allah muhakkak mükâfat İslama ilk gireni, îmân yönünden en önde geleni verecektir” meâlinde olan Âl-i İmrân sûresi (îmânı en kuvvetli olanı) idi. Hüsn-i rey yüzkırkdördüncü âyet-i kerîmesini okudu. Hazreti (görüşünde isâbet eder) ve akıl sahibi idi. Onların Ömer, sonraları bu hâdiseyi anlatırken, “Bu âyet-i Resûlullaha en yakın olanı idi. Peygamber ( kerîmeyi sanki ilk defa işitiyordum” derdi. Bundan aleyhisselâm ), “Benden sonra Ebû Bekr ve sonra Eshâb-ı Kirâm, Resûlullahın ( aleyhisselâm Ömer’e uyunuz” buyurdu. Bir başka hadîs-i ) defn edileceği yer husûsunda ihtilâf edip, şerîflerinde de “Hiçbir mal, bana Ebû Bekr’in malı Hazreti Ebû Bekr’in sözüne müracaat ettiler. gibi fayda vermedi. Ben insanlara Peygamber Hazreti Ebû Bekr onlara, “Peygamberler, vefât olarak gönderildiğimde, herkes beni tekzîb ettikleri yere defnedilirler” hadîs-i şerîfini rivâyet ederken, o beni tasdik etti” buyurdu. etti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) defninden önce, hilâfet mes’elesinde ihtilâf edildi. Hazreti Ebû Bekr’in üstünlüğünün delîllerinden biri de. Peygamberin ( aleyhisselâm ) sağlığında bir husûsta şahitlik Tekrar onun sözüne müracaat ettiler. O da, yazılacak olsa, Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer en önce Resûlullahtan ( aleyhisselâm yazılırdı. “Ebû Bekr bin Ebî Kuhâfe ve Ömer bin Hattâb, filân ) “İmamlar (halifeler) kureyştendir” hadîs-i şerîfini oğlu filâna şâhiddir” diye yazılırdı. Yine Peygamber efendimiz, nakletti. Sonra Eshâb-ı Kirâm ( radıyallahü anh ), sağlığında sâdece onu kendi yerine namazda imamlığa hilâfete ondan daha lâyık kimse olmadığına karar geçirdi. vererek, Hazreti Ebû Bekr-i halife seçtiler. Bundan sonra Eshâb-ı Kirâm, her ihtilâfta onun Peygamber efendimizin vefâtından sonra ilmine müracaat ettiler. O, müslümanların işlerini müslümanlar dehşete düştüler. Kimisi “O ölmedi, en iyi idâre eden idi. Kalben en cesur olan da o geri dönecek” dedi. Hattâ Hazreti Ömer kılıcını idi.” sıyırarak, “Kim o öldü derse, kellesini uçururum” dedi. İnsanlar, Ebû Bekr-i Sıddîk’ın etrâfında toplandılar ve ona “Bu husûsta ne diyorsun?” diye sordular, “İçeri girip Resûlullahı ( aleyhisselâm ) görmedikçe birşey diyemem” dedi. 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 127 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh. 272 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 181 anda gizliden bir ses duydu ki, “Yaratılışındaki hikmet şudur ki; rûhunun aynasında cemâlimi temaşa eylemem ve 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 208 muhabbetimi gönlüne atmamdır” diyordu. 5) Risale-i Kuşeyriye cild-2, sh. 661 Ebû Bekr-i Nessâc ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: 6) Brockelmann. TEA (Tarih-i edeb-ül-arabi) cild-3, sh. 217 “Tevekkül; varlığı ve darlığı, Allahü teâlâdan başkasından 7) En-Nizâmı fî usûl-id-dîn, Süleymâniye kütüphânesi, Ayasofya BL Nr. 2378 8) Sıbt ibn-ül-Cevzî, Mir’ât-üz-zemân fî târih-il-a’yân (nşr. Ali bilmemektir.” “Suyu düşünmek, susuzluğu gidermediği gibi, odunu düşünmek de, ısıtma yapmadığı gibi, da’vâyı sâdece istemek de gayeye ulaştırmaz. Çok gayret, çok çalışmak lâzımdır.” Sevim) Ankara 1968, sh. 509 “Allahü teâlâya ulaştıran yolda bulunmak istiyorum demek, matlûba eriştirmez. O’ndan ve O’nun için olan şeylerden başka herşeyden yüz çevirmek ve O’ndan başka her şeyden EBÛ BEKR-İ NESSÂC Evliyânın büyüklerinden. Ebû Bekr bin Abdullah et-Tûsî enNessâc ( radıyallahü anh ), İran’ın Tûs (Meşhed) şehrinde yetişen âlimlerin üstünlerindendir ve Ebü’l-Kâsım Gürgâni’nin talebelerinin ileri gelenlerindendi. Ayrıca Ebû Bekr-i Dîneverî ve başka büyük âlimler ile görüşüp sohbetlerinde bulundu. Onlardan ilim öğrendi. Onun ilminden ise birçok kimseler istifâde etmişlerdir. boşalmak, vaz geçmek lâzımdır. Yalnız O’na kavuşturacak şeylere yönelmek lâzımdır ki, bu da’vâsında sâdık olduğu anlaşılsın. Bir kimsenin gönlünde, hem Allahü teâlânın râzı olmadığı şeylere muhabbet var, hem de Allahü teâlâya kavuşturan yolda bulunmayı istemek. Bu, o kimsenin sâdık olmadığını gösterir. Eğer sâdık ise, önce o şeylerden boşalması lâzımdır. Çünkü, ekilmiş yere ekin ekilmez ve yazılmış kâğıda tekrar yazı yazılmaz.” Ebû Bekr Nessâc hazretlerinin doğum tarihi kat’î olarak bilinmemektedir. 487 (m. 1094) senesinde vefât etti. Ebû Bekr bin Abdullah et-Tûsî ( radıyallahü anh ), “Çok 1) Nefehât-ül-üns trc. sh. 404 mücâhede insanı müşâhedeye ulaştırır” sözü gereğince, devamlı mücâhede ve riyâzetle meşgûl oldu. Nefsin istediği şeyleri hiç yapmamaya ve nefsin istemediği şeyleri yapmaya devam etmekte çok azîmli ve gayretli olan yolun büyüklerine EBÛ HÂMİD İSFERÂÎNÎ bağlılığı ile, birçok ma’nevî derecelere kavuştu. Allahü teâlâya olan niyaz ve münâcaatları meşhûrdur. Allahü teâlâya Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Ahmed kavuşmak aşkıyla yanarak yaptığı bir münâcaatından sonra, bin Muhammed İsferâînî’dir. Künyesi, Ebû Hâmid’dir. 344 (m. kendisine şöyle bir nidâ geldi “Ey Nessâc! Bizi taleb (istemek) 955) senesinde doğdu. 406 (m. 1016)’da vefât etti. Genç derdi ile kanâat et! Zîrâ bu derd-i taleb şerefi, herkese ihsân yaşta Bağdad’a gidip, hadîs âlimlerinden hadîs-i şerîf dinledi edilmiş değildir.” Kâdıların (hâkimlerin) gözbebeği olan ve fıkıh ilmi öğrendi. Fıkıh ilmini, Ebü’l-Hasen Merziban’dan, Hemedânî hazretleri, Musannifât isimli eserinde, Ahmed bundan sonra da Ebû Kâsım Dârekî’den öğrendi. Fıkıh ilminde Gazâlî hazretlerinin şöyle buyurduğunu anlatıyor: “Üstadım iyice yetişinceye kadar Bağdad’da kaldı. Bu ilimde öyle yetişti Ebû Bekr-i Nessâc, birgün münacaatında (ilâhî! Mel-hikmetü fî ki, zamanının meşhûr fıkıh âlimi oldu. Hükümdâr, devlet halkî) ya’nî (Ey Allahım! Yaratılışımdaki hikmet nedir?) dedi. O adanılan ve halk tarafından çok sevilip, hürmet gösterilirdi. Hadîs ilminde ise; Abdullah bin Adî’den Ebû Bekr İsmâilî’den, Ebü’l-Hasen Dâre Kutnî’den, İbrâhim bin Muhammed bin Abdek İsferâinî’den ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Sika olup kendisinden; Hasen bin Muhammed Hilâl, Abdülazîz bin Ali Ezd, Muhammed bin Ahmed bin Şuayb Düyânî gibi âlimler hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. Ebû Hâmid İsferâînî hazretleri, ilimde yetişdikten sonra ders vermeye başladı. Abdullah bin Mübârek mescidinde verdiği derslerinde, fıkıh ilmini öğrenmek için, yediyüz talebe hazır 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 65 2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 61 3) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 72 4) Tehzib-ül-esmâ vel-lüga cild-2, sh. 208 5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 2 bulunurdu. Bağdad’da din ve dünyâ işlerinde kendisine müracaat edilen büyük’bir âlim idi. Âlimler, “Ebû Hâmid 6) Târih-i Bağdâd cild-4, sh. 368 İsferâinî’yi İmâm-ı Şâfii hazretleri görmüş olsaydı, onunla iftihar ederdi” demişlerdir. Ebû Hasen Kudûrî, “Şafiî âlimleri 7) Keşf-üz-zünûn sh. 244, 424 arasında ondan daha fâkihini görmedik” demiştir. Ebû İshâk Şirâzî şöyle demiştir: “Kâdı Ebû Abdullah Saymerî’den (O asrın Hanefî mezhebinde meşhûr fıkıh âlimi) gördüğün en meşhûr fıkıh âlimi kimdir?” diye sordum. Ebû Hâmid İsferâînî ve Ebü’l-Hasen Cûrî’dir” dedi. Ebû Hâmid İsferâînî hazretlerinin râvî zincirinde bulunup, rivâyet ettiği iki hadîs-i şerîf şunlardır: EBÛ İSHÂK-I SA’LEBÎ Nişâbûr’da yetişen tefsîr ve fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin İsmâil es-Salebi’dir. Künyesi Ebû İshâk’dır. “Salebi” lakabı ile meşhûr oldu. Nişâbûr’da “Helâl meydandadır. Haram meydandadır. doğdu. Tefsîr, kırâat, hadîs, târih, Arab dili ve edebiyatı Şüpheliler ikisi arasındadır. Şüpheli bir takım ilimlerinde büyük bir âlimdir. Vâ’iz idi. “Keşf ve Beyân” adında şeyler vardır ki, insanların çoğu onları bilmez. büyük bir tefsîr kitabının sahibidir. Çok hadîs-i şerîf Şüphelilerden sakınan, dînini ve ırzını korur. Her ezberlemiştir. 427 (m. 1035) senesi Muharrem ayında, kim şüpheli şeylere dalarsa, koru Nişâbûr’da vefât etti. etrâfında (davarlarını) otlatan bir çoban gibi, çok sürmez içeriye dalabilir. Haberiniz olsun, her padişahın bir korusu olur. Dikkat edin, haber veriyorum! Allahın yeryüzündeki korusu, haram ettiği şeylerdir.” Şafiî mezhebinde büyük bir âlim olan Sa’lebi, Kur’ân-ı kerîm ilimlerinde zamanının bir tanesi idi. Peygamberlerin kıssalarını bildirmekte büyük bir İmâm, lügat ilminde hafız ve Arab edebiyatı ilimlerinde derin bir âlimdi. Bunun için lügat, târih ve edebiyat ilimlerinde zamanının İmâmı sayılmıştır. O, Ebû Tâhir “Bedende bir et parçası vardır. O iyi olursa, bütün Muhammed bin Huzeyme’den ve Ebû Muhammed cesed iyi olur, bozuk olursa, bütün cesed bozulur. Muhalledî’den, Ebû; Bekr bin Hâni’den, Ebû Bekr bin Mihrân İşte o (et parçası), kalbdir.” el-Mukrî’den ve daha birçok âlimden ilim alıp, hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Kendisinden de; Ebü’l-Hasen Ali bin Ahmed Ebû Hâmid İsferâînî zamanındaki Ehl-i sünnete muhalif olan bin Muhammed el-Vâkıdî ve birçok âlim ilim aldılar hadîs-i fırkaların mensublarıyla, ilmi münâzaralar yapmıştır. şerîf rivâyetinde bulundular. Muhalifleri ağır mağlûbiyete uğratarak, doğru olanı anlatmış, böylece hizmet etmiştir. Ayrıca kıymetli eserler de yazmıştır. Abdülgâfir bin İsmâil el-Fârisî, “Siyâk-ı Târih-i Nişabûr” Bu eserleri şunlardır: “Şerhi müzenî”, elli cilde yakın bir adındaki eserinde, Sa’lebî’yi överek diyor ki, “O, ilimdeki eserdir. Usûl-i fıkha dâir bir ta’likati ve “Kitâb-ül-Bostân”. nakilleri doğru olan ve kendisine her bakımdan güvenilen bir âlimdir. O, Ebû Tâhir bin Huzeyme’den ve İmâm Ebû Bekr bin Eyyûb aleyhisselâma, bu uzun belâ içerisinde, Mihrân el-Mukrî’den hadîs alıp rivâyette bulundu. Çok hadîs-i sana en zor ne geldi? diye sorduklarında: şerîf ezberledi ve çok âlimden ilim aldı.” “Düşmanların serzenişi (başa kakması) herşeyden daha zordur” buyurdu. Bu konuda İbn-i Hılligan dedi ki: “O, tefsîr ilminde zamanının bir tanesi başka tefsîrlerde yazıyor: Yûsuf aleyhisselâmı, olup, zamanındaki tefsîrlerden üstün olan büyük bir tefsîr kardeşleri kuyuya attıkları zaman, kuyunun yazdı. Onun, Peygamberlerin kıssalarını anlatan “Kitâb-ül- dibinde taş vardı. Mübârek dizi o taşa geldi O arâis” adında kıymetli bir eseri ile bundan başka daha birçok kadar canı yandı ki, kardeşlerinin cefasından ve eserleri vardır.” babasının ayrılığından daha zor oldu Butün, Başlıca eserleri şunlardır. 1. Keşf ve Beyân: Büyük tefsîr kitabıdır. Bu eserinde, Abdullah İbn-i Abbâs’ın (r.anhüm) Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) efendimizden bildirdiği birçok âyet-i kerîmenin tefsîrini nakletmektedir. (Abdullah bin Abbâs, bir tefsîr kitabı yazmadı. Kendisi, Server-i âlemin ( aleyhisselâm ) kıymetli sohbetlerine devam etmiş ve Eshâb-ı Kirâm arasında, en âlimlerden biri olarak tanınmış olduğundan, hadîs-i şerîfler için olduğu gibi, ba’zı âyet-i kerîmeler için de, beyanatta bulunmuştur. Bütün tefsîr âlimleri, bu yüksek beyanâtı alarak tefsîrlerini süslemişlerdir.) gece, onun ağrısından inledi. Seher vakti olunca, Allahü teâlâ acısını durdurdu. Cebrâil aleyhisselâm gelip; “Ey Yûsuf! Rabbin sana selâm gönderiyor ve “Bu derin kuyunun dibinde, bu elem ve acı ile nasılsın?” diye soruyor” dedi. Bundan sonra Cebrâil aleyhisselâm: “Ey Yûsuf! duâ et, ne arzu ediyorsan dile, Rabbin Sana verecek” dedi. Ey Cebrâil, benim için sen duâ et dedi. Cebrâil aleyhisselâm onun için duâ etti ve o da âmin dedi. Sonra, ey Cebrâil, ben duâ edeyim, sen âmin söyle dedi. Ellerini kaldırıp, duâ etti. Ve Cebrâil (aleyhisselâm) âmin dedi. Yâ Rabbî, bu seher vaktinde bana şifâ gönderdiğin gibi, Salebî’nin tefsîri, bir va’z kitabı mahiyetinde olup, içinde dünyânın sonuna kadar, bütün hastalara, seher ibâdetlerin faziletlerini, sevâblarını bildiren haberler çoktur. vaktinde şifa gönder” dedi. Allahü teâlâ, duâsını Sevâbının çok olduğu, zayıf hadîslerle de bildirilen ibâdetler kabûl buyurdu. Bunun için, bir hasta ne kadar yapılabilir. Salebi tefsîrinde mevdû’ hadîs (Peygamber hasta olsa da, seher vaktinde rahatlar. Bu, Yûsuf efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurmadıkları hâlde, O’na izafe aleyhisselâmın duâsı bereketi iledir. Allahü teâlâ, edilen uydurma söz) yoktur. Mevdu’ hadîs ile ibâdet yapılması Bekâra sûresi yüzellibeşinci âyet-i kerîmesinde haramdır, belki küfür olur. İslâm âlimleri; tefsîr, fıkıh, kelâm meâlen, “Ey mü’minler! (İtaatkârı, asi olandan kitaplarına asla mevdu’ hadîs almamışlardır. ayırd etmek için) sizi biraz korku, biraz açlık, biraz da mallardan, canlardan ve mahsûllerden 2. Kitâb-ül-arâis fî kasâis-il-enbiyâ: Peygamberlerin kıssalarını yana eksiltmekle, and olsun imtihan edeceğiz. anlatan çok kıymetli bir eserdir. Ey Habîbim! Sabredenlere (lütuf ve ihsânlarımı) müjdele!” buyurmaktadır. Bu âyet-i 3. Er-Rebî’ül-müzekkirîn kerîmenin tefsîrinde; Salebi, imâm-ı Şafiî’den rivâyetle buyurdu ki: “Bu âyet-i kerîmedeki korku; Ebû İshâk-ı Sa’lebî’nin tefsîrinden seçmeler: Salebî, Bekâra sûresi ikiyüzseksenaltıncı: “Ey Rabbimiz, bizden öncekilere yüklediğin musîbetler gibi bize ağır yük yükleme” meâlindeki âyetin tefsîrinde diyor ki: Allah korkusu, açlık; Ramazân-ı şerîf orucu, mal noksanlığı; zekât ve sadaka vermek, can ise; hastalık, hayvan ve çocuğun ölmesidir. Sonra Bekâra sûresi yüzellialtıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Sabr edenler, o kimselerdir ki, kendilerine bir belâ geldiği zaman teslimiyet göstererek: Biz Allahın kuluyuz ve (öldükten neredesiniz, kalkınız, kim için amel ettiyseniz, sonra da) yine O’na döneceğiz derler” buyuruyor. karşılıklarını onlardan alınız. Ben ki, Allahım, ameli, dünyâ ve dünyâ ehli ile karışmış olanların Salebi buyurdu ki: “Takvâ şudur ki; içinde, ya’nî amelini kabûl etmem der.” kalbinde bulunan niyet ve ahlâkın hepsi öyle olmalıdır ki, bunları bir tabağa koyup, pazara Karz-ı hasen; Allah rızâsı için, hiçbir dünyâ götürsen, içlerinde senin yüzünü kızartacak, seni karşılığı beklemeksizin, ihtiyâç Sahiplerine borç utandıracak bir şey bulunmasın.” vermektir. Bekâra sûresi ikiyüzkırbeşinci “Allahü teâlâya, ihlâsla karz-ı hasen verecek İhlâssız amel, ibâdet kabûl edilmez. Nitekim kimdir? (Ya’nî, başa kakmadan muhtaç kullara Resûlullah efendimiz, Ebû Hüreyre’nin ( kim sadaka verecek?” meâlindeki âyet-i radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte kerîmesinin tefsîrinde Salebi diyor ki: Karz-ı buyurdu ki: “Kıyâmet günü, kendisine dünyâda hasen, helâl maldan verilen sadakadır. Ya’nî, mal verilmiş olan bir kimse getirilir. Kendisine, helâl maldan infakla, Allahü teâlâya tâat eden sana mal vermiştim, ne yaptın? denir. İnfâk ettim, kimdir? Bir kavil de şöyledir: Karz-ı hasen; sadaka verdim, ama niyetim, insanların beni sadaka verirken başa kakmamak ve eziyet cömert ve civanmerd sanmaları idi. Böylece etmemek, insanlar arasında söylememek, şunu gösterişte bulundum. İnsanlar benim için cömert verdim, şu kadar verdim, sen bana teşekkür bile ve ne iyi insan dediler, der. Bugün sana onların etmedin dememektir. Çünkü bu ezadır. Allah için hiç birinin faydası var mı, buyurulur. Bir başkasını verilene, Allahü teâlâ karşılığını verecektir. getirirler. Yiğit, gözüpek, birisidir. Kendisine, seni yiğit, kahraman yapmadım mı? buyurulur. Evet Bu âyet-i kerîme, Allahü teâlâ tarafından kullarına der. Ne yaptın? buyurulur. Harb ettim, canımı karz vermek husûsunda teşvik ve tergîbdir tehlikeye attım. Kanım aktı. Bununla beraber (isteklendirmedir). Ebû Ümâme Bâhili ( bana yiğit denmesini istedim, der. Sonra radıyallahü anh ), Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kendisine, onların demesi seni azaptan şöyle buyurduğunu bildirir “Cennet kapısının menedemez sözlerinin sana faydası olmaz üzerinde, karzın (borç vermenin) onsekiz, buyurulur. Sonra bir başkasını getirirler. Allahü sadakanın on sevâbı vardır diye yazılı olduğunu teâlâ ona ilim vermiştir. Sana verilen ilmi ne gördüm. Cebrâil aleyhisselâma, borç vermenin yaptın? denir, öğrendim ve başkalarına öğrettim sevâbının niçin daha çok olduğunu sordum. der. Sen ilmi, bana âlim desinler diye öğrendin ve Cebrâil aleyhisselâm, borcu, muhtaç olmayan öğrettin, o ilimden sana ne fayda var? denir. istemez, fakat sadaka çoğu zaman ehli olmayana Ya’nî hepinizin maksadı riya, gösteriş, desinler ve verilir, dedi.” İbn-i Abbâs ve Ebû Hüreyre bizden iyilikle konuşsunlar idi. Dünyâda (r.anhüm), bildirdiler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) maksadlarınıza kavuştunuz. Bugün ise size buyurdu ki: “Müslüman kardeşine borç verenin, faydaları olmaz. Sonra Allahü teâlânın bunları verdiği borcun her dirhemine, gümüşüne karşılık, Cehennem tarafına götürün emri gelir. Azap amel defterine Uhud, Seb’în ve Tûr-i Sina dağları melekleri onları Cehennem tarafına, çekerler.” ağırlığınca sevâb yazılır.” Ebû Dahdâh’ın kıssasını, Ebû Ümâme Bâhilî ve Zeyd bin Eslem Salebi tefsîrinde, müfessirlerin şahı Abdullah bin bildirirler. Şöyle rivâyet ederler Yukarıdaki karz Abbâs (r.anhümâ) Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) âyet-i kerîmesi gelince, Ebû Dahdah ( radıyallahü şöyle bildirir. Buyurdu ki: “Kıyâmet günü, bir anh ), Resûlullaha gelip “Yâ Resûlallah, babam münâdî, bütün Arasattakilerin duyabileceği bir ve anam sana fedâ olsun! Allahü teâlâ, bizden sesle seslenir ve insanlar için; ibâdet edenler karz (borç) istiyor, halbuki O’nun, borca ihtiyâcı üzülerek Allahü teâlâya yakardı. Allahü teâlâ, Cennet yoktur” dedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm yakutlarından eve benzer bir yakut gönderdi. Bunda, yeşil ) “Allahü teâlâ, bununla sizi Cennete sokmak zümrüdden iki kapı vardı. Birisi doğu, birisi batı tarafında idi. istiyor” buyurdu. “Eğer ben Rabbime borç İçinde Cennet kandilleri vardı. Bu, bugün Kâ’be’nin bulunduğu verirsem, ya’nî O’nun rızâsı için sadaka verirsem, yere indirildi. Allahü teâlâ: Ey Adem, senin için bir hâne bunun karşılığının Cennette bana verileceğini gönderdim. Arşın etrâfını tavaf ettiğin gibi, bunun etrâfını tavaf üzerinize alır mısınız?” dedikte, Resûlullah ( eyle. Arşın çevresinde namaz kıldığın gibi, bunun etrâfında aleyhisselâm ): “Evet, sadakayı tasadduk eden namaz kıl!” buyurdu. Hacer-ül-esvedi de gönderdi. Bu taş herkese, karşılığı Cennette verilir” buyurdu. Ebû beyaz idi. Câhiliye zamanında, hayızlı kadınların ve günah Dahdah, “Hanımım Ümm-i Dahdah benimle olur işleyenlerin dokunmasıyla siyah oldu ve ismi “Hacer-ül- mu?” dedi. “Olur” buyurdu. “Oğlum Dahdah da esved=Siyah taş” oldu. Böylece Âdem (aleyhisselâm) benimle olur mu?” dedi. “Olur”buyurdu. “Yâ Hindistan’dan Mekke’ye doğru yola çıktı. Bir melek, onu Resûlallah! Mübârek elini bana ver” dedi. Kâ’be’ye götürmek için rehberlik etti. Âdem (aleyhisselâm) Resûlullah elini uzattı. Elini tutup: Benim iki nereye bastıysa, orası ma’mûr oldu. Nihâyet Mekke’ye geldi hurma bahçem vardır. Biri aşağıda, diğeri ve bu hâneyi ziyâret eyledi. Menâsikini (hac ziyâretini) yerine yukarıdadır. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bu getirdi. Bitirince, melekler yanına gelip: “Ey Âdem, haccın iki bahçeden başka bir şeye mâlik değilim. Her iki kabûl oldu. Biz ki melekleriz, senden iki bin yıl önce, biz bu bahçeyi de Rabbime karz (borç) verdim” dedi. hâneyi ziyâret ederdik” dediler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Bahçenin birini Allah için ver, birini çoluk çocuğun için sen Salebi tefsîrinde, İbrâhim aleyhisselâmın oğlu sakla” buyurdu. Ebû Dahdah, “Yâ Resûlallah, İsmâil’i (aleyhisselâm) Mekke-i mükerremeye şâhid ol ki, iyi olan bahçemi Rabbime borç getirip bırakmasını şöyle anlatıyor Saîd bin verdim. Etrafı duvarla çevrilidir, içinde altıyüz Cübeyr, Abdullah İbni Abbâs’dan (r.anhüm) hurma ağacı vardır” dedi. Resûlullah ( rivâyet ederek bildirdi. Abdullah bin Abbâs aleyhisselâm ): “Allahü teâlâ, buna karşılık, sana Buyurdu ki: “İbrâhim (aleyhisselâm), Nemrud’un Cenneti versin” buyurdu. Sonra Ebû Dahdâh o ateşinden kurtulduktan sonra, Bâbil’den ayrılıp bahçeye gitti. Hanımı Ümm-i Dahdâh’ın yanına hanımı Sâre ile Mısır’a gitti. Firavun, Sâre’ye vardı. Çocukları da orada idiler. Hurma musallat olmak istedi. Firavun’un elleri ve ağaçlarının etrâfında dolaşıyorlardı. “Bu ayakları kuruyarak yere düştü. Firavun bu bahçeden çıkın, ben bunu Rabbime borç verdim” mu’cize üzerine, Sâre’ye musallat olmaktan dedi. Ümm-i Dahdâh, “Kârlısın, Allahü teâlâ vazgeçip, câriyesi Hâcer’i ona verdi. Hazreti satışını bereketli eylesin!” dedi. Sonra Ümm-i İbrâhim, Filistin’e döndü. İlk hanımı Sâre’nin Dahdâh, çocuklarının yanına gidip, ağızlarındaki çocuğu olmadığından, Hâcer ile evlendi. yemekte oldukları hurmaları, ağızlarından çıkardı. Hâcer’den İsmâil (aleyhisselâm) dünyâya geldi. Kucaklarında, ceplerinde olanları da bıraktırdı ve Allahü teâlânın emriyle, İsmâil (aleyhisselâm) ile diğer bahçeye gittiler. annesini, Hicaz’a getirdi. Mekke şehrinin Seniyye mevkiinde konakladılar. Issız bir çöl olan bu Kâ’be-i muazzamanın ilk defa bina edilmesi hakkında Sa’lebî, beldede, mu’cizeyle Zemzem suyu çıktı. Keşf ve Beyân tefsîrinde şöyle yazıyor “Allahü teâlâ, Kâ’benin Mekke’nin yanında konaklayan Cürhüm kabilesi yerini, yeryüzünden ikibin yıl önce yarattı. Serâb üzerinde Zemzem suyunu görünce, Hâcer’den izin alarak köpük gibi oldu. Sonra onun altına yeryüzünü yaydı. Âdem oraya yerleştiler, İsmâil (aleyhisselâm) (aleyhisselâm), Cennetten dünyâya indirilince, meleklerin büyüyünce, Cürhüm kabilesinden bir kız isteyip seslerini ve tesbihlerini işitemez olmuştu. Bu hâlinden evlendi. Hâcer vefât etti. İbrâhim (aleyhisselâm) oğlu İsmâil’i (aleyhisselâm) ve hanımı Hâcer’i çok İbrâhim (aleyhisselâm) inmedi ve bineğini, bugün özlediğinden, Mekke’ye gitmek için, ilk hanımı makam denen yere sürdü ve sağ ayağını onun Hazreti Sâre’den izin istedi. Hazreti Sâre de üzerine koydu, ayağının izi orada kaldı ve sol binekten inmemek şartıyla İbrâhim’e ayağını üzengide tuttu, İsmâil’in (aleyhisselâm) (aleyhisselâm) izin verdi. İbrâhim (aleyhisselâm) hanımı, başının sağ tarafını yıkadı. Sonra sağ oraya gelince, Hâcer’i vefât etmiş buldu, İsmâil’in ayağını çekip, sol ayağını makam üzerine koydu. (aleyhisselâm) evine gitti. Oğlu İsmâil’in Taş üzerinde ayağının izi kaldı, İbrâhim’in (aleyhisselâm) hanımına “Kocan nerededir?” (aleyhisselâm) makamı burasıdır. Sonra İsmâil’in buyurdu. “Burada yok, ava gitti” dedi. İsmâil (aleyhisselâm) hanımı, başının sol tarafını yıkadı, (aleyhisselâm) avlanmak için Harem’den dışarı İbrâhim (aleyhisselâm) ayrılıp dönerken: “Kocan çıkmıştı, İbrâhim (aleyhisselâm) gelinine, geldiğinde, ona benden selâm söylersin ve “Yanında bana ikram edecek yiyecek ve içecek kapısının eşiğine sahip olsun, onu var mı?” buyurdu. “Yanımda hiç yiyecek yok ve değiştirmesin!”, buyurdu. İsmâil (aleyhisselâm) burada hiç kimsenin yiyeceği yoktur” dedi. avdan dönünce, babasının kokusunu aldı ve “Kocan gelince; ona selâm söyle ve de ki, hanımına, “Bugün sana kimse uğradı mı?” diye kapısının eşiğini değiştirsin!” İbrâhim sordu. “Evet, bir ihtiyâr zât geldi. Yüzü bütün (aleyhisselâm) bunu söyledi ve gitti, İsmâil insanların yüzünden güzeldi. Güzel koku (aleyhisselâm) geri gelince, babasının kokusunu saçıyordu. Kimsede öyle koku yoktu” dedi ve duydu ve hanımına, “Buraya kimse geldi mi?” ondan dinlediklerini anlattı. İsmâil (aleyhisselâm) diye sordu. “Evet, bir ihtiyâr geldi Şöyle şöyle “Ey hanım, iyice bilesin ki, o benim babam sıfatlarda idi” deyip, hafife alarak anlatmıştı, İbrâhim (aleyhisselâm)idi” buyurdu. İsmâil (aleyhisselâm), “O ihtiyâr sana ne dedi?” buyurdu. Bana, “Kocana benden selâm söyle ve (Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) diyor ki: de ki kapısının eşiğini değiştirsin!” dedi. İsmâil (a İbrâhim (aleyhisselâm) makamında, iki mübârek s.) bu sözü duyunca, derhal onu boşadı ve başka ayak izini gördüm. Ayaklarının parmakları ve bir hanım aldı. İbrâhim (aleyhisselâm) Allahü topuk izleri belli idi. İnsanların çok teâlânın dilediği zaman kadar durup, sonra dokunmasından, taban izleri belli olmaz olmuştu. hanımı Sâre hâtuna gitti, İsmâil’i (aleyhisselâm) Nâfi’ bin Şeybe buyurdu ki: “Makamın yanında tekrar görmek için izin istedi. O da, bineğinden Abdullah bin Amr İbni As’dan ( radıyallahü anh ) inmemesini şart koşarak izin verdi. İbrâhim işittim. Üç defa şahitlik etti ve buyurdu. Allahü (aleyhisselâm) geldi. İsmâil’in (aleyhisselâm) teâlâ şâhiddir ki, Resûlullahtan işittim. Buyurdu kapısına vardı. Hanımından, kocasının nerede ki: “Rükn ve makam, Cennet yakutlarından iki olduğunu sordu. “Ava gitti, şimdi gelme yakutlardır. Allahü teâlâ, ikisinin de nûrunu zamanıdır. Şimdi insâallah geliyordur. Ey büyük giderdi. Eğer nûrlarını gidermeseydi, elbette, efendi, hayvandan ininiz; Allah size rahmet bütün dünyâyı aydınlatırlardı.” eylesin!” dedi. İbrâhim (aleyhisselâm) “Yanında yiyecek var mıdır?” buyurdu. “Evet, var!” deyip, hemen süt.ve et ikram etti. İbrâhim (aleyhisselâm) ona bereketle duâ eyledi. Eğer o gün, ekmek, buğday, arpa veya hurma ikram etmiş olsaydı, Mekke topraklarının çoğu, buğday, arpa veya hurma ile dolu olurdu, İsmâil’in hanımı, “Efendim, inin de, başınızı yıkayayım” dedi. Salebî tefsîrinde, Kâ’be’nin İbrâhim (aleyhisselâm) ile oğlu İsmâil (aleyhisselâm) tarafından bina edilmesi hakkında şunları yazmaktadır Abdullah İbni Abbâs (r.anhümâ) diyor ki: Âdem aleyhisselâm, Hindistan’dan kırk kere yaya olarak Mekke’ye gelip, bu hâneyi ziyâret eyledi. İşte Kâ’be’nin ilk hâli böyle olmuştur. Nûh aleyhisselâmın tûfânına kadar görücü ve karşılığını vericidir.” buyurulan 110. böyle devam etti. Tufan olacağı zaman, Allahü âyet-i kerîmenin tefsîrinde diyor ki: Resûlullah ( teâlâ meleklere emr edip, onu dördüncü kat göğe aleyhisselâm ) gözünün nûru ve ciğer paresi götürdüler. Beyt-ül-ma’mûr, o olup, meleklerin Fâtıma-tüz-Zehrâ ( radıyallahü anha ) vefât kıblesi ve ibâdet yerleridir. Hergün yetmiş bin edince, cenâzesini Emîr-ül-mü’minîn Ali, Hasen, melek ona girer ve kıyâmete kadar onlara bir Hüseyn ve Ebû Zer Gıfârî (r.anhüm) gece vakti daha sıra gelmez. Allahü teâlâ Cebrâil dışarı çıkarıp defn ettiler ve geri döndüler. O gece aleyhisselâma, Hacer-ül-esvedi Ebû Kabîs Ali ( radıyallahü anh ) şu beyitleri söyledi: dağında saklamasını ve tufandan sâlim kalmasını emretti. Böylece Kâ’be’nin yeri Nûh’dan Her birleşen dostların bir ayrılığı vardır, (aleyhisselâm) İbrâhim (aleyhisselâm) zamanına Birleşip ayrılmayan bu dünyâda çok azdır; kadar boş durdu. İsmâil ve İshâk’ın dünyâya gelişlerinden sonra, Allahü teâlâ İbrâhim’e (aleyhisselâm) Hac sûresi 26. âyet-i kerîmesinde Kâ’beyi bina etmeyi emir edip: “Ey İbrâhim, benim için bir ev yap, içinde bana ibâdet ve zikretsinler” buyurdu. İbrâhim (aleyhisselâm) nereye binâ edeceğini bilmiyordu. Allahü teâlâdan nereye bina edeceğini bildirmesini diledi. Allahü teâlâ, Hucûc isminde bir rüzgâr çıkardı. Rüzgâr, Kâ’be’nin etrâfına geldi ve Nûh tufanından önceki hududunu işâret eyledi. Ama müfessirlerin şahı Abdullah bin Abbâs ( Birbiri arkasından dostlarından ayrılmak, Gösterir beraberlik, dostluk bâki değildir. Sabah olunca Emîr-ül-mü’minîn Ali ( radıyallahü anh ) kabristana geldi ve: “Ey mezarlık halkı, Allahü teâlânın selâmı, üzerinize olsun! Mallarınız taksim edildi, evlerinize başkaları oturdu, hanımlarınız başkaları ile evlendi. Bizden size haber bunlardır. Sizden, bize ne haberler vardır?” buyurdu. Gizli bir ses duydu: “Ve aleykesselâm ey Ali ( radıyallahü anh ) yediklerimiz bize kâr kaldı. Âhırete gönderdiklerimizi bulduk, vârislere bıraktıklarımızı ziyan eyledik” dedi. radıyallahü anh ) diyor ki, Allahü teâlâ, Kâ’be Sahîh-i Müslim’deki bir hadîs-i şerîfte: “Ey ölçüsünde bir bulut gönderdi. Bulut gider, İbrâhim Âdemoğlu, benim malım, benim malım dersin. aleyhisselâm da, onun gölgesinde giderdi. Senin malından senin olan, yiyerek yok ettiğin, Mekke’ye kadar geldi. Kâ’be binasının olduğu giyerek eskittiğin, yahut Allah yolunda verip âhıret yerde durdu ve: “Ey İbrâhim, benim ölçümde bina için ayırdığındır” buyuruldu. Ya’nî yediğin yok yap. Büyük veya küçük olmasın” dedi. İbrâhim oldu, giydiğin eskidi, âhırete yolladığın sana aleyhisselâm da o büyüklükte bir bina yaptı. kaldı. Malını seviyorsan, düşmana niçin Sa’lebi tefsîrinde, Asmî’den bildiriyor. Buyurdu ki: Arefe günü Arafatta vakfede bir köylü gördüm. “Yâ Rabbî! Sana hayranım her lügatta konuşan diller sana söylüyor, Hepsi ihtiyâçlarını senden istiyor. Benim senden isteğim; belâ zamanında, insanların beni unuttuğu zaman, senin beni hatırlamandır” bırakıyorsun. Sevdiğini kendinden ayırma! Beraberinde götür, başkasına bırakma. Hepsini veremiyorsan, kendini de bir vâris yerine koy ve bir hisseyi de kendinle âhırete götür. Bunu da yapmazsan, bari farz olan zekâtını ver de, azâbda kalma. diyordu. Salebi tefsîrinde, Bekâra sûresinde meâlen: “Namazı gereği gibi kılın, zekatı verin ve 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 60 hayır işlerden nefsleriniz için önden her ne gönderirseniz, Allah katında onun sevâbını 2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 65 bulursunuz. Şüphesiz Allah bütün yaptıklarınızı 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 40 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 230 Hâkim Ebû Abdullah en-Nişâbûrî Târih-i Nişâbûr adlı eserinde, Ebû İshâk hakkında; “Ebû İshâk, usûl-i fıkıh ve kelâm âlimidir. 5) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 58 6) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 5 7) Miftâh-üs-se’âde’ cild-2, sh. 67 8) Vefeyât-ül-a’yân cild-1 sh. 79 9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 370, 1062 Zühd sahibi olup, dünyâya hiç kıymet vermezdi. Nişâbûr’da kendisinin ders vermesi için, emsali olmayan büyük bir medrese yapıldı. Orada ders okuttu. Yüzlerce âlim yetiştirdi. O, ictihâd derecesine yükseldi. Çok ibâdet eder, haram ve şüphelilerden kaçardı” demektedir. Şeyh Ebû Amr bin Salâh ise; “Ebû İshâk, Usûl-i fıkıh ilminde çok mahir idi. Çözülemiyen mes’eleleri kolaylıkla hallederdi” demiştir. 10) Rıyâd-ün-nâsıhîn sh. 121 Ebû İshâk hazretleri buyurdu ki: “Îmân; açıkça bildirilmiş olan 11) Keşf ve beyân (Süleymâniye Kütüphânesi Yozgat Bölümü şeylere yalnız kalb ile inanmaktır. Dil ile söylemek ve ibâdetleri 94 - a-b) yapmak îmân değildir.” Ebû İshâk hazretlerine, “Oruçlu bir kişi, kendi araştırması ile güneşin battığını zannetse, iftar edebilir mi?” diye suâl edilince, “O kişi, kesin olarak güneşin battığına kanâat sahibi EBÛ İSHÂK İSFERÂÎNÎ olmadıkça iftar edemez” dedi. Diğer âlimler de “O kişi, madem ki kendisi araştırdı ve güneşin battığını zannetti. O halde o Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû İshâk olup, adı kişinin iftar etmesi caizdir” dediler. İbrâhim bin Muhammed bin İbrâhim bin Mihrân el-İsferâînî’dir. Kendisine, dinin temeli demek olan Rüknüddîn de dendi. Ebû Ebû İshâk’ın yazmış olduğu eserler şunlardır: 1. Kitâb-ül-kebîr İshâk; kelâm, fıkıh, usûl-i fıkıh ve diğer ilimlerde de âlim idi. (Câmi-ül-huliyyi fî usûl-iddîn ver-reddi alel-mülhidîn, beş cildlik Ebû İshâk, zamanının üç büyük kelâm âliminden biri idi. bir eserdir. 2. Et-Ta’likât-ün-nâfiatü fî usûl-il-fıkh. Diğerleri Kâdı Ebû Bekr Bâkıllânî ve İmâm Ebû Bekr bin Fürek idi. Dostları ve düşmanları, bu üç zâtın büyük olduklarını kabûl Ebû İshâk İsferâinî i’tikâd Risâlesi’nde buyuruyor ki: edip medh ettiler. Biliniz ve i’tikâd ediniz ki; âlem, Allahü teâlâdan başka olan Ebû Hâtem el-Abdevî şöyle anlatır. Ebû İshâk birgün, mâsivâdır (her şeydir). Yine i’tikâd ediniz ki, âlemi bir yaratan “Ölümümün Nişabûrda olmasını arzu ediyorum. Bu beldenin vardır. Bu yaratıcı kadîmdir. Mahlûkattan hiçbir şeye kıymetli insanları namazımı kılsınlar” dedi. Beş ay sonra, 418 benzemez. Zihinlerde, vehimlerde kabûl edilebilecek bir sıfat (m. 1027) yılında aşure günü vefât etti. Namazını İmâm el- olarak tasavvur edilemez. Onun için başlangıç ve nihâyet Muvaffak kıldırdı. muhaldir (imkânsızdır). O, cevher, cisim, a’râz değildir. O, ağyardan müstağnidir. Ba’zı âlimler, Allahü teâlânın ağyardan Ebû İshâk’dan; Ebû Bekr İsmâilî, Da’lec bin Ahmed es-Sicsî müstağnidir ifâdesini; keyfiyetten, kemiyyetten, nerede ve Ebû Tayyib Taberî, Hâkim en-Nişâbûrî ve birçok âlim ilim niçin suâllerine muhatab olmaktan uzak olduğuna inanmak öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. lâzımdır, diye açıklamışlardır. Yine inanmalıdır ki, Allahü teâlâ haydır (diridir ölmez), âlimdir, kadirdir, mürîddir (dileyici), Ebü’l-Hasen Abdülgâfir el-Fârisî; “Ebû İshâk, Kitap ve Sünneti, usûl, kelâm, fıkıh ve Arabcanın inceliklerini bilmede ve bu ilimlerde zirveye çıkması, İmâmlık şartlarını taşıması ile ictihâd derecesine ulaşan âlimlerdendir” demiştir. semî’dir (işitici), basirdir (görücü), mütekellimdir (konuşucu). O’nun hayat, ilim, kudret, irâde, semi’, basar, kelâm ve tekvin sıfatları ezelidir ve ebedîdir. Allahü teâlâ bu sıfatlar ile muttasıfdır. Bu sıfatlardan hiçbiri mahlûkların sıfatlarına benzemez. Sıfatları O’nun aynıdır veya gayrısıdır denilemez. azâbını (cezasını), imân ile ölenin; tövbe ile veya şefaat ile Yine sıfatları O’ndan ayrılır veya beraber bulunur veya O’na Cennete gireceğini haber verdi. muhâliftir veya O’na muvafıktır demek muhaldir. Bu sıfatlar O’nunla kaimdir. O’nun kudreti, bütün makdurâtı (kudret Yine inanmalıdır ki, Ümmet-i Muhammed’in doğruluğunda verilmiş olanları), ilmi de bütün ma’lûmâtı içine alır. icma’ ettikleri şey haktır. Bâtıl olduğunda icma’ ettikleri şey fâsiddir. Beş ibâdet, İslâmın temelidir. Bunlar: Kelime-i Yine i’tikâd etmelidir ki, Allahü teâlâdan başka ilâh yoktur. şehâdet, namaz, oruç, zekât, hacdır. Yine inanmalıdır ki, dîni O’ndan başka bir yaratıcı yoktur. O birdir, vehimde kısımlara, bir husûsta kendisine müşkül gelen bir mes’eleyi, din akıllarda cüzlere ayrılmaz. Bu ehad-üs-samedin tefsîridir. Yine husûsunda kendisinden daha fazla bilene ve ictihâd i’tikâd etmelidir ki, muhdes (sonradan yaratılanlara) olanlara mertebesine ulaşan âlimlerden, amelinde daha vera’ sahibi caiz olan şeyler veya Allahü teâlâyı muhdes zannettirecek olana müracaatın vâcib olduğuna i’tikâd etmelidir. Bundan şeylerin O’na isnadının caiz olmadığına inanmak lâzımdır. sonra mes’eleyi onlara arz etmeli, ondan sonra da, onların Bunun ma’nâsı Allahü teâlâya, hareket, sükûn, biraraya verdiği fetvâ ile amel etmelidir. gelme, ayrılma, bir hizada durma, karşı karşıya durma gibi fiiller isnâd edilemez. Kısaca, Allahü teâlâyı hadîs (sonradan Bütün bu saydıklarımıza i’tikâd eden kimse, îmân sahibi olma) zannettirecek hiçbir şey O’na nisbet edilemez. Adem olmaya hak kazanmış ve ehl-i şefaatten olmuştur. Onun (yokluk), O’na sahih değildir. Yine i’tikâd etmelidir ki, Allahü gideceği yer Cennettir. Ehl-i tahkîk demişlerdir ki: Bu teâlâ zâtı ile kâimdir. Mekândan, O’na hulul edecek cisimden bildirdiğimiz şekilde inanan kimse, taklidi. İmândan çıkarak ve zamandan münezzehtir. O’nun için cihetler (ön, arka, sağ, âriflerin cümlesine dâhil olur. sol, üst, alt) yoktur. Allahü teâlâ bu cihetlerden münezzeh olarak Cennette görülecektir. Yine Allahü teâlâya zevce, çocuk, ortak, benzerler isnâd etmek muhaldir (imkânsızdır). O’nun kendinden başka her canlıyı öldürmeye kadir olduğuna, O’ndan başka herşeyin yok olabileceğine inanmak lâzımdır. Yine Allahü teâlânın, cisimleri benzeri ile kusursuz yaratacağına, dilediği zaman canlıları yaşatıp, diriltip, öldüreceğine i’tikâd etmelidir. Ebû İshâk İsferâinî Eshâb-ı Kirâmın üstünlüklerini anlattığı Kitâbu nûr-ül-ayn fî meşhed-i Hüseyn adlı eserinden ba’zı bölümler: İbn-i Abbâs’dan ( radıyallahü anh ) rivâyet edildi: “Asırların en iyisi, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) görüp imân eden Eshâb-ı Kirâmın asrıdır. Çünkü Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “(Ey Muhammed’in ümmeti!) Siz, beşeriyet için …Yine inanmak lâzımdır ki, Resûllerinin doğruluğuna delîl meydana çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz. mu’cizelerdir. Mu’cizenin yalancılar elinde ortaya çıkması İyiliği emreder, kötülükten alıkorsunuz ve Allahü mümkün değildir. Yine inanmalıdır ki, Peygamber teâlâya imânınızda devam edersiniz.” (Al-i İmrân- gönderilmeden önce hiçbir kimseye, hiçbir vecibe yoktur. Eğer 110) buyurdu. Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) peygamber gönderilmeden önce birşey yaparsa, ondan sonra, en hayırlı olanlar, onlardan sonra sevâbı kesilmez, ona bir ceza da verilmez. gelenlerdir (Tabiîn). Onlardan sonra, en hayırlı olanlar, onlardan sonra gelenlerdir (Tebe-i tabiîn). Yine biliniz ki, Peygamber göndermek, Peygamberlere kitablar Çünkü Buhârî ve Müslim’de Resûlullahın şöyle indirmek, emir ve nehiyleri va’d ve vaidler, Peygamberlerin buyurduğu bildirilmektedir “Sizin en hayırlınız, emrettikleri şeylerin hepsi haktır. Ondan haber verdikleri şeyin benim asrımda bulunanlardır. Sonra onları ta’kib hepsi doğrudur. Peygamberlerin söylediklerini terk etmesi caiz edenler, sonra onları ta’kib edenler.” Bu üstünlük, değildir. Yine inanmalıdır ki, Muhammed aleyhisselâm, Allahü imân yönündendir. Bu kesindir. Çünkü kâfirlerin teâlânın peygamberidir. O’nun mu’cizesi Kur’ân-ı kerîmdir. azılılarının çoğu, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Dini, İslâmdır. Resûlullah ( aleyhisselâm ), haşr ve neşri, kabir yaşadığı birinci asırda idi. Onlar imân etmedikleri azâbını, tâat (ibâdet) ehlinin sevâbını, mâsiyet (günah) ehlinin için, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) görmeleri onlara bir fâide vermedi. “Karn”ın (asrın) ne olduğu Bekr’dir. Çünkü, o hem Resûlullahtan ( üzerinde âlimler farklı izahlar yaptılar. Karn için, aleyhisselâm ) sonra ve hem de Eshâb-ı Kirâmın nesil olduğu söylendi. Âlimlerin bir kısmı bunu icma’ı ile halife oldu. Hazreti Ebû Bekr, tercih etti. Buna göre birinci nesil, Eshâb-ı Kirâm Resûlullah efendimiz gibi, altmışüç yaşında vefât neslidir, ikincisi, Tabiîn, üçüncüsü, Tebe-i etti. Dört halife içinde üstünlük sırasında ikinci tâbiîndir. Yine Karn’dan maksat) senelerdir olarak Hazreti Ömer gelir. O da halifeliği Eshâb-ı diyenler de oldu. Fakat ne kadar seneye Karn Kirâmın icma’ı ile aldı. Altmışüç yaşında vefât denilir, bunda ihtilâf vardır. Ancak en doğrusu: etti. Fazilette Üçüncü sırada Hazreti Osman gelir. Karn’ın yüz seneye denildiğidir. Bu üç asırdan Eshâb-ı Kirâmın icma’ı ile halife oldu. Onüç sene sonraki asırlar birbirine müsavî midir? Yoksa hilâfette kalmıştır. Kur’ân-ı kerîm okurken şehid birbirine üstünlükleri var mıdır? Bu husûsta da edildi. Dördüncü derecede, Hazreti Ali gelir. âlimler farklı söylemişlerdir. Eshâb-ı Kirâm Eshâb-ı Kirâmın icma’ı ile halife oldu. Hilâfeti dört Resûlullaha ( aleyhisselâm ) “Acaba bizden daha senedir. Bir rivâyette beş senedir. Kûfe’de şehid iyi olanlar var mı?” diye sorunca, Resûlullah ( edildi. Şehid eden Abdurrahmân bin Mulcem’dir. aleyhisselâm ): “Sizden sonra gelecek olan bir Kûfe mescidinin mihrabına defnedildi. Dört topluluk vardır ki, onlar iki kapak arasında bir halifenin (r.anhüm) hilâfetlerine, Resûlullah kitap bulurlar. Onda bulunanlara îmân ederler efendimiz şöyle işâret buyurmuşlardır. “Benden Halbuki onlar beni görmemişlerdir. Onlar, benim sonra hilâfet otuz senedir. Sonra melîk-i adûd Allahü teâlâdan getirdiğim her şeyi kabûl ederler. olur.” Onlarla amel ederler. İşte onlar sizden daha hayırlıdır” buyurdu. “Tuhfe kitabında: “Bir kimsenin halîfe olacağı nass ile ya’nî âyet-i kerîmelerde veya hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilmiş ise, Eshâb-ı Kirâmdan sonra gelecek olan o kavmin üstünlüğü bir buna (Hilâfet-i Râşide) denir. Dört halifeye, bunun için (Hulefâ- yöndendir. Onların bir bakımdan üstünlüğü, mutlak i Râşidîn) denilmektedir. Halîfe olacağı akıl ile, nassın işâreti üstünlüklerini gerektirmez. O hâlde, Eshâb-ı Kirâmın ümmetin ile anlaşılıyorsa, buna (Hilâfet-i âdile) denir. Halife olacağı en üstünü olduğuna inanmak kesinlikle lâzımdır. Sahâbî, açıkça veya işâretle bildirilmemiş olan kimsenin, kuvvet zoru Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile görüşüp, müslüman olarak ölen ile hükümeti ele geçirmesine (Hilâfet-i câire) denir. Bu kimse kimseye denir. Eshâb-ı Kirâmın hepsi âdildirler. de (Melîk-i adûd) olur. İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Şah Veliyullah-i Dehlevî’nin (İzâlet-ül-hafâ) Resûlullah ( aleyhisselâm ) altmışüç yaşında kitabının beşyüzyirmisekizinci (528) sahifesindeki vefât etti. Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm hadîs-i şerîfte “Biz bu işe, Peygamberlikle ve ) sonra, hilâfeti Hazreti Ebû Bekr üzerine aldı. Allahın rahmeti ile başladık. Bundan sonra, hilâfet Hazreti Ebû Bekr, hem ilk müslümanlardan ve ve rahmet olur. Ondan sonra melîk-i adûd olur. hem de, Hudeybiye anlaşmasında, Bedir Ondan sonra da ümmetimde zulüm, işkence ve harbinde bulunan Eshâb-ı Kirâmın, Aşere-i fesâd olur” buyuruldu. Bu hadîs-i şerîfte mübeşşerenin [Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Ömer, Mu’âviye’nin ( radıyallahü anh ) güç kullanarak Hazreti Osman, Hazreti Ali, Talha, Zübeyr, Sa’d, hükümeti ele geçireceği, fakat zulmün ve fesadın Saîd, Abdurrahmân bin Avf, Ebû Ubeyde Amr bin onun zamanında değil, daha sonra başlıyacağı Cerrah (r.anhüm ecmâîn)], dört halifenin, bildirilmektedir. dolayısıyle bütün Eshâb-ı Kirâmın en üstünüdür. Dört halife de, üstünlük bakımından birbirinden Mu’âviye ( radıyallahü anh ), Hasen ( radıyallahü anh ) hilâfeti farklıdırlar. Bunların en üstünü Hazreti Ebû kendisine teslim ettikten ve Eshâb-ı Kirâm onun için kabûl oyu verdikten sonra, (Halîfe-i âdil) olmuştur. Bu bakımdan, bu yüce Sahâbiye melîk-i adûd demek ve bu kelimeye zâlim, tavsiye ederim. Ey Yezîd! Hüseyn ( radıyallahü anh ) ile azgın kral ve buna benzer yanlış, kaba ve çirkin ma’nâlar müşavere etmeden, halk hakkında hiçbir iş yapma. Senin vermek büyük bir iftiradır. yanında, onun emrinden daha yüksek emir, onun elinden daha yüksek bir el olmasın. Onsuz, onun çoluk çocuğu Gayr-i müslimlerin devlet başkanlarına kral denir. Vaktiyle olmadan bir şey yeme ve içme. Ona ve onun çoluk Fransa kralı, İngiliz kralı böyle idi. Bir İslâm melîkine, çocuğundan önce, ne askerine ve ne de kendi çoluk çocuğuna müslümanların halîfe diyerek saydıkları ve sevdikleri mübârek bir sarfiyatta bulunma. Onu ve onun çoluk çocuğundan önce bir zâta kral demek çok hatâlı bir sözdür. Resûlullah ( kimseyi giydirme. Ey oğlum! Biz sâdece onun, babasının ve aleyhisselâm ) Hazreti Mu’âviye’ye melik diyor. Milyonlarca dedesinin ( aleyhisselâm ) köleleriyiz. Ey oğlum! Bir harcama müslüman da melik ve halîfe diyor. Hazreti Mu’âviye’nin melik yaparsan, yarısı Hüseyn ( radıyallahü anh ) için olsun. Onun olacağına hadîs-i şerîflerde işâret vardır.” gazâbından çok sakın. Onun gazâbı, Allahü teâlânın ve Hazreti Mu’âviye halife olup, hükmü bütün İslâm memleketlerinde geçerli olunca; Hazreti Hüseyn, kardeşleri, kendisinin ve kardeşinin çocukları, büyük-küçük bütün akrabâları Şam’da yanında kaldı. Onlara pekçok ikramlarda bulunuyordu. Onlara gayet iyi muâmele edilmesi, gönüllerinin alınması için devamlı tenbîh ve ikazlarda bulundu. Onun yanında, Hazreti Hüseyn’in elinden üstün bir el, onun emrinin üstünde bir emir yoktu. Askerlerden önce onlara sarfiyatta bulunuyor, birlikte biniyorlar, birlikte iniyorlardı. Kürsüde Hazreti Hüseyn’in yanına oturuyordu. Vefâtına yakın Mu’âviye ( radıyallahü anh ) çok hastalandı. Artık vefât edeceğini anlayınca, oğlu Yezîd’i çağırttı. Yezîd yanına gelince ona: “Herkesin muayyen bir eceli vardır. İnsanın eceli geldiği zaman, Allahü teâlâ onu asla geciktirmez. Her nefs ölümü tadacaktır. Artık ölümüm yaklaştı. Bütün emir ve hüküm Allahü teâlânındır” dedi. Yezîd bu arada, “Babacığım! Senden sonra kim halife olacak” dedi. Mu’âviye ( radıyallahü anh ) “Sen olacaksın. Fakat söyleyeceklerimi iyi dinle. Sana şunları tavsiye ederim. Maiyetinde olanlara ve halka iyi muâmele et. Çünkü melikler, yarın kıyâmet gününde hesap vermesi için, Resûlünün ( aleyhisselâm ) sana gazâb etmesine sebeb olur. Çünkü onun dedesi (Resûlullah efendimiz; ( aleyhisselâm ), önce gelenler ve sonra gelenler hakkında şefaat edecektir. Bütün insanlar ve cinler hakkında en büyük şefaati o yapacaktır. Onun babası (Ali bin Ebi Tâlib kerremallahü vecheh), kıyâmet gününde Kevser havzının suyundan dağıtacaktır. Livâ-i Hamd onun elindedir. Annesi Fâtımât-üzZehrâ ( radıyallahü anha ), kadınların efendisidir. Büyük annesi, Hadice-i Kübrâ’dır. Onlar bu dîne hizmet ettiler, yardımcı oldular. Allahü teâlâ, onlar sebebiyle bizi doğru yola iletti. Ey oğlum! öyleyse onların gazâbından pek çok sakın. Çünkü onların gazâbı, Allahü teâlâ ve Resûlünün gazâbına sebeb olur. Onlara ve çoluk çocuğuna, herkesin iyilik etmelerini tavsiye et. Onları râzı et: Hazreti Hüseyn, çoluk çocuğu, akrabaları ve Beni Hâşim hakkında ileri gitme. Eğer böyle yapıp onları gazâblandırırsan, senden dünyâda ve âhırette beri (uzak) olurum. Kıyâmet günü Cehennemde mücrimlerle beraber haşrolunursun!” dedi. Bunları dinleyen Yezîd, “Bana yaptığın bütün tavsiyelerine uyacağıma söz veriyorum” dedi. Allahü teâlânın huzûrunda, Cennet ile Cehennem arasında Mu’âviye ( radıyallahü anh ), oğlu Yezîd’e, Hazreti Hüseyn’in bulunan bir köprü üzerinde durdurulurlar. Allahü teâlâ, hakkında gerekli tavsiyeleri yaptıktan kısa bir müddet sonra, dünyâdaki adâleti sebebiyle dilediğini Cennete kor, dilediğini Eşhedü enlâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden de, dünyâda haksızlık ve zulmü sebebiyle Cehenneme atar. Resûlullah diyerek vefât etti. Ey oğlum! insanları huzûrunda üç kısma ayır. Senden büyük olanları baban yerinde kabûl et, küçükleri çocukların yerine koy, orta durumda olanları kardeşin say. Oğlum! Mâiyyetine adâletle muâmele et. Bütün işlerinde Allahü teâlâdan kork. Kıyâmet günündeki durumun için Allahü teâlâdan kork. Ey oğlum! Hazreti Hüseyn, çocukları, kardeşleri, kardeşlerinin çocukları, bütün akrabası ve Hâşimoğullarını sana ısrarla 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 256 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 83 3) Tehzîb-ül-esmâ vel-lüga cild-2, sh. 169 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 209 ta’zîm ve hürmet edilen, kadrü kıymeti bilinen büyük bir âlimdi Fıkıh, usûl, hadîs ve daha birçok ilimlerde zamanının en 5) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 28 6) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 24 7) Vehhâbiye Nasihat sh. 14 8) Nûr-ül-ayn fî meşhedi Hüseyn sh. 3 büyük âlimi idi. 476 (m. 1083) senesi Cemâzil-âhır ayının yirmibirinci gecesinde Ebü’l-Muzaffer bin Reîs-ür-rüesâ’nın evinde vefât etti. Cenâzesini, Ebü’l-Vefâ bin Ukayl el-Hanbelî yıkadı.- Hilâfet merkezinde, Bâb-ül-Firdevs’de cenâze namazı kılındı. Namazında halife Muktedi bi-emrillah da bulundu. Namazını Ebü’l-Feth Muzaffer İbni Reîs-ür-rüesâ kıldırdı. Sonra ikinci kerre Câmi-i Kasr’da namazı kılındı. Bâb-ı 9) Risâlet-ül-i’tikâd v. 1a. İbrâz’da en-Nâhiye hazretlerinin türbesine yakın bir yere defn edildi. Şâirler, onu hayâtında ve vefâtından sonra birçok 10) Tebyîn-i kizb-il-müfterî sh. 243 şiirlerle medh ve sena ettiler. Vezir Tâc-ül-mülk, onun için bir türbe ve yanında bir medrese yaptırdı. 11) Tabakât-ı Şîrâzî sh. 106 Her ilimde büyük bir âlim olan Ebû İshâk-ı Şîrâzî, fıkıh ilminde az rastlanan bir ilme sâhib oldu. Çok eser yazdı. Zamanının Şafiî âlimlerinin şeyhi, EBÛ İSHÂK-I ŞİRÂZÎ (İbrâhim bin Ali) Meşhûr âlimlerden. İsmi, İbrâhim bin Ali bin Yûsuf’dur. Künyesi Ebû İshâk-ı Şîrâzî olup “Cemâlüddîn”, “Şeyh-ül-İslâm” ve “Şeyh-ül-İmâm” lakabları ile tanınmaktadır. 393 (m. 1003) senesinde, İran’ın köylerinden biri olan Fîrüz-âbâd’da doğdu ve orada büyüdü. Fîrûz-âbâd’ın, Hârezm şehirlerinden birisi olduğu da söylenmektedir. Şîrâz’a gelerek; Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah el-Beydâvî, Ebû Ahmed Abdülvehhâb bin Muhammed bin Emîn, Ebü’l-Kâsım Mensûr bin Ömer el-Kerhi gibi birçok âlimden fıkıh ilmini öğrendi. Kâdı Ebû Tayyib-i Taberî ile ilim meclislerinde bulundu ve ondan çok faydalandı. Onun ilim meclisinde nâiblik yaptı, bulunmadığı zamanlarda ders verdi. Kâdı Ebû Tayyib, onu kendisine yardımcı seçti. Bağdad’daki Şafiî âlimlerinin en büyüğü olduğu için, kendisine İmâmı (üstadı) oldu. İran’da iken, Ebü’l-Ferec bin Beydâvî’den, Basra’da el-Cevzî’den ve sonra Bağdad’a gelip yüksek âlimlerden olan hocası Ebû Tayyib-i Taberî Tâhir bin Abdullah’dan ve onun meşhûr olan hocalarından fıkıh ilmini öğrendi. Ebû Bekr Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Gâlib el-Hârezmî’den, Hâfız Ebû Bekr el-Berkânî’den, Ebû Ali Hasen bin Ahmed bin İbrâhim bin Şâzân el-Bezzâr’dan, Ebû Tayyib-i Taberî’den; Ebü’l-Ferec Muhammed bin Abdullah el-Harcûşî eş-Şîrâzî’den ve daha başkalarından hadîs-i şerîf dinleyip rivâyet etti. Kendisinden de; Hatîb-i Bağdadî, Ebû Abdullah Muhammed bin Ebî Nasr el-Humeydî, Ebû Bekr bin Hâdıbe, Ebü’l-Hasen bin Abdüsselâm, Ebü’l-Kâsım bin es-Semerkândî, Ebü’l-Bedr bin el-Kerhî ve daha başkaları hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. “Şeyh-ül-İmâm” ve “Şeyh-ül-İslâm” denirdi. Selçuklu veziri Nizâm-ül-mülk tarafından kurulan Nizâmiyye Medresesi’nde, ilk defa müderrisliğe ta’yin edilmişti. Açılışta hazır bulunmadığı için, bunun yerine “Şâmil” kitabının sahibi Ebû Nasr İbni Sabbâg az bir müddetle orada müderrislik yaptı. Sonra bu teklifi kabûl edip, Nizâmiyye Medresesi’ne müderris ta’yin edildi ölünceye kadar bu vazîfede kaldı. Birçok âlimden hadîs-i şerîf dinleyip rivâyet etti. Çok faydalı kitaplar yazdı. Çok ibâdet ederdi. Zühd, vera’ ve takvâ sahibiydi. Herkes tarafından İmâm-ı Sübkî’nin “Tabakât”ında ve Taşköprüzâde Ahmed bin Mustafâ “Miftâh-üs-se’âde ve misbâh-üs-siyâde fî mevzûât-ilulûm” isimli eserinde onun hayatı hakkında geniş bilgi vardır. Ebû İshâk-ı Şîrâzî’ye “Şeyh-ül-İmâm” ve “Şeyhül-İslâm” gibi lakâblar verilmiş olup, değerli kitapların sahibi idi. Kitaplarının her biri, güneş gibi dünyânın her tarafında parlamakta, tasniflerini görenler, fazilet ve üstünlüğünü ikrâr Hâtim’den okumuştu. Hadîs ilmini de, Ebû Bekr el-Berkânî ile ve i’tirâf etmektedir. Ebû Ali bin Şâzân’dan öğrendi. Şafiî âlimlerinin yanında; başka ders halkalarında da bulundu. O, Hanbelî âlimlerinden İlk tahsiline Fîrûz-âbâd’da başladı. Orada kendisinden ilim Kâdı Ebû Ali el-Hâşimî hakkında diyor ki: “Ben, onun ders aldığı hocalarının ilki; Ebû Abdullah Muhammed bin Ömer eş- halkasında bulundum ve ondan istifâde ettim”. Şîrâzî oldu. Bu beldede, imkânı ölçüsünde elde ettiği ilimleri daha çok arttırmak için, 410 (m. 1019) senesinde Şîrâz’a geldi Ebû İshâk, kısa zamanda hocası Ebû Tayyib et-Taberî’nin ve onyedi sene orada yaşadı. Bu arada Gandecâm’a gitti. Her takdîrine ve i’timâdına mazhar oldu. Hocası onun, kendisinin iki şehirde ve diğerlerinde kaldığı sürede, birçok âlimden fıkıh bulunmadığı zamanlarda talebelerine ders vermesine izin ilmini öğrendi. Şîrâz’da ve Gandecân’da Ebû Ahmed verip yardımcı seçti. Ebû İshâk-ı Şîrâzî’nin ilimle meşgûliyeti, Abdurrahmân bin Hüseyn el-Gandecânî ve Şîrâz’da Ebû şaşılacak derecede, akıllara durgunluk verecek ölçüde idi. Abdullah el-Beydâvi ve Ebû Ahmed Abdülvehhâb bin Meselâ her dersi bin defa tekrar edip sağlamlaştırırdı. Bu Muhammed bin Ramin el-Bağdâdî, ilim aldığı âlimlerdendir. zamandaki hâlini, kendisi şöyle anlatır: “Her kıyâsı bin defa Bu iki âlim Bağdadlı âlimlerin üstâdlarındandı. O, bu ikisinden tekrar eder, onu bitirince diğer bir kıyâsa geçer, onda da bu iki merhalede ilim öğrenmişti. Önce, Şîrâz şehrinin hatîb ve minval üzere meşgûl olurdum. Her dersi bin defa tekrar müftî vekîllerinden olan Ebû Abdullah el-Celâb’tan ders okudu. ederdim. Bir mes’eleye dâir şâhid, delîl olacak bir beyit olursa, Bu arada Dâvûd-i Zâhirî’nin mezhebinden olan Ebü’l-Ferec-i o beytin bulunduğu kasidenin tamamını ezberlerdim.” Bu ise, Fâmî eş-Şîrâzî ile karşılaştı. Genç yaşında olduğu hâlde, ancak tedbirli davranmak ve iyi öğrenmek için olan bir arzu, onunla ilmi münâzaralarda bulundu. Çünkü O, “Tabakât”ında istek idi. Yine kendisi anlatır: “Bir kerre, zeytinyağlı fasulye “Ben, Şîrâz’da küçük olduğum halde, onunla münâzara yemek istedim. Hemen vazgeçip, ben ders ile meşgûl iken etmiştim” dedi. Bu hâdise, onun cedel ilminde, daha o onu yemek akıllı işi değildir, diye düşündüm.” Ebû İshâk, yaşlarda alışkanlık, kazandığına delâlet etmektedir. hocası Ebû Tayyib et-Taberî’nin kendisinin mescidlerden birinde ders vermesini istedikten sonra, on beş seneye yakın Ondan sonra ilim öğrenmek için Irak’a, doğru hareket etti. Bağdad’da kaldı. Bâb-ı Merâtıb’da bulunan bir mescidde ders Önce Basra’ya gitti. Oradaki fâkihlerden ders okudu. El-Hûzî vermeye başladı. Onun bu tedrisât işi, Bağdad’da meşhûr bunlardandır. Sonra Bağdad’a gitmeye niyet etti. 415 (m. olmakla kalmayıp, şöhreti çeşitli memleketlere de yayıldı. 1024) senesinde, 22 yaşında iken Bağdad’a gelip hemen ilim Dörtbir taraftan gelen ilim talebeleri, onun huzûrunda öğrenmeye başladı. Gittiği şehirlerde ve köylerde, daha önce olgunlaşır, ilim ve hâl sahibi olurlardı. Kara ve deniz yolu ile gördüklerinden olan bir ilmî çevre ile karşılaştı. Orada, Şafiî fetvâ sormaya gelenler, onun meclisinde toplanırlardı. Fıkıh mezhebini öğretip yayan büyük fakîhlerle buluştu. Bunlardan denizinin dalgaları, onun huzûrunda yarılır ve yayılırdı. ba’zıları; eş-Şîrc-il-faradî el-Hâsib, İbn-i Ramin, Ebû Abdullah Kendileri için fıkıh elbisesini uygun görenler, onun huzûrunda el-Beydâvî, Mensûr bin Ömer el-Kerhî’dir. Onun bu devirdeki bulunduktan ve onun ilmini gördükten sonra, bu elbiseye lâyık hocalarının en büyüğü, Ebû Tayyib et-Taberî’dir. Kendisi bu olmadıklarını anlayınca, utanırlardı. Bu elbise, ancak bu büyük hocası hakkında diyor ki: “Gördüğüm kimseler içinde, ondan üstada biçilmiş idi. Herkes ona uyardı, öyle bir dereceye daha çok çalışkan olan bir kimseyi, daha çok tahkîk yapanı ve varmış idi ki, onun fıkıhda İbn-i Süreyc’in derecesine çıktığını görüşü ondan daha iyi olan birisini görmedim.” Hocalarının söylerlerdi. İlim, vera’ ve zühd bakımından, anlatanların arasındaki yeri husûsunda bunu, “Kazvînî” adı ile meşhûr olan anlatmasından daha meşhûr, önceki ve sonraki hâllerinden Ebû Hatim Mahmûd bin Hasen et-Taberî ta’kib eder. Bunun beyân edilenlerden daha üstün idi. Zamanının bir güneşi gibi, hakkında da: “İlim için yaptığım seyahatlerde, ondan ve Kâdı herkesin yolunu aydınlatıyordu. Gecelerini ibâdetle ve Ebû Tayyib et-Taberî’den faydalandığım gibi, başka kimseden teheccüd (uyanıklık) namazı ile geçirirdi. Allahü teâlâya faydalanamadım” dedi. Ebû İshâk-ı Şîrâzî, fıkıh ilmini, ez- yalvarsa, duâ ve münâcaatta bulunsa, duâsı kabûl olurdu. Zücâcî’den, Ebû Abdullah Muhammed bin Ömer eş-Şîrâzî’den Talebelerinden bir çoğu, halîfe tarafından kadılık, müftîlik ve ve başka âlimlerden öğrendiği gibi, usûl ilmini de, Ebû hatîblik vazîfelerine ta’yîn edilmişti. O, daha hocası Ebû Tayyib et-Taberî hayatta iken, arasında bir sabah yıldızı gibi parlamaya başladı. Hiçbir zamanındaki Şafiî fakîhlerinin en büyüklerinden oldu. Fıkıh ve kimsenin onun karşısında durması mümkün değildi. Bâb-ı usûl-i fıkhda, ilm-i hılâf mes’elelerinde ve cedel ilmindeki Meratıb’daki mescidinde ders vermeye başladı. Nihâyet, ilmi şöhreti her yere yayıldı. Hocası, ilmî münâzaralarda ileri ve âlimleri çok seven ve Ebû İshâk’a ayrı bir sevgisi olan sürdüğü delîllerde ona çok i’timâd ederdi. Nizâm-ül-mülk, onun ders okutması için Bağdad’da bir medrese inşâ ettirdi. Medresenin inşâatına 457 (m. 1065) Büyük Şafiî âlimi ve Kâdı’l-kudât olan Ebû Abdullah Hüseyn senesi Zilka’de ayında başlandı ve 459 (m. 1067) senesi bin Ca’fer bin Mâkûlâ, 447 (m. 1055) senesinde vefât edince, Zilka’de ayının 27. günü tedrisâta açıldı. Vezir Nizâm-ül-mülk, halîfe Kâim bi-emrillâh’ın görevlileri, Ebû İshâk-ı Şîrâzî’ye medreseyi inşâ edip müderrisliğini ona teklif edince, çekinerek gidip, halîfenin kendisini Kâdı’l-kudât (Temyiz reîsi) ta’yîn kabûl etti. Bunun üzerine Nizamiye Medresesi’ni ilk defa etmek istediğini bildirdiler. O, râzı olmadı. tedrisâta başlatmak için ilk müderris olarak ta’yini yapıldı. Gelenler kabûle zorlamaya çalıştı. O, yine bu mes’ûliyeti ağır işten kaçındı. Gelenler, onun bu vazîfeyi kabûl etmesine kadar ısrar edilmesi husûsunda, halîfeden kat’î talimat almışlardı. Israr çok olunca, Ebû İshâk halifeye bir mektûp yazarak: “Kendini helak etmen, sana kâfi gelmedi mi? Hattâ kendinle beraber beni de mi helak etmek istiyorsun?” dedi. Halife buna çok üzüldü ve: “İşte âlimler böyle olsun! Çok şükür, zamanımızda kendisine kadılık vazîfesi verilebilecek ve bundan yüzçeviren birisi vardır. O, bunu istemedi ve biz de affettik” dedi. Bağdad’da yaygın olan âdetlerden birisi şuydu: Birisi vefât ettiği zaman, yakınları yapılan ta’ziyeyi mescidde kabûl ederlerdi. Bunlar mescide gelip oturur, herkes de gelip ta’ziyede bulunur ve günlerce buna devam edilirdi. Burada Kur’ân-ı kerîm okunmasından veya âlimler arasında ilmî münâzaradan başka birşey yapılmazdı. Ebû İshâk-ı Şîrâzî’nin hocası Ebû Tayyib’in hanımı vefât ettiği zaman, ta’ziye için gelenlerin arasında Hanefî âlimlerinin büyüklerinden kadı Ebû Abdullah es-Saymerî de hazır bulunmuştu. Medresenin idâresi ile vazîfeli Ebû Sa’d el-Kâşî, açılış gününde bulunmak üzere, çok sayıda insanın toplanmasını temin etmişti. Çeşitli kimselerden binlerce halk, ilk dersi dinlemek üzere hazır oldu. Ebû İshâk-ı Şîrâzî ise, müderrislik yapma vazîfesini kabûl ettiği halde, ortalıkta görünmedi. Bulunup getirilmesi çok istendi ise de, mümkün olmadı. Çünkü açılışa gelirken yolda bir gençle karşılaşmış, genç de ona: “Ey efendi Medresede ders vermeyi istiyor musun?” demişti. O da “Evet!” deyince, “Bu gasb edilmiş yerde nasıl ders verirsin?” diye ona sitem etti. İşte o ânda Şeyh Ebû İshâk’ın niyeti değişti ve açılışta hazır bulunmadı. Uzaklaşıp gitti. Ebû İshâk’ın gelip derse başlamasını beklemekten, insanlar çok sıkıldı. Medrese Başkanı Ebû Sa’d el-Kâşî, tedrisâtın başlaması için, orada hazır bulunan Ebû Nasr İbni Sabbâg’a, müderrislik rütbesi verilerek ders vermesini istedi. Bu karardan asla dönülmeyeceğini, artık hep kendisinin ders vereceğini söyledi. Durumu da halîfeye bildirdi. İbn-i Sabbâg da onun bu sözüne i’timâd edip kabûl etti. Bu esnada orada toplanmış bulunan bütün halk dağılmıştı, İbn-i Sabbâg İse, Ebû İshâk-ı Sîrâzî’nin gecikmesinden çok sıkıldı ve o ânda ne yapacağını şaşırdı. Medreseye fıkıh ve diğer ilimleri öğrenmek için Orada bulunan insanlar, onunla ikisi arasında bir fıkhî mes’ele gelenlerden herbirine, hergün dört rıtl (1,6 kg.) ekmek ücreti hakkında münâzarada bulunmalarını istediler. Saymerî, ödendi. Çünkü bu medrese, fakir olup ilim öğrenmeleri bundan özür dileyerek insanlara dedi ki: “Ebû Abdullah-i sebebiyle geçimlerini temin edemeyen kimseler için Dâmegânî gibi bir talebesi olan kimse için, konuşmaya ne yaptırılmıştı. Tam bu sırada Ebû İshak, Bâb-ı Merâtıb’daki hacet var? işte o, hazırdır. Kim konuşmak isterse dilediğini mescidinde ortaya çıkıp, âdeti üzere orada ders vermeye yapsın!” Kâdı Ebû Tayyib de: “İşte bu da, benim yerime geçen başladı. Bütün insanlar, onun yanında toplanıp, herkesi oraya talebelerimden Ebû İshâk’dır” dedi. Böylece hocası, onun da’vet ettiler. Onu medh ve sena ettiler. Kendisinin niçin böyle büyüklüğünü herkese anlatmak istedi. yaptığını soranlara dedi ki: “Bu medresede oturup ders vermekten hoşlanmadım. Çünkü medrese yapılırken, bu işle Hocası Ebû Tayyib et-Taberî’nin 450 (m. 1058) senesinde görevlendirilmiş olan Ebû Saîd el-Kâşî, birçok kimsenin vefâtından sonra, Ebû, İshâk, Şafiî mezhebinin fakîhleri mülküne, rızâları olmadan el koymuş, çok yeri yıkıp bozarak medrese binasını yaptırmıştı. Bu durumu bildiğim için, çok Birgün Nizâm-ül-mülk, kendisinin yaptığı hayır ve hasenatı, üzülmüştüm.” insanlara ikram ve iyiliklerini, günahlardan sakınmasını, Allahü teâlânın emirlerine yapışmasını anlatıp, yüksek âlimlerden Ebû İshâk’ın mescidindeki talebeleri, açlık sıkıntısı ile yaptıklarının İslâmiyete uygunluğu hakkında fetvâ istedi. karşılaşıp, kendilerinde bir gevşeklik, bıkkınlık baş gösterdi. Bütün âlimler cevâbında: “Bu yapılanların hepsi doğrudur. Müderrisliği kabûl etmemesinden dolayı” kendilerinde hâsıl Cennete girmenize vesiledir” diye yazıp, onun hakkındaki iyi olan bu bıkkınlık ve İbn-i Sabbâg’ın da onun yerine ders düşüncelerini bildirdiler. Nizâm-ül-mülk, âlimlerin kendisi vermesi sebebiyle olan durumlarını, hocaları Ebû İshâk’a bir hakkındaki şahitliğini görüp yazılarını okuyunca: “Bunlarla mektûp ile bildirdiler ve “Eğer bu vazîfeyi kabûl edip, böyle benim kalbim rahat olmadı. Ancak, büyük âlim Ebû İshâk-ı davranmaktan vazgeçmezseniz, hâlimiz daha perişan olacak” Sîrâzî de bunu yazar ve hakkımda diğer âlimler gibi şehâdette dediler. Çünkü talebelerinin çoğu fakir kimselerdi. O da, bulunursa, inanırım” dedi. Şeyh Ebû İshâk’a başvurduklarında talebelerinin kalblerini sevindirmek ve bıkkınlık hâllerini teskin o da: “Hasen (ya’nî Nizâm-ül-mülk), zulüm mevkiinde etmek için, onların bu ricasını kabûl etti. Talebeler de, İbn-i bulunanların” hayırlısıdır” diye yazdı. Nizâm-ül-mülk, bu zâtın Sabbâg müderrislikten ayrılıp, hocalarının ders vermeye yazısını okuyunca “Şeyh doğru söylemiştir. Doğru cevap, işte başlamasına kadar uğraşıp, gayret gösterdiler. Nizâm-ül-mülk, budur!” dedi. Nizâm-ül-mülk vefât edeceği zaman vasıyyet Ebû İshâk’ın bu medresede ders vermek istememesinin edip, Ebû İshâk’ın fetvâsının sûretini kefenine bağlanmasını sebebini anlayınca, derhal medresesinin hizmetiyle istedi. Bu isteği yerine getirildi. Sonra sâlih bir zât, rüyasında görevlendirdiği Ebû Saîd el-Kâşî’ye sitem ederek ve onu Nizâm-ül-mülk’ü görüp hâlini sordu. O da cevâbında: “Allahü kınayarak bir mektûp yazıp dedi ki: “Bu medrese kimin için teâlâ bütün günahlarımı bağışladı ve: “Bu ihsânımız, senin yapılmıştır? Ebû İshâk’ın orada ders vermesi için yapılmıştır. hakkında Ebû İshâk’ın, hayırlı diye yazmasındandır” buyurdu” Derhal onun tedrisâta başlamasını temin et” Ebû Saîd, ona dedi. Ebû İshâk-ı Şîrâzî’nin, Allahü teâlâ katındaki derecesinin gelip mektûbu gösterdi. Fakat Ebû İshâk hiçbir cevap vermedi. yüksekliği bu menkıbeden de anlaşılmaktadır. O da, hükümet merkezine gidip, durumu bir mektûpla, halifeye bildirdi. Adamlarından birini de Ebû İshâk’a gönderip; “Hâlimizi Birgün Bistâm şehrine gelmişti. Kendisine: “Sûfilerden filan anladın. Senin bu medreseye gelip ders okutmamanın bütün kimse, sizi ziyârete geldi” dediler. Bu Sûfî’nin, Sehlekî adında sorumluluğunun bana yükletilmesinden korkuyorum” dedi. meşhûr ve büyük bir velî olduğunu söylemişlerdi. Ebû İshâk-ı Bunun üzerine Ebû İshâk, elinde büyük bir tuğla olduğu hâlde Şîrâzî, bunu duyunca derhal yerinden kalkıp, onu karşılamaya çıkıp geldi ve vazîfeye başladı. Zilhicce ayının başında gitti. Bu zâtın gösterişli bir ata binmiş ve talebeleri ile birlikte Cumartesi günü ders vermeye başladı. Ders verirken, getirdiği geldiğini gördü. Tasavvuf ehlinden büyük bir zât olan bu tuğlanın üzerinde otururdu. Namaz vakti gelince, oradan çıkar, kimseye: “Şeyh, Ebû İshâk, sizi karşılamağa geldi” dediler. O yakındaki mescidlerden birinde namazını kılardı. Çünkü zât bunu duyunca, hemen atından inip, Ebû İshâk’a ta’zîm ve medresenin yerinin gasb edilmiş olması şüphesi vardı. Ebû hürmet etmeye başladı. Şeyh Ebû İshâk da, onun elini ve İshâk-ı Şîrâzî ders vermeye başlayınca, İbn-i Sabbâg 20 gün elbiselerinin eteğini öptü. O büyük zât da, Ebû İshâk’a “Ey devam ettiği bu vazîfeden ayrıldı. Ebû İshâk da, vefâtına efendim! Beni, perişan eyledin. Artık ben, sizinle gelemem. Siz kadar ders verip, ilme çok hizmet etti. Çok talebe yetiştirdi. yine olduğunuz, ya’nî konakladığınız yere dönünüz!” dedi. Ebû İshâk-ı Şîrâzî de, onun bu sözünü emir kabûl edip yerine Ebû Ali Makdîsî diyor ki, “Ebû İshâk-ı Şîrâzî’nin vefâtından döndü. Sonra o zât, Ebû İshâk’ın bulunduğu yere gitti. Ebû sonra onu rü’yâmda gördüm ve; “Allahü teâlâ sana nasıl İshâk, o zâtın önünde oturup, her biri diğerine ta’zîm ve muâmele etti?” diye sordum. Cevâbında dedi ki: “Bu hürmetle, anlatılamıyacak kadar edepli ve saygılı hareket Nizâmiyye Medresesi hakkında soruldum. Eğer bu ettiler. Sonra bu zât, iki mendil çıkardı. Birinde bir miktar medresenin yapılma maksadına riâyet edip orada ders buğday vardı. “Bu buğdaylar, büyük velî Bâyezîd-i Bistâmî vermeseydim, elbette helak olanlardan olurdum.” hazretlerinden gelmektedir” dedi. Diğerinde ise tuz vardı. Ebû İshâk-ı Şîrâzî de, bunları alıp muhafaza etti. Sonra bu zât veda edip gitti. (Bu hâdise, tasavvuf ehli olan evliyânın “Müzehheb” kitabının her faslını tamamladığı zaman iki rek’at büyükleri ile, âlimlerin birbirlerine ne kadar ta’zîm ve hürmet namaz kılardı. Zühdü o kadar çoktu ki, birgün mescidde ettiklerini göstermektedir. Dinine son derece bağlı olan, hevâ unuttuğu ve kendisinin de o günkü nafakası olan bir dinârı (4.8 ve hevesine tâbi olmayan, ilim, fazilet ve ihlâs sahibi olan gr altını), geri döndüğünde yerinde bulduğu hâlde, belki bütün müslümanların birbirlerini çok sevmesi her zaman başkasınındır diye düşünüp, almaktan vazgeçti. Bu zühd ve mümkündür. Zâten her müslümanın, birbirini Allah rızâsı için vera’, onun zamanında başka birisinde görülmedi. Sanki o, çok sevmesi, buğz (düşmanlık) yapmaması, birbirinin zamanındaki bütün insanların zühdünü kendinde toplamış, bu dedikodusunu yapıp aleyhinde konuşarak çekiştirmemesi, zühd onun” süsü olmuştu. Bunda bir eşi, benzeri yoktu. dînimizde emredilmiştir. Hakîkî bir müslüman, herkesle iyi geçinir ve kendisi ile iyi geçinilir. Kibirli değil, son derece alçak Ebû İshâk’ın bedeni zayıf ve ince idi. Kuvvetli bir hafızaya gönüllüdür. Kimse ile münâkaşa etmediği gibi, başkalarının sahip olan zekî bir kimseydi. Ders okumak ve ilim tahsil etmek kalbini de kırmaz, iffetli, cömert, şefkatli ve iyi niyetlidir. için çok gayret sarf ediyordu. Yemeği ve elbisesi çok azdı. Aza Kimseye hile, hıyânet ve kötülük yapmaz. Böyle şeyleri kanâat eder ve fakirliğe sabrederdi. Kâdı Ebü’l-Abbâs el- düşünmez bile. Kötü huylardan hiçbiri kendisinde bulunmaz. Cürcânî ve diğer arkadaşları diyorlar ki, “Ebû İshâk-ı Şîrâzî, Buna karşılık, bütün iyi huylar kendisinde toplanmıştır. Böyle dünyalık olarak hiçbir şeye mâlik değildi. Hattâ o hâle geldi ki, olan kimseler, dünyâda rahat ettikleri gibi, âhırette de rahat ve bir günlük yiyeceğini ve giyeceğini bulamadığı zamanlar huzûr içinde olurlar.) olurdu. Birgün biz ona gelmiştik. Hükümdârın bağışladığı küçük binada oturuyordu. Bizim için yarım doğrulmuştu. Ebû İshâk-ı Şîrâzî’nin ilmi, menkıbeleri ve yüksek hâlleri Çünkü, üzerindeki elbisenin küçüklüğünden ve bir yerinin sayılamıyacak kadar çoktur. Zamanının büyük âlimleri ile açılıp görülmesinden çekindiği için böyle hareket etmişti.” O, birçok ilmî münâzaraları olmuştur. Îmâm-ül-Haremeyn Ebü’l- uzun müddet bir şey yemediği zaman, bakla satan bir dostuna Me’âlî el-Cüveyni ile olan münâzaraları “Tabakât-ı Şâfiiyye” gelirdi. O da onun için hazırladığı bakla suyu ile ekmeği ıslayıp kitabında yazılıdır. Onun talebeleri ve kendisi ile arkadaşlık tirit yapıp yedirirdi. Nice zaman böyle gelir ve yemek ihtiyâcını yapıp yetişenler oldu. Onlardan kadılık, müftîlik ve hatîblik giderirdi. Bir keresinde bakla bittiğinde gelmişti. Ebû İshâk vazîfesine ta’yin edilenleri çoktu. Haydar bin Mahmûd bin durup: “Hâlimize şükür” deyip geri döndü. Haydar eş-Şîrâzî anlatıyor Şeyh Ebû İshâk’tan işittim. Diyordu ki; “Horasan taraflarına gitmiştim. Uğradığım her beldenin ve Ebû Bekr Muhammed bin Ali el-Bürûcirdî anlatıyor: “Birgün her köyün, ya kadısının veya müftîsinin yahut da hatîbinin Ebû İshâk, talebelerinden birine: “Bana üzüm ve hurma talebelerimden veya ilim arkadaşlarımdan olduğunu gördüm.” pekmezi satın alman husûsunda seni vekîl ettim” dedi. O da gidip, fâsid bir alış-verişte bulundu. Ebû İshâk, böyle şüpheli İlimde, hitâbette ve münâzaralardaki fesahat ve belagatı darb- satın alınan üzüm ve hurma pekmezini yemedi.” ı mesel hâline gelmişti. Vera’, zühd ve takvâsı anlatılamayacak kadar çoktu. Zamanındaki şâirlerden Sellâr Kâdı Ebû Bekr Muhammed bin Abdülbâkî el-Ensârî anlatıyor el-Ukaylî, onun fesâhattaki ve münâzaradaki üstünlüğünü Birgün Ebû İshâk-ı Şîrâzî’ye birçok mes’ele hakkında fetvâ şiirleriyle medhetti. Cedel ilminin bütün inceliklerine vâkıf olan sormaya gitmiştim. Onu yolda yürürken gördüm ve selâm ve bu ilimde asrının âlimleri arasında, hiçbir noksanlığı verdim. Ekmek satan bir dükkana girdi. Ondan kalemini istedi. bulunmayan bir dolunay gibi olup, en önde bulunuyordu. O hâlde iken, suâlimin cevabını hemen cebinde taşıdığı mürekkeb ile yazıp istediğim fetvâyı bana verdi” Vera’ ve takvâdaki sağlamlığına gelince; o bütün müttekîler gibi, Selef-i sâlihînin büyüklerinin yolunda idi. Onun vera’sını Ebû İshâk-ı Şîrâzî, fakir bir kimse olup, Nizâmiyye kelimelerle anlatmak ve bunun evvelini ve sonunu sınırlamak Medresesi’nde ders vermeye başlamasından sonra da fakirliği mümkün değildir, ibâdetinin çokluğunu, secdelerde yüzünün devam etti. Talebelerini çok severdi ve “Benden bir mes’ele renginin değişmesini kimse inkâr edemezdi. Bütün gecesini okuyan kimse, benim evlâdım sayılır” derdi Fakirliği sebebiyle ibâdetle, Kur’ân-ı kerîm okumakla geçirirdi. Nitekim hacca da gitmemişti. Nizâm-ül-mülk’e yakın olmasına rağmen maddî bakımdan hâlinde bir değişiklik olmadı. Mala, paraya İmâm-ı Mâverdî diyor ki, “Ebû İshâk gibisini görmedim, İmâm-ı hiç düşkün değildi. El-Mâhânî diyor ki: “Onun bir yiyecek ve Şafiî onu görseydi, elbette beğenirdi” binek almaya yetecek kadar malı yoktu. Fakat isteseydi, onu el üstünde tutarak taşırlardı.” Hanefî âlimlerinden el-Muvaffak diyor ki, “Ebû İshâk, fıkıh âlimleri arasında mü’minlerin İmâmı, en önde geleni idi. Onda Ebû İshâk, Horasan’a gelince hemen Nişâbûr’a geçmişti. bulunan hasletlerin hepsi, ilmiyle amel eden âlime örnek oldu. Bunun Sebebi de, halîfe Muktedâ billâh’ın Ebü’l-Feth bin Bunun için, ilim ve amel bakımından olan üstünlüklerin hepsi Ebü’l-Leys tarafından onun aleyhine kışkırtılmasıydı. Halife, onda toplanmıştı. Bu sebeple yüksek bir yolda idi. Herkes Ebû İshâk’ı çağırıp bizzat kendisiyle görüştü. Şikayete sebeb tarafından sevilirdi. İnsanlar arasındaki yaşayışına ve ahlâkına olan hâdiseyi bizzat kendisinden dinledi. Çünkü, belde halkına sû-i zânda bulunarak bir kusur isnâd etmeye kimsenin gücü onun sebebiyle eziyet edilmişti. Bu sebepden halife de, onun yetmezdi.” sultânın karargâhına gitmesini ve hâlini de Selçuklu sultânına ve veziri Nizâm-ül-mülk’e anlatmasını emretmişti. Şeyh Ebû Talebeleri sayılamıyacak kadar çoktur. Birçok yerlere İshâk, halifenin hizmetçilerinden Cemâl-üd-devle Afif ile yayılmışlardı. Abbasi devletinin sınırları içinde bulunan İran’ın beraber yola çıktı ve hâlini arzetti. Böylece hakkındaki birçok şehirlerinde ve köylerinde kadılık, müftîlik ve hatîblik dedikodular son buldu. vazîfesi yapanların çoğu bunun talebelerinden olmuştur. Bunlardan ba’zısının isimleri “Tabakât” kitaplarında Ebü’l-Hasen-i Hemedânî anlatıyor: sayılmaktadır. Zâten Nizâm-ül-mülk, Şafiî mezhebinin yayılması ve bunu da Ebû İsbâk-ı Şîrâzî’nin yapmasını “Ebû İshâk-ı Şîrâzî’nin şöhreti o kadar çok yayılmıştı ki, gittiği isteyerek, Nizâmiyye Medresesi’ni yaptırmış ve böylece her yerde ve girdiği her şehirde, şehrin bütün insanları ve binlerce talebeyi yetiştirmiştir. Çok kısa bir zamanının dışında, çocukları onu karşılamağa çıkarlardı. Kaldığı yerlerde, içinde vefâtına kadar bu medresede hep talebe okutmuştur. Daha olduğu mahfelin direklerine ellerini sürerler, na’lınlarının önce Bâb-ı Merâtıb’daki mescidinde yüzlerce talebe (ayakkabılarının) toprak ve tozunu alır, şifâ ve bereketlenmek yetiştirmişti. için saklarlardı. San’at sahipleri, meta’larını, âlet ve edevatını ayaklarının tozuna sürerlerdi. Tatlı, meyva, yiyecek, giyecek, Eserleri: Çok eser yazmıştır. Bunlardan kumaş ve pamuk gibi neleri varsa üzerine saçarlar, bütün halk başlıcalarının isimleri şunlardır: da onun başına üşüşürdü. Kendisi de bu hale çok te’accüb eder, hayret içinde kalırdı. Konaklama yerine gelince, 1. El-Mühezzeb fil-müzehheb: Keşf-üz-zünûn’da “El- eshâbına iltifât edip: “Ey dostlarım, ey kardeşlerim! Bugün Mühezzeb fil-fürû” adı ile bildirilmektedir. Fıkıh ilmine âit büyük başınıza düşen, o sayısız güzel eşyalardan elinize ne geçti ve bir eserdir. Bunun te’lîf sebebi, İbn-i Sabbâg’ın kendisi herkese ne kadar düştü?” derdi.” hakkında: “İmâm-ı Şafiî ile Ebû Hanîfe’nin arasında bir ictihâd farkı kalmazsa, Ebû İshâk’ın ilmi ortadan kalkardı” ya’nî “Onun Bu seyahatlerinde ona arkadaşlık yapıp, ilminden istifâde ilmi, onun ikisi arasındaki ictihâd farklılıklarını bildiren, hılâf eden birçok âlim olmuştur. Bunlardan Fahr-ül-İslâm eş-Şâşî, mes’elerinden ibârettir” dediğini duyunca, kendisinin fıkıh “Umde” kitabının sahibi Hüseyn bin Ali et-Taberî, İbn-i Beyân ilmindeki üstünlüğünü de isbât etmek için bu kitabını yazmıştı. el-Meyânci, Ebû Muâz, el-Bendelinî, Ebû Sa’leb el-Vâsıtî, Bu kitabını defalarca yazdı. Şöyle ki; maksadına uygun Abdülmelik eş-Şâbürhuvâstî, Ebü’l-Hasen el-Amidî, Ebü’l- olmadığını görünce, onu Dicle nehrine atardı. Daha sonra Kâsım ez-Zencânî, Ebû Ali el-Fârikî, Ebü’l-Abbâs bin er- başka bir sûrette re’yini topladı. Onları bir eser hâline getirip Rutâbî gibi birçok âlimler ondan istifâde ettiler. insanlara ulaştırmış oldu. Eserini 455 (m. 1063) senesinde yazmaya başlamış ve 469 (m. 1076) senesinde tamamlamıştı. Ebû Bekr eş-Şaşî diyor ki, “Şeyh Ebû İshâk, asrının âlimlerine, Bu, kıymeti yüksek olan bir eserdir. Şafiî fâkihleri, ona çok Allahü teâlânın bir hucceti, senedi idi.” önem verip şerh ettiler. Ebû İshâk, bundan çok hoşlanırdı. Hattâ kendisi bu kitap hakkında buyurdu ki: “Hazırladığım bu kitap, şayet Resûlullaha ( aleyhisselâm ) arz edilmiş olsaydı, 7) Tezhîb-ül-esmâ vel-luga cild-2, sh. 172 “Bu, benim ümmetime emrettiğim dinin tâ kendisidir” buyururdu.” 8) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 68 2. Et-Tenbîh fil-fıkh Keşf-üz-zünûn’da “Et-Tenbih fî fürû’ış- 9) Mir’ât-üz-zeman fî târih-il-a’yân sh. 135, 186 (1968 Ankara) Şâfiiyye” ismi ile zikredilmektedir. Bu eser, Şâfiîler arasında çok okunan beş kitaptan birisidir. Çok okunması, onu Şeyh Ebû Hâmid el-Mervezî’nin “Ta’lika”sından almış olmasındandır. Bunun da birçok şerhleri yapılmıştır. Birçokları da muhtasar hâle getirmişler, özetlemişlerdir. Ba’zıları da, onun ihtivâ ettiği konuları nazım hâline getirmişlerdir. 3. En-Nüket fil-hılâf: Keşf-üz-Zünûn’da “En-Nüket fî ilm-ilCedel” adı ile zikredilmektedir. 4. Et-Tebsıra: İbn-i Hıllıgân bunun cedel ilmi hakkında; Keşfüz-zünûn sahibi de, usûl-i fıkıh ilmi hakkında olduğunu bildirmektedir. İbn-i Cinnî, ona şerh yaptı. 5. El-Maûne fil-Cedel EBÜ’L-ABBÂS MEHDEVÎ (Ahmed bin Ammâr) Tefsîr, kırâat, lügat, nahiv ve Mâlikî fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’lAbbâs olup ismi Ahmed bin Ammâr bin Ebü’l-Abbâs’dır. Doğum târihi bilinmemektedir. Afrikiyye’de (Tunus) deniz kıyısında bir şehir olan Mehdiyye’ye nisbetle Mehdevî ve Magribî denildi. Üstad-ı meşhûr lakabı verildi. 440 (m. 1048) yılı civârında vefât etti. İlim tahsiline ilk önce aile çevresinden başlayan Ebü’l-Abbâs Mehdevî, başta anne tarafından dedesi Mehdî bin İbrâhim’den ilim öğrendi. Kayrevân’da kırâat, fıkıh, tefsîr ve arabî ilimler 6. Et-Telhîs: İbn-i Hılhgân, cedel ilmi hakkında olduğunu âlimi Ebü’l-Hasen Kâbisî’den ders aldı. Kâbisi’nin, kırâatten bildirmektedir. başka ilimlerle de uğraşmasından dolayı ondan ayrıldı. Mekke’ye gitti. Orada, çeşitli İslâm memleketlerinden gelen 7. El-Lem’ fî usûl-il-fıkh: El-Hedbânî, bunun iki cild hâlinde ve âlimlerin ilimlerinden istifâde etti. Ebü’l-Hasen Ahmed bin daha başkaları şerhlerini yaptı. Muhammed Kandarî, Ganâim bin Velîd Mâlikî ve Muhammed bin Süfyân’dan (Taşköprüzâde’ye göre Süleymân bin Süfyân) 8. Şerh-ül-lem’ fî usûl-il-fıkh kırâat ilmini öğrendi. Mekkî bin Ebi Tâlib’le çok sohbet ve arkadaşlıkları oldu. Kırâat ilmi üzerinde yıllarca çalışarak, 9. Nushu ehl-il-ilm 10. Tabakât-ül-fukahâ kırâat-ı seb’a’yı öğrendi. Bütün inceliklerine vâkıf oldu. Aralarındaki farklılıkları, sebeblerini, delîlleriyle öğrendi. Birçok ilimde ihtisas sahibi olmasına rağmen, kırâat ilminde meşhûr oldu. Talebelerine kırâat-ı seb’a’nın hepsini öğretir, yedisinde de aynı seviyeye getirir ve gönüllerinin yattığına göre 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 215-262 okumakta serbest bırakırdı. Afrikiyye’den ayrılıp Endülüs’e (İspanya) gitti. 430 (m. 1039) yılında Endülüs’ün doğusundaki 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 29 Cezire şehrine yerleşti. Yıllarca müslümanlara hadîs, fıkıh, kırâat bilgileri öğretti. İnsanlara emr-i ma’rûf ve nehy-i 3) Tabakât-ül-fukahâ li-İbn-i İshâk (Mukaddime) 4) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 319-320 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 349 münkerde bulundu. Büyük âlimlerden öğrendiği eşsiz ilmini öğretmeye, yaymaya gayret etti. Doğru yoldan sapanlarla münâzaralarda bulundu. Onun kırâat ilmindeki derecesi, belki arkadaşı Mekkî bin Ebî Tâlib kadar yüksek değilse de onun derecesini, yetiştirdiği talebeleri ve yazdığı eserleri 6) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 124 göstermektedir, ömrünü, ilim öğrenmek, bildiklerini öğretmek ve ibâdetle geçirdi. Allahü teâlânın râzı olmayacağı bir iş veya onlardan istifâde ettiler. Ba’zı âlimler, kitaplarında onu “İmâm” sözle, bir ânını zayi etmek istemezdi. Dünyâya hiç kıymet olarak zikrettiler. vermez, elindekini fakirlere dağıtırdı. Ona, tevekkülü ve Kur’ân-ı kerîme hizmeti sebebiyle, ummadığı yerden rızkı Talebeleri ve kendisine suâl soranların isteği üzerine, kırâat gelirdi. şekilleri ve husûsiyetleri hakkında kısaca bilgiler veren, “Hidâye fî-kırâat-ı seb’a”sını yazdı. Daha sonra bu kitabındaki Ebü’l-Abbâs Mehdevî, birçok talebe yetiştirdi. Bunlardan bir bilgileri önceki âlimlerin kitaplarından ve kendisine gelen sahih kısmı kırâatle meşhûr oldu. Ebû İshâk İbrâhim bin Muhammed rivâyetlere dayanan güzel sözlerle süsledi. Buna da Ezdî, Ebû Muhammed Abdullah bin Yûsuf, Abdullah Nümeyri, “Muvaddah fi-ta’lil-il-vücûh-il-kırâat” adını verdi. El-Hidâye fil- Ebû Abdullah Muhammed bin İbrâhim Lahmî Endülüsî (İbn-i kırâat-ıs-seb’a” ve şerhi, kendisinden sonra gelen birçok kırâat Şuayb), Ebü’l-Velid Ganem bin Velîd Mâlikî, Ebû Abdullah âlimine ve onların kitaplarına kaynaklık etti. Kâdı Iyâd, İbn-i Muhammed bin Ahmed bin Mutrif Kettânî (Tarafi), Ebû Hayr, Ebü’l-Hüseyn Ubeydullah bin Ahmed bin Ebi Rebî, Ebû Abdullah Muhammed Tecîbî Tuleytelî, Ebû Muhammed Ca’fer Ahmed bin Ali Belevi Âişi ve İbn-ül-Cezerî, bu Abdülazîz Karvî, Muhammed bin Müfrec Batleyevsî âlimlerden ba’zılarıdır. (Rebeveylüh), Ebü’l-Hasen Yahyâ bin İbrâhim Mersî (İbn-i Beyaz) ve daha birçok âlim bunlar arasındaydı. Bu mübârek El-Kifâye fî şerh-i mükâri-il-hidâye, Keşf-üz-zünûn’da zâtlar da, hocaları gibi ilimlerini geliştirip artırmaya, çok sayıda “Teysîreyn-ül-kebîr ves-sagir” adıyla bahsedilen “Teysir fil- insana öğreterek bunların nesilden nesile öğretilmesine gayret kırâat ve kesret-it-turuk ver-rivâyât”, “Hecâ’-i mesâhif-il-emsâr ettiler. Kalabalık cemâatlere okudukları kırâatler, huşû’ içinde alâ gâyet-üt-takrib vel-ihtisâr” adlı kırâat ve tefsîrle ilgili yazmış dinlenirdi. Dinleyiciler Allahü teâlânın kelâmını ehlinden olduğu kitaplardır. Dâvûdî’nin bahsetmiş olduğu “Tefsîr-i dinlemekle kendilerinden geçerlerdi. Îmânları bir kerre daha meşhûr” adlı bir eseri de vardır. Tefsîre bu isim, kendisine tazelenir, bu hâlden dolayı Allahü teâlâya hamd ederlerdi. verilen “Üstâd-ı meşhûr” lakabından dolayı verilmiştir. Diğer Kendileri de bu âlimler gibi okumaya ve çocuklarını da onlara ilimlere dâir yazdıklarıyla beraber, eserlerinin sayısının bin talebe eyleyip yetiştirmeye gayret ederlerdi. Bu yolda adetâ civarında olduğu bildirilmektedir. birbirleriyle yarıştılar. Endülüs’te yıllarca, bübülleri kıskandıracak şekilde kelâm-ı İlâhîyi terennüm eden kârîler (Kur’ân-ı kerîm okuyanlar) yetişti. Onların okuduklarını işitenlerin gönülleri ferahladı. Müslümanlar onların 1) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 56 varlıklarından huzûr duydular. 2) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 5 Talebelerinden biri anlatır: “Birgün hocam Mehdevî Cezire 3) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 84 Câmii’nde Kur’ân-ı kerîm kırâat edip, müslümanların gönüllerini nurlandırırken, kelâm-ı ilâhînin te’sîriyle kendimden 4) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 351 geçtim. Kendime geldiğim’zaman, birçok kimsenin benim hâlimde olup, yeni ayılmakta olduklarını gördüm. Onun 5) Hind Çelebi, kırâat-ı bi-Afrikiyye Tunus, 1983 sh. 349 kırâatini dinlerken, dünyâyla alâkayı kestiğimizi hissetmediğimiz zaman olmadı.” Bu büyük âlimin kıymeti, eserlerinde ortaya çıkmaktadır. Sâdece Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için çalışması sebebiyle, ömrü bereketlendi. Kendisine, kısa zamanda engin ilmini kitaplara geçirmek nasîb oldu. Kitapları, kendisinden sonra gelen âlimlerin çoğuna kaynak oldu. Tereddüt etmeden EBÜ’L-HASEN ALİ BİN MUHAMMED Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi Ali bin Muhammed bin Safi bin Şuca er-Rebî’dir. Fazîletli bir zât idi. Şam’da yaşadı. 444 (m. 1052) senesinden sonra vefât etti. Ebü’l-Hasen, Abdülvahhâb el-Kullâbî’den hadîs-i ( radıyallahü anh ) ağladı. Abdurrahmân, Ubey’e şerîf rivâyet etti. dedi ki: “Sen bundan dolayı sevindin değil mi?” Ubey: “Niçin sevinmiyeyim ki, Allahü teâlâ Ebü’l-Hasen hazretlerinin. Târih-i Fazîletü ehl-üş-Şâm adlı bir meâlen: “De ki: Allahü teâlânın ihsâniyle ve eseri vardır. Bu eser altı bâb hâlinde hazırlanmış olup, ilk rahmetiyle, ancak bununla ferahlansınlar. Bu bâblarında Şam hakkında ba’zı mühim bilgiler yer almaktadır. onların toplamakta olduklarından (dünyâ Dördüncü babında Şam’da medfûn bulunan Peygamberlerin, menfaatından) daha hayırlıdır.” (Yûnus-58) Sahâbe-i Kirâmın, Tabiînin, meşhûr evliyâ ve âlimlerin cevâbını verdi. isimlerini saymakta ve haklarında kısa ma’lûmât vermektedir. Bu eserin dördüncü babında isimleri kaydedilip, Şam’da Enes bin Mâlik’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, olduğu bildirilen Sahâbiler şunlardır: Mu’âviye bin Ebî Süfyân, Resûlullah ( aleyhisselâm )şöyle Übey bin Ka’b, Ebüdderdâ, Ebû Ümâme, Ebû Hâşim bin Utbe, buyurdu: “Ümmetimde, ümmetime en Evs bin Evs, Bilâl-i Habeşî, Temîm-i Dârî, Ca’fer bin Ebî Tâlib, merhametlisi olan Ebû Bekr’dir. Allahü teâlânın Cündeb bin Amr, Hanis bin Hişâm, Habbâb bin Münzir, dîninde en kuvvetlisi Ömer ( radıyallahü anh ), Harmele bin Zeyd el-Ensârî, Hâlid bin Velîd, Hüzeyme bin hayası en çok olan Osman, helâlı ve haramı en Fâtik, Zeyd bin Harise, Sa’d bin Ubâde, Sebra bin Fâtik, iyi bilen Muâz bin Cebel, Ferâiz ilmini (mirası Süheyl el-Ensârî, Süheyl bin Amr, Şercil Sem’ûn, Şuheyb-i hak sahiplerine dağıtma) en iyi bilen Zeyd bin Rûmi, Dahhâk bin Kays, Dırâr bin Hattâb, Dırâr bin Ezver, Sabit, Kur’ân-ı kerîmi en iyi okuyan Ubey bin Abdullah bin Havale, Abdullah bin Sa’dî, Abdülmuttalib el- Ka’b’dır. Her ümmetin bir emîni vardır. Bu Hâşimî, Abdullah bin Sa’d, Abdullah bin Ma’dikerb, Muâz bin ümmetin emîni, Ebû Ubeyde bin Cerrahtır.” Bir Cebel, Vasile bin Eska’, Abdurrahmân bin Avf. rivâyette: “Bu ümmetin, hüküm verme işini en iyi bileni Ali ( radıyallahü anh )dir.” buyurdu. Şam’da medfûn bulunan Tabiînin isimleri de şöyle sıralanmıştır: Uveys bin Âmir Karnî (Veysel Karânî), Eş-Şeyh Ebüdderdâ’ya ( radıyallahü anh ) birisi, “Bana nasîhatta bulun” Arslân, Ebû Müslim Havlânî, Ebû Süleymân Dârânî, Eş-Şeyh dedi. O şöyle buyurdu: “Genişlik zamanında Allahü teâlâyı Ebû Bekr bin Kavam, Eş-Şeyh Takiyuddîn İbni Salah, Eş- anarsan, darlık zamanında da Allahü teâlâ seni anar. Dünyâ Şeyh İmâdüddîn el-Muhaddas, Ebü’l-Abbâs bin Kudâme, Eş- işlerinden bir şeyi isrâf ettiğin zaman, işin sonunun nereye Şeyh Nefiyüddîn el-Hısni, Eş-Şeyh Cendel, Eş-Şeyh-ül-ârif varacağının da hesabını yap. Eğer insanlarla muharebe Hammâd, Ömer bin Abdülazîz, Eş-Şeyh Abdullah Yunûnî, yaparsan, onlar da sana harb ilân ederler. Eğer onları kendi Abdurrahmân Evzâî, Ka’b-ül-Ahbâr, Mensûr bin Ammâr, Eş- hâllerine bırakırsan, onlarda seni bırakırlar. Eğer insanlardan Şeyh Ebû Amr, Şeyh Ebü’l-Beyân, Sultan Nûreddîn, Şehid kaçarsan, onlar sana yetişirler.” Sultan Selahuddîn, Muhiddîn Nevevî. Ona birgün birisi: “Ey Ebüdderdâ! Bana ne tavsiye edersin?” Fazîletü ehl-üş-Şâm kitabından ba’zı bölümler: deyince, Ebüdderdâ hazretleri: “Siz bağışlayın ki, Allahü teâlâ sizi azîz kılsın. Yetimin gözyaşından, mazlûmun duâsından Beyyine sûresi nâzil olduğu zaman, Cebrâil sakınınız. Çünkü bunlar insanlar uyurlarken gece yürürler. (aleyhisselâm) Resûlullaha ( aleyhisselâm ): Mü’min, parça parça olup dağılmış bir topluluğa yaptığı va’z “Allahü teâlâ sana bu sûreyi, Ubey bin Ka’b’a ve nasîhattan ibâret bir sadakanın benzerini tasadduk okutmanı emrediyor” dedi. Resûlullah efendimiz etmemiştir. Allahü teâlâ o sadaka ile onlara fayda vermiştir.” Ubey bin Ka’b’ı ( radıyallahü anh ) çağırdı. “Allahü teâlâ bu sûreyi sana okutmamı Allahü teâlâya, sanki O’nu görüyormuş gibi ibâdet ediniz. emretti” buyurdu. “Bizzat benim ismimi zikretti Nefslerinizi ölmüş kabûl ediniz. Biliniz ki, iyilik eskimez. Suç ve mi?” diye sorunca, Resûlullah ( aleyhisselâm günah unutulmaz. Hayır, mal ve çoluk çocuk çokluğunda ) “Evet” buyurdular. Bunun üzerine Ubey bin Ka’b değil, insanın hilminin ve ilminin çok olmasında, insanları Allahü teâlâya, O’nun emirlerini yapıp, yasaklarından hizmetçisine emredip kandilleri yaktırdı. sakınmaya çağırmaktır, iyilik yaparsan, Allahü teâlâya Resûlullah efendimiz Mescid-i Nebevî’ye hamdet. Kötülük yaparsan, Allahü teâlâdan affını ve çıkınca, “Bunları kim yaptı?” diye sordular. mağfiretini dile” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm ( radıyallahü anh ) “Temîm-i Dârî yaptı, yâ Resûlallah” diye cevap verdiler. Bunun Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ) hastalanınca, yakınları yanına üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona: “Sen girdi ve “Neden şikâyet ediyorsun?” diye sorduklarında: İslâmı aydınlattın. Allahü teâlâ da senin kalbini “Günahlarımdan şikâyetçiyim” dedi. “Neyi istiyorsun?” dünyâda ve âhırette aydınlatsın. Eğer bir kızım dediklerinde: “Cenneti istiyorum” dedi. “Senin için bir tabib olsaydı, seni onunla evlendirirdim” buyurdular. çağıralım mı?” dediler. “Hakiki tabib, beni hasta kılan Allahü Orada bulunan Nevfel bin Haris, “Yâ Resûlallah! teâlâdır” dedi vefâtı yaklaştığı zaman: “Kim benim içerisinde Benim bir kızım var, onunla evlendirebilirsiniz” bulunduğum böyle bir gün, böyle bir saat, böyle bir yatış için dedi. Resûlullah efendimiz de onunla evlendirdi. hazırlık yaparsa, Allahü teâlânın rahmetine kavuşur” buyurdu. Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Evs bin Evs’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Ca’fer-i Tayyar, fakirleri sever, onlarla beraber Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki, “Sizin otururdu. O onlara anlatır, onlar da onunla günlerinizin en üstünü, Cum’a günüdür. konuşurlardı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona, Âdem (aleyhisselâm) o gün yaratıldı. O gün vefât Ebü’l-mesâkîn künyesini vermişti. İnsanların etti. Sûr o gün üfürülecektir. Bayılma o gün Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gerek yaratılışı ve olacaktır, öyleyse, Cum’a günü bana çok salat gerekse ahlâkça en çok benziyeni idi. Resûlullah okuyunuz. Çünkü, sizin getirmiş olduğunuz efendimiz, “Sen bana, hem yaratılış ve hem de salevât bana arz olunur”. Bunun üzerine Eshâb-ı huyca benzemektesin” buyurdu. Kirâm: “Salâtlarımız size nasıl arz olunur?” dediler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu Ca’fer bin Ebî Tâlib, müşriklerin müslümanlara yaptıkları ki: “Allahü teâlâ toprağa bizim, bedenlerimizi işkence ve eziyetten dolayı Habeşistan’a gidince, Necâşî ve yemesini haram kıldı.” onunla beraber olan kimseler, onun yanında müslüman oldular. Ca’fer-i Tayyar ( radıyallahü anh ), onun yanında bir İbn-i Mübârek buyurdu ki, “Dört kişi Kur’ân-ı kerîmi bir rek’atta müddet kaldı. Sonra Medîne-i münevvereye geldi. okudular. Osman bin, Affân ( radıyallahü anh ), Temîm-i Dârî ( radıyallahü anh ), Saîd bin Cübeyr, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Necâşî müslüman olunca, bu durumu (r.aleyhim).” ibâdet edenlere, gece teheccüd namazı kılanlara Habeşlilerden gizledi. Fakat, sonradan herkes ışık vermesi için, ilk kandil diken Temîm-i Dârî’dir. Temîm-i onun müslüman olduğunu duydu. Bu durumu Dârî ( radıyallahü anh ) Şam’dan Medîne-i münevvereye insanlar arasında konuşulur oldu. Halk, geldiği zaman, bu kandilleri Resûlullah efendimizin ( Necaşî’nin yanına geldi. Sen dînimizden aleyhisselâm ) mescidine dikti. Ve Resûlullah efendimizin çıkmışsın dediler. “Necâşî onlara: “Ey Habeşliler! duâlarına nail oldu. Ben sizin başınızda olmaya en lâyık olanınız değilmiyim?” deyince onlar, “Evet, öyledir” Kurtûbî, Temîm-i Dâri’den şöyle bahseder: “O, dediler. “Benim aranızdaki yaşayışımı nasıl Şam’dan Medîne-i münevvereye gelirken, buldunuz?” deyince hepsi, “Çok iyi bulduk” yanında kandiller ve zeytin yağı getirdi. Medîne-i dediler. “Öyleyse sizin bana karşı şu tutumunuz münevvereye vardığı gece, Cum’a gecesine da ne oluyor?” deyince, “Sen bizim dînimizi tesadüf etti. Berâd isimli bir hizmetçisi vardı. Ona bıraktın, Îsâ’yı kul yaptın?” deyince, “Yâ siz Îsâ emretti. Hizmetçisi de kandilleri astı. Onlara yağ hakkında ne diyorsunuz?” dedi. Onlar da: “Îsâ, döktü. Fitillerini koydu. Güneş batınca Allahın oğludur” dediler. Bunun üzerine Necâşî elini, göğsüne ve kaftanına bastırarak, “Ben ediniz ki, kendinizi ardan (utanmadan) ve nârdan şehâdet ederim ki; Îsâ bin Meryem bu kâğıda (ateşten), korumuş olursunuz. Hilmi, bana yazılı olandan fazla birşey değil” dedi. Kâğıtta, insanlardan daha yardımcı buldum. Meliklerin “Allahtan başka ilâh bulunmadığına, Muhammed dostu olmaz. Yalancının da vefası olmaz” aleyhisselâmın, Allahın kulu ve Resûlü olduğuna, buyurdu. Îsâ bin Meryem’in de (aleyhisselâm) Allahın kulu ve Resûlü olduğuna ve Allahın Meryem’e ilkâ Şeyh Arslân ed-Dımeşkî’nin sözlerinden ba’zısı şunlardır. eylediği rûhu ve kelimesiolmaktan başka bir “Hased her türlü şerrin anahtarıdır. Gadab, insanı, özür vasfı bulunmadığına Şehâdet eder” yazılı idi. dilemeye ve ayağın sürçmesine götürür.” Sonra Habeşliler Necâşî’nin bu sözü üzerine karşısından’ çekilip gittiler. Şam’da, gerek fetihler sırasında ve gerekse müslüman olmayanlarla yapılan muharebelerde, çok Sahâbe-i Kirâm Necâşî vefât ettiği gün, vefâtından Peygamber efendimiz ( (r.anhüm) şehîd düşmüştür. Bunların dışında, Şam’da vefât aleyhisselâm ) haberdâr oldu, O gün Medîne-i münevverenin eden çok Sahâbe-i Kirâm vardır. Bunların gayesini ancak dışına, Eshâbı Kirâmla birlikte çıktılar. Eshâb-ı Kirâm Allahü teâlâ bilir. Şu bir gerçektir ki, Resûlullahın ( Resûlullahın arkasında saf oldular. Necâşî için namaz kılındı aleyhisselâm ) ümmeti içerisinde en üstün fazilete Eshâb-ı ve istiğfar yapıldı. Bu hadîs-i şerîf, uzakta vefât etmiş olan bir Kirâm sahiptir- Onlardan sonra gelenler, onların derecelerine kimse üzerine namaz kılınabileceğini söyliyen müctehidler için ulaşamazlar. Çünkü onlar, İslama ilk giren, İslâmın kapısını ilk delîldir. (Cenâze namazının kılınabilmesi için, meyyitin açanlardır. Onlar, kılınç ve mızraklarla memleketleri (ölünün) nâşının, İmâmın önünde bulunması şarttır) diyen fıkıh fethederlerken, îmân ve hidâyet nûru ile de kalbleri gönülleri âlimleri, bu hadîs-i şerîfi şöyle te’vil etmektedirler: Peygamber fethettiler. Mallarını canlarını Allah yolunda harcadılar. Bu efendimiz, zâhirde Necâşî’nin gıyabında namaz kılmış gibi yolda, kınayanın kınamasından, hiçbir kimsenin tehdid ve görünmüyorsa da, aslında onun tabutu, Resûlullahın ( azarlamasından korkmadılar. İslâm binasının temelini atıp, aleyhisselâm ) görebileceği şekilde havaya yükseltilmiş ve yükselttiler, Allah yolunda canlarını verip, Allahü teâlâya ortak Resûlullah efendimiz, onu bizzat görüp, hazır olan (Cenâzesi koşmak olan putlara tapmayı ortadan kaldırdılar. Tevhîd (Bir İmâm önünde bulunan) kişinin cenâze namazı gibi namaz tek Allaha kulluk) inancını insanlara öğrettiler. kılınmıştır. Her iki takdîre göre de bu durum, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Peygamberliğinin açık alâmet ve delîllerinden biridir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Eshâbının ( radıyallahü anh ) sevilmesini tavsiye buyurdu. Allahü teâlânın katında, onların mertebelerinin pek yüksek olduğunu bildirdi. Öyleyse, onların Dahhâk bin Kays’ın sözlerinden ba’zısı şunlardır: aralarında meydana gelen hâdiselerde, dili tutmak, onlar “Şerefli kimse hâin olmaz. Akıllı kimse yalan hakkında yanlış, birşey konuşmaktan çok sakınmak, her söylemez. Mü’min gıybet etmez. Babalar, zaman onların iyiliğinden bahsetmek lâzımdır. oğullarına, ölüler, dirilere, güzel ahlâktan daha üstün bir şey bırakmamıştır. Çok gülmek, insanın heybetini, fazla şaka, mürüvvetini (fâideli olmak ve iyilik yapmak arzusunu) giderir. Bir mevzû üzerinde duran kimse, o şeyi iyi bilir. Meclisinizi, yeme-içme bahsinden uzak tutunuz. Çünkü ben, karnını düşünene çok kızarım.” Dahhâk bin Kays hazretlerinin hilmini, insanlar çok beğenirlerdi. O ise: “Ben sizin gördüğünüzü görmüyorum. Yalnız ben çok sabırlıyım” derdi. “Düşüklerinize ikram Ahmed bin Hanbel hazretleri, Abdullah bin Mugaffel’den ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdular: “Eshâbım hakkında Allahü teâlâdan korkun, Allahü teâladan korkun. Benden sonra onları tenkidlerinize hedef yapmayın. Kim onları severse, beni sevdiği için onları sever! Kim onlara buğz ederse (kin beslerse), bana buğzundan dolayı onlara buğzeder. Kim onlara eziyet ederse, bana eziyet etmiş olur. Bana eziyet eden, Allahü teâlâya ebediyyen bir daha susamaz. Taberânî, İbn-i eziyet etmiş olur. Allahü teâlâya eziyet edene ise, Ömer’den ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i Allahü teâlânın ona azâb etmesi pek yakındır.” şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim Eshâbım hakkında benim Abdullah bin Mes’ûd buyurdu ki: “Allahü teâlâ insanların peygamberlik hakkımı korursa, benim havzımda kalblerine baktı ve kulları içerisinde en iyi Muhammed’in hazır bulunur. Kim beni Eshâbım hakkında (aleyhisselâm) kalbini buldu. O’nu kendisi için seçti. O’nu muhafaza etmezse, beni sâdece uzaktan görür.” Peygamber olarak gönderdi. Yine Muhammed’in (aleyhisselâm) kalbinden sonra kullarının kalbine baktı. En iyi Ebû Süleymân Dârânî’nin sözlerinden ba’zıları şunlardır: kalbler olarak, Eshâb-ı Kirâmın kalblerini buldu. Onları sevgili “Gündüzünde iyilik yapana bu, onun gecesi için kâfidir. Peygamberine vezirler yaptı.” Gecesinde iyilik yapana da bu onun gündüzünde yeterlidir. Şehvetini terk etme husûsunda samîmi olanın kalbinden, Eshâb-ı Kirâmı sevmenin meşhûr ve pekçok kaideleri vardır. Allahü teâlâ şehveti giderir, insanı Allahü teâlâdan alıkoyan Bunlardan ba’zıları şunlardır: mal, evlâd gibi şeyler, insan için bereketsiz ve hayırsızdır. 1) Eshâb-ı Kirâmı seven kimseyi, Allahü teâlâ, dünyâda da, âhırette de muhafaza buyurur. Taberânî, Iyâd el-Ensârî’den rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Eshâbım ve akrabalarım hakkında benim hakkımı koruyunuz. Onları sevmek sûretiyle, benim peygamberlik hakkımı koruyanları, Allahü teâlâ, dünyada ve ahırette belâlardan ve zararlardan korur. Benim peygamberlik hakkımı düşünmiyerek onları incitenleri, Allahü teâlâ sevmez. Allahü teâlânın sevmediği kimselere azâb etmesi pek yakındır.” 2) Eshâb-ı Kirâmı (r.anhûm) seven, ebedî kalınacak yer olan Cennette onlarla beraber olur. Hâfız İbni Kudâme Abdurrahmân bin Yezîd’den bildirdi. Abdurrahmân bin Yezîd şöyle dedi: “Babam bana dedi ki: “Yetmiş tane âlime yetiştim. Hepsi de Eshâb-ı Kirâmdan şu hadîs-i şerîfi rivâyet etmişlerdir “Kim Eshâbımı sever ve onlar için Allahü teâlâdan mağfiret dilerse, Allahü teâlâ kıyâmet günü onları, onlarla beraber Cennete kor.” 3) Kim onları severse, yarın kıyâmet gününde, Kevser havuzunun başındaki Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) yanına gelir ve ondan kanana kadar içer. Ondan sonra Dünyâdan kaçanı, dünyâ arar, bulur. Dünyânın peşinden koşandan da, dünyâ kaçar. Gecenin bir kısmını ibâdetle geçiremiyen kimse, hiç olmazsa gündüzünde bir eksiklik yapmasın. En fazîletli amel, nefsin arzu ve isteklerine muhalefettir. Lokman Hakim oğluna: “Ey oğul! Dünyaya sana zarar verecek: şekilde dalma” buyurdu.” Ârif-i Billah Takıyyüddîn el-Hısnî: ilim ile ameli kendisinde toplamış büyük bir âlimdir. Dünyâya önem vermez, âhıretle meşgûl olurdu. Onun bir çok kerâmetleri vardır. Onlardan birisi şöyledir: Müslümanlar, Kıbrıs adasına gazâya gitmişlerdir... Askerler, Şeyh Takıyyüddîn’i müslümanların önünde muharebe ederken gördü. Neticede, Allahü teâlâ müslümanlara zaferi ihsân etti. Askerler döndükten sonra, Şeyhin askerin önünde muharebe ettiğini anlattılar. Şeyhin yakınları ve bulunduğu şehrin sakinleri, onun hiç ayrılmadığını söylediler. Yine bir sene hacca gidenler, Şeyh Takıyyüddîn’i Medîne-i münevverede, Mekke-i mükerremede ve Arafat’ta yanlarında gördüler. Döndüklerinde anlatınca, orada bulunanlar onun hiç yanlarından ayrılmadığını söylediler. Cendel bin Muhammed: Zâhid ve ârif bir zât idi. Birçok kerâmetleri görüldü. Tâcüddîn el-Karârî onun ehl-i tasavvuf ve derin bir âlim olduğunu söyler, İbn-i Kesir, târihinde onun; ibâdet, zühd ve sâlih ameller sahibi olduğunu, insanların, hattâ devletin ileri gelenlerinin bile kendisini ziyâret ettiklerini söyler. Abdurrahmân Evzâî’nin ( radıyallahü anh ) sözlerinden ba’zısı okursa, sonra yemek yerse, ona yediği yemek zarar vermez” şunlardır: “Kıyâmet günü, dünyâ gün gün, saat saat kula arz buyurdu.” edilir. Allahü teâlâyı anmadığı bir saat ona arz edilince, o sırada pişmanlık ve üzüntü onun nefesini keser. Gecesini Allahü teâlâya ibâdetle geçiren kimsenin, kıyâmet günü durumu kolay olur.” Mensûr bin Ammâr’ın rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cehennem mü’mine: (Çabuk) geç! Nûrun ateşimi söndürecek der.” Oğlu Süleym’den 1) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1275 2) El-A’lâm cild-4, sh. 327 3) Lisân-ül-mîzân cild-4, sh. 259 4) Brockelmann Sup-1 sh. 566 rivâyet etti. O dedi ki: Babamı rüyamda gördüm, “Allahü teâlâ sana ne muâmelede bulundu?” diye sordum. O da şöyle dedi: “Allahü teâlâ beni kendisine yaklaştırıp, “Ey kötü şeyh! Seni niçin affettim, biliyor musun?” buyurdu. Ben de “Hayır, EBÜ’L-HASEN EL-CÜVEYNÎ (Ali bin Yûsuf) bilmiyorum yâ Rabbî!” dedim. Bunun üzerine Allahü teâlâ, “Hani sen insanlarla beraber Şafiî âlimlerinden. Fıkıh ve tasavvuf âlimidir. İsmi, Ali bin oturmuş, onları (bir şeyler anlatıp) ağlatmıştın. Yûsuf bin Abdullah bin Yûsuf el-Cüveynî’dir. Künyesi Ebü’l- Orada benim korkumdan hiç ağlamamış birisi Hasen’dir. Nişâbûr şehrinin büyük bir nahiyesi olan, Cüveyn daha vardı. O da ağlamıştı. Ben hem onu ve hem beldesinde doğup yetiştiği için, “Cüveynî” nisbetiyle anılırdı. de mecliste bulunanları onun için bağışlâmıştım. Bu belde, birçok âliminyetiştiği yer olmuştur. Meselâ büyük Seni de o bağışladıklarım arasına koymuştum” Şafiî âlimi ve İmâm-ül-Haremeyn’in babası olan Abdullah bin buyurdu.” Yûsuf bin Muhammed bin Hayveyye de, Cüveyn nâhiyesindendir. Ömrünü ilim öğrenmekle ve öğretmekle Ebü’l-Hüseyn anlattı: Mensûr bin Ammâr’ı rü’yâmda gördüm. geçirdi. İlim tahsili için birçok beldelere seyahatler yaptı. İlim “Allahü teâlâ sana ne muâmelede bulundu?” dedim. O da öğrenmek için çok sıkıntılara katlandı. Tefsîr, fıkıh ve tasavvuf şöyle anlattı: “Allahü teâlâ beni huzûrunda durdurdu. Bana, ilimlerinde kıymetli eserler yazdı, insanlara durmadan nasihat “İnsanları dünyâya düşkün olmaktan alıkoyan, âhırete ederdi. Onlara dâima emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapardı. hazırlanmaya teşvik eden sensin değil mi?” buyurunca, “Evet İmâm-ül-Haremeyn lakabı ile meşhûr oldu. “Şeyh-i Hicâz”da öyle oldu yâ Rabbî! Yâ Rabbi! Sen herşeyi bilirsin. Ve lâkin denilirdi. 463 (m. 1070) senesinin Zilka’de ayında Nişâbûr’da izzetin ve celâlin hakkı için, nerede bulundu isem, nerede vefât etti. oturdu isem, orada mutlaka sana hamdü sena ederek, senin muvaffak kılman ile işlerimi yapabildiğimi söyliyerek söze Ebü’l-Hasen el-Cüveynî; büyük âlim Ebû Nuaym Abdülmelik başladım. Sonra sevgili Peygamberime ( aleyhisselâm ) salât bin Hasen el-İsferânî, Ebû Muhammed Abdurrahmân bin getirdim. Üçüncü olarak senin kullarına nasihatte bulundum” Ömer bin Nühhâs, Ebû Abdurrahmân es-Sülemî, Ebû Ali bin dedim. Bunun üzerine Allahü teâlâ “Evet o doğru söyledi. Şâzân, Ebû Abdullah Muhammed bin Fadl bin Nazîf el-Ferrâ Onun için semâma bir kürsi koyun, yerde beni övüp ta’zîm ve Nişâbûr, Bağdad, Mekke ve Mısır’da daha birçok âlimden ettiği gibi, gökte de aynı şekilde devam etsin” buyurdu.” ilim almış ve hadîs-i şerîf rivâyetinde bulunmuştur. Kendisinden de, İmâm-ı Muhammed bin Fadl el-Fürâvi ve Muhammed bin Ebû Bekr bin Ömer dedi ki: “Ben birşey Tâhir eş-Şahâmî’nin iki oğlu ile daha birçok âlim ilim almış ve yediğim zaman rahatsız oluyordum. Büyük âlim Ebû Ömer, hadîs-i şerîf rivâyetinde bulunmuşlardır. birgün beni çağırdı ve bana “İnsan, şehidallahü ennehü lâ ilahe illâ hü’yu ve li’ilâfi kureyşin îlâfihim’i sonuna kadar Ebü’l-Hasen el-Cüveynî, fıkıh ve tasavvuf ilimlerinde olduğu tasavvufun ince ma’rifetlerini aksettirirdi. Tasavvuf ilmine dâir gibi, tefsîr, hadîs, Arab dili ve edebiyatı ilimlerinde de yazdığı “Kitâb-üs-selve” isimli eseri meşhûr olup, çok mütehassıs bir âlimdir. güzeldir.” İbn-i Şühbe, “Tabakât’ında onun hakkında diyor ki: “Onun Başlıca eserleri şunlardır: lakabı “Rük-nül-İslâm” olup, ailesi Arab kabilelerinden birisine mensûptur. Arab dili ve edebiyatı ilimlerini, daha Cüveyn 1. Kitâb-üt-tefsîr Büyük bir tefsîr kitabıdır. Her âyet-i kerîmenin nahiyesinde iken babasından öğrendi. Fıkıh ilmini, Ebû Ya’kûb tefsîrinde on çeşit ilimden bahsedilmiştir. el-Ebyurdî’den öğrenmiştir. Sonra Nişâbûr’a giderek, Ebû Tayyib es-Su’lûkî ile beraber kalmıştır. Daha sonra Merv şehrinde bulunan İmâm-ı Kaffâl’ın yanına gelerek, ondan fıkıh öğrendi. Mezhebinde büyük bir fıkıh âlimi ve hılâf ilminin inceliklerine vâkıf oluncaya kadar onun yanında kaldı. 407 (m. 1016) senesinde tekrar Nişâbûr’a döndü. İlim öğretmek ve 2. Ta’lîka: Fıkıh ilmine dâir yazdığı orta büyüklükte bir eserdir. 3. Kitâb-üs-selve: Tasavvuf ilminin konularını içine alan bir eserdir. 4. Kitâb-ül-muhtasar: Muhtasar-ı Müzenî’nin muhtasarıdır. talebelere ders vermek için orada kaldı. Fetvâ makamına yükseldi. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve edebiyat ilimlerinde zamanının 5. El-Fürûk Büyük bir cild halindedir. bir tanesiydi Allahü teâlâdan çok korkar, gece gündüz ibâdet ederdi. Zühd, vera’ ve takvâsı dillere destan olmuştu. 6. Es-Silsile: Bir cildlik bir eserdir. (Şüphelilerden sakınmağa vera’ denir. Haramlardan sakınmağa takvâ denir. Şüpheli olmak korkusu ile mübahların çoğunu terk etmeye de zühd denir.) Ciddiyet ve vekar 7. Kitâb-üt-tebsire: Bir cildlik çok güzel bir eserdir. Daha çok ibâdet konularını içine almaktadır. sahibiydi. Yine İbn-i Şühbe anlatıyor. “Risale” sahibi Ebû Saîd Âbdülvâhid bin Ebi’l-Kâsım el-Kuşeyrî diyor ki, “Şafiî âlimlerinin büyükleri, Ebü’l-Hasen el-Cüveynî’nin yüksek 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 298, 299 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 262 makamlara erişmiş bir zât olduğuna inanıyorlardı. Eğer onun asrında, Allahü teâlâ bir peygamber gönderecek olsaydı, onu 3) Keşf-üz-zünûn sh. 999 gönderirdi. Bu ise asla olmayacak, başka peygamber gönderilmiyecek!” 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 266 Hâfız Ebû Sâlih el-Müezzin diyor ki: Ebü’l-Hasen el-Cüveynî vefât edince, onu ben yıkadım. Kefeni vücûduna sardığım zaman, sağ elinin olduğu yerden koltuk altı hizasına kadar, sanki ay ışığı gibi parlayan bir ışık olduğunu gördüm. Hayret ettim ve kendi kendime: “Bu, fetvâlarının bereketi dolayısı ile olsa gerektir” dedim. EBÜ’L-HASEN-İ HARKÂNÎ Allahü teâlâya ve âhırete âit ilimler ya’nî ma’rifetler sahibi büyük bir âlim. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi Ali bin Esnevî diyor ki: “Ebü’l-Hasen el-Cüveynî büyük bir âlim, Ca’fer’dir. Bistâm’ın bir kasabası olan Harkân’da dünyâya faziletler sahibi, güzel ahlâk timsâli bir zâttır, ilim öğrenmek geldi. Ebü’l-Hasen-i Harkânî, uzun boylu, güzel yüzlü, geniş için çok seyahatler yapmış ve dolaştığı yerdeki âlimlerden çok alınlı, iri gözlü ve kumral idi. Hazreti Ömer’e benzerdi, hadîs-i şerîf dinlemiştir. Horasan’daki âlimler, onun ilim insanları hakka da’vet eden, onlara doğru yolu gösterip, hakiki meclisinde toplanır ve söylediği hadîs-i şerîfleri yazardı. saadete kavuşturan ve kendilerine silsile-i âliyye denilen “Şeyh-i Hicaz” lakabı ile tanınırdı. Eserlerinde ve yaşayışında, büyük âlim ve velilerin altıncısıdır. Büyük İslâm âlimi Bâyezîd-i Bistâmî’nin rûhâniyetinden istifâde ederek kemâle gelmiş, gördü. “Bu ne hâldir?” diye sorunca, “Evimdekinin sıkıntı ve yükselmişti. Zamanının kutbu idi. 425 (m. 1034) senesinde belâ yükünü taşıdığım için, bu arslan da bizim yükümüzü Harkân’da vefât etti. taşıyor” buyurdu. Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretleri, oniki sene Harkân’dan Şöyle anlatırlar: Bâyezid-i Bistâmî hazretleri, her sene bir Bistâm’a, hocasının kabrini ziyâret için gitti. Bu ziyârete defa, Dıhistan’da şehidlerin kabirlerinin bulunduğu kum tepeyi giderken, yolda Kurân-ı kerîmi hatim ederdi. Her gittiğinde ziyârete giderdi. Harkân’dan geçerken durur ve havayı ziyâret ile ilgili vazîfelerini yaptıktan sonra, “Yâ Rabbî! koklardı. Talebeleri kendisine: “Efendim, sizin bu şekilde Bâyezîd’e ihsân ettiğin sana âit ilimlerden, büyüklüğünün havayı koklamanızda hikmet nedir? Biz herhangi bir şeyin hakkı için, Ebü’l-Hasen kuluna da ihsân eyle” diye yalvarırdı. kokusunu duymuyoruz” diye sorduklarında buyurdu ki? “Evet Gerî dönerken, hiçbir zaman Bâyezîd’in türbesine arkasını öyledir. Fakat bu kasabadan öyle birisinin kokusu geliyor ki, dönmezdi. Yatsı ve sabah namazlarını türbede kılardı. Oniki onun adı “Ali”, künyesi “Ebû Hasen”dir. O, zamanın kutbu sene sonra, Allahü teâlânın lütfu ile Bâyezîd’in rûhaniyetinden olacaktır.” istifâde edip olgunlaştı. Allahü teâlâyı tanıtan kalb ilimlerinde ve diğer ilimlerde talebe yetiştirmeye başladı. Pekçok talebesi Vaktiyle Bistâm şehrine bir çekirge sürüsü hücum etti. Bütün vardı. Kerâmetleri, menkıbeleri ve veciz sözleri çoktur. Çok ekinleri ve sebzeleri yediler. Halk, bu hayvanlardan ve bu anlatılan kerâmetlerinden biri de şudur: musibetten kurtulmaları için feryad ederek duâ ediyorlardı. Fakat bu musibetten bir türlü kurtulamıyorlardı. Halkın telâşını Bir kâfilede bulunan insanlar, üstadın huzûruna gelip “Yollar ve üzüntüsünü gören Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretleri, “Ne korkuludur. Bize bir duâ öğretiniz” diye istirhâm edince; oldu, bu halkın feryadı nedir böyle?” diye sordu. Çekirgelerin buyurdu ki: “O zaman, Ebü’l-Hasen’i hatırınıza getiriniz!” Bu ortalığı istilâ, ettiklerini, bütün ekinleri perişan ettiklerini ve söz, gelenlerin hoşlarına gitmedi. Yolda eşkiya, önlerine çıktı. halkın üzüntüsünün bundan olduğunu söylediler. Bunun Hepsinin mal ve meta’larını aldı. Yalnız, Ebü’l-Hasen-i Harkânî üzerine, ayağa kalkarak dama çıktı. Ve etrâfa bir nazar etti. hazretlerini hatırlayan bir kimsenin malına zarar gelmedi. Bu Çekirgeler derhal toplanıp şehirden uzaklaştılar, ikindi namazı hâle arkadaşları şaşıp, sebebini sorduklarında, “Hazreti Ebü’l- vaktine kadar bir tek çekirge kalmadığı gibi, bütün ekinlerin Hasen’i hatırladım ve kurtuldum” cevâbını aldılar. Gelip yaprakları da eski hâline gelip, hiç ziyan olmadı. durumu Ebü’l-Hasen hazretlerine anlattılar. Ve “Biz Allahtan yardım istedik, eşkiyalar bizi soydu.. Fakat seni hatırlayıp, İmâm-ı Rabbânî hazretleri Mektûbât kitabında, Seyyid Şeyh senden yardım isteyen şu arkadaş kurtuldu. Bunun hikmeti Ferid’e yazmış olduğu mektûpta buyuruyor ki: “İşittiğimize nedir?” diye sordular. “O arkadaşınızı kurtaran, Allahü göre, Sultan Mahmûd Gaznevî, bütün Asya’ya hâkim olduğu teâlâdır. Günahkâr ağızdan çıkan duâyı cenâb-ı Hak kabûl zamanda, Harkân şehrine yakın gelmişti. Adamlarından bir etmez. Bunun için siz Allaha Yalvardığınız zaman duânız kaçını, Harkân’a Şeyh Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretlerinin kabûl olmadı. Bu arkadaşınız beni hatırlayıp imdat isteyince, huzûruna göndermişti. Şeyh hazretlerini yanına çağırmıştı. ben de Rabbime duâ ettim, “Yâ Rabbî! Şu kulunu içinde Şeyh hazretleri buna karşılık, bir özür beyân ederek gitmek bulunduğu belâdan kurtar” dedim. Rabbim benim duâmı kabûl istemediler. Bu durum, Mahmûd Gaznevî’ye bildirilince, “Haydi ettiği için, o arkadaşınız kurtuldu. Mes’ele bundan ibârettir” kalkınız! Zîrâ o, bizim sandığımız kimselerden değildir. Biz buyurdu. ona gidelim” dedi. Sonra kendi elbisesini Kâdı Iyâd’a giydirdi ve on tane kadın câriyeyi erkek köle kılığına soktu. Kendisi de Birgün İbn-i Sina, Harkân’a Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretlerini silâhtar olarak, Kâdı Iyâd’ın yanında Ebü’l-Hasen-i Harkânî’nin ziyârete geldi; evinden sordu. Hanımı, azarlayarak, ormana evine girdi. Mahmûd Gaznevî selâm verince, Ebü’l-Hasen gittiğini söyledi. Hanımı, Ebü’l-Hasen hazretlerinin hazretleri selâmını aldı. Fakat ayağa kalkmadı. Mahmûd büyüklüğüne inanmadığı için, ona uygunsuz şeyler söyledi. Gaznevî, Ebü’l-Hasen-i Harkânî’ye “Sultan için neden ayağa İbn-i Sina ormana doğru giderken Ebü’l-Hasen-i Harkânî kalkmadınız?” diye sorunca, Ebü’l-Hasen, Sultan Mahmûd’a hazretlerinin, bir arslana odun yüklemiş gelmekte olduğunu “Madem ki seni öne geçirmişler, yanıma gel bakalım” dedi. Hasen-i Harkânî, “Ey Mahmûd, akıbetin makbûl Soruya o ânda cevap vermediler. olsun” dedi. Bunun üzerine Sultan Mahmûd, Ebü’l-Hasen-i Harkânî’nin önüne bir kese altın Sultan Mahmûd Gaznevî, Ebü’l-Hasen-i koydu. Buna karşılık Ebü’l-Hasen, sultânın önüne Harkânî’ye “Bâyezid-i Bistâmî nasıl bir zât idi?” arpa unundan yapılmış bir yufka ekmeği koydu. diye sordu. Ebü’l-Hasen-i Harkânî: “Bâyezîd, öyle Sultan ekmekten bir lokma aldı. Fakat lokmayı kâmil bir velî idi ki, onu görenler hidâyete yutamadı. Bunun üzerine Ebü’l-Hasen hazretleri, kavuşurdu. Allahü teâlânın râzı olduğu “Bir lokma ekmeği yutamıyorsun, ister misin, şu kimselerden olurdu” diye cevap verdi. Sultan bir kese altın bizim de boğazımızda dursun? Biz Mahmûd bu cevâbı beğenmedi ve “Ebû Cehl, paralarla olan alâkamızı kestik. Şu altınları Ebû Leheb gibi kimseler, Fahr-i kâinatı, Server-i önümden alınız” dedi. Sultan, Ebü’l-Hasen’in âlemi ( aleyhisselâm ) nice kere gördüler. Bunlar paraları almasını çok istedi ise de, kabûl hidâyete gelmedi de, Bâyezid’i görenlerin etmeyince, ondan bir hâtıra istedi. Ebü’l-Hasen hidâyete geldiklerini nasıl söylüyorsun?” dedi. O, hazretleri ona hırkasını verdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizden daha yüksek mi ki, iki cihanın efendisini, üstünlerin Sultan Mahmûd giderken, Ebü’l-Hasen ayağa kalktı. Bunun üstünü olan Allahü teâlânın sevgili Peygamberini üzerine Sultan Mahmûd: “Geldiğim zaman hiç iltifât gören, küfürden kurtulamadı da, Bâyezid’i etmemiştin, fakat şimdi ise ayağa kalkıyorsun. O hâl niye idi? görenlerin hepsi kurtulur” diyorsun demek istedi. Bu ikram nedir?” diye sordu. Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretleri; Ebü’l-Hasen “Rahmetullahi aleyh” “Ebû Cehl ve “Buraya padişahlık gurûru ile beni imtihan için geldin. Şimdi Ebû Leheb gibi ahmaklar, Allahü teâlânın sevgili ise dervişlik haliyle gidiyorsun ve dervişlik devletinin güneşi Peygamberini, insanların en üstünü olan Hazreti üzerinde ışıldamaya başladı, önce gurûr içinde olduğundan Muhammed ( aleyhisselâm ) olarak görmediler. dolayı ayağa kalkmadım. Fakat şimdi derviş olduğun için Ebû Tâlib’in yetimi, Abdullah’ın oğlu Muhammed’i ayağa kalkıyorum” dedi. ( aleyhisselâm ) gördüler. O gözle baktılar. Eğer, Ebû Bekr-i Sıddîk gibi bakarak, Resûlullah olarak Sultan, sonra gazâya gitmek üzere Harkân’dan ayrıldı. görselerdi, eşkiyalıktan, küfürden kurtulur, onun Sevmenât’a geldi. İçine mağlûb olma korkusu düştü. Birden gibi kemâle gelirlerdi” buyurdu. Ebû Cehl gibiler, atından inip, bir köşede Ebü’l-Hasen hazretlerinin hırkasını dışdan baktı. Maddeye saplandı. Fahr-i âlemin, eline alıp: “Yâ ilâhî! Şu hırkanın sahibinin yüzü suyu Ebû Tâlib’e ve pederi Abdullah’a olan hürmetine, şu kâfirlere karşı bizi muzaffer kıl. Ganîmet olarak bağlantısına baktı. Allahü teâlânın peygamberi ele geçireceğim herşeyi dervişlere vereceğim” diye duâ eder olduğuna bakmadı. Allahü teâlâ bu inceliği etmez, düşman tarafından bir toz-duman ortaya çıktı. bildirmek için, A’râf sûresi yüzdoksanyedinci Düşmanlar, bu toz-duman içinde birşey görmiyerek, kılıçlarını âyet-i kerîmede meâlen; “Onların sana birbirlerine vurdular ve kendi kendilerini öldürdüler. Sağ baktıklarını görürsün. Onlar seni anlamıyorlar. kalanları dağılıp gitti. O akşam Sultan Mahmûd, rü’yâsında Üstünlüğünü görmüyorlar” buyurdu. Sultan Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretlerini gördü. Ebü’l-Hasen-i Mahmûd Hân bu cevâbı çok beğendi. Din Harkânî Sultan Mahmûd’a, “Allahü teâlânın dergâhında, büyüklerine olan sevgisi arttı. Sultan Mahmûd, hırkamızın yüzü suyu hürmetine zafer kazandın. Eğer o anda “Bana nasihat ediniz” deyince Ebü’l-Hasen-i isteseydin, kâfirlerin hepsinin müslüman olmasını Harkânî “Şu dört şeye dikkat et: Günahlardan sağlayabilirdin” dedi. sakın, namazını cemâ’atle kıl, cömert ol, Allahü teâlânın yarattıklarına şefkat göster” dedi. Sultan Mahmûd “Bana duâ buyurun” deyince, Ebü’l- Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretleri şöyle anlatır: “İki kardeş vardı. Bu iki kardeşin bir anneleri vardı. Her gece sırayla kardeşlerinden biri annenin hizmetiyle uğraşır, diğeri Allahü teâlâya ibâdet ederdi. Bir akşam, Allahü teâlâya ibâdet eden olduğunu gördü. Bu durum onu dehşete düşürdü ve kardeş, yaptığı ibâdet, duyduğu hazdan dolayı çok memnun kendinden geçti. Tekrar kendine geldiğinde, namaz kılınmış oldu. Bu sebepten kardeşine, “Bu gece de anneme sen hizmet ve cenâze defn edilmiş idi. Kutb-i âlem de gitmişti. Talebe et, ben ibâdet edeyim” dedi. Kardeşi kabûl etti. İbâdet ederken orada bulunanlara, “Kutb-i âlem tekrar ne zaman gelir?” diye secdede uyuya kaldı ve o anda bir rüyâ gördü. Rü’yâsında bir sorunca, “Önümüzdeki namaz vakti” diye cevap verdiler. ses ona: “Kardeşini affettik, seni de onun hatırı için bağışladık” Talebe onlara “Ben onun talebesiyim. Ona karşı şöyle şöyle deyince genç, “Ben Allahü teâlâya ibâdet ediyorum. Kardeşim demiştim. Uzun süreden beri yollardayım. Ona durumumu ise anneme hizmet ediyor. Fakat beni, onun yaptığı amel arzedin de, beni beraberinde Harkân’a geri götürsün” diye yüzünden bağışlıyorsunuz” dedi. Ses ona; “Evet, senin yalvardı. Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretleri, tekrar namaz yaptığın ibâdetlere bizim hiç ihtiyâcımız yok; Fakat’ kardeşinin kıldırmak için oraya geldiklerinde, talebe elini ona doğru uzattı annene yaptığı hizmetlere, annenin ihtiyâcı vardı” dedi.” ve tekrar bayıldı. Ayıldığı vakit, Rey şehrinin çarşısında idi. Harkân’a hocasının yanına gidince, Ebü’l-Hasen-i Harkânî Şöyle anlatılır: Birgün, Ebü’l-Hasen-i Harkânî kırk talebesiyle hazretleri ona, “Görmüş olduğun şeyi hiç kimseye anlatma. dergâhında oturuyorlardı. Bir haftadır ağızlarına bir lokma Çünkü, Allahü teâlâdan bu dünyâda beni halktan gizlemesini yemek koymamışlardı. Bu arada bir adam gelip bir çuval un ve ve bir tane ârif ve büyük zât hariç, hiçbir kimsenin bir koyun getirdi. “Bunları sûfiler için getirdim” deyince, Ebü’l- görmemesini istedim. Öyle de oldu. O zât da Bâyezîd-i Hasen-i Harkânî, “İçimizden kim gerçek sûfi olmuş ve tasavvuf Bistâmî’dir” buyurdu.” yolu olan nisbetini sıhhatli bir hâle getirmişse bunları alsın. Ben kendimde sûfilikten bahsetme cesâreti bulamıyorum” Ebü’l-Hasen-i Harkânî’nin bir kerâmeti de şöyle anlatılır: dedi. Bunun üzerine mecliste bulunanların hiçbiri adamın “Birgün Ebû Saîd, Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretlerinin yanına getirdiklerini almadı. Daha sonra o da getirdiklerini geri büyük bir kalabalıkla ziyâret için gelmişti. Hizmetçi olan kadın, götürmek zorunda kaldı. Birgün, Ebü’l-Hasen-i Harkânî arpadan yapılmış birkaç adet ekmeği, bir sepet içinde Ebü’l- hazretlerinin bir talebesi çok hastalandı. Hangi tabibe gösterdi Hasen-i Harkânî’nin yanına getirdi. Ebü’l-Hasen hazretleri o iseler, hastalığa çâre bulamadılar. Talebe, hastalığın ağrısına kadına, “Şu ekmeklerin üzerine bir örtü ört ve oradan istediğin dayanamaz hâle gelmişti. Sonunda durumu Ebü’l-Hasen-i kadar ekmek çıkar” diye tenbih etti. Kadın onun dediği gibi Harkanî’ye bildirdiler. Bunun üzerine Ebü’l-Hasen-i Harkânî yaptı. Kalabalık bir halk topluluğuna, kadın durmadan örtünün hazretleri terliklerini vererek, “Bunları ağrıyan yere sürün” altından ekmek çıkardığı hâlde, ekmekler bitmiyordu. Bir süre buyurdu. Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretlerinin dediği gibi sonra kadın örtüyü kaldırınca, sepetin içinde hiçbir şey yaptıklarında, Allahü teâlânın yardımıyla talebe iyileşti ve kalmadığı görüldü. Bunun üzerine Ebü’l-Hasen hazretleri, hiçbir rahatsızlığı kalmadı. “Şayet örtüyü kaldırmasaydın, tâ kıyâmete kadar bunun altından ekmek çıkarıp duracaklardı” buyurdu.” Şöyle anlatılır: “Talebelerinden biri Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretlerinden, “Lübnan dağına gidip Kutb-i âlemi görmek için Bir gece Ebü’l-Hasen-i Harkânî, “Bu gece falan sahrada savaş bana izin ver” diye ricada bulundu. Ebü’l-Hasen hazretleri izin yapılıyor. Şu kadar kişi de yaralandı” buyurdu. Durumu verince, o talebe Lübnan dağına vardı. Orada, yüzleri kıbleye araştırdıklarında, Ebü’l-Hasen hazretlerinin dediği gibi olduğu dönmüş hâlde oturan bir cemaat gördü, önlerinde bir cenâze anlaşıldı. Aynı gece, Ebü’l-Hasen hazretlerinin oğlunun duruyordu. Fakat cenâze namazını kılmıyorlardı. Talebe kafasını kesip, kapısının eşiğine attılar. Ebü’l-Hasen-i dayanamıyarak sordu; “Niçin cenâzenin namazını Harkânî’nin hiç haberi olmadı. Kendisini inkâr eden hanımı, “O kılmıyorsunuz?” Oradakiler, onun sorusuna: “Kutb-i âlemin kimseye ne demeli, şu kadar mesafe uzaklıktaki cereyan eden gelmesi lâzımdır. Kutb-i âlem buraya hergün beş kere gelir ve bir olayı haber veriyor, ama oğlunun kafasını kesip kapısına imamlık yapar” diye cevap verdiler. Talebe bunu duyunca çok attıkları hâlde, bundan haberi olmuyor?” deyince, Ebü’l- sevindi ve beklemeye başladı. Bir süre sonra herkes ayağa Hasen-i Harkânî; “Evet, dediğin doğrudur. Ama biz onu kalktı. Kendi hocası Ebü’l-Hasen-i Harkânî’nin Kutb-i âlem gördüğümüz vakit, aradaki perde kaldırılmıştı. Oğlanı “Cennette Tûbâ ağacının altında, Allahü teâlâdan bihaber katlettikleri zaman ise, perde çekmişlerdi” dedi. olarak bulunmaktansa, dünyâda bir diken ağacının altında, dâima O’nu hatırlamayı çok daha fazla arzu ederim.” Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretleri vefâtları yaklaştığında, “Kabrimi derin kazın. Yatacağım yer, hocam Bâyezîd “Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ); vârisi; O’nun fiiline hazretlerinin mezarından aşağıda bulunsun” diye vasıyyet etti. uyan ve eserine tâbi olandır.” Bu vasıyyetini yaptığı gece de vefât etti. Toprağa verildiği günün akşamı, çok fazla kar yağdı. Ertesi gün baş ucuna, “Ömrüme bakınca, yetmişüç yıllık ibâdetlerimin hepsini, bir büyük bir beyaz taşın dikildiğini gördüler. Mezarın çevresinde, saatlik kadar kısa, günahlara bakınca da, Nûh aleyhisselâmın sâdece bir arslanın ayak izleri vardı. ömrü kadar uzun gördüm.” Kim kabrinin üzerine elini sürerek, cenâb-ı Haktan maksadının “Dünyâ, peşinden koştuğun sürede senin pâdişâhındır. Ondan hâsıl olmasını istese, Allahü teâlânın izniyle duâsının kabûl yüz çevirince, sen ona sultan olursun.” edildiği ve hâlis kalble yapılan duâların da kabûl olduğu çok görülmüştür. İhlâs ve riya nedir? diye sorduklarında Ebü’l-Hasen hazretleri buyurdular ki: “Allahü teâlâ için yaptığın herşey ihlâstır. Halk için yaptığın herşey de, riyadır.” “Allahü teâlâ, nasıl senden vaktinden evvel namaz kılmanı istemiyorsa, sen de O’ndan, vaktinden önce rızkı isteme.” “Ulemâ; “Biz Peygamberin vârisiyiz” diyor. Fakat Peygamber efendimizin vârisleri arasında biz de varız. Çünkü O’nda olan şeylerin ba’zısı bizde de var. Resûlullah efendimiz ( Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretleri, birgün sohbetinde aleyhisselâm ) fakirliği seçmişti. Biz de fakirliği tercih etmiş bulunanlara şöyle sordu: “Dünyâda en iyi şey nedir?” Orada bulunuyoruz. O cömertti. Güzel bir ahlâkı vardı. Hainlik bulunanlar “Siz, bizden daha iyi bilirsiniz. Siz bildirin” dediler. bilmezdi. Basiret sahibiydi. Halkın rehberi idi. Tama’ sahibi Bunun üzerine Ebü’l-Hasen hazretleri, “En iyi şey Allahü değildi. Hayır ve şerri Allahü teâlâdan bilirdi. Tabiatında yalan teâlâyı unutmayan gönüldür” buyurdu. ve kandırma diye birşey yok idi. Zamanın esîri değildi, insanların Korktuğu şeyden korkmazdı, insanların güvendiği Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretlerine, “Kişi, kendinin uyanıklığını şeye güvenmezdi. Hiç gurûrlanmazdı, işte bunlar evliyânın ne ile bilir?” diye sorulunca, “Hakkı yâd ettiği zaman, baştan sıfatlarıdır. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), ucu bucağı ayağa kadar, Halkın kendini yâd, ettiğinden haberdâr olması bulunmayan bir umman idi. Eğer o ummandan bir damla ile bilir!” buyurdu. ortaya’çıksaydı, bütün âlem ve mahlûkât şaşırır kalırdı. Sûfilerin kervanı; Allahü teâlâ, Resûlullah ve Eshâb-ı Kirâm Ebü’l-Hasen-i Harkânî hazretleri buyurdular ki: “Ni’metlerin en sevgisinden ibârettir. Bu kervanda bulunan ve rûhları bunların iyisi, çalışarak kazanılanıdır. Arkadaşların en iyisi, Allahü rûhlarıyla kaynaşan kimseye ne mutlu.” teâlâyı hatırlatandır. Kalblerin en nurlusu, içinde mal sevgisi olmayandır.” “Yol ikidir Biri hidâyet, öbürü dalâlet yoludur. Kuldan Allahü teâlâya giden yol dalâlet yoludur. Allahü teâlâdan kula gelen “Dünyâda, âlimler ve âbidler (ibâdet eden) çoktur. Ama, yol ise hidâyet yoludur. Şimdi her kim, hidâyete erdim derse, o akşam ve sabah cenâb-ı Hakkın rızâsı üzere bulunmak hidâyete ermemiştir. Her kim, beni hidâyete erdirdiler derse, o mühimdir.” “Kalblerin en nurlusu, içinde Allahü teâlânın hidâyete ermiştir.” sevgisinden başka birşey bulunmayandır. Amellerin en iyisi, riyadan uzak olan, ya’nî ihlâs üzere olanıdır.” “Allahü teâlânın karşısında şu üç şeyi muhafaza etmek zordur Hak ile iken sırrı, halk ile iken dili, amel (iş, ibâdet) yaparken “Siz Allahü teâlâdan konuşurken, başka şeyden bahsedenle arkadaşlık etmeyiniz.” temizliği.” “Şu iki kişinin çıkardıkları fitneyi, şeytan bile çıkaramaz: Dünyâ 3) Keşf-ül-mahcûb sh. 268 hırsına sahip âlim ve ilimden yoksun sûfi.” 4) Hadâik-ül-verdiyye sh. 105 “Şayet bir mü’mini ziyâret edersen, hâsıl olan sevâbı, yüz adet kabûl edilmiş hac sevâbı ile değiştirmemen lâzımdır. Çünkü bir mü’mini ziyâret için verilen sevâb, fakirlere verilen yüzbin altın sadakanın sevâbından daha fazladır. Bir mü’min kardeşinizi ziyârete gittiğinizde, Allahü teâlânın rahmetine kavuştuk diye i’tikâd edin.” “İlimden en fazla nasîb alan, onunla amel edendir. En faziletli amel ise, üzerine farz olandır.” 5) Behcet-üs-seniyye sh. 16 6) Reşahât sh. 14 7) Müjdeci Mektûplar sh. 225 8) Eshâb-ı Kirâm sh. 150 9) Rehber Ansiklopedisi cild-4, sh. 323 “Dilini, Allahü teâlâdan başkası hakkında konuşmamak için mühürle! Kalbini, Allahü teâlâdan başkasını düşünmemek için mühürle! İhlâssız olarak bir iş yapmaman ve helâl olmayan birşeyi yememen için de, davranışlarına, dudaklarına ve EBÜ’L-HASEN KUREŞÎ (Ali bin Ahmed) dişlerine aynı şekilde mühür vur!” Hadîs âlimi. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi Ali bin Ahmed bin “Allahü teâlânın lütfu dostları, rahmeti ise günahlar içindir.” Yûsuf el-Emevî el-Kureşî’dir. Utbe bin Ebî Süfyân bin Harb’ın soyundandır. Zâhid, âbid, vekar ve heybet sahibi, Şeyh-ül- “Bir mü’min kardeşini sabahtan akşama kadar incitmeyen İslâm bir zât idi. 409 (m. 1018) yılında doğdu. 486 (m. 1093) kimse, o gün akşama kadar Peygamber efendimizle ( yılında vefât etti. Hadîs-i şerîf öğrenmek için birçok yerleri aleyhisselâm ) yaşamış olur. Eğer bir mü’min kardeşini dolaştı. İbn-i Nazif el-Ferâ ve Ebü’l-Kâsım bin Beşrân’dan incitirse, Allahü teâlâ onun o günkü ibâdetini kabûl etmez.” hadîs-i şerîf dinledi. Çeşitli konularda eser yazdı. “Allahü teâlâ kuluna, imândan sonra temiz yürek ve doğru Ali bin Ahmed hazretleri, yazmış olduğu Fedail- dilden daha büyük hiçbirşey ihsân etmemiştir.” üs-Sahâbe adlı risalede, Mu’âviye bin Ebî “Çok ağlayınız, az gülünüz, çok susunuz, az konuşunuz. Çok veriniz, az yiyiniz, çoy uyanık olunuz, az uyuyunuz.” “İnsanoğlu, şu üç şeyle sürekli olarak tâati yaparsa, sorgusuz sualsiz Cennete gidebilir. Kalb, nefs ve dil.” Süfyân’ın üstünlüklerini şöyle anlatıyor: İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mescidinde bir grup Sahabeyle oturmuş, birbirimizin Resûlullah ( aleyhisselâm ) zamanındaki üstünlüklerini konuşuyorduk. Bu Ebü’l-Hasen-i Harkânî’nin “Beşâretnâme” adlı eseri ve sırada içeriye, uzun boylu, kısa boyunlu, geniş Türkçeye tercüme edilen “Esrâr-üs-Sülûk” kitapları vardır. omuzlu ve yüzü örtülü bir zât girerek bize selâm verdi. Selâmını aldık. Yanımıza oturdu ve “Ey Eshâb-ı Resûlullah! Görüyorum ki, Allahü teâlâ sizi hayır için bir araya getirmiş bulunuyor” dedi. 1) Nefehât-ül’üns sh. 337 Biz de ona “Sen bizimlesin” dedik. Bize, “Niçin toplandınız?” diye sorunca, biz de “Resûlullah ( 2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 352, 889, 964, 997, 1000 aleyhisselâm ) zamanındaki faziletlerimizi konuşuyoruz” diye cevap verdik. “Senin de tesbit ettiğin faziletin var mı?” diye ona sorduğumuzda “Evet! Ben sizin hiçbirinizde bulunmayan altı Üçüncüsü: “Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bir tabak hasletle faziletti kılındım” dedikten sonra yüzünü ayva hediye edilmişti. Herkese bir tane verdi. En açtı. Yüzünü açınca, bu zâtın Mu’âviye bin Ebî sonunda bir ayva kalmıştı. Sâdece Resûl-i ekrem Süfyân ( radıyallahü anh ) olduğunu gördük. Ona ve ben almamıştık. Kalan bir ayva, Resûlullah tekrar selâm verip, “Bu üstünlüklerini bize anlat. efendimizin ( aleyhisselâm ) elinden düştü. Ben Belki içimizden bunları bilen vardır” dedik. onu yerden aldım ve tekrar kendisine vermek Mu’âviye bin Ebî Süfyân ( radıyallahü anh ) istedim. Fakat Resûl-i ekrem “Onu al, yâ bunun üzerine anlatmaya başladı. “Ben altı haslet Mu’âviye! Yarın kıyâmet gününde, o ayva elinde ile sizden faziletli oldum. Birincisi: “Birgün olarak bana kavuşursun” buyurdu” deyince, biz Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hanımı olan de “Doğru söyledin” dedik. kızkardeşim Ümmî Habîbe’nin evinde idim. Saçımı taramış, gözlerime sürme çekmiş bir Dördüncüsü ise; “Resûl-i ekrem, Sahâbe-i Kirâm hâlde iken uyku bastırdı ve kızkardeşimin dizine ile birlikte Tebük gazvesinden dönerken, başımı koyup uyudum. Bu arada Peygamber Hudeybiye mevkiine geldik. O kadar şiddetli sıcak efendimiz ( aleyhisselâm ) içeri girince kardeşim vardı ki, bundan dolayı çok susamıştık. başımı dizlerinin üzerinden kaldırıp, yastığa Neredeyse susuzluktan helak olacaktık. Resûl-i koymak istediğinde Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ekremin yanına giderek “Yâ Resûlallah! Mûsâ )“Dizlerinin üzerinde kalsın, yâ Ümmî aleyhisselâmın kavmine istediği gibi, sen de Habîbe!” dedikten sonra, “Ey Ümmî Habibe! Onu Rabbinden su talep etmez misin?” dedim. çok mu seviyorsun?” buyurmuş. Kızkardeşim de Bana “Yâ Mu’âviye! Bak şurada bir kaya “Evet yâ Resûlallah! Nasıl sevmeyeyim? O görüyorsun” buyurduklarında, güneş ışınları ile kardeşimdir” dediğinde Resûlullah ( aleyhisselâm parlayan beyaz bir kaya gördüm. Peygamber ), “Ey Ümmî Habîbe! Onu sev. Çünkü onu Allah efendimiz ( aleyhisselâm ) elime, ortadan yarılmış seviyor, melekleri ve Resûlü, bir çubuk verdi ve “Ey Mu’âviye! O kayanın seviyor” buyurmuştur” dedi. Anlattıklarını yanına git ve ona bu çubukla vur. Mûsâ bin dinledikten sonra, biz de ona doğru söyledin İmrân, senin Peygamberinden daha cömert dedik. değildir”buyurdu. Buyurulan yere gittim ve taşa çubukla vurunca, baldan tatlı, buz gibi bir su İkincisi: “Birgün Resûlullah efendimiz ( fışkırdı. Hemen sudan içmeye teşebbüs ettim. Bu aleyhisselâm ) ile birlikte bir sefere çıkmıştık. sırada sevgili Peygamberimizi ve Eshâbını Resûl-i ekrem bir hayvana binmiş idi. Ben de hatırladım ve geri çekildim. Arkama bakınca, arkalarından yürüyordum. Çok şiddetli bir sıcak onları arkamda bekliyor olarak gördüm. Resûl-i vardı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana doğru ekrem bana, “Ey Mu’âviye! îç, Allahü teâlâ bu baktı. Sıcağın şiddetinden iki gözüm ve suyu senin için yarattı”buyurdu” deyince biz yine yanaklarım kızarmıştı. Yanaklarımdan ter “Doğru söyledin” dedik. dökülüyordu. Resûl-i ekrem bana, “Yâ Mu’âviye! Yanıma yaklaş!” buyurdu. Yanına yaklaşınca beni Beşincisi de: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) mescid- hayvanın terkisine bindirdi. Daha sonra i se’âdetlerinde bulundukları bir sırada, Cebrâil bana “Neren bana temas ediyor?” diye sordu. (aleyhisselâm) geldi. Havada durup “Esselâmü Ben de “Karnım, yâ Resûlallah” dedim. O aleyke yâ Ahmed! Allahü teâlâ size selâm ediyor. zaman “Allahü teâlâ karnını ilim ve Bugün de sana ve ümmetine ikram olarak bir hilm (yumuşaklık) ile doldursun” buyurdu” fazilet verildi” deyince, Resûl-i ekrem “Ey deyince bizde ona “Doğru söyledin” dedik. Kardeşim Cebrâil! Bu fazilet nedir?” diye suâl etti. Cebrâil de (aleyhisselâm) cevap olarak, “Sana “Âmin” dedi?” buyurunca, hiç kimse cevap âyet-el-kürsî’yi ihsân etti” deyince, Resûlullah ( vermedi. Ben de cevap vermekten korktum. aleyhisselâm ) “Bu âyeti kim Resûl-i ekrem aynı soruyu iki üç defa yazacaktır?” buyurdu. Cebrâil (aleyhisselâm) “Şu tekrarladılar. Fakat yine kimseden bir ses kapıdan içeriye ilk giren kişi” dedi. O kapıdan çıkmadı. Bunun üzerine ben, “Yâ Resûlallah! Resûl-i ekremin yanına giren ilk şahıs ben oldum. Ondan ne istiyorsun?” dediğimde“Onu ve ona Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana, “Yâ Mu’âviye! tâbi olanları Cennetle müjdelemek Cenâb-ı Hak bugünkü fazileti sana nasîb istiyorum” buyurdu. O zaman “Yâ Resûlallah! Ben etti” buyurunca, “Nedir o, yâ Resûlallah?” dedim. dedim” deyince, “Yâ Mu’âviye müjdeler olsun! Bunun üzerine, “Sana âyet-el-kürsî’yi tahsis Onun ve kıyâmete kadar onu söyliyenlerin sevâbı kıldı” buyurdu. Sonra beyaz bir kâğıd ve kırmızı sanadır” buyurdu” deyince, biz de ona “Doğru yakuttan yapılmış bir kalemi bana uzatarak, “Ey söyledin” dedik. Mu’âviye! Âyet-el-kürsî’yi yaz, harekele ve noktala” buyurdu. Ben de, “Yâ Resûlallah! Eve Ali bin Ahmed hazretleri, yine yazmış olduğu Hediyyet-ül-ehyâ gidip hokka ve mürekkeb getireyim mi?” diye lil emvat eserinde, yapılan duâların, verilen sadakanın ve sorunca, Resûl-i ekrem, “Yâ Mu’âviye yaz! Zira birçok hayrın, kabirdeki mevtalara ulaşacağını şöyle anlatır: Allahü teâlâ, kalemi de âyet-el-kürsî’den yaratmıştır” buyurdu. Bunun üzerine ben yazmaya, harekelemeye ve noktalamaya başladım. Yazma işini bitirince, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) elimde bulunan kâğıtları aldı. Yazdıklarımı büyük bir titizlikle düşünmeye ve okumaya başladı. Kendi kendime, “Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ümmîdir, okumayı yazmayı bilmiyor, acaba yazmış olduklanmı nasıl okuyor?” diye aklımdan geçiriyordum. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bana dönerek, “Ey Mu’âviye! Bana öyle geliyor ki, sen, Sadakanın, duânın, Kur’ân-ı kerîm okumanın ve namaz kılmanın sevâbı, kabirdeki mevtalara (ölülere) ulaşır. Dirilerin ölülere gönderdikleri, iyi amellerin sevâbları onlara varır ve onlara fâide verir. Böyle olduğuna dâir, gerek Kur’ân-ı kerîmde ve gerekse hadîs-i şerîflerde açık deliller mevcûttur. Büyük âlim Ebü’l-Kâsım Hîbetullah bin Ali bin Abdurrahmân bin Şâme el-Muâfirî, kırk defa yürüyerek hacca gitti. Seksen küsur defa Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâsında gördü. Her defasında da Resûlullah ( aleyhisselâm ), ona şefaat edeceğine dâir va’dde bulundu. Resûlullah ümmidir, okuma-yazma bilmez Mücâhid ( radıyallahü anh ) İbn-i Abbâs’dan ( diyorsun” buyurunca, “Evet Öyledir, yâ radıyallahü anh ) şöyle bildirdi. Resûlullah ( Resûlallah!” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ölü kabrinde, denizde ) “Yâ Mu’âviye! İyi ve dikkatle dinle” buyurdu ve boğulmak üzere bulunup da yardım isteyen bir okumaya başladı. Her harf üzerinde duruyor ve kimse gibidir. Babasından, annesinden, onları çok güzel telaffuz ediyordu. Ben de kardeşinden, güvendiği bir arkadaşından ve sâlih kendilerini dinledim” deyince, biz yine “Doğru evlâdından bir duâ bekler. Onlardan kendisine söyledin” dedik. böyle bir duâ gelirse, bu onun için, dünyâ ve Altıncısı ise: “Birgün Peygamber efendimizin ( içindekilerden daha sevgili ve makbûldür.” aleyhisselâm ) arkasında namaz kılıyorduk. Allahü teâlâ, dünyâdakilerin dağlar gibi duâlarını, kabirdekilere Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) Fâtiha sûresini ulaştırır. Dirilerin ölülere olan bu hediyesi, onlar için istiğfarda okuyup “veladdâllîn” dediklerinde, peşinden ben bulunmalarıdır. (Allahü teâlâdan onların af ve mağfiretlerini de “Âmin” dedim. Namazdan sonra mihrâbtan dilemeleridir.) Bu, ana-baba, çoluk-çocuk ve ölünün Eshâb-ı kirâma “Ey müslümanlar! Hanginiz yakınlarından gelen duâ ve istiğfarın mevtaya (ölüye) bir hüzün içinde kaldık. Bize acıyınız. Allahü teâlâ ulaştığına, onlara fâide verdiğine delîldir. size merhamet etsin. Bize duâ etmekte, bizim için sadaka vermekte ve tesbih söylemekte cimrilik Sadakanın sevâbının ölüye ulaştığına dâir delil. İbrâhim bin Hediyye, Enes bin Mâlik’ten ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Sen misk sadaka ver. Böyle yaparsan bir melek, nûrdan tabaklarda onu getirir. Kabrin başında durur, “Ey bu kabrin sâhibi garîb kişi! Senin çoluk çocuğun, sana bu hediyeyi gönderdi (kabûl et) der. O hediyeyi onun kabrine teslim eder. Kabir sahibi, “Allahü teâlâ çoluk çocuğuma hayırlar versin” diye duâ eder. Yanındaki başka bir kabir sahibi ise, “Beni hayırla anacak ne bir çocuk, ne bir şey, ne de bir kimse bırakmadım.” diye üzülür. Sevâbı kendisine gönderilmek üzere kendi nâmına sadaka verilen ölü, onun sevâbı kendisine ulaşınca sevinir.” Ziyâd bin Nuaym Ammâre bin Hazm’den şöyle rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) kabir üzerine oturan birini görünce, “Kabir üzerinden in, kabirde yatana eziyet verme”buyurdu. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki, “Bir kimsenin cenâze namazında yüz kişi bulunursa (kılarsa), günahları bağışlanır.” Bir hadîs-i şerîfte ise, “Bir cenâzede kırk kişi bulunur da, ihlâs ile duâ ederlerse, Allahü teâlâ onların o cenâze hakkındaki duâlarını kabûl eder” buyuruldu. etmeyiniz. Umulur ki siz bizim gibi olmadan (ölmeden önce), Allahü teâlâ sizin duânız sebebiyle bizi affeder. Yazıklar olsun! Ey Allahın kulları, söylediklerimizi işitiniz, bizi unutmayınız. Biliyorsunuz ki, şimdi sizin elinizde olan bu mallar, bizim elimizde de vardı. Biz kıymetini bilemedik. Allah yolunda (mal) tasadduk etmedik. Hakka harcamadık. Üzerimizde bir vebal olarak kaldı. Başkaları istifâde etti. Hesabını biz yüklendik.” Resûlullah ( aleyhisselâm ) devam ederek: “Onlardan her biri, kadınolsun, erkek olsun, bir defa böyle bağırırsa; bizim için bir dirhem, bir ekmek veya bir parça veriniz derler” buyurdu ve ağladı. Biz de O’nunla beraber ağladık. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ağlamaktan konuşamıyordu. Sonra şöyle buyurdu: “İşte onlar sizin kardeşlerinizdir. Dünyâ ni’metleri içinde idiler. Ni’metlerden ve rahatlıklardan sonra yok oldular. Onlar sonra ağlaşarak: “Yazık bize” diye ah edip, feryâd ve figân ederler. “Bize yazıklar olsun! Eğer dünyâda iken elimizde olandan’ sadaka verseydik, onlara muhtaç olmazdık” derler. Sonra pişmanlık ve nedamet içinde dönerler. Onlara şöyle denilir: “Hâlinize ne çabuk ağlıyorsunuz? Bu ağlamanız size fâide vermiyecektir...” Eshâb-ı Kirâm, “Ölüler için sadaka nedir? Bize anlat” dediler. Buyurdu ki: “Ölü için bir sadaka verince, meleklerden biri Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet nûrdan bir tabak içine kor, yedi kat semâya etmiştir: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Ölülerinize yükseltirler. Sonra kabrinin kenarına korlar. Ona hediye gönderiniz” buyurdu. “Ölülere ne hediye şöyle seslenirler. Sana selâm olsun ey kabir edelim yâ Resûlallah?” dedik. “Sadaka ve sahibi, senin ehlin, çoluk-çocuğun güzel bir duâ”buyurdu ve şöyle devam etti: “Mü’minlerin hediye gönderdi. Onu kabûl et der. Allahü teâlâ rûhu her Cum’a dünyâ semâsına gelip, evlerinin onu (sevâbını) kabre ulaştırır, kabrinde onu hizasında dururlar. Her biri şöyle bağırır; “Ey aydınlatır ve kabir genişletilir. Dikkat edin haber ehlim, ey oğlum, ey ailem ve akrabalarım, bize bir Veriyorum! Kim ölüsü için bir sadaka verirse, şey hediye ediniz. Allahü teâlâ size rahmet etsin. onun için Allah indinde, Uhud ve Hira dağı Bizi hatırlayın, unutmayınız. Bizim garîb hâlimize gibisevâb vardır. O, gölgenin bulunmadığı günde, ve içinde bulunduğumuz çaresizliğimize acıyın. mahşer günü Arş altında gölgelenir. Onun için Biz hapis edildik. Ve bitmeyen bir gam ve şiddetli hesab yoktur, ölüleriniz için sadaka veriniz. Allahü teâlâ sizi rahmetine kavuştursun. Kıyâmet köşk bina etti.” “Münîf nedir?” dedim. “Cennet ehlinin günü Allahın azâbından kurtulursunuz ve gölgeliğidir” buyurdu.” Cennetinde feraha, saadete kavuşursunuz.” Temîm-i Dâri şöyle rivâyet etti: Resûlullah ( Enes bin Mâlik şöyle rivâyet etti: Resûlullaha ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim âyet-el-kürsî’yi aleyhisselâm ) sordum. “Anam-babam sana feda okur da sevâbını kabir ehline bağışlarsa, Allahü olsun yâ Resûlallah, biz ölülerimize duâ ediyoruz, teâlâ yeryüzünde bulunan bütün kabirlere onun onlar için sadaka “veriyoruz, onların yerine hac sevâbını ulaştırır. Kabir ehlinin kabirlerini, gözün yapıyoruz. Bu onlara ulaşır mı? dedim. Buyurdu görebildiği mesafe kadar genişletir. O âyet-el- ki; “Şüphesiz ki o, onlara ulaşır. Sizden birinize kürsîyi okuyana da, bin şehid sevâbı verir. hediye verildiğinde sevindiğiniz gibi sevinirler Bir Derecesini bin derece yükseltir. Her kelimesi için hadîs-i şerîfte de buyuruldu ki, “İnsanın öldükten on hac ve on umre sevâbı yazılır. Allahü sonra geriye bıraktığı şeylerin en hayırlısı üç teâlâ onun okuduğu âyet-el-kürsî’nin her harfi için tanedir: Kendisine duâ eden sâlih evlâd, iki melek yaratır. Bu melekler kıyâmet gününe kendisine sevâbı ulaşan sadaka-i câriye ve kadar Allahü teâlâyı tesbih ederler ve bunun kendisi ile amel olunan ilim.” Ebû Hüreyre’nin sevâbı, o âyet-el-kürsî’yi okuyup, sevâbını kabir rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ehline bağışlayan kimseye olur.” Yaşayanların ki: “Kişinin derecesi, Cennette bir derece ölülere yapacakları duâ ve sevâb bağışlama yükseltilir. O da, yâ Rabbî bu ne sebeble verildi husûsunda; Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) der. Oğlunun senin için istiğfar etmesi yaptığı bir rivâyet de şöyledir: Resûlullah ( sebebiyledir” denilir. aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ölüye en şiddetli gelen şey, kabirdeki ilk gecedir, ölüleriniz için Ukbe bin Âmir hazretlerinin rivâyet ettiği bir sadaka vermek sûretiyle merhamet hadîs-i şerîfte de; “Sadaka, sahibinin kabir ateşini gösteriniz.” Eshâb-ı Kirâm, “Yâ Resûlallah, söndürür. Bir hadîs-i şerîfte de “Kim Kur’ân-ı sadaka verecek birşey bulamayanlarımız var” kerîmi okur ve emirlerine uyarsa, kıyâmet günü dediler. Buyurdu ki: “Onlar iki rek’at namaz kılsın. babasına bir taç giydirilir.” Her rek’atte Fâtiha ve âyet-el-kürsî’yi birer kere, Mâlik bin Dînâr hazretleri şöyle anlattı: “Bir Cum’a gecesi kabristana gitmiştim. Her tarafı aydınlatan bir nûr gördüm. “La ilahe illallah, Allahü teâlâ bu kabristanda yatanları mağfiret etmiş, bağışlamış” dedim. Birdenbire uzaktan şöyle bir ses işittim: “Ey Mâlik bin Dînâr! Bu nûr, kabristanda yatanlara bir mü’minin hediyesi sebebiyledir” dedi. “O hediye nedir? Bana söyle” dedim. Şöyle dedi: “Mü’minlerden biri gece kalktı, abdest alıp iki rek’at namaz kıldı. Namazda Fâtiha-i şerîfeyi, Tekâsür sûresini ve İhlâs sûresini on bir defa okusun. Namazı bitirdikten sonra, bana yetmiş kere salevât okusun. Bunların sevâbını ölüsüne bağışlasın. Allahü teâlâ, onun ölüsüne yetmiş melek gönderir. Her melekle birlikte Cennetten bir hulle (elbise) ve hediye gönderir. O, (sevâb bağışlanan) ölünün kabrini nurlandırırlar ve kabri, gözün görebileceği kadar mesafe genişletilir.” Kâfirûn sûresini, İhlâs sûresini ve Kulillahümme’yi okudu. Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Şüphesiz ki Sevâbını bu kabirde yatan mü’minlerin rûhuna bağışladı. Bu meyyit (ölü), kabrini ziyâret edeni tanır. Kabri sebeble Allahü teâlâ bizi bağışladı, nûra gark etti” dedi. Mâlik başında durduğu müddetçe onunla bin Dînâr daha sonra şöyle devam etti: “Bundan sonra ben de, ünsiyet (dostluk) eder.” her Cum’a gecesi böyle yaptım. Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördüm. Buyurdu ki: “Ey Mâlik! Allahü “Kim annesinin ve babasının veya ikisinden teâlâ ümmetime hediyenden hâsıl olan nûr adedince seni birinin kabrini ziyâret eder de, kabirleri başında mağfiret etti ve senin için Cennette ev ve Münîf denilen bir Yâsîn sûresini okursa, Allahü teâlâ her harfi için, öğretmeyi, dünyâ sıkıntısından kurtarmak için birşeyler okuyan kimseyi yetmiş defa mağfiret, eder.” vermeye tercih ederdi. Müslümanlara nasihatlerde bulunur, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenip Resûlullaha ( “Dünyâda iken tanıdığı kimsenin kabrini ziyâret aleyhisselâm ) tâbi olmayanın, saadete eremeyeceğini, edeni, kabirde yatan tanır ve (selâmına) cevap Cehennem ateşinden kurtulmanın, ancak Resûlullahın ( verir.” aleyhisselâm ) ahlâkıyla ahlâklanmakla mümkün olacağını anlatırdı. 1) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1199 2) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 2042 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 378 Kendisinden birçok kimsenin ilim öğrendiği Ebü’l-Kâsım Kerhî, Bağdad’da hadîs ve fıkıh dersleri verdi. Talebelerinden, fıkıh ilminde Ebû İshâk Şîrâzî, hadîs ilminde Ebû Bekr Hatîb Bağdadî meşhûr oldu. Pek kıymetli eserler de yazan Ebü’l-Kâsım Kerhî’nin en 4) Fedâil-üs-Sahâbe Süleymâniye Kütüphânesi Şehîd Ali meşhûr eseri, Şafiî mezhebi fıkıh bilgileri hakkında yazdığı “El- kısmı 2763 v. 161a Gunye” kitabıdır. 5) Hediyyet-ül-ehyâ lil emvât Süleymâniye Kütüphânesi Şehid Ali kısmı 2763 v. 139a. 1) Tabakât-ı Şâfiiyye (Süyûtî) cild-5, sh. 334 2) Târih-i Bağdâd cild-13, sh. 87 EBÜ’L-KÂSIM KERHÎ (Mensûr bin Ömer) Hadîs ve Şafiî Mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup ismi Mensûr bin Ömer bin Ali’dir. Bağdad’ın Kerh mahallesinden olduğu için Kerhî ve Bağdadî nisbet edildi. 447 3) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-2, sh. 341 4) Tabakât-üş-Şîrâzî sh. 129 5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 18 (m. 1055) yılında Bağdad’da vefât edip, Bâb-ı Harb’teki kabristana defnedildi. Zamanın en büyük ilim merkezi olan Bağdad’da doğan Ebü’l- EBÜ’L-MUZAFFER EL-HAVÂFÎ Kâsım Kerhî, Şafiî fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından Ebû Hâmid İsferâînî’den fıkıh ilmini öğrendi. Ebû Tâhir Muhlis, Ebü’l- Fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed Kâsım Saydalânî ve daha birçok âlimden ilim öğrenip hadîs-i bin Muhammed bin Muzaffer el-Havâfi olup, künyesi Ebü’l- şerîf rivâyet etti. Çok çalışıp, kendisinden önce gelen âlimlerin Muzaffer’dir. Şafiî mezhebi âlimlerindendir. Nişâbûr’a bağlı ictihâd ve fetvâlarını öğrendi. Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini çok kasabalardan Havâf’a mensûb olduğundan Havâfi denilmiştir. iyi bilirdi. Birçok hadîs-i şerîf ezberleyip, hocalarından çok şey 500 (m. 1106) senesinde İran’ın Tûs şehrinde 92 yaşında yazdı. Zamanının ileri gelen fıkıh ve hadîs âlimlerinden oldu. vefât etti. Yalnız Allahü teâlânın rızâsı için çalışır, O’nun dinini öğrenmek ve öğretmek için gayret ederdi. Çok cömertti. Hadîs ilmini Ebû Sâlih el-Müezzin ve başkalarından; fıkıh Elindekini, bir müslüman kardeşinin ihtiyâcı varken, kendi ilmini Ebû İbrâhim ed-Darir, Ömer el-Kattân, Muhammed bin ihtiyâcına harcamazdı. Merhameti cömertliğinden daha çoktu. Yahyâ ve başka âlimlerden öğrendi. Sonra İmâm-ül- Bir kimseyi Cehennem ateşinden kurtarmak için birşeyler Haremeyn el-Cüveynî hazretlerinin talebeleri arasına girdi. Onun talebelerinin en büyüklerinden ve en önde gelenlerinden bin Muhammed bin Ali bin Muhammed’dir. Aslen Taberistanlı oldu. Hocasının yanından ayrılmaz, sohbetlerini kaçırmazdı. olduğu için Taberî nisbet edildi Kattân lakabı verildi. Mekke’de Geceleri de ayrıca hocasının husûsi sohbetlerinde bulunurdu. yerleşti ve orada 478 (m. 1085) yılında vefât etti. İmâm-ül-Haremeyn hazretleri, Ebü’l-Muzaffer’in, fesahat ve belagattaki ve faziletteki güzelliğini çok beğenir, onu çok Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberleyip, din ve âlet (yardımcı) överdi. Kısa zamanda, hocasının yanında ilimde çok yüksek ilimlerine temel olan bilgileri öğrenen Ebû Ma’şer Kattân, derecelere, evliyâlık yolunda yüksek makamlara kavuştu. birçok ilim merkezini dolaşarak oradaki alîmlerin ilminden Hocasının işâreti ile daha o hayatta iken talebelere ders istifâde etti. Harran’da Ebü’l-Kâsım Ali bin Muhammed bin Ali okutmaya başladı. Birçok talebe yetiştirdi. Bir ara Tus şehri Zeydî’den, Mekke’de Ebû Abdullah Kâzerûnî’den, çeşitli kadılığında bulundu. Dinin emirlerine son derece bağlı, haram yerlerde; İbn-i Nefis, İsmâil bin Râşid Haddâd, Hüseyn bin ve şüphelilerden çok kaçınır, devamlı ibâdetle meşgûl olur, Muhammed İsfehânî, Ebû İshâk Ahmed bin Muhammed çok temiz bir hayat yaşardı. Herkes tarafından, bu güzel Salebi ve İbn-i Ya’iş’den kırâat ve tefsîr ilimlerini tahsil etti. hasletleri ile tanınmış idi. Çok sevilir, herkesten saygı görürdü, Kâdı Ebû Tayyib Taberî, Ebû Abdullah bin Nazif, Ebû Türâb İslâmiyet yolunu insanlara doğru olarak anlatmakta, bu yola bin Abdullah, Tunus’ta; Ebû Abdullah bin Yûsuf tan hadîs-i düşmanlık edenlere ilim ile cevap vermekte ve bu düşmanları şerîf öğrendi. Ebû Tayyib Taberî ve daha birçok âlimden fıkıh susturmaktaki mehâreti fevkalâde idi. İmâm-ı Muhammed ilmini tahsil etti. Çeşitli memleketleri dolaşarak, ilimde yüksek Gazâlî hazretleri ile beraber yaşamışlardır. Dostlukları çok bir seviyeye geldikten sonra Mekke’de yerleşti. Kırâat ilminde kuvvetli idi ve birbirlerini çok severlerdi. Yaptıkları hizmetler Mekkelilerin İmâmı oldu. Mekke’ye gelen ve orada ikâmet bakımından da birbirlerine çok benzerlerdi. O zamanda eden müslümanlara yıllarca kırâat dersi verdi. Taliblerine bulunan âlimler sözbirliği ile bildiriyorlar ki, İslâmiyete “Tefsîr-i Sa’lebî’, “Tefsîr-i Nakkaş” adlı tefsîrleri ve “Müsned-i düşmanlık edenleri susturmakta, İmâm-ı Gazâlî hazretleri çok İmâm-ı Ahmed” adlı hadîs kitabını açıkladı, insanlara, Şafiî eser telif etmekle tanındığı gibi, Ebü’l-Muzaffer hazretleri de mezhebi fıkıh bilgilerinin inceliklerini öğretti. İlmi; ehline öğretir, münâzara ederek onları susturmakla tanınmıştır. Bu iki zât, bu ehli olmayanın kendisinden istifâdesine izin vermezdi. şekilde hizmetleri ile ma’rûf ve meşhûr olmuşlardır. Talebelerine maddî yardımda bulunur, onların mâli sıkıntı sebebiyle ilim tahsilinden uzak kalmalarını istemezdi. Vaktini ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirir, çok ibâdet ederdi. Allahü teâlânın rızâsı için olmayan bir iş ve sözden şiddetle kaçar, 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-6, sh. 168 2) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 168 3) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 96 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 410 O’nun emrine muhalif iş yapmaktan çok korkardı. Tatlı dili, güler yüzü ve herbiri bir düstûr olan güzel sözleriyle insanlara nasihatlerde bulunur, onların Cehennem ateşinden kurtulmaları için çalışırdı. Huzûr ve saadetin Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymak ve O’nun bildirdiklerini, uygun şekilde insanlara yaymakla mümkün olabileceğini söylerdi. İslâmiyeti doğru olarak öğrenmeyenin, başkalarına 5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 158 öğretmesinin mümkün olmayacağını bildirir, dini doğru olarak Ehl-i sünnet âlimlerinden veya kitaplarından öğrenmek gerektiğini anlatırdı. Çeşitli ilimlerde birçok talebe yetiştiren Ebû Ma’şer Kattân’dan EBÛ MA’ŞER KATTÂN TABERÎ (Abdülkerîm bin ilim öğrenip rivâyetlerde bulunanlar arasında; İbrâhim bin Abdüssamed) Mesih, Ebû Bekr Muhammed bin Abdülbaki Ensârî, Ebû Temmâm Damirî, Hasen bin Ömer Taberî, Halef bin Nehhâr, Kırâat, tefsîr, nahiv, hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Ma’şer olup ismi Abdülkerîm bin Abdüssamed Ebû Ali Arca’ ve daha birçok âlim vardır. Hasen bin Halef bin Belîme, Muhammed bin İbrâhim, Mensûr bin Hayr ve daha Bağdad’da doğup yetişti. Çocukluğunda babası ile beraber birçok âlim ondan kırâat ilmi tahsil etti. Talebeleri de hocaları Horasan’a gidip, Nişâbûr âlimlerinden ilim ve hadîs-i şerîf gibi, öğrenmiş oldukları güzel ilimleri insanlara öğretmeye öğrendi. Daha sonra İsferâin’e gidip, Ebû İshâk el-İsferâînî’nin gayret ettiler. derslerine devam etti. Onun vefâtı üzerine Mescid-i Ukayl’da talebelere ders okuttu. 420 (m. 1029) senesinde İsferâîn’de Yetiştirmiş olduğu yüksek ilim sahibi talebeleri yanında, pek vefât edip, üstadı Ebû İshâk’ın yanına defnolundu. kıymetli eserler de yazan Ebû Ma’şer Kattân’ın en meşhûr eseri, sekiz kırâat âliminin kırâatlerini anlatan “Telhis fil-kırâat-i Ebû Mensûr el-Bağdâdî ( radıyallahü anh ) vera’ ve takvâ semân” adlı kitabıdır. Şaz kırâatleri anlatan “Er-Reşâd fî şerh-i sahibi idi. Haram ve şüpheli şeylerden çok sakınır, dünyâya kırâat-i Şâzze”si ve kırâatte binbeşyüz tariki (kırâat rivâyet kıymet vermezdi. Önceleri çok zengin idi. Bütün malını, ilim eden âlim) ihtivâ eden “Suk-ül-urûs” kitabı kırâatle ilgili eserleri tahsil etme ve ilim tahsil edenlere yardımcı olma yolunda arasındadır. Ayrıca “Tabakât-ül-Kurra” adlı eserinde kırâat sarfetti. İlim taliblerinden pekçoğu onun ilminden, derslerinden âlimlerini tabakalar hâlinde yazmış, tefsîrle ilgili “Kitâb-üd- istifâde etmişlerdir. Bir taraftan talebelere ders okuturken, bir dürer”i te’lîf etmiştir. Fıkıh ilmine dâir “Uyûn-ü-mesâil” adlı bir taraftan da, kendisinden sonra gelecek olanların istifâde eseri vardır. etmeleri için kıymetli kitaplar yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: El-Fark beyn-el-firâk, Te’vîl-ü müteşâbih-il-ahbâr, Fedâyih-ül-mu’tezile, Fedâyih-ül-Kerrâmiyye, El-Kelâm fil- 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî), cild-5, sh. 152 2) Mîzân-ül-i’tidâl cild-2, sh. 644 3) Lisân-ül-Mîzân cild-4, sh. 49 vaîd-il-fâhir fil evâili vel-evâhir, Mi’yârun-nazar, Tafdîl-ül-fakîris-sâbir alel-ganiyy-iş-şakîr, el-Milel ven-nihâl, Et-Tahsîl fî usûl-il-fıkh, Nefy-ül-halk-ıl-Kur’ân. Bunlardan başka kıymetli kitapları ve şiirleri çoktur. Ebû Mensûr el-Bağdâdî hazretleri “El-Fark beyn-el-firâk” isimli 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 358 eserinde buyuruyor ki: 5) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 332 “Ehl-i sünnet i’tikâdına göre: Allahü teâlâ, âhırette bütün insanları ve canlıları diriltecektir. Ehl-i sünnetin dışında 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 316 bulunan ba’zı fırkalar, “Âhırette sâdece insanlar diriltilecektir. Cennet ve Cehennem yaratılmamıştır” diye inkâr ettiler. 7) El-A’lâm cild-4, sh. 52 Ehl-i sünnete göre, Cennet ni’metleri Cennettekilere, Cehennem azâbı da müşriklere ve münâfıklara devamlıdır. Cehmiyye fırkası ile Kaderiyye fırkasından Ebü’l-Huzeyl taraftarları buna inanmadılar. “Cennette ni’metler, EBÛ MENSÛR EL-BAĞDÂDÎ (Abdülkâdir Bağdâdî) Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Tâhir bin Muhammed el-Bağdâdî et-Temimî olup, künyesi Ebû Mensûr’dur, Üstâd lakabı ile tanınır. Fıkıh ilminin usûl ve Cehennemde azâblar bir müddet sonra son bulur” dediler. Ehl-i sünnet i’tikâdına göre, Cehennemde kafirlerden başkası temelli kalmıyacaktır. Kaderiyye ve Havâric’in görüşlerine göre ise, Cehenneme giren herkes orada devamlı kalırlar. fürû kısımlarında çok derin âlim olan imamlardan biri idi. Ayrıca kelâm, ferâiz, edebiyat, nahiv, ilm-i hesâb ve diğer Ehl-i sünnet i’tikâdında olanlar, kabirde sorgu ve suâlin var ilimlerde de söz sahibiydi. Onyedi ayrı ilimde talebelere ilim olduğuna inanırlar. Günah işliyenlere ve kabir azâbına öğretirdi. inanmıyanlara, kabirde şiddetli azap yapılacağına inanırlar. Havz, Sırat ve Mîzân’ın olduğuna, bunları inkâr edenlerin Ehl-i sünnet, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Kevser Havzından içemiyeceği ve sırattan geçerken Cennetle müjdelediği “Aşere-i mübeşşere”den birini tekfir ayaklarının kayıp Cehennem ateşine düşeceğine Ehl-i sünnet eden (küfürle itham eden) herkesin, küfre girdiğini bildirdiler. inanmıştır. Ehl-i sünnet, sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) zevce-i Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) ve O’nun mutahharalarının (r.anhünne) hepsinin, mutlak îmân ile ümmetinden sâlih kimselerin, günahkâr olan mü’minlere ve öldüklerine inanırlar. Bunlardan biri veya birkaçını tekfir edenin kalbinde zerre miktarı îmânı olanlara şefaat edeceklerine Ehl-i (küfürle itham edenin) küfre girdiğini bildirdiler. sünnet inanmıştır. Ayrıca şefaati inkâr edenlerin, şefâattan mahrûm kalacaklarını da bildirmişlerdir.” Ehl-i sünnet, Peygamber efendimizin torunları olan oniki İmâm “Hazreti Ali bin Ebî Tâlib, Hazreti Hasen, Hazreti Hüseyn, “Ehl-i sünnet i’tikâdında olanlar, Allahü teâlânın Zeynel’âbidîn, Muhammed Bâkır, Ca’fer-i Sâdık, Mûsâ Kâzım, Habîbi ve sevgili Peygamberi ( aleyhisselâm ) ile Ali Rızâ, Muhammed Cevâd Takî, Ali Nakî, Hasen Askerî Zekî beraber, Bedr gazâsına katılanların Cennetlik ve Muhammed Mehdî (r.aleyhim) ve diğer meşhûr torunlarına olduklarına inanırlar. Ayrıca, Uhud gazâsında, (seyyidler ve şerîfler) sevgi ve hürmet göstermişler, onların hurma bahçelerinin düşman işgaline mâruz îmân ile vefât ettiklerini bildirmişlerdir.” kalmaması için çarpışan “Kuzman” ve Peygamber, efendimizin bildirdiği birkaç kimse Ehl-i sünnet âlimleri, Eshâb-ı Kirâm dışında kalan Uhud’daki bütün Eshâb-ı Kirâmın efendilerimizin ve Tabiînin ileri gelenlerinin son Cennetlik olduğuna inanırlar. Hudeybiye’de nefeste imân ile vefât ettiklerini bildirdiler. Kur’ân- “Bî’at-ı Rıdvân”a iştirâk eden Eshâb-ı Kirâmın ı kerîmde bununla ilgili (r.anhüm) Cennetlik olduğuna inanırlar. meâlen“Onlardan (Muhacirlerle Ensârdan) sonra Peygamber efendimiz buyurdular gelenler şöyle derler: “Ey Rabbimiz! Bizi ve imân ki; “Ümmetimden bir kısmını bana gösterdiler. ile bizden evvel geçmiş olan kardeşlerimizi Dağları, sahraları doldurmuşlardı. Böyle çok bağışla: imân etmiş olanlar için kalblerimizde bir olduklarına şaştım ve sevindim. Sevindin mi kin bırakma. Ey Rabbimiz! Muhakkak ki sen, dediler, evet dedim. Bunlardan ancak yetmiş bin Ra’ûf’sun (çok şefkatlisin) Rahîm’sin (çok adedi hesâbsız Cennete girer dediler. Bunlar merhametlisin).” (Haşr-10) buyurulmuştur. hangileridir diye sordum. İşlerine sihr, büyü, dağlamak, fal karıştırmayıp, Allahü teâlâdan başkasına tevekkül ve i’timâd etmiyenlerdir, buyuruldu.” Dinleyenler arasında Ukâşe ( radıyallahü anh ) ayağa kalkıp, “Yâ Resûlallah! Duâ buyur da, onlardan olayım” deyince, “Yâ Rabbî! Bunu onlardan eyle!” buyurdu. Biri daha kalkıp, aynı duâyı isteyince, “Ukâşe senden çabuk davrandı” buyurdu. Aralarında, Hazreti Ukâşe’nin de bulunduğu yetmiş bin kişinin, sorgusuz sualsiz Cennete gireceği ve onların herbirinin yetmişbin kişiye şefaatçi olacaklarına, Ehl-i sünnet i’tikâdında olanlar inanırlar. “Ehl-i sünhet i’tikâdında olanlar, birbirlerini kâfir olmakla suçlamazlar. Aralarında uzaklaşma ve küfürle suçlamayı gerektirecek bir ayrılık yoktur; Onlarda birlik ve beraberlik vardır. Bunun için cenab-ı Hak onları korur. Ehl-i sünnet olanlar, inkâr ve tenakuza düşmezler, onlar hakkı ayakta tutan cemâattir. Bozuk fırkalardan herbiri, birbirlerini küfürle suçlamışlar, birbirlerinden uzaklaşmışlardır. Öyle ki, Kaderiyye, Hâricî ve Râfizî gibi bozuk fırkalardan yedi kişi bir yerde toplanmışlar, neticede birbirlerini küfürle suçlayarak ayrılmışlardır. Yahudi ve hıristiyanlar da aynı duruma düşmüşlerdir. Yahudi ve hıristiyanların birbirlerini kâfirlikle suçladıklarını, Kur’ân-ı kerîm haber veriyor. Âyet-i kerîmede meâlen: “Yahudiler: “Hıristiyanlar, din işinde hazretleridir. Ebü’l-Hasen-i Bâhili, Ebû Abdullah bin Mücâhid birşey üzere değildirler” dediler. Hıristiyanlar da: ve bunların talebeleri olan Ebû Bekr Muhammed bin et-Tayyib “Yahudiler, din işinde güvenilir birşey üzere el-Bâkıllânî, Ebû İshâk İbrâhim bin Muhammed el-İsferâînî, değildir” dediler…” (Bekâra-113). Kur’ân-ı İbn-i Fûrek (r.aleyhim) zamanının İmâmları olmuşlardır. Yine kerîmde Nisa sûresi 82. âyetinde de Ebû Ali es-Sekafi ve Ebü’l-Abbâs el-Kalânisî Ehl-i sünneti pek meâlen: “Onlar, hala Kur’ân’ın Allah kelâmı güzel müdâfaa eden, bu mevzûda yüzlerce eser yazan olduğunu ve ma’nâsını düsünmiyecekler mi? âlimlerdendir. Eğer o, Allahtan başkası tarafından, olsaydı, muhakkak ki içinde birbirini tutmıyan birçok söz Tabiîn, Tebe-i tabiîn ve daha sonra gelen fıkh âlimleri ki, âlemi ve ifadeler bulurlardı” buyuruldu. ilimle doldurmuşlardır. Bu âlimlerin arasında, Ehl-i sünnet vel cemâat fırkasına yardımcı olmayanı, bid’at fırkalarının Allahü teâlâ, Ehl-i sünnet fırkasını, ilk üç asrın âlimleri bozukluğunu anlatmıyanı yoktur. Onlar, yol göstermek için hakkında uygun olmayacak sözler söylemekten ve onlara dil tepelerde yakılan ateşlerden daha göz kamaştırıcıdırlar. Bu uzatmaktan korumuştur. Bunlar; Muhacirler, Ensâr, Bedr, mübârek zâtların isimlerini bildirmek uzun sürer. Uhud ve Bî’at-ı Rıdvan’da bulunan Eshâb-ı kirâmdır. Ayrıca Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Cennetle müjdelediği Hadîs ve isnâd İmâmları ise, bu sağlam yolun en kıymetli mübârek kimselerdir. Ehl-i sünnet fırkasında olanlar, bekçileridir. Onların hiçbirisi, en ufak bir bid’at lekesine Peygamberimizin ehl-i beytine ve torunlarına, Hulefâ-i bulaşmamışlardır. Onların yazdığı eserler, kıyâmete kadar ilim Râşidîn’e şanlarına lâyık olmayan bir söz söylemekten sahibi olanların elinde kalacaktır. Bu eserlerin isimlerini şiddetle kaçınırlar. Onları canlarından çok severler. Allahü yazmak bile kitabımıza sığmaz. Bunun yanısıra irşâd ve teâlânın, kendilerini herhangi bir leke ve bid’atlerden koruduğu tasavvuf İmâmları da, asırlar boyu i’tikâd bakımından bu Tâbiîni ve Tebe-i tabiîni de çok severler, hürmetle isimlerini sağlam yol üzere idiler diyen Ebû Mensûr Bağdadî, devamlı yâd ederler. Ehl-i sünnetin bayraktarlığını yapmıştır. İlim ve ma’rifette pek üstün olan, mü’minlerin, varlıklarıyla İmâm Ebû Mensûr Abdülkâhir bin Tâhir et-Temîmî el-Bağdadî, iftihar ettiği Ehl-i sünnet fırkasının kıymetli imamları ve kelâm “Kitâbu Usûl-id-dîn” isimli eserinde, 1. aslın 10. mes’elesinde, âlimlerinden ba’zılarının isimlerini zikredelim: şer’î (dînî) ilimlerin kaynağı konusu, üzerinde dururken şöyle demektedir: Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) ilk kelâm âlimi, Hazreti Ali bin Ebî Tâlib’dir. Sonra Hazreti Abdullah bin Ömer’dir. Tâbiînden de Şer’î hükümler, 4 (dört) asıl temel kaynaktan alınmıştır. Ömer bin Abdülazîz’dir ki, Kaderiyye fırkasını red için yazdığı Bunlar; Kitap, Sünnet, İcmâ’ ve Kıyâs’tır. Kitap, kendisine eseri meşhûrdur. Sonra Zeyd bin Ali Zeynelâbidîn gelir. Daha önünden ve arkasından bâtıl yaklaşamayan, içerisinde âmm sonra Hasen-i Basrî, Şa’bi, Zührî’dir (r.aleyhim). Ca’fer bin (umûmî) ve hâss, (husûsi) hükümler, mücmel (kısa), Muhammed Sâdık hazretlerinin de Kaderîleri, Hâricileri ve müfesser, mutlak, mukayyed, emir, nehiy, haber, istihbar, Râfızîleri red eden kitabı vardır. Büyük İmâm Hanefî nâsih, mensûh, sarih, kinâye gibi hükümler bulunan Kur’ân-ı mezhebinin sahibi olan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin de kerîmdir. Yine onda hitabın delîli, mefhûmu vardır. Bu “Kitâb-ül-Fıkh-ıl-ekber” isimli Kaderiyye fırkasını red eden vecihlerin hepsi, kendi mertebelerine göre delîl olup, istidlal eseri meşhûrdur. (Bu eser aynı zamanda, Ehl-i sünnet (delîl olma) bakımından ba’zısı, diğer ba’zısından daha i’tikâdını özet olarak anlatan bir eserdir.) İmâm-ı Şafiî ( açıktır... radıyallahü anh ) ve onun talebesi Ebü’l-Abbâs bin sûreyc kelâm ilminde pek üstün idi. Kendisinden şeriat (din) ahkâmı alınan Sünnet; Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) nakledilen haberlerdir. Bozuk fırkalarla şiddetle mücâdele eden kelâm ilminin iki Bunlar ya tevâtür yoluyla olur (ya’nî, yalan üzerine ittifâk büyük İmâmı; Ebû Mensûr-i Mâtürîdî ve Ebü’l-Hasen-i Eş’ârî etmeleri aklen caiz olmayan bir topluluğun kendisi gibi topluluğa, onların da kendileri gibi topluluklara nakletmeleri) ki vardır. Fiillerin kullar üzerine farz ve yasak kılınması, ancak bu, namaz rek’atlarının sayısı, namazın rükünleri vb. olup, din vasıtasiyle bilinir...” zarurî ilmi gerektirir. Veya haber-i müstefid (tevâtür derecesine ulaşmıyan haber) olarak nakledilir. Bu da mükteseb ilim Abdülkâhir el-Bağdâdî hazretleri, peygamberleri bilme meydana getirir. Zekâtın nisâbları, haccın rükünleri gibi, yahut konusuna tahsis ettiği 7. aslı, 15 mes’eleye ayırmıştır. Burada da haber-i âhâd olarak nakledilir. Râvilerin bu nevi rivâyetleri nübüvvetin ve risâletin ma’nâsı, teklîfin ve resûller ilmi gerektirmese de, kendisiyle amel etmeyi gerektirir. gönderilmesinin cevazı, resûlün risâletiyle resûl olduğunu Sünnetin delîllerinin vecihleri de, daha önce zikredilen Kur’ân-ı bilmesi, nebi ve resûllerin sayısı, resûllerin birincisi (ilki) ve kerîmin delîllerinin vecihleri gibidir. Ya’nî onda da âmm, hâss, sonuncusu, Hazreti Mûsâ’nın (aleyhisselâm) nübüvveti, mücmel, müfesser, sarih, kinâye, nâsih, mensûh, hitabın delîli Hazreti Îsâ’nın (aleyhisselâm) nübüvveti, Hazreti ve mefhûmu, emir, nehiy, haber vb. hükümler vardır. Muhammed’in ( aleyhisselâm ) nübüvveti ve O’nun hâtemürrusûl olması, resûlün husûsi bir kavme Şer’i hüküm vermede mu’teber olan icmâ’a gelince: İcma; bu gönderilmesinin cevazı, resûllerden ba’zısının diğer ba’zısına ümmetin, asırlarından herhangi bir asrın âlimlerinin şer’î bir üstünlüğü, Peygamberimizin diğer Peygamberlere üstünlüğü, hüküm üzerinde ittifâk etmelerine mahsûstur. Ümmet-i, Peygamberlerin meleklere üstünlüğü, Peygamberlerin velîlere Muhammed ( aleyhisselâm ) dalâlet üzerinde ittifâk etmez. üstünlüğü, Peygamberlerin günahlardan ma’sûm olması konuları üzerinde durmaktadır. Şer’i mes’elelerdeki kıyâsa gelince: Bununla, hakkında nass (kitab ve sünnetten bir hüküm) ve icmâ’ bulunmayan şeyin Ta’rîfler kısmında, Abdülkâhir el-Bağdâdî: Nebinin lügattaki hükmü bilinir. Bu kıyâsın da nevileri vardır... ma’nâlarından biri, Allahü teâlâ indinde (katında) yüksek derecesi, mevkii bulunan kişi demektir. Resûl de, kendisine Abdülkâdir el-Bağdâdî ( radıyallahü anh ) I. aslın II. vahiy gelmesi devam eden zât demektir. Her resûl, nebidir, mes’elesinde, ilim ve ameli gerektiren haberlerin şartlarını her nebi, Allahü teâlâdan kendisine vahiy gelen ve üzerine açıklarken şöyle demektedir: meleğin vahiy indirdiği kimsedir. Resûl ise, yeni bir şeriat Zarurî ilmi mûcib (gerekli kılan) tevâtürün şartlarından biri, o rivâyetin her asırdaki râvîlerinin yalan üzerinde ittifâk etmelerinin muhal (imkânsız) olmasıdır. Eğer bir haberin, bir asırdaki râvîlerinin yalan üzerinde ittifâkları caiz olursa, bu haber, zarurî ilmi gerektirmez. Bundan dolayı, yahudilerin ve hıristiyanların Îsâ’nın (aleyhisselâm) öldürüldüğü ve asıldığına dâir iddiaları ve mecûsîlerin, Zerdüşt’ten haber verdikleri şeyler ilmi mûcib değildir, ya’nî bu iddiâlarından kesin ilim meydana gelmez... Yine 1. aslın 12. mes’elesinde, şöyle demektedir: getiren veya kendisinden önceki bir şerîatin ba’zı hükümlerini nesh eden (yürürlükten kaldıran) zâttır, cümlelerini kaydetmiş, üçüncü mes’ele bölümünde şunları söylemiştir: Resûlün, kendisini Allahü teâlânın resûl olarak gönderdiğini bileceği bir huccet ve burhana (delîle) ihtiyâcı vardır. Bunu birkaç şekilde bilmesi sahih olur Birisi, Allahü teâlânın kendisine vasıtasız olarak hitâb etmesi ve kalbinde, hitab edenin Rabbi olduğunu kendisine bildirecek zarurî bir ilim yaratmasıdır. Âdem’e (aleyhisselâm) rûh üfürdüğü zaman, hitâb etmesi ve Rabbini zarurî olarak kendisine bildirmesi gibi ki, onu yaratan ona hitâb edenin kendisi olduğunu cenâb-ı Hak bildirmiştir. Derhal ona, mükteseb (kesbî, sonradan kazanılan) olmaksızın zarûrî bir Âlimlerimiz demişlerdir ki, “Akıllar, âlemim hadîs (sonradan ilim olarak bütün isimleri öğretti. Diğer bir şekil, cenâb-ı Hakkın yaratılma) olduğuna, yaratıcısının birliğine, kadîm (ezelî) vasıtasız olarak ona hitâb etmesi ve o hâlde, hitâb edenin olduğuna, sıfatlarının da ezelî olduğuna, kullarına resûller Allahü teâlâ olduğunu harikulade bir şekilde izhâr etmesidir göndermesinin ve dilediğini teklif etmesinin caiz olduğuna Mûsâ’yı Fir’avn’e gönderdiği zaman, ona vasıtasız olarak hitâb delâlet eder. Bunda hadîs olması sahih olan herşeyin, etmiş ve kendisine bir takım mü’cizeler izhâr etmiştir. O bu hudûsunun (sonradan olmasının) ve müstehîl (imkânsız) olan mu’cizeler vâsıtasiyle, kendisine hitâb edenin Allahü teâlâ herşeyin de imkânsızlığının cevazının sahih olduğuna delîl olduğunu anlamıştır. Dilindeki peltekliği gidermesi, elinde beyazlığın meydana gelmesi, asanın (bastonun) yılana konmuştur Bir kimse: Muhammed (aleyhisselâm) son çevrilmesi v.s. gibi. resûldür, Îsâ’nın (aleyhisselâm) nüzûlü hakkında ne diyorsunuz? derse, cevaben deriz ki: O, İslâm dînine yardım Başka bir şekil: Allahın, resûle bir melek göndermesi ve onu etmek üzere inecek, Deccâl’î ve Hınzîri öldürecek, şerâbları risâletle emretmesi ve melek göndermesi sırasında, onun dökecek, Kur’ân’ın diriltilmesini emir buyurduğunu ihyâ şeytan değil, melek olduğunu bildirecek bir mu’cize edecek, öldürülmesini emir buyurduğunu da öldürecektir. göstermesidir. Bir diğer sekil de şudur Allahü teâlâ bu yollardan biriyle, bir nebisine nübüvvetini bildirir, O da 6. ve 7. mes’elelerde Mûsâ ve Îsâ’nın (aleyhimesselâm) ümmetinden birine peygamberlik verildiğini tebliğ eder. O Peygamberlikleri üzerinde durulduktan sonra, 8. mes’elede ikinci peygamber, peygamberliğin, kendisinden önce Peygamberimiz Hazreti Muhammed’in ( aleyhisselâm ) gönderilmiş olan diğer bir peygamber vâsıtasıyle öğrenmiş Peygamberliği hakkında şunlar kaydedilmiştir: Diğer olur. Lût’un (aleyhisselâm) kavmine peygamber oluşunun, Peygamberler hakkında olduğu gibi, bu husûsta da Berâhime İbrâhim’in (a.s) lisâniyle bildirilmesi gibi, Havarilerin Îsâ ile aramızda ihtilâf vardır. Yahudilerle bu konuda olan ihtilâf, (aleyhisselâm) ile olan kıssaları da böyledir. Bunlardan bunlarla Îsâ’nın (aleyhisselâm) peygamberliği hakkındaki birincisi zarurî, ikincisi istidlalidir. ihtilâf gibidir. Hıristiyanlar da bu konuda muhalefet etmektedirler. O’nun Peygamberliğinin doğruluğuna delîl; Abdülkâhir el-Bağdâdî 4. mes’elede Peygamberlerin sayısı harikulade mu’cizelerine dâir haberlerin tevâtür, etmesidir. üzerinde durmakta ve şöyle demektedir: “Müslüman tarihçiler, Kur’ân-ı kerîm gibi bir mu’cize ki, Arablar onun bir benzerini sahih haberlerde vârid olduğu gibi, Peygamberlerin sayısının getirmekten âciz kalmışlar ve O’nu yalanlama husûsunda hırs 124.000 (yüzyirmidörtbin) olduğunda ittifâk etmişlerdir. Onların göstermelerine rağmen, O, Kur’ân ile onlara tehaddîde birincisi, babamız Adem’dir (aleyhisselâm); sonuncusu ise bulunmuş (meydan okumuş)tur. Ayın yarılması, mübârek Peygamberimiz Muhammed’dir ( aleyhisselâm ). Bunlardan elinde çakıl taşlarının tesbih etmesi, parmaklarının arasından 313’ünün (üçyüzonüç) resûl olduğunda icmâ’ etmişlerdir. Bu su çıkması, az bir yemekle çok kimseyi doyurması, ağacın sayı Tâlût ile beraber nehri geçenlerin, ondan su içmiyenlerin O’nun önüne gelmesi ve emriyle yerine geri dönmesi ve ve Câlût ile harpte sebat edenlerin sayısı kadardır. Yine, Bedr benzeri harikulade işlere dâir mu’cizeleri O’nun da’vâsının gününde Peygamberimizle ( aleyhisselâm ) beraber bulunan doğruluğuna delâlet eder... Eshâb-ı Bedr’in sayısı bu kadardır. Peygamberimizin hâtem-ül-enbiyâ ver-rusûl Müellif, bundan sonra ba’zı bozuk fırka ve din mensûplarının (aleyhimüsselâm) olduğu izah edilen 9. görüşlerine temas edip 313 resûlden Kur’ân-ı kerîm’de mes’elede denilmektedir ki Peygamberimiz zikredilen 5’i (beşi) ülûl-azm Peygamberlerdendir. (Diğer Muhammed’in ( aleyhisselâm ) Peygamberliğini birçok âlimler, ülû’l-azm Peygamberlerin sayısının altı (6) ikrâr eden her kimse, O’nun nebilerin ve olduğunu bildirmektedirler). Bunlar, Nûh, İbrâhim, Mûsâ, Îsâ resûllerin sonuncusu olduğunu ikrâr eder (söyler, ve Muhammed aleyhimüsselâmdır. Resûllerden beşi kabûl ve tasdik eder). Yine O’nun şeriatinin Arabdandır. Bunlar da; Hûd, Sâlih, İsmâil, Şuayb ve (getirdiği hükümlerin) ebediliğini ve neshe Muhammed aleyhimüsselâmdır, demiştir. uğramasının imkânsız olduğunu ikrâr eder ve Îsâ’nın (aleyhisselâm) semâdan indiği zaman, 5. mes’elede şunlar kaydedilmiştir Müslümanlar ve Ehl-i kitap, insanlardan gönderilen ilk resûlün Adem (aleyhisselâm) olduğunda ittifâk etmişlerdir. Son resûlün Muhammed (aleyhisselâm) olduğunda da müslümanların icmâ’ı vardır. Ba’zı bozuk din mensûplarının bâtıl görüşleri de kaydedildikten sonra, müellif tarafından şöyle bir suâl ortaya İslâm şeriatine (dinine) yardım için geleceğini, Kur’ân’ın ihyâ ettiğini dirilteceğini, onun yok edilmesini emrettiğini öldüreceğini kabûl eder... “Benden sonra Peygamber gelmiyecektir” hadîsi mütevâtirdir. Kur’ân ve sünnetin huccetini (delîlini) reddeden dinden 12. mes’elede, Peygamberimizin diğer çıkar. peygamberlere üstünlüğü husûsunda denilmektedir ki: İslâm fırkalarından ba’zıları, 10. mes’elede, risâletin umûmî veya husûsi olması konusunda Peygamberimizin, İbrâhim, Nûh ve Âdem şunlar belirtilmektedir: Bize göre, Allahü teâlânın bir aleyhimüsselâmdan üstün olmadığını iddia edip, peygamberi, sâdece bir kavme göndermesi veya bir ümmete gerekçe olarak da bunların, O’nun babaları iki resûl göndermesi câizdir. Yine iki peygamberden birini bir olduklarını, oğulun babadan üstünlüğünün kavme, diğerini başka bir kavme (topluma) göndermesi imkânsızlığını söyleyip, O’nun Mûsâ ve Îsâ’dan caizdir. Bunun gibi, bir kimseyi bütün insanlara peygamber ve babası olmıyan her peygamberden üstün yapması da caizdir, iki peygamberi bir ümmete peygamber olduğunu belirtmişlerdir. Onların bu kıyasları, olarak gönderdiği zaman, o iki resûlün şeriat ahkâmında ittifâk İdrîs ve İsmâil’den (aleyhimesselâm) de üstün etmeleri vâcibtir. Cenâb-ı Hak, onları iki ayrı ümmete olmamasını gerektirir. Çünkü onlar da O’nun gönderdiği zaman, birinin helâl ve harama dâir şeriatinin, babasıdır. Dırâriyye fırkası, peygamberlerin diğerinin şeriatinden farklı olması caizdir. Akılların mûcibâtı birbirlerinden üstün olmadıklarını iddia etmiştir. (gerektirdiği şeyler) ve delîllerinde ihtilâf etmeleri caiz Peygamberlerin (aleyhisselâm) birbirlerinden görülmemiştir. Âdem (aleyhisselâm) kendisine yetişen bütün üstün olduklarını söyliyen âlimler, “Ben Âdem çocuklarına (ve torunlarına) peygamber olarak gönderilmişti. evlâdının seyyidiyim, iftihara lüzüm yok. Âdem ve İdrîs (aleyhisselâm), asrında bulunan bütün insanlara O’nun dışındakiler, benim sancağımın altında peygamber idi. Bunun gibi Nûh (aleyhisselâm), asrındaki olacaklardır” hadîs-i şerîfini delîl olarak bütün insanlara ve tufandan sonraki insanlara, tâ kendinden getirmişlerdir. Bu konuda yine “Mûsâ sağ olsaydı, sonraki peygamberin zamanına kadar peygamber idi. Halîl ancak bana tâbi olurdu” hadîs-i şerîfini delîl İbrâhim’in (aleyhisselâm) risâleti de kâffeye (herkese) şâmil getirmişlerdir. Demişlerdir ki; diğer idi. Bizim Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) ise gerek asrındaki, peygamberlere verilen mu’cizelerin, o cinsten, gerek kıyâmete kadar gelecek olan cinnilere ve insanlara daha büyüğü Peygamberimize ( aleyhisselâm ) peygamberdir... verilmiştir. Süleymân’a (aleyhisselâm) rüzgâr O, Arab ve aceme (Arap olmıyan bütün toplumlara) peygamber olarak gönderildiği gibi yahudilere ve hıristiyanlara da peygamber olarak gönderilmiştir. 11. mes’elede, Peygamberlerin birbirlerine üstünlükleri konusunda şunlar belirtilmektedir: Allahü teâlâ, resûllerden ba’zısının ba’zısına, derece bakımından efdal (daha üstün) olduğunu haber vermiştir. Onlardan, bütün insanlara risâleti şâmil olanlar vardır ki, sâdece husûsi bir ümmete peygamber gönderilenden daha üstündür. Onlardan, Allahü teâlânın vasıtasız olarak konuştukları vardır ki, vâsıta ile konuştuklarından daha üstündür. Yine onlardan ilk peygamber yaptığı, son peygamber kıldığı vardır. Bunlar, dünyâda nübüvvet mertebelerinde üstünlük bakımından farklı oldukları gibi, Cennetteki sevâb dereceleri bakımından da farklı olurlar... musahhar kılınmışsa (O’nun emrine verilmişse), O’na da burak musahhar kılınmıştır ki, rüzgârdan daha üstündür. Mûsâ (aleyhisselâm) için taştan su çıkmışsa, bu, Peygamberimizin parmakları arasından, ordusunun abdest alması için su akmasından daha acâib şey değildir, Îsâ’nın (aleyhisselâm) su üzerinde yürümesi de, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) mi’râc esnasında havada yürümesinden daha enteresan değildir. Bir peygambere mahsûs olan bir mu’cizenin nevinden, ondan daha acîbi O’na verilmiştir. O’na ayın yarılması, şeytanların yıldızlarla taşlanması gibi semâvî mu’cizeler de verilmiş; şeriati, kitabından istinbât olunmuştur. O’nun bütün mu’cizelerini saymak, müstakil bir kitap yazmayı gerektirir. Bu zikrettiklerimiz, üstünlüğüne dâir belirtmek istediklerimize bir tenbîhtir. 13. meselede, Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîm okumaya başlayan Ebû Mensûr meleklerden, 14. mes’elede ise, Peygamberlerin velilerden Hayyât, kırâat ilmini; Ebû Nasr Ahmed bin Abdülvehhâb bin üstün olduğu anlatılmıştır. Bu bölümün son mes’elesi olan 15. Mesrûr ve akranından öğrendi. Ebû Tayyib Taberî, Ebü’l- mes’elede ise, Peygamberlerin (aleyhisselâm) ismet sıfatları Kâsım bin Büşrân, Ebû Mensûr bin Sevvâk, Ebû Tâhir ya’nî günah işlemekten ma’sûm oldukları konusu üzerinde Abdülgaffâr bin Muhammed, Hüseyn bin Muhammed Hallâl, durmaktadır. Ebü’l-Hasen Ali bin Ömer Kazvinî ve daha birçok âlimden hadîs ilmi tahsil etti. Fıkıh ilmini ise; Velîd es-Sâîd ve Kâdı Ebû Ya’lâ’dan öğrendi. Fıkıh ve kırâat ilminde çok yükseldi. 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 159 2) Tabakât-üş-Şafiiyye cild-5, sh. 136 3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 105 Bağdad’da hilâfet sarayı yakınındaki İbn-i Cerde câmiinde İmâmlık yapardı. Pekçok kimseye kırâat ilmine göre Kur’ân-ı kerîm öğretti. Ömrünü, yalnız Kur’ân-ı kerîm okuyup öğretmeye hasretti. Altı senede, yetmiş bin kişiye Kur’ân-ı kerîm öğrettiğini İbn-i Neccâr bildirmektedir, imamlık yaptığı İbn-i Cerde mescidinde devamlı i’tikâf (zarûret hârici dışarı 4) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 203 çıkmayıp, ibâdet maksadıyla bir câmi veya odada bulunmak) halinde olup, huzûruna gelenlere kırâat öğretirdi. Dünyâya 5) Fevât-ül-vefeyât cild-2, sh. 370 ehemmiyet vermez, aza kanâat eder, eline geçeni fakirlere sadaka olarak dağıtırdı. Yalnız Allahü teâlânın rızâsını 6) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 325 7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 606 8) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 327 9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 60 kazanmak için çalışırdı. Başta kızının oğlu Ebû Muhammed: Abdullah bin Ali Mukrî olmak üzere; kardeşi Ebû Abdullah Hüseyn, Abdülvehhâb bin Enmâtî, İbn-i Nasır, Sîlefi, Hâfız Ebü’l-Fadl Muhammed bin Nasr, Sa’dullah bin Düccâcî, Mûsul’un hatîbi diye meşhûr Ebü’l-Fadl ve daha birçok âlim ondan ilim öğrendi. Bu 10) El-Bidâye ven-nihâye cild-11, sh. 44 talebeleri, hocalarından öğrendikleri ilmi, bütün İslâm dünyâsına yaydılar. Herbiri, binlerce kimseye kırâat ve fıkıh bilgileri öğretti. Talebelerinden Hâfız Ebü’l-Fadl Muhammed bin Nasr anlatır: EBÛ MENSÛR HAYYÂT MUKRÎ (Muhammed bin Ahmed “Nizamiye Medresesi’ndeki fıkıh âlimlerinin sohbetlerine Hayyât Bağdâdî) devam ederdim. Onların çok zaman, “Ebû Mensûr Hayyât, Kur’ân-ı kerîmin kırâatini iyi bilir, ma’nâsını anlar, harfleri Kırâat ve Hanbelî fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Mensûr olup ismi söyleyişinden ve sesinden, Kur’ân-ı kerîmden ne kadar çok Muhammed bin Ahmed bin Ali bin Abdürrezzâk’dır. Aslen lezzet aldığı anlaşılmaktadır” derlerdi. Onların böyle Şîrâzlı olup, Bağdad’da yerleştiği için Bağdadî nisbet edildi. söylemeleri kalbimde Ebû Mensûr hazretlerine karşı Bakır işleriyle uğraştığı için Saffar, kırâat âlimi olduğu için muhabbete sebep oldu. Öyle oldu ki, gidip ondan ders alarak, Mukrî denildi. Hayyât lakabı verildi. 401 (m. 1011) yılında onun yoluna tâbi olmayı arzular oldum. Her namazdan sonra: doğdu. 499 (m. 1105) yılında Bağdad’da vefât edip, Bâb-u “Yâ Rabbi! Sana hangi yoldan yaklaşabileceğimi, hangi âlime Harb’de Şeyh Ebû Vefâ bin Kavvâs’ın yanına defnedildi. tâbi olmamın uygun olduğunu bana göster” diye Allahü Talebeleri, mezarı başında yüzlerce defa Kur’ân-ı kerîmi teâlâya yalvarır oldum. Bir hayli zaman bu hâl üzere devam hatmettiler. ettim. 494 (m. 1101) senesi Receb ayının ilk gecesi bir rü’yâ gördüm. Rü’yâmda, Ebû Mensûr Hayyât hazretlerinin mescidine doğru gidiyordum. Mescidin bahçe kapısında bir Cenâzedeki bu kalabalığı, bir İslâm âlimine bu derece iltifât hayli insan toplanmıştı. Onlara ne için toplandıklarını sordum.. edilip kıymet verilmesini, müslümanların hüzünlü ve coşkun Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Ebû Mensûr hazretlerinin hareketlerini, kenardan seyreden bir yahudînin kalbi mescidini şereflendirdikleri ve beraberce içeride olduklarını yumuşadı. Allahü teâlâ, bu mübârek zâtın hürmetine o söylediler. Ebû Mensûr hazretlerinin câmiinin bahçesinde yahudiye hidâyet verdi. Kelime-i şehâdet getirip müslüman bulunan odasına doğru yöneldim. Odada Ebû Mensûr oldu. Çarşamba günü vefât etti. Perşembe günü güçlükle hazretleri ile, o zamana kadar hiç görmediğim bir kimse defnedilebildi.” oturuyordu. Üzerinde beyazdan da beyaz bir elbise vardı. Dikkat ettim, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kitaplarda bildirilen Hüseyn bin Hüsrev Belhî anlatır: “Vefâtından sonra Ebû bütün vasıfları, o nûrânî yüzlü kimsede vardı. Yanlarına Mensûr Hayyât’ı rü’yâmda gördüm. “Allahü teâlâ sana nasıl yaklaşıp selâm verdim. Selâmımı aldılar. Yanlarına oturdum. muâmele etti?” dedim. “Allahü teâlâ beni, çocuklara Fâtiha Daha ben hiçbir şey söylemeden Ebû Mensûr hazretleri, sûresini öğrettiğim için affetti” buyurdu. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) benim hâlimi arzetti. Her zaman hangi âlime uymamın münâsip olacağını bildirmesi için Allahü teâlâya yalvardığımı söyledi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) bana dönüp, “Sana tavsiyem, bu zâtın mensûb olduğu mezhebdir. Sana tavsiyem, bu zâtın mensûb olduğu Sözleri ve kerâmetleri dilden dile, sevgisi gönülden gönüle aktarılan Ebû Mensûr Hayyât hazretleri pekçok kitap yazdı. Kitapları ellerden düşmedi. Kırâat ilmine dâir yazdığı “Mühezzeb fil-kırâat-ı aşer” adlı eseri meşhûrdur. mezhebdir. Sana tavsiyem, bu zâtın mensûb olduğu mezhebdir” buyurdu ve sağ eliyle de Ebû Mensûr’u işâret etti. Hayretle uyandım. Büyük âlim Ebû Hakim Habrî’nin kızı olan 1) Zeylû Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 95 annem Râbi’a’ya anlattım. Sabah namazında Ebû Mensûr hazretlerinin mescidine gittim. Sabah namazını onun 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 297 arkasında kıldım. Namazdan sonra gördüğüm rü’yâyı kendisine arzettim. Gözlerinden yaşlar akarak dinledi. Bana 3) El-A’lâm cild-5, sh. 316 “Evlâdım! Şafiî hazretlerinin mezhebi güzeldir. Sen fürû’da yine Şâfii mezhebi üzere ol. Usûl ve hadîsde de Ahmed bin Hanbel hazretlerine tâbi ol” buyurdu. Ben de, “Efendim! Allahü teâlâ, melekleri ve siz şâhid olun ki, ben bundan sonra usûlde de fürû’da da İmâm-ı Ahmed bin Hanbel hazretlerinin mezhebi 4) Keşf-üz-zünûn sh. 1913 5) Vefeyât-ül-a’yân cild-6, sh. 171 6) Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 254 üzereyim” dedim. Ebû Mensûr hazretleri alnımdan öpüp, “Allahü teâlâ seni muvaffak etsin” buyurdu. Ben de elini öptüm. Bu hâlden sonra yakînim fazlalaştı. Allahü teâlânın bana verdiği bu ihsânının şükrünü yapmaktan âcizim. Allahü teâlâdan arzu ve isteğim, son nefesimi İslâm ve sünnet üzere EBÛ MUHAMMED ET-TEMÎMÎ vermektir.” Bağdad’da yetişen fıkıh âlimlerinin en büyüklerinden. İsmi, Talebelerinden Silefî anlatır: “Hocam Ebû Mensûr Hayyât’ın Rızkullah bin Abdülvehhâb et-Temîmî el-Bağdâdî olup, cenâzesinde bulundum. Namazını kılan cemâat çok künyesi Ebû Muhammed’dir. Hanbelî mezhebi âlimlerindendir. kalabalıktı. O zamana kadar öyle bir kalabalık toplandığını 401 (m. 1011) senesinde doğdu. 488 (m. 1095)de Cemâzil- görmemiştim, insanlar bereketlenmek için onun cenâze evvel ayı ortalarında vefât etti. Namazını oğlu Ebü’l-Fadl namazını, kılmak istiyorlardı. İlk önce Kasr Câmii’ne götürüldü. kıldırdı ve halîfenin izni ile Bâb-ül-merâtib’de defnolundu. Orada namazı kılındıktan sonra, izdihamdân namaz kılamayanlar, Mensûr câmii’nde ikinci defa namazını kıldılar. Kur’ân-ı kerîmin kırâatini, Ebü’l-Hasen el-Hamâmî’den okudu. Ebû Ali bin Sekre ( radıyallahü anh ) diyor ki, “Ben Bağdad’da Ebü’l-Hasen İbn-ül-Mutîm’den, Ebû Ömer bin Mehdî ve başka Ebû Muhammedet-Temîmî’nin benzeri ile karşılaşmadım. Onu büyük zâtlarla görüşüp sohbet etti. Kendilerinden ilim öğrendi. zikretmekte, vasfını ve kemâlini anlatmakta ben âciz Tasavvufta, Ebû Abdurrahmân es-Sülemî’den icâzet (diploma) olduğumu bildiğim için, hakkında fazla söz söyleyemiyorum.” aldı. Kendisinden de birçok kimseler ilim öğrenip istifâde etmişlerdir, İsmâil et-Temîmî, Ebû Sa’d bin el-Bağdâdî, İbn-i İbn-i Nasır ( radıyallahü anh ) diyor ki, “Yaşadığı müddetçe Nasır Muhammed bin Tâhir (r.aleyhim) kendisinden ilim ağırbaşlı ve vekar sahibi idi. İstikâmet sahibi idi. Konuşmakta, öğrenen zâtlardan birkaçıdır. söz söylemekte, va’z etmekte, sorulan suâllere hemen ve en güzel şekilde cevap vermekte ondan daha iyisini ve daha Fıkıh, tefsîr, hadîs, ferâiz, lügat, edebiyat ve diğer ilimlerde güzelini bilmiyorum. Irak’ta ve diğer İslâm beldelerinde derin âlim idi. Zamanında bulunan âlimlerin büyüğü, üstünü övülmeye lâyık bir zât idi. Biz onun bir benzerini daha idi. İlmi, edebi ve ahlâkı gibi, sûreti de çok güzel idi. Herkese görmedik. Fıkıh âlimlerinin ve tasavvuf büyüklerinin önde iyilik ederdi. Bunun için herkes tarafından sevilir, hürmet gelenlerindendir. Çok ikram sahibi idi. Sonra gelenler arasında edilirdi. kadr-ü kıymeti çok yüksek oldu...” İbn-i Ukayl diyor ki: “Her ilimde âlim olan Ebû Muhammed et- İbn-i Neccâr ( radıyallahü anh ) târihinde, Hâfız İbni Cezvi’den, Temîmî ( radıyallahü anh ), kendilerinden ilim öğrendiğim o da Talha bin Ali er-Râzî’den rivâyet etti. O şöyle anlattı: hocaların en büyüğüdür. Zamanında bulunan âlimler arasında “Rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Bir mescidin derecesi çok yüksek olup, onların en âlimi, efendisi idi. Ders kıble tarafında oturuyordu. Üzerlerinde bir örtü vardı ve okutmakta, insanlara va’z ve nasihatle Allahü teâlânın dînini duvarda bir de kılınç asılı idi. Câmi, Bağdadlı cemâat ile dolu anlatmakta ve başka üstünlüklere sâhib olmakta, Ahmed bin idi. Ebû Muhammed et-Temîmî hazretleri de orada idi ve dedi Hanbel hazretlerinin mezhebinde bulunan âlimlerin en ileri ki: “Yâ Resûlallah! Bizim için Allahü teâlâya duâ etmenizi gelenlerinden idi. İbâresi ve görüşü keskin, yazısı ve fetvâsı istirhâm ederiz.” Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) çok kıymetli ve mu’teber idi. Va’zları çok güzel idi.” mübârek ellerini kaldırıp: “Yâ Rabbî! Bütün işlerimizde senden hüsn-i ihtiyâr, iyi ve güzel şeyleri tercih etmek isteriz. Sû-i Câmi-i Mensûr’da va’z eder, fıkıh öğretir, fetvâ verirdi. Birçok ihtiyârdan, kötü şeyleri tercih etmekten sana sığınırız” diye insanlar kendisinden istifâde ederlerdi. Herkes, onun ilminden duâ ettiler. Duâ ederken, Resûlallah efendimizin ( bir şeyler öğrenebilmek için uğraşırdı. Öyle ki, kendisinden aleyhisselâm ) söylediklerini ben de tekrar ediyordum.” va’z dinleyenler, fetvâ isteyenler ve fıkıh öğrenmek isteyenler, ayrı ayrı ders halkası meydana getirirlerdi. O da, bunların Ebû Muhammed et-Temîmî’nin nesebi, Eshâb-ı hepsi ile ayrı ayrı meşgûl olurdu. Bunlar ile olan meşgûliyeti Kirâmdan Abdullah-i Temîmî’ye dayanır. Bunun bitince, Câmi-i Kasr’a gidip orada hadîs-i şerîf rivâyet ederdi. da oğlu Ukeyne’dir. Abdullah’ın ismi daha önce Abdül-lât idi. Oğlu ile birlikte müslüman oldular. Receb ve Şa’bân aylarında, arefe ve aşure günlerinde olmak Resûlullah efendimiz, onun ismini değiştirip üzere, her sene dört defa İmâm-ı Ahmed bin Hanbel Abdullah ismini verdiler ve İslâmiyeti öğrettiler. hazretlerinin kabrini ziyârete giderdi. Orada bulunan ahâli, Daha sonra, oralarda bulunan insanlara dînin onun geleceği zaman toplanır, kendilerine va’z-ü nasihatte emirlerini öğretmesi için, Yemâme ve Bahreyn bulunmasını isterler, o da kabûl ederdi. Ebû Amir el-Abdevî ( taraflarına gönderdiler. Gönderirken de şöyle duâ radıyallahü anh ) diyor ki, “Rızkullah et-Temîmî ( radıyallahü buyurdular: “Allahü teâlâ, kıyâmete kadar senin anh ) âlimlerin üstünlerinden, zarif ve latîf bir zâttır. ve evlâdının kalblerinden, kin, düşmanlık, Büyüklüğünü anlatan hâdiseler, tatlı ve kıymetli sözleri çoktur. hıyânet, hile gibi kötü şeyleri çıkarsın.” Hazreti Ben onun hakkında hayırdan başka birşey bilmiyorum.” Abdullah ve evlâdı, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bu duâsına tam lâyık oldu. Ebû Muhammed Abdülvehhâb et-Temîmî hazretleri de ceddînin ve diğer büyük zâtların bu güzel sünnetinin yayıcısı, Ebû Muhammed es-Semerkandî ahlâklarına tam uygun idi. Nişâbûr’a geldi. Zamanında, doğuda ve batıda onun gibi büyük bir âlim yok idi” demektedir. Ebû Muhammed et-Temîmî ( radıyallahü anh ) ba’zı eserler yazmıştır. Fıkha dâir te’lîf ettiği “Şerh-ül-irşâd” kitabı çok Ebû Muhammed hakkında Abdülgâfir el-Fârisî ise şöyle kıymetlidir. demektedir: “Hadîs ezberlemede bir benzeri yok idi. Nişâbûr’da ikâmet etti. Müstagfiri’den çok hadîs-i şerîf rivâyet etti.” 1) Zeylü Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 77 Ebû Muhammed’in rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) “Ben ilim 2) El-A’lâm cild-3, sh. 19 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 384 4) Esmâ-ül-müellifîn, cild-1, sh. 367 şehriyim, Ali de ilim şehrinin kapısıdır. Kim ilim şehrinin kapısını isterse, Ali bin Ebî Tâlib’e gitsin” buyurdu. Ebû Muhammed “Bahr-ül-Esânid fî sıhahil mesânid” adlı eserinde yüzbin hadîs-i şerîf toplâdı. Diğer bir eseri de “Cüz’ün fihi mine’l-ebdali mine’l-ümmet”dir. EBÛ MUHAMMED HASEN BİN AHMED Ebû Muhammed Hasen bin Ahmed Semerkandî, “Cüz’ün fihi mine’l-ebdali mine’l-ümmet” adlı eserinin ba’zı bölümlerinde Büyük hadîs âlimlerinden. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi şöyle yazmaktadır: Hasen bin Ahmed bin Muhammed bin el-Kâsım bin Ca’fer elKâsımî es-Semerkandî’dir. 409 (m. 1018) yılında doğdu. 491 (m. 1098) senesinde vefât etti. Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ): “Ümmetimin ebdalı Cennete, Ebû Muhammed, Abdüssamed el-Âsımî, Ca’fer bin oruçlarının çokluğu, namazlarının çokluğu ile Muhammed el-Müstagfirî, Hamza bin Muhammed el-Ca’feri, değil, kalblerinin Allahü teâlâdan başkasından Nişâbûr’da Ebû Hafs bin Mesrûr Ebû Osman Âbünî ve Ebû kurtulmuş olması, cömertlikleri ve müslümanlara Saîd Kuncerûdî’den ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs-i nasihatleri sebebiyle girerler” buyurdu. Saîd-i şerîf dinlemek ve ezberlemek için Buhârâ ve Belh’e de gitti. Hudrî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte ise, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Kendisinden ise; İsmâil bin Muhammed et-Temîmî, Vecîh eş- şöyle buyuruyor: “Ümmetimin ebdali, Cennete Şuhâmî, Hîbeturrahmân bin el-Kuşeyrî, Muhammed bin Câmi’ amelleri ile girmezler. Onlar Cennete, Allahü Hayyât es-Sûf el-Cüneyd el-Kâinî ve birçok âlim ilim öğrenip teâlânın rahmetiyle, cömertlikleriyle gönüllerinin hadîs-i şerîf rivâyet etti. Allahü teâlâdan başka herşeyden temizlenmiş olması ve merhametleri sebebiyle girerler.” Ebû Sa’d Semânî, Hâfız İsmâil’in Hasen bin Muhammed hakkında şöyle dediğini nakleder “O büyük âlim, Hâfızdır. Çok Ebû Bekr Buhârî dedi ki: “İsyanları sebebiyle hadîs-i şerîf dinlemiş ve toplamıştır. Birçok kitap yazmıştır” insanoğluna gelen belâ ve musîbeti, Allahü teâlâ, dedi. ebdallerin yüzü suyu hürmetine defeder. Bu husûsta onlar, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve Ömer bin Muhammed en-Nesefî, Kitâb-ül-kand isimli eserinde, Eshâb-ı Kirâmın makamında oldukları için onlara “Hasen bin Ahmed, büyük âlim, hadîs Hâfızı, Resûlullahın Ebdâl denmiştir. Çünkü Resûlullah ( aleyhisselâm ), ümmeti arasında emân (belâ ve musibetlere kimse bulunur. Her biri İbrâhim aleyhisselâm gibi karşı te’minat), idi. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde bereketlidir” buyurdular. Enfâl sûresi otuzüçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen: “Halbuki sen (Ey Resûlüm) onların içinde Abdullah bin Mesvâ’nın rivâyet ettiği hadîs-i iken Allahü teâlâ onlara azâb verecek şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) değildir”buyurur. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlânın yeryüzünde üçyüz Eshâbı ve Ehl-i beyti, O’ndan sonra, O’nun tâne kulu vardır. Onların kalbleri Adem’in kalbi yerindedirler. Resûlullah efendimiz buyurdu gibidir. Yine Allahü teâlânın kırk tâne kulu vardır. ki: “Eshâbım, ümmetimin emînleridir (te’minatı Onların kalbleri Mûsâ’nın kalbi gibidir. Allahü durumundadırlar). Eshâbım gittikten sonra, teâlânın yedi kulu vardır. Onların kalbleri ümmetime va’d olundukları şey İbrâhim’in kalbi gibidir. Beş kulu vardır. Kalbleri gelir.” Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Ehl-i Beyti Cebrâil’in kalbi gibidir. Üç kulu vardır. Kalbleri de, ümmeti için belâlara karşı emân ve Mikâil’in kalbi gibidir. Bir kulu vardır, kalbi İsrâfil’in te’minattırlar. Başka bir hadîs-i şerîfte ise, “Ehl-i kalbi gibidir. İsrâfil’in kalbi üzere olan vefât ettiği Beytim, ümmetim için emândırlar” buyuruldu. zaman, Allahü teâlâ onun yerine üç taneden getirir. Üç taneden vefât eden olduğu zaman, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Ebû Bekr onun yerine beş taneden getirir. Beş taneden ( radıyallahü anh ) hakkında buyurdu ki: “O size, vefât ettiği zaman, onun yerine yediden birisini namazının, orucunun çokluğu ile değil, göğsünde getirir. Kırk kuldan birisi vefât ettiği zaman, onun bulunan şey ile, Allahü teâlâdan başkasını yerine üçyüz kulundan birisini getirir. Üçyüz bırakmak sûretiyle, cömertliğiyle ve gönlün kulundan birisi vefât ettiği zaman, onun yerine Allahü, teâlâdan başkasına meyilden diğer insanlardan birini getirir. Allahü teâlâ onlar kurtulmasıyla üstündür.” sebebiyle diriltir ve öldürür. Yağmur yağdırır ve durdurur.” İbn-i Mes’ûd’a ( radıyallahü anh ) Denildi ki: Selîm kalb; Allahü teâlâdan başkasının bağından “Allahü teâlânın onlar sebebiyle diriltmesi ve kurtulandır. Müslümanlara merhamet; yüklerine tahammül, öldürmesi nasıl olur?” diye sorulunca, o cevâb onların rızıklarını temininde yardım sûretiyle Allahü teâlânın olarak; “Çünkü onlar, ümmetin çoğalmasını kullarına şefkat etmektir. isterler. Allahü teâlâ onlar sebebiyle bu ümmeti Muâz bin Cebel’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) “Kimde şu üç haslet varsa, o, dînin kendileri sebebiyle ayakta durduğu ebdâlden olur. İlki, Allahü teâlânın kazasına rızâ çoğaltır. Zorbalara ve zâlimlere bedduâ ederler. Bu sebeble zâlimler helak olurlar. Onlar, Allahü teâlâdan ümmet için yeryüzünde rahatlık isterler. Allahü teâlâ, onlar sebebiyle çeşitli belâları kaldırır” buyurdu. göstermek, ikincisi, Allahü teâlânın haram kıldığı Abdullah bin Ömer’in ( radıyallahü anh ) rivâyet şeyleri yapmama husûsunda sabır. Üçüncüsü, ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( Allahü teâlâ için kızmaktır” buyurdu. Hasen bin aleyhisselâm ), “ümmetimde, her yüz senede Ali’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i iyiler bulunur. Bunlar beşyüz kişidir. Kırkı şerîf ise, “Bâtın ilmi, Allahü teâlânın sırlarından Ebdâl’dir. Bunlar her memlekette bir sır ve O’nun hikmetinden bir hikmettir ki, onu, bulunurlar” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm “Yâ evliyâ kullarından dilediğine verir”buyurdu. Ubâde Resûlallah! Bize onların amellerini bildirin” bin Sâmit’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği dediklerinde, Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Onlar hadîs-i şerîfte de “Bu ümmette, her zaman otuz kendilerine zulmedenleri affederler. Kendilerine kötülük yapanlara iyilik ederler. Allahü teâlânın Onun için, duâ ettiğim zaman Allahü teâlâ duâmı kabûl kendilerine verdiği şeylerle başkalarına yardım buyurdu. İstediğimi bana verdi. Onun adını vererek yemîn ederler” buyurdu. Abdullah bin Ömer bu hadîs-i ettiğim zaman, yemînimi yerine getirdi” dedi. şerîfi açıklarken buyurdu ki: “Kur’ân-ı kerîmde Allahü teâlâ bu husûsu meâlen şöyle beyân Şakîk-i Belhî anlâtır; İkiyüzkırkdokuz senesinde, buyurmaktadır “(O takvâ sahibleri) varlıkta da hac etmek üzere yola çıkmış, Kadisiyye’ye yoklukta da infâk edenler, öfkelerini varmıştım. Orada insanlara bakıyor, onların yutanlar, (zarar gördükleri kimselere karşı kalabalıklığını, hepsinin ayrı ayrı rütbelere sahip muktedir oldukları hâlde intikama olduğunu düşünüyor, etrâftaki kubbeleri, çadırları, kalkışmayanlar), insanların kusurlarını binaları seyrediyordum. Her insan kendi hâlinde bağışlayanlardır. Allah da iyilik edenleri idi. O zaman kendi kendime “Allahım! Bunlar, sever” (Âl-i İmrân-134). senin fadl ve ihsânını umarak sana doğru yola çıkmışlardır. Onları boş çevirme” diye niyaz ettim. Ebü’z-Zinâd buyurdu ki: “Arzın direkleri mesabesinde Ben orada, bineğimin yuları elimde olduğu hâlde (derecesinde) olan Peygamberimiz ve diğer Peygamberler duruyordum, insanlardan uzak, tenhâ, yalnız gidince, Allahü teâlâ Muhammed’in ( aleyhisselâm ) başıma kalacağım bir yer arıyordum. Bu sırada, ümmetinden kırk kişiyi onların yerine getirir. Bunlara ebdâl koyu esmer, güzel yüzlü, iki gözü arasında secde denir. Onlardan birisi vefât ederse, Allahü teâlâ yerine başka izi, ayaklarında nalınları bulunan yakışıklı bir birini yaratır ve onun yerine getirir. Onlar yeryüzünün gence rastladım, insanlardan uzakta, tenhâ bir direkleridir. Onlardan otuzunun kalbi yakîn üzere bulunur. yerde oturdu. Bunu görünce, ben o genç Onlar, namazlarının, oruçlarının, huşû’larının, yaşayış ve hakkında, iyi düşünmedim ve onun yanına doğru ahlâk güzelliklerinin çokluğu ile üstün olmazlar. Onlar yaklaştım. Benim kendisine doğru geldiğimi vera’larının doğruluğu, niyetlerinin, “güzelliği, kalbelerinin görünce bana; “Ey Şakîk! deyip, “Ey îmân Allahü teâlâdan başkasının ilgisinden kurtulması, hilmi ve edenler! Zannın çoğundan sakının. Çünkü zannın zillete düşmeden, tevâzu ile Allahü teâlânın râzı olduğu şeyleri bir kısmı günahtır. Müslümanların ayıp ve bütün müslümanlara nasihat etmek sûretiyle diğer insanlardan kusurlarını araştırmayın. Bir kısmınız bir üstündürler. Hattâ, onlar hiçbir şeye la’net etmezler. Hiçbir kısmınızı (arkasından hoşlanmıyacağı kimseye eziyet etmezler. Kendilerinden aşağıda olan sözle) çekiştirmesin. Hiç sizden biriniz ölü kimselere karşı kibir göstermezler. Onları hakîr görmezler. kardeşinizin etini yemek ister mi? Bundan Kendilerinden yüksekte olan hiçbir kimseyi hased etmezler. tiksindiniz değil mi? O halde (gıybet Dünyâyı sevmezler.” etmekte) Allahtan korkun” (Hucurât-12) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Daha sonra Süfyân bin Hüseyn; Hasen-i Basrî’nin şöyle dediğini nakletti: benim yanımdan gitti. “Eğer Ebdâl olmasaydı, yeryüzünde bulunanlar batar, helak olurdu. Sâlihler olmasaydı, yeryüzündekiler fesada uğrardı. Ben kendi kendime, “Vallahi bu büyük bir iştir. Bu Ulemâ olmasaydı, insanlar hayvanlar gibi olurdu. Sultan zât kalbimden geçeni anladı ve ismimi bildi. Bu, olmasaydı, insanlar birbirini yerdi. Rüzgâr olmasaydı, dünyâ ancak sâlih bir kul olabilir. Peşinden gidip onunla kokardı. Ahmaklar olmasaydı, dünyâ harâb olurdu.” görüşeyim, beni dost edinmesini söyliyeyim” dedim. Hızla peşinden gittim. Onu yakalıyacağım Ebû Abdullah Antâkî şöyle anlatır: “İbrâhim (aleyhisselâm) sırada gözümden kayboldu. Hacıların arasına birgün yolda yürürken havada oturan bir kişiyi gördü. Ona “Ey karıştı. Bir süre sonra onu namaz kılarken Allahın kulu! Bu mertebeye nasıl eriştin?” diye sordu. O da gördüm. Allahü teâlânın korkusundan vücûdu cevap olarak, “Basit bir şeyle bu mertebeye kavuştum. Beni titriyor. Gözlerinden yaşlar akıyordu. Yine kendi ilgilendirmeyen şeyi terk ettim. Bana lâzım olan şeye yapıştım. kendime, “Onun yanına gideyim, hakkını helâl Mîzab’ın bulunduğu tarafta (ya’nî Altın oluğun etmesini istiyeyim” diye düşündüm. Biraz bulunduğu tarafta) idi. Huşû’ ve inliyerek namaz bekledim. Sonra yanına gittim. Bana bakarak, “Ey kılıyordu. Ağlayarak Kurân-ı kerîm okuyordu. Bir Şakîk! “Bununla beraber, şüphe yok ki, ben tövbe müddet ben onun halini düşündüm. Bu sırada, eden, imân edip sâlih amel işleyen sonra da hak içerisinde ni’metlerin va’d edildiği, azâb ile yolda sebat gösteren kimse için Gaffârım (çok korkutulduğu bir âyet-i kerîme geçti. Onu tekrar çok bağışlayıcıyım)” (Tâhâ-82) meâlindeki âyet-i ederken ağlıyordu. Bütün gece sonuna kadar bu kerîmeyi okumamı söyledi ve yine beni bırakıp hâl üzere kaldı. Fecr doğunca da, namaz kıldığı gitti. Ben, “Bu genç ebdâldendir. İki kere yere oturdu. Allahü teâlâyı tesbih ve zikirle kalbimden geçeni bildi” diye düşündüm. Sonra meşgûl oldu. Sonra” kalkıp sabah namazını kıldı. hacılarla beraber yola’çıktık. Biraz su almak için Bir hafta Kâ’be-i şerîfi tavaf ettikten sonra oradan bir yerde durduk. Bir de ne göreyim, o genç ayrıldı. Onu ta’kib ettim. Oturduğu beldeye kuyunun başında duruyordu. Elinde de küçük bir varınca bir de ne göreyim, yanında birçok kova vardı. Su içmek istiyordu. Bu sırada kova hizmetçi ve köleleri var. Oradaki insanlar, hemen elinden kuyuya düştü. Ben de durmuş ona onun etrâfını sardılar. Herkes ona selâm bakıyordum. Allahü teâlâya şöyle niyazda veriyordu. Yakınlarından birisine bu zâtın kim bulundu: “Sen benim Rabbimsin? Susuzluktan olduğunu sorunca, cevab olarak “O, Ebû İbrâhim yandığımı biliyorsun. Yiyecek istediğim zaman Mûsâ bin Ca’fer bin, Muhammed bin Ali bin sen benim kuvvetimsin! Allahım senden başka Hüseyn bin Ali bin Ebî Tâlib’dir” dedi. Ben, onda yardımcım yok! Beni bu sudan mahrûm etme!” gördüğüm yüksek hâllerden hayretler içerisinde dedi. Vallahi bu sırada kuyunun suyunun kalıp, “Böyle güzel ve yüksek hâller ancak böyle yükseldiğini, kovanın ortaya çıktığını gördüm. bir seyyid için olabilir” dedim. Elini uzatıp kovayı aldı. Onu doldurup güzelce abdest aldı. Birkaç rek’at namaz kıldı. Onun Muhammed bin Ahmed el-Abd ( radıyallahü anh ) yanına gittim. Selâm verdim. Selâmıma cevap anlattı: Cum’a günü ikindiden sonra, Beyt-i verdi. Ona, “Allahü teâlâ sana merhamet etsin! Makdis’te Selmâ kuyusu yanında oturuyordum. Allahü teâlânın sana ihsân ettiğinden beni de Bu sırada yanımda iki kişi göründü. Birisi benim nasiplendir” dedim. Bana bakarak, “Ey Şakîk! yanıma, diğeri bizden uzakça bir yere oturdu. Allahü teâlânın zâhirî ve bâtınî ni’metleri bizim Ben yanıma oturana, “Allahü teâlâ sana üzerimize yağıyor. Allahü teâlâya zannın güzel merhamet eylesin. Sen kimsin?” dedim. “Hızırım” olsun. O, kendisi hakkında güzel zan sahiblerinin cevâbını verdi. “Uzakta oturan kim?” dedim. ecrini (sevâbını) zayi etmez” deyip, bana su “Kardeşim İlyas” dedi. Bu sırada normal olarak, kovasını verdi. O kovadan içtim. Bir de ne insanın hatırına gelebilecek düşünceler hatırıma göreyim, içindeki tatlı, çorba gibi birşey idi. geldi. Bunun üzerine bana, “Zararı yok, yine de Vallahi ondan daha lezzetli bir şey içmedim ve biz seni seviyoruz” dedi. Sonra bana: “Kim Cum’a ondan daha hoş kokulu bir şey görmedim. Hem günü ikindi namazını kılar, kıbleye yönelir, güneş doydum, hem de susuzluğum gitti. Bundan sonra, batıncaya kadar. “Yâ Allah! Yâ Rahmân!” der ve günlerce ne acıktım, ne de susadım. Sonra Allahü teâlâdan bir şey isterse, Allahü teâlâ ona o kovayı kendisine verdim. Yine yanımdan istediği şeyi verir” dedi. Sonra bana şunları uzaklaşarak gözden kayboldu. Mekke-i anlattı: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) âhırete irtihal mükerremeye gidip haccı eda edinceye kadar buyurdukları zaman, yer, Allah teâlâya: “Bundan onu görmedim. Bir gece Kâ’be-i muazzamada sonra kıyâmete kadar üzerimde hiçbir peygamber idim. Herkes uyumuş, her taraf sessiz idi. yürümeyecek” diye sitemde bulundu. Allahü teâlâ yere şöyle vahyetti: “Ben Muhammed’in Sana biraz yiyecek ve su bırakmak istiyoruz” dedi. O zât, (aleyhisselâm) ümmetinden öyle kimseler “Hayır bırakmayın” dedi. Bu sırada bulut çıktı. Yağmur yağdı: yaratacağım ki, onlar peygamberler Ondan sonra biz oradan ayrıldık. Biz yolumuza devam ettik. (aleyhisselâm) gibi, kalbleri Peygamberlerin Babam, uğradığımız ilk kasabanın halkına, rasladığımız o zâtı kalbleri gibidir.” “Onlar kaç tanedir?” diye sordum. anlattı. Onlar da bize: “O zât nerede bulunursa, mutlaka oraya “Üçyüz tanedir, hepsi de Allahü teâlânın velî yağmur yağar” dediler. kullarıdır. Yetmiş tanesi ise Nücebâ’dır. Kırk tanesi Evtâd’dır. On tanesi de Nükabâ’dır. Yedi Hammâd bin Zeyd anlattı. “Sıcak bir günde Eyyûb-i Sahtiyanî tanesi Âriftir. Üç tanesi Nakib, bir tanesi ise ile beraber bulunuyorduk. Ben çok susamıştım. Ona çok Gavs’dır. Gavs vefât ederse, üç nakibden birisi susadığımı söyleyince, ayağı ile yere vurdu ve oradan su seçilir. Onun mertebesine konur. Yedi taneden fışkırdı.” biri de, o üç taneye konur. On taneden yediye ilâve olunur. Kırk taneden ona, yetmişten kırka, üçyüzden yetmişe, dünyâdan bir kişi de üçyüze ilâve edilir. Sûr üfürülünceye kadar böyle gider. Onlardan bir kısmının kalbi, Mûsâ ve Îsâ’nın 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 203 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 394 (aleyhisselâm) kalbi gibidir. Bir kısmının kalbi, Nûh ve İbrâhim’in (aleyhisselâm) kalbi gibidir. 3) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1230 Yine bir kısmının kalbi, Cebrâil, Dâvûd, Süleymân ve Eyyûb’un (aleyhimüsselâm) kalbi gibidir. 4) Tabakât-ül-huffâz sh. 450 Kur’ân-ı kerîmde Allahü teâlâ meâlen “Opeygamberler, Allahü teâlânın hidâyete eriştirdiği kimselerdir. Sen de onların gittiği yoldan yürü (Onların tevhîd yolunda bulun).” buyurmaktadır. (En’âm-90). Konuşmalardan sonra, ona nereye gideceğini sordum. “Niçin soruyorsun?” dedi. “Orada namaz kılmak ve teberrük için” dedim. O da “Sabah namazını Mekke-i mükerremede kılarım. Sonra güneş doğuncaya kadar, Rükn-i. Şâmî’nin yanında Hicr denen yerde otururum. Sonra Beyt-i EBÛ MUTARREF KURTUBÎ (Abdurrahmân bin Mervân) Hadîs, tefsîr, kırâat, arabî ilimler ve Mâlikî fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Mutarref olup ismi Abdurrahmân bin Mervân bin Abdurrahmân’dır. Doğduğu yere nisbetle Kanâze’i, yerleştiği yere nisbetle Kurtubî ve Ensârî denildi. 341 (m. 952) yılında doğdu. Yetmişiki yaşında 413 (m. 1022) yılında Kurtuba’da vefât etti. şerîfi bir hafta tavaf ederim. Sonra Makâm-ı İbrâhim’in arkasında iki rek’at namaz kılarım. Birçok İslâm memleketini ziyâret ederek, zamanın ileri gelen Öğle namazını Medîne-i münevverede, ikindi âlimlerinden ders alan Ebü’l-Mutarref Kanâze’i, Hicaz’a da namazını Beyt-i makdis’te, Akşamı Tûr-i Sina’da, giderek, bilhassa hac esnasında Mekke-i mükerremeye gelen Yatsıyı Zül-karneyn’in seddînde kılarım. Sonra ve Mekke-i mükerremede mücavir (ilim öğrenici ve ibâdet sabaha kadar konuşmam” dedi. edici), olarak kalan âlimlerin ilimlerinden istifâde etti. Kırâat ilmini Ali bin Muhammed Antâkî’den öğrendi. Asili, Ebû Ömer Abdullah bin Ubeyd İbn-i Umeyr Leysî anlattı. Babam ile beraber bir sahrada yolculuk yapıyorduk. Çölün ortasına varınca, namaz kılan birisini gördük. Babam, onun yanına uğramak, buralarda ne yaptığını sormak için bekledi Ona, “Yanında yiyecek yok, su yok, buralarda ne arıyorsun böyle? İbni Mekvî ve daha birçok âlimden Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrendi. Hasen bin Reşîk, Ebû Îsâ Leysî, Kale’î, İbn-i Avnillâh ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf işitti. Afrikiyye’nin (Tunus) yetiştirdiği en büyük âlimlerden, Ebû Muhammed İbni Ebû Zeyd Kayravânî’den duyduklarını yazarak ezberledi. Mâlikî mezhebinde yapılmış bütün ictihâdları, verilmiş bütün 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 198 fetvâları öğrendi. Zamanının ileri gelen âlimlerinden oldu. Onun ilminin yüksekliğine vâkıf olanlardan Abdülgafir, “O 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 194 “İmamların önderi, ümmetin en iyi ilim öğreteni ve en âlimi idi” demektedir. Sultânın, dînî mes’elelerin görüşülmesi için teşkil ettiği şûranın başına geçme teklifini kabûl etmedi. Ömrünün sonuna doğru dili tutuldu. Talebeleri huzûruna gelir, Kur’ân-ı kerîm kırâat ederlerdi. Onların doğru okuyup okumadıklarını EBÛ NASR-I SAFFÂR (Ahmed bin İshâk) işâretle bildirirdi. Ecel gelinceye kadar, Allahü teâlâyı Buhârâ’da yetişen Hanefî fakihlerinden. İsmi, Ahmed bin İshâk zikretmekten bir an geri durmadı. bin Şebîb bin Nasr bin Seffâr’dır. Künyesi Ebû Nasr’dır. Kurtuba’da, Berberî asıllı askerlerle, İspanya asıllı kölelerden müteşekkil askerler arasında çıkan iç karışıklıklarda, müslümanları sükûnete da’vet ederek, daha az kayıpla mes’elenin kapanmasına çalıştı. Müslümanlara nasihat eder, dinlerini iyi öğrenip, sapıklara kanmamalarını anlatır, güzel ahlâk sahibi olmalarını tenbîh ederdi. Vera’ ve takvâ sahibi idi. Buhârâ’da doğup büyüdü. Hanefî mezhebinde büyük fakih olarak yetişti. Çok kitap yazdı. Buhârâ’nın büyük âlimlerinden olan Ahmed bin İshâk, fıkıh ve edebiyat ilimlerini ezbere bilirdi. Buhârâ’da, onun zamanında böylesinin görülmediği rivâyet edilmiştir. Sonra Mekke’ye yerleşti. İlmini orada yaydı. 461 (m. 1069) senesinde Tâifte vefât etti. Kabri oradadır. Haramlardan ve şüphelilerden sakınır, mübahların çoğunu da Mahmûd İbni Süleymân el-Kefevî, “Câmi” kitabında diyor ki, terkederdi. Vaktini, ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirirdi. “O, İbrâhim bin İsmâil Ebû İshâk es-Saffâr’ın dedesidir. Zamanında Kurtuba’da yaşayanlardan birçoğu ondan kırâat “Ensâb-ı Sem’ânî”de onun isminin, “Ebû Nasr İshâk bin dersi aldı. Birçok kimse de kendisinin fetvâsıyla amel edip, Ahmed bin Şîs bin Nasr bin Şis bin Hakem’il-edîb es-Saffâr el- ebedi saadete kavuşmak için çalıştı. Buhârî” olarak zikredildiğini gördüm. O, Buhârâ halkındandır. Pekçok talebe yetiştirdi. Endülüs’ün meşhûrlarından İbn-i Attâb, İbn-i Abdilber, İbn-i Zâbî ve daha birçok âlim kendisinden ilim öğrenip hadis-i şerîf dinlediler. Yetiştirmiş olduğu pek kıymetli talebeleri yanında, değişik ilimlere dâir birçok kitap yazdı, İbn-i Sellâm’ın “Tefsîr-ülKur’ân”ını kısaltarak “Muhtasâr-ı İbn-i Sellâm fî tefsîr-ülKur’ân” adını verdi. Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerine dâir “Kitâbü fiş-şürût-i alâ mezheb-i Mâlik” adlı eseri, İmâm-ı Mâlik hazretlerinin “Muvattâ”ına yaptığı şerhi ve “İhtisâr-ı vesaik liibn-il-Hindî” adlı eserleri meşhûrdur. Bu şehirde onun için bir ilim yuvası kurulmuştu. Onun evlâtlarından bir cemâati gördüm. Hâkim Ebû Abdullah “Târih-i Nişâbûr”da onun ismini zikretmektedir.” Ebû Nasr, Hac yapmak üzere yola çıktı. Her yerde Hadîs ilmini öğrenmeye çalıştı. Daha sonra, Mekkeye gidip oraya yerleşti. Çok eser bıraktı ve ilmi her yere yayıldı. Sem’ânî diyor ki, “Onun oğlu Ebû İbrâhim İsmâil bin Ebî NasrSaffâr, büyük bir âlim ve fazilet sahibi bir zât idi. Hep hakkı söylerdi. Allahü teâlânın dini hakkında doğruyu bildirirken, kimsenin ayıplamasından korkmazdı. Haktan ayrılmadığı için, zamanının hakanı Şems-ül-mülûk Nasr bin İbrâhim tarafından, 461 (m. 1069) senesinde Buhârâ’da şehid edildi. Bunun oğlu olan Ebû İshâk İbrâhim bin İsmâil es-Saffâr da zâhid bir zât 1) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 152 olup, ilim ve fazilet sâhiplerindendir. O, Hanefî fıkhını babasından öğrendi. Çok eser yazdı ve ondan çok kimseler 2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 287 istifâde etti, ilim aldı. 534 (m. 1139) senesi Rebî’ul-evvel ayının onaltıncı günü vefât etti. 3) Tabakât-ül-müfessirîn (süyuti) sh. 18 Yine Sem’ânî diyor ki, “Ebü’l-Mehâmid Hammâd bin İbrâhim 4) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1055 es-Saffâr da İbrâhim’in oğlu olup, Buhârâ Câmii’nde Cum’a günleri namaz kıldırırdı. Arab dili ve edebiyatı ile usûl üzere kalktığı zaman bile, talebeler ondan istifâde etmeye ilimlerinde meşhûr olmuştur.” çalışır, o ise bundan hiç rahatsız olmazdı. Onun en büyük gıdası, ders vermek ve eser yazmaktı.” Hamza bin Abbâs: “Ebû Nuaym İsfehânî hadîs âlimlerinden 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 161 2) Fevâid-ül-behiyye sh. 14, 15 idi. Zamanında ondört sene, hadîs ilminde benzeri bulunmayan bir âlim olarak kaldı.” İbn-i Neccâr “O, hadîs âlimlerinin tâcı ve büyük İslâm âlimlerinden biridir” demiştir. EBÛ NUAYM İSFEHÂNÎ Büyük hadîs âlimlerinden. Künyesi, Ebû Nuaym İsfehânî’dir. İsfehân’ın ma’nâsı, askerlerin toplandığı yer demektir. Bu şehri, İskender kurmuştur. 336 (m. 948)’de doğup, 430 (m. 1038)’de vefât etti. Şafiî mezhebindedir. Tasavvuf büyüklerinden Zâhid Muhammed bin Yûsuf Bennâ’nın torunudur. Aklî ve naklî ilimlerde pek yükselmişti. Ehl-i tasavvuf olup, fıkıh ilmi ile tasavvufu birleştirdi. Yaşadığı asrın büyük âlimlerinden icâzet (diploma) aldı. Şam’da Hayseme bin Süleymân’dan, Bağdad’da Ca’fer Huldî’den, Vâsıt’da Abdullah bin Ömer bin Şevzeb’den, Nişâbûr’da Esam’dan, Mekke-i mükerremede Ebû Bekr Acurrî’den, Basra’da Hattâbî’den ve muhtelif ilim merkezlerindeki âlimlerden ilim öğrendi. Birçok büyük âlim de ondan ilim öğrenmek için yolculuklar yapmışlardır. Kuşyâr bin Leyalîrûz el-Cîlî, Ebû Saîd Mâlîni, Ebû Bekr bin Ebî Zekvânî, Hâfız Ebû Bekr el-Hatîb, onun en önde gelen talebelerindendir. Hatîb, Ebû Nuaym İsfehânî’nin yanına gelip, ondan çok rivâyetlerde bulundu. Âlimlerin hakkında buyurdukları: Ebû Muhammed bin Semerkândî, Ebû Bekr Hatîb’den duydum: O şöyle dedi: “Yaşadığı asırda Hâfız isminin iki Sultan Mahmûd Sebuktekîn, İsfehân’ı işgal ettiğinde, oraya kendi adamlarından birini vâli ta’yin etmişti. Sultan Mahmûd Sebuktekîn oradan ayrılınca, halk vâliyi öldürdü. Bunun üzerine Sultan Mahmûd tekrar İsfehan’a döndü. Halkın istikrâr ve sükûnunu temin ettikten sonra, İsfehan Câmii’nde çok sayıda kimseyi öldürdü. Burada Ebû Nuaym’ın ( radıyallahü anh ) iki tane kerâmeti ortaya çıkmış oluyordu. Birincisi; İsfehanlılar, Ebû Nuaym’ın İsfehan Câmii’nde oturup ders vermesine mâni olmuşlardı. Eğer, câmide o da bulunmuş olsaydı, Sultan Mahmûd Sebuktekîn onu da öldürecekti, ikincisi; Allahü teâlâ, onun câmide oturup ders vermesine mâni oldukları için, onları böylece cezalandırdı. Ebû Nuaym’ın eserleri: 1. Hilyet-ül-evliyâ: İbn-i Mufaddal el-Hâfız der ki; “Hilyet-ülevliyâ gibi bir kitap yazılmamıştır. Bu eserin büyük bir kısmını, Ebû Muzaffer Fâşânî’den dinledik.” “İmâm-ı Sübkî, Hilye kitabı yazıldığı zaman, daha Ebû Nuaym hayatta iken, Nişâbûr’a götürüldü ve dörtyüz dinara satın alındı” der. 2. Ma’rifet-üs-Sahâbe 3. Delâil-ün-nübüvve 4. El-Müstahrec alel-Buhârî kişiden başkasına söylendiğini görmedim. Birisi Ebû Nuaym’dır.” 5. El-Müstehrec alel-Müslim. Ahmed bin Muhammed Mirdeveyh ise, “Yaşadığı asırda Ebû 6. Târih-i İsfehân Nuaym İsfehânî’nin yanına, her taraftan ilim öğrenmek için gelirlerdi. Etrâfta ondan daha âlim ve daha hafız birisi yoktu. O 7. Sıfât-ül-Cenneti asırda hadîs âlimleri, onun yanında toplanmışlardı. Yanına gelenler, sırayla ondan ders okurlardı. Hergün birisi öğleye kadar, okumak istediği dersleri okurdu. Ba’zan evine gitmek 8. Fedail-üs-Sahâbe Bunlardan başka birçok eseri vardır. için birbirlerini severler. Birbirlerine verecek malları yoktur. Vallahi onların yüzleri nûrdur. Hilyet-ül-evliyâ kitabının mukaddimesinden ba’zı bölümler: Evliyâ hakkında münâsip olmayan sözler nasıl söylenebilir ki; Allahü teâlânın velî kullarına eziyet veren, Allahü teâlâ ile muharebe ilân etmiş demektir. Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurmuşlardır “Allahü teâlâ buyurdu ki: Kim benim bir velî kuluma eziyet ederse, ona harb ilân ederim. Kulum, farz kıldığım vazîfeleri eda, etmekten daha faziletli bir şeyle bana yaklaşamaz. Kulum bana, nafilelerle yaklaşmakta devam eder. Nihâyet sevdiğim bir kul olur. Böylece ben, onun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olurum. Eğer bu kulum benden isteseydi ona verirdim. Benden kendisini korumamı isteseydi, onu korurdum.”Ömerbin Hattâb ( radıyallahü anh ), Muâz bin Cebel’i Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerinin yanına oturmuş ağlarken gördü. “Yâ Muâz! Niçin ağlıyorsun?” diye sordu. Muâz bin Cebel ( radıyallahü anh ), Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Riya, az da olsa şirktir. Allahü teâlânın veli kullarına düşmanlık eden kimse, Allahü teâlâya harb açmış demektir” buyurduğunu işitmiştim. Onu düşündüğüm için ağlıyorum, demiştir. Allahü teâlânın velî kullarının görünen bir takım alâmetleri vardır Akıllı ve sâlih kimseler, onlara sevgi duyarlar. Peygamberler ve şehidler, kıyâmet günü onların mertebe ve derecelerine gıbta ederler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Allahü teâlânın ba’zı kulları vardır ki, bunlar peygamber ve şehid değildirler. Fakat, Allahü teâlânın kıyâmet günü onlara ihsân ettiği makam ve mertebelere, Peygamberler (aleyhimüsselâm) ve şehidler bile Onlar, nûrdan minberler üzerindedirler. İnsanlar korktukları zaman, onlar korkmazlar. İnsanlar mahzûn olduklarında, onlar mahzûn olmazlar” buyurup, “Dikkat ediniz! Şüphesiz Allahü teâlânın velî kulları için korku yoktur. Onlar mahzûn da olmazlar” buyurdu. Allahü teâlânın velî kullarının alâmetlerinden ba’zıları: Onlar, kendileri ile beraber bulunup, meclislerinde ve sohbetlerinde bulunan kimselerin, en güzel bir şekilde Allahü teâlâyı anmalarına vesile olurlar. Kendilerine dost olanların ve yakınlarının, hayır, iyilik ibâdet ve tâatle meşgûl olmalarına sebeb olurlar. Amr bin Cümûh’un Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte: “Allahü teâlâ buyurdu ki: Velî kullarım ve sevdiklerim beni ananlar ve benim de onları andığım kimselerdir” buyuruldu. Mis’ar bin Kedâm’ın rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte ise: Resûlullaha, Allahü teâlânın veli kullarının kimler olduğu sorulunca: “Onlar görüldükleri zaman, Allahü teâlâ hatırlanır” buyurdular. Esma binti Zeyd de, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ): “Size en hayırlınızı haber vereyim mi?” buyurunca, Eshâbı Kirâmın: “Evet, haber ver yâ Resûlallah” dediklerini, Resûlullahın ( aleyhisselâm ): “Onlar görüldüklerinde, Allahü teâlâ hatırlanır” buyurduğunu bildirmiştir. Allahü teâlâ, velî kullarını fitnelerden muhafaza buyurur. Resûlullah ( aleyhisselâm ). “Allahü teâlânın kulları arasında, kendisine yakın eylediği hâs kulları vardır. Allahü teâlâ onları, rahmeti içerisinde rızıklandırır. Afiyet vermesiyle onları ihyâ eder (canlı tutar). Onların rûhunu aldığı zaman, Cennetine kavuşturur. Onlara karanlık geceler gibi fitneler gelir de, onlar yine afiyette olurlar.” gıbta ederler” buyurdu. Birisi, “Onlar kimler ve Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Nice, iki amelleri nedir?” dedi. Bunun üzerine Peygamber eski elbise sahibi zaîf (muhtac) kimse vardır ki, efendimiz ( aleyhisselâm ): “Onlar, aralarında eğer Allah ismi ile yemîn etseydi, Allahü teâlâ akrabalık olmadığı hâlde, Allahü teâlânın rızâsı onun yemînini yerine getirirdi. Berâ bin Mâlik sizin, lütuf ve ihsânımdan bol bol nasîbinizi almanızı diliyorum. bunlardandır.” Bil ki, benim katımda en kıymetli olan zînet; emirlerime uyup, yasak ettiğim şeylerden kaçarak, dünyâya rağbet etmemektir. Onların yakînleri sebebiyle, büyük kayalar Bu, müttekîlerin süsüdür. Müttekîler üzerinde, bu süsden bir parçalanır. Yemînleri sebebiyle denizler bölünür. örtü vardır. Onlar bu örtü ile bilinirler. Bu örtü, onlarda bulunan Abdullah bin Mes’ûd ( radıyallahü anh ) hasta sekinet, vekar, huşû’, secde izidir. Onların bu alâmetleri birisine okuyunca iyi olmuştu. Resûlullah ( yüzlerindedir. Onlar, gerçekten benim velî kullarımdır. aleyhisselâm ) ona: “Onun kulağına ne Karşılaştığın zaman, onlara kanadını indir. Bil ki, kim benim okudun?” buyurdu. “Sizi ancak boşuna velî bir kulumu hakîr görür veya onu korkutursa, bana yarattığımızı ve gerçekten bize muharebe açmış demektir. Ben velî kullarıma yardımda çok döndürülmiyeceğinizi mi zannettiniz?” (Mü’minûn- sür’atliyimdir. Benimle muharebeye giren kimse, zanneder mi 115) meâlindeki âyet-i kerîmeyi ve ondan sonraki ki, bana karşı çıkabilecek veya bana düşmanlık eden kimse, âyet-i kerîmeleri sonuna kadar okuduğunu zanneder mi ki, beni âciz bırakabilecek? Ben, veli kullarımı söyledi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm dünyânın kötülüklerinden muhafaza ederim. Bil ki, kim benim ) “Eğer yakîn sahibi birisi, bu âyet-i kerîmeleri bir velî bir kulumu korkutursa, bana düşmanlığını ilân etmiş dağa okumuş olsaydı, muhakkak ki, o dağ yok demektir. Ben kıyâmet günü evliyâ kullarımın intikamını olurdu” buyurdu. Sehm bin Mincâb anlatıyor: Âlâ alırım.” bin Hadramî ile beraber gazâya katılmak üzere yola çıkmıştık. Yolculuğumuz sırasında ba’zı Allahü teâlânın velî kulları, Allahü teâlâ ve O’nun sevgisiyle kimselere rastgeldik. Fakat aramızda deniz vardı. doludurlar. Ebü’l-Feyz Zünnûn-i Mısrî buyurdu ki “Muhakkak Âlâ bin Hadramî “Yâ Âlim, yâ Halim, yâ Aliyyü, yâ ki, Allahü teâlânın seçilmiş kulları vardır.” Meclisinde bulunan Azîm. Biz senin kulunuz. Senin yolunda ba’zıları: “Yâ Ebü’l-Feyz! Onlar kimlerdir?” diye sordular. düşmanlarınla muharebe edeceğiz. Ey Allahım! Onlara şöyle cevap verdi: “Onlar öyle bir topluluktur ki, Bizi onlara kavuştur!” diye duâ edip, bizi denize dizlerini alınları için yastık yaparlar. Toprağı yanları için yatak daldırdı. Suya girer girmez, kendimizi karşıda edinirler. Kur’ân-ı kerîm, onların etlerine ve kanlarına dolaşanların yanında bulduk. karışmıştır. Onların kalbleri Kur’ân-ı kerîm ile canlanmış, gönülleri, Kur’ân-ı kerîm ile rahatlamış, himmetleri onunla Onlar, yaşadıkları asırlarda bulunan kimselerin önde gelenlerindendir. Onların ihlâslı yalvarışları ile, Allahü teâlâ, kuraklık ve ihtiyâç zamanında yağmur yağdırır, düşmana karşı da yardımını ihsân eder. Abdullah bin Ömer ( radıyallahü anh ), Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) şöyle buyurduğunu bildirir “Her asırda, ümmetimden önde gelen kimseler vardır.” Yine Vehb bin Münebbih ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: Allahü teâlâ, Mûsâ ve Hârûn’u (aleyhimesselâm) Fir’avn’a gönderdiği zaman buyurdu ki: “Fir’avn’ın süsü ve zîneti, onun faydalandığı şeyler, sizin hoşunuza gitmesin. Bunlarda gözünüz kalmasın. Çünkü bunlar, dünyâ hayatının parlak şeyleri ve şımaranların, azgınlık yapanların süsüdür. Fir’avn’ın bir benzerinden âciz kalacağı şeyleri size vermeyi dileseydim, bunu yapardım. Fakat ben, sizin için bunu dilemiyorum. Ben gayrete gelmiş. Kendilerine zuhur eden zulmetler için, onu ışık edinmişler, uykularını onu okuyarak gidermişlerdir. Bunlar huzûr içerisindedirler. Fakat onların mahzûn bir hâlleri vardır. Onlar, Allahü teâlâdan korkarlar. Onun yasaklarından sakınırlar, çok şefkatli ve merhametlidirler, ölüme hazırlanırlar. Dünyâ hayatını, âhıreti kazanmak için fırsat bilirler. Onlar, fâni olan dünyâyı verip, sonsuz olan âhıreti satın aldılar. Onların yaptıkları ticâret ne güzeldir. Çünkü onlar, hem dünyâyı ve hem de âhıreti kazandılar. Bu iki dünyânın iyiliklerini bir arada topladılar. En üstün mertebelere ulaştılar. Kıyâmet gününün dehşet ve şiddetinden çok sakının. Mühlet ve elde fırsat varken, âhıretiniz için hazırlık yapmaya koşunuz. Allahü teâlânın seçilmiş kulları, günlerini oyunla, eğlence ile, dünyâ zevk-ü safâsı ile geçirmediler. Ebedî olan ni’metlere kavuşmak için, birçok sıkıntılara girdiler. Onlar, Cehennem ateşini hatırlayarak, hayır ve güzel işlere yöneldiler. Onlar konuşmazlar. Fakat fesahat ve belagatta çok yüksektirler. Yeryüzünde kibirlenmeden vekarla yürürler. Onların gözleri bakmaz, fakat kalb gözleri açıktır. Onların Onlarda ibâdetlerin izi belli olur. Onların bedenleri hürmetine insanlar bir çok azaptan kurtulurlar. Onların üzerine yerdedir, fakat gözleri semâdadır. Ayakları yerde, Allahü teâlânın bereketleri yağar. Onlar pek tatlı konuşurlar. kalbleri semâdadır. Rûhları dünyada, akılları Sözlerinde çok sâdıktırlar, insanlara rehberdirler. Memleketler âhırettedir. Onların kabirleri dünyâda, makamları için aydınlıktırlar. Karanlıklarda kandil’dirler. Onlar, Allahü Rablerinin nezdindedir.” teâlânın rahmetinin indiği kimselerdir. Hikmet kaynaklarıdır. Onlar, Allahü teâlâya karşı kulluk vazîfelerini, Onlar, insanların arasında en çok mazeret kabûl eden ve geciktirmeden, zamanında yaparlar. Bu vazîfeleri, affedenlerdir. Onlar, pek cömerttirler. Onlar, Allahü teâlânın eksiksiz yapmaya çalışırlar. Câbir bin Abdullah’ın mükâfatına bakarlar. Onlar, dünyâ malına düşkün değildirler. ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfte Onlar, ölüm sırasında ortaya çıkan fitnelerden, kabirden, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ): “Allahü kabrin sıkmasından, kabirde soru sormak için gelen münker teâlânın ba’zı hâs kulları vardır ki, onlara ve nekir meleklerinden korkarlar.” Cennetinde yüksek makamlar verir. Onlar, insanların en akıllılarıdır” buyurdu. Biz, “Yâ Allahü teâlânın veli kulları, karanlıklarda etrâfı Resûlallah! Onlar insanların en akıllıları nasıl aydınlatan ve doğru yolu gösteren kılavuzlardır. oldular?” diye sorduk. “Onlar, Allahü teâlânın râzı Abdullah bin Ömer bin Hattâb anlatıyor Hazreti olduğu şeylere koşuşurlar. Dünyânın fuzûli Ömer; Muâz bin Cebel’in yanına uğramıştı. Onu işlerine ve dünyâ malına ve onun çeşit çeşit ağlar buldu. “Yâ Muâz, seni ağlatan nedir?” diye ni’metlerine rağbet etmezler. Bunlar, onlar için sordu. O da şöyle cevap verdi: Resûlullahtan ( kıymetsizdir. Onlar, az olana sabrederler. Uzun aleyhisselâm ) duydum: “Allahü teâlânın en çok bir rahata kavuşurlar” buyurdular. sevdiği kullar, müttekî ve gizli kalmış olanlarıdır. Bunlar, ortada görünmedikleri zaman aranmazlar. Ebû Nuaym, Hilye kitabının mukaddimesinde, Herkes onu gördüğü zaman da, onun kim tasavvufun ma’nâlarını bildirirken şöyle der: olduğunu tanımazlar. Onlar, insanlara doğru yolu Tasavvuf yoluna giren kimse, bu yol vasıtasiyle gösteren rehberler ve ilim kandilleridir” buyurdu. Hakka yönelir. Mahlûka gönül bağlamaz. Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i Onlar, fazilet sahibi kimselerdir. Hakkı kabûl şerîfte Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ederler. Onlardan birşey istenirse verirler, buyurdu ki: “İbrâhim (aleyhisselâm) ateşe insanlar arasında hükmettikleri, zaman, kendileri atılacağı zaman ateşe bakınca, (Hasbünallahü ve için nasıl hükmedeceklerse, öylece hükmederler. ni’mel vekîl. Allahü teâlâ bize kâfidir. Ve O, ne Onlar, görünüşte rahatlık ve genişlik halindedirler. güzel vekîl’dir) dedi.” Başka bir hadîs-i Fakat onların içleri mahzûndur. Iyâd bin şerîfte: “İbrâhim (aleyhisselâm) ateşe atıldığı Ganem’in bildirdiği bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah zaman, (Hasbünallahü ve ni’mel vekîl efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle dedi”buyuruldu. Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü buyurdular: “Ümmetim içerisinde bir takım anh ) bildirdiği başka bir hadîs-i şerîfte seçilmis kimseler vardır ki, zâhiren Allahü ise: “İbrâhim (aleyhisselâm) ateşe atıldığı zaman, teâlânın rahmetinin genişliğinden dolayı gülerler. (Allahım! Sen varsın ve birsin. Ben sana ibâdet Fakat, azâbının şiddetli olduğunu bildikleri içinde ederim) dedi”buyuruldu. içlerinden ağlarlar. Onlar, dâima Allahü teâlâyı anarlar. Allahü teâlâya ümîd ederek ve korkarak Bekr bin Abdullah el-Müzenî şöyle anlattı: yalvarırlar. Onlar, insanlara ağır yük olmazlar. İbrâhim (aleyhisselâm) ateşe atıldığı zaman, Fakat, kendi nefslerine fazla yük olurlar. mahlûkât “Yâ Rabbi! Halîlin (dostun) ateşe atılıyor, izin ver de o ateşi söndürelim” dediler. İbn-i Ömer’in bildirdiği hadîs-i şerîfte Peygamber efendimiz ( Bunun üzerine Allahü teâlâ: “O benim halilim’dir. aleyhisselâm ) buyurdu ki: Yeryüzünde ondan başka benim halîlim yoktur. Ben onun Rabbiyim. Benden başka onun Rabbi “Ümmetimin içinde, her yüz senede iyiler yoktur. Eğer o sizden yardım isterse, haydi bulunur. Bunlar beşyüz kişidir. Kırkı ebdâldir. yardım ediniz. Yoksa onu bırakınız. Sonra o Bunlar, her memlekette bulunur.” Bunun üzerine mıntıkanın meleği geldi. “Yâ Rabbi! Senin halîlin Eshâb-ı kirâm (r.anhüm) “Yâ Resûlallah! Bize ateşe atılıyor. Bana izin ver de ateşi söndüreyim” onların ne amel işlediklerini bildir” deyince, dedi. Yine Allahü teâlâ, “O benim halilimdir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Onlar, Benim yeryüzünde ondan başka halîlim yoktur. kendilerine zulmedenleri affederler. Kendilerine Ben onun Rabbiyim. Onun benden başka Rabbi kötülük yapanlara iyilik yaparlar, Allahü teâlânın yoktur. Eğer o senden yardım istiyorsa, haydi ona kendilerine verdiği şeyler ile yardım yardım et. Yoksa onu bırak” buyurdu. İbrâhim ederler.” Huzeyfe-i Yemânî ( radıyallahü anh ) (aleyhisselâm) ateşe atılınca, Allahü teâlâ anlatıyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu meâlen: “Ey ateş! İbrâhim’e serin ve selâmet ki: “Ey Huzeyfe! Ümmetimden her toplulukta, ol!” buyurdu (Enbiyâ-69) ba’zı kimseler vardır ki, onlar beni isterler, Allahü teâlânın kitâbındaki emirleri yerine getirirler. Mukâtil anlattı, İbrâhim (aleyhisselâm) getirilip Onlar, benden, ben onlardanım. Onlar beni mancınığa konunca, gökler, yer ve melekler görmeseler bile.” (herşey) ağladı. Hepsi: “Yâ Rabbi! İbrâhim (aleyhisselâm) senin (sevdiğin) bir kulun. O ateşe Allahü teâlânın velî kulları, dünyânın ne olduğunu, hakîkatini atılıyor. Bize izin ver ona yardım edelim” dediler. bildikleri için, Dünyâya önem vermezler. Dünyânın güzelliğine Ateş de ağlayarak şöyle dedi: “Yâ Rabbi! Sen ve süsüne i’tibâr etmezler. Vehb bin Münnebbih şöyle beni, Âdemoğullarının emrine verdin. Halbuki anlatıyor Havârîler (Hazreti Îsâ’ya imân edenler), Hazreti senin kulunu (dostunu), benim ile yakacaklar” Îsâ’ya: “Kendileri için korku olmıyan ve mahzûn da olmıyacak dedi. Sonra Allahü teâlâ onlara şöyle bildirdi: olan Allahü teâlânın velî kulları kimlerdir?” diye sordu. Îsâ “Eğer kulum bana duâ eder, yalvarırsa, ona (aleyhisselâm) onlara şöyle cevap verdi: “İnsanlar dünyâya icabet ederim. Eğer sizden yardım isterse, ona baktıkları zaman, onlar âhırete bakarlar. Kendilerini günaha siz yardım edin”, İbrâhim (aleyhisselâm) götürecek şeyi yapmazlar. Kendilerini terkedeceğini bildikleri mancınık ile atılınca, onu mancınık ile ateş şeyi terkederler. Onlar hak etmeden kazandıkları dünyâ arasında Cebrâil (aleyhisselâm) karşıladı. yüksekliğini bırakırlar. Onlara göre dünyâ eskidir. Onu “Esselâmü aleyke yâ İbrâhim! Ben Cebrailim, bir yenilemeye çalışmazlar. Evleri harâb olmuştur, tamire ihtiyâcın var mı?” dedi. İbrâhim (aleyhisselâm) kalkmazlar. Dünyâ onların kalblerinde ölmüştür. Onu “Sana mı ihtiyâcım olacak? Hayır sana ihtiyâcım canlandırmaya teşebbüs etmezler. Bilakis onlar, dünyâ ile yok, benim hacetim Rabbimedir” dedi. Allahü âhıretlerini kurtarmaya, âhıretlerini ma’mûr etmeye, âhıretlerini teâlâ ateşe: “Ey ateş! İbrâhim’e serin ve selâmet güzelleştirmeye çalışırlar. (Dünyâyı gaye değil, âhıretleri için ol!” buyurdu (Enbiyâ-69). bir vâsıta görürler.) Onlar, fâni olan dünyâyı satıp, bâkî olan âhıreti satın alırlar. Onlar dünyâ ehlinin, belâ, musibet ve Minhâl bin Amr da şöyle bildirdi: Bana şöyle anlatıldı: İbrâhim sıkıntılar ile yere serilmiş olduklarını gördüler. Onun için, (aleyhisselâm) ateşe atıldığı zaman, ateşte elli gün mü, yoksa dünyânın isminden bile bahsetmeyip, âhıreti çok hatırladılar. kırk gün mü kaldı bilmiyorum, İbrâhim (aleyhisselâm) dedi ki: Onlar, Allahü teâlâyı ve O’nu anmayı severler. Onlar, Allahü “Ateşte iken hayatımın en güzel anlarını yaşadım. Bütün teâlânın kendilerine verdiği nûr ile aydınlandıkları gibi, bu nûr hayatımın öyle olmasını isterdim.” ile (etrâfı) aydınlatırlar.” Allahü teâlânın veli kulları, dünyânın aldatmasından Üçüncüsü, tâatlere (Allahü teâlânın beğendiği şeylere) rağbet korunmuşlardır. Onlar. Allahü teâlânın yarattıklarına ibretle etmek. Dördüncüsü, yediği, içtiği ve kullandığı şeylerin bakar, bunlar hakkında tefekkür ederek, Allahü teâlânın helâlden olmasına dikkat etmek. Beşincisi, kalbin Allahü teâlâ azamet ve kibriyâsı karşısında hayrette kalırlar. ile meşgûl olması. Altıncısı, gizli olarak Allahü teâlâyı hatırlamak. Yedincisi, gerçek ihlâsa sahip olmak. Sekizincisi, Ca’fer bin Muhammed es-Sâdık ( radıyallahü anh ) şöyle şek ve şüpheden uzak, kat’î bir imâna sahip olmak. buyurur: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) zâhirine göre yaşayanın Dokuzuncusu, tam bir teslimiyetle Allahü teâlâya yönelmek. kadr-ü kıymeti yüksek olur. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Onuncusu, ihtiyâçlarını başkasından istemeyip, şikâyette de bâtınına göre yaşıyan ise sûfîdir. “Ca’fer-i Sâdık hazretleri, bulunmamak. Kim de bu on haslet bulunursa, tasavvuftan söz Resûlullahın batını ile, O’nun yüksek ve temiz ahlâk-ı etmeye lâyıktır. Yoksa yalancıdır. şerîfesini, O’nun âhıreti dünyâya tercih etmesini kastetti. Ya’nî kim, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) yüksek ahlâkı ile Abdullah bin Muhammed bin Meymûn dedi ki: Zünnûn’dan ( ahlâklanır, O’nun seçtiğini seçer, O’nun rağbet ettiğine rağbet radıyallahü anh ) Sûfî’nin kim olduğunu sordum. O şöyle eder, O’nun yüz çevirdiğinden yüz çevirir, O’nun teşvik ve buyurdu: “Sûfî, konuştuğu zaman hakîkatlerden konuşur. tavsiye ettiklerine sarılırsa, ma’nevî kir ve lekelerden tertemiz Sustuğu zaman da, lisân-ı hâl ile konuşur.” olur. Kim de Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine, O’nun güzel ahlâkına uymaz, kendi aklına göre iş Ebû Bekr bin el-Mesâkıf der ki: Cüneyd bin Muhammed’e yapar, şehvetin ve nefsinin arzusu ile hareket ederse, ma’nevî tasavvufun ne olduğunu sordum. Buyurdu ki: “Alçak ve bayağı temizlik ve onun insana verdiği ma’nevî huzûr ve sükûndan huylardan vazgeçip, iyi ve güzel huylara yönelmektir.” mahrûm kalır. Kötü ve istenmiyen hâllere düşer.” Ebü’l-Hasen el-Fergânî der ki: Ebû Bekr Şiblî’ye, ârifin Hazreti Ebû Bekr, birgün evinden dışarı çıkmıştı. alâmetinin ne olduğunu sordum. Bana şöyle cevap verdi: Yolda Resûlullaha ( aleyhisselâm ): “Yâ “Ârifin gönlü açık, kalbi yaralı, cismi, atılmış bir eşya gibidir.” Resulallah! Sen ne ile gönderildin?” dedi. Sonra ona: “Bu ârif olan kimsenin alâmetidir. O zaman ârif Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Akıl ile kimdir?” diye sordum. Bana: “Ârif, Allahü teâlâyı tanıyan, gönderildim”buyurdular. Ebû Bekr ( radıyallahü O’nun murâdını bilen, emirlerini yerine getiren, yasaklarından anh ): “Bizim akıllı olmamız, nasıl olur?” diye yüz çeviren, O’nun râzı olduğu şeylere da’vet eden, çağıran sorunca, Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Kim Allahü kimsedir” dedi. Ben tekrar “Sûfî (tasavvuf ehli) kimdir?” diye teâlânın helâl kıldığını helâl, haram kıldığını sordum. O şöyle cevap verdi:’ Tasavvuf ehli; kalbi temiz olan, haram kabûl ederse, o kimse akıllıdır. Bundan Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünneti seniyyesine uyan, sonra, Allahü teâlânın emirlerini yapıp, dünyâya kıymet vermiyen, nefsine sıkıntıyı tattıran kimsedir.” yasaklarından sakınma husûsunda gayret gösterirse, ona âbid denir...” buyurdular. Ebü’l-Hasen el-Fergânî, Ebû Bekr Şiblî’ye “Tasavvuf nedir?” diye sordu. O: “Allahü teâlânın emrine hürmet, kullarına Resûlullah ( aleyhisselâm ) aklı üç kısma ayırdı. Kimde bu üçü şefkatli olmak” diye cevap verdi. “Bundan daha güzeliyle, bulunursa, aklı kâmil olur. Kimde de bu üçü bulunmazsa, onun tasavvufu nasıl izah edersiniz?” diye sorulunca: “Ma’nevî aklı noksandır. Bu üç şey şunlardır: Allahü teâlâyı iyi tanımak. kirlerden temizlenmek, Allahü teâlânın kudret ve azametini Allahü teâlâya iyi itaat etmek. Allahü teâlânın emirlerini yerine düşünmek ve yanında, altın ile toprağın eşit seviyede getirmek husûsunda sabrı güzel olmak. olmasıdır” diye cevap verdi. Cüneyd-i Bağdadî hazretlerine tasavvufun ne olduğu soruldu. Ali bin Muhammed el-Mısrî, Sırrîyi Sekatî’ye tasavvufun ne O da şöyle cevap verdi: Tasavvuf, on şeyi içerisine alan bir olduğunu sorunca, “Tasavvuf; yüksek ahlâktır. Böyle bir ahlâk, isimdir. Birincisi, dünyâdan (lâzım olan) az bir miktarı sahibini, yüksek ahlâk sahibi kimselerin arasına katar” edinmek, ikincisi, kalbin Allahü teâlâya güvenip dayanması. cevâbını verdi. Ebû Hemmâm es-Sûfî’ye tasavvufun ne olduğu sorulunca; bilmek. Dünyâyı, onun câzibeliğini, onun renkliliğini ve ondan “Nefsinin dediklerini yapmıyan, nefsini ayıplıyan, insanlara nasıl sakınılacağını bilmek. nasihat eden, onlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğreten, Allahü teâlâdan korkan, amel-i sâlih yapmakta Tasavvuf ehli bu temellere yapıştılar. Sonra, nefs ve şeytanın gevşek davranmıyan, kanaatkar olan, hakkı bilen kimsedir” istediklerini yapmamak için devamlı mücâdele ettiler. diye cevap verdi. Vakitlerinin kıymetini bildiler Allahü teâlânın Tasavvuf büyüklerinin sözleri üç kısımda toplanır. Birincisi, beğendiği işleri yapmayı fırsat bildiler. Dünyevî Tevhîd hakkındaki sözleri, ikincisi, murâd ve mertebeleri. rahat ve zevklerini düşünmediler. Allahü teâlâdan Üçüncüsü, tasavvuf yolunda bulunanlar ve bunların durumları ve O’nun emirlerini yapmaktan alıkoyan bütün hakkındadır. Her bir kısmın kendisine âit mes’eleleri ve alâka ve bağlardan yüz çevirdiler. Onların tek bölümleri vardır. düşüncesi, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak, emirlerini yapıp, yasaklarından sakınmak, İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurur ki yaptıklarını sırf Allah için yapmaktır. Onlar, Resûlullah ( aleyhisselâm ) Muâz bin Cebel’i ( Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve O’nun sevgili radıyallahü anh ) Yemen’e gönderdiği zaman Eshâb-ı kiramının (r.anhüm) yolunu ta’kib ettiler. şöyle buyurdular “Sen, ehl-i kitaptan bir kavme Mal, mülk ve gelir nasıl ve nereden gelir diye gidiyorsun. Onları ilk da’vet edeceğin şey, Allahü düşünmediler. Onlar vermeyi ve dağıtmayı, kendi teâlâya ibâdet etmeleri olsun. Allahü teâlâyı ihtiyâçlarından önce müslümanların ihtiyâçlarını tanıdıkları zaman, onlara beş vakit namazın farz gidermeyi düşündüler. Şöhretten çok sakındılar, olduğunu söyle. Bunu da yaparlarsa, mallarından işte onlar, takvâ sahibi, asil fakat herkesin alıp, fakirlerine vereceğin zekâtın farz olduğunu bilmediği üstün insanlardır. söyle.” Muâz bin Cebel rivâyet etti: Resûlullah ( Abdullah bin Misver anlatıyor Biri Resûlullaha ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Ey Muâz! Mü’min aleyhisselâm ) geldi. “Yâ Resûlallah! Bana garîb hak yanında esîrdir. O, bilir ki; kulağını, gözünü, bilgilerden öğret” dedi. Resûlullah efendimiz ( dilini, elini, ayağını, karnını, bir anlık bakışına ve aleyhisselâm ) “İlmin başı hakkında ne yaptın ki, parmağındaki çamur kırıntılarına, ilmin garîbini istiyorsun?” buyurdu. “İlmin başı gözündeki sürmeye ve bütün çalışmalarına nedir yâ Resûlallah?” dedi. Resûlullah ( kadar, hepsini gözetleyen birinin olduğunu bilir. aleyhisselâm ): “Rabbini tanıdın mı?” buyurdu. O Onun kalbi (Allahü teâlânın zât; “Evet, biliyorum” dedi. Resûlullah ( azâbından) emîn olamaz. Mü’min, dâima Allahü aleyhisselâm ): “O husûsta ne yaptın?” buyurdu. teâlânın korkusunu kendinde hisseder. Sabah- O şahıs: “Allahü teâlânın dilediği şeyi” dedi. akşam ölümü bekler. Takvâ, Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Ölümü tanıdın onu (kötülükten) muhafaza eder.” mı?” buyurdu. O şahıs: “Evet” dedi. “Ölüm için ne hazırladın?” buyurdu. “Allahü teâlânın dilediğini” cevâbını verdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), onun gidip sonra gelmesini, o zaman garîb bilgilerden öğreteceğini buyurdu. Ebû Nuaym’ın Hilyet-ül-evliyâ kitabından seçmeler: Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) bir hutbesi: “Sizler Allahü teâlâya muhtaçsınız. Onun için, Allahü teâlâdan korkmanızı ve O’na lâyık olduğu şekilde Tasavvufun temeli şunlardır: Allahü teâlâyı, ism-i şerîflerini, hamd-ü senada bulunmanızı, O’ndan af ve sıfatlarını ve fiillerini tanımak. Nefsi ve onun kötülüklerini mağfiret dilemenizi tavsiye ederim. Çünkü Allahü bilmek. Şeytanın vesveselerini, hilelerini, saptırmalarını teâlâ, çok bağışlayıcıdır. Sizden önce gelip geçmiş olan Allahü teâlânın kullarını düşününüz. Cehennem ehlini en kötü’ amelleriyle zikretti. İyi amellerini de Onlar, daha dün nerede idi? Şimdi bugün onlara geri verdi. Ben onları zikredince, onlarla beraber neredeler? Yeryüzünü harâb eden ve ma’mûr olmamayı dilerim. Kul Allahü teâlâdan hayır umup, azâbından eden melikler, sultanlar nerede? Onlar ve onların korksun, Allahü teâlânın rahmetinden ümid kesmesin.” isimleri unutuldu. Bugün onlar, yok mertebesindeler. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) bir kerre su istemişti. meâlen: “İşte, küfürleri yüzünden çökmüş, Ona bal şerbeti verildi. Ağzına yaklaştırınca, harabeye dönmüş evleri! Muhakkak ki bunda, ağlamaya başladı ve etrâfındakileri de ağlattı. kudretimizi bilen bir kavim için ibret alacak bir Göz yaşlarını silince, “Niçin ağlıyorsun?” diye alâmet var” (Neml-52) buyurdu. Bunlar şimdi sordular. Bunun üzerine şöyle anlattı: Resûlullah kabirlerinin karanlıklarındadır. Yine başka bir ( aleyhisselâm ) ile beraberdik. Kendisinden âyet-i kerîmede meâlen: “Hem onlardan (Ey birşeyi kovuyor, “Çekil benden! Çekil benden!” Resûlüm, senin kavminden) önce nice asırların diyordu. Fakat, ben ortada kimseyi halkını helak ettik. Hiç onlardan birini hissedip, görmüyordum. “Yâ Resûlallah! Senin birşeyi görüyor musun? Yahut onların hafif bir sesini kovduğunu görüyorum, fakat kimseyi de işitiyor musun?” (Meryem-98) buyuruldu. Nerede, görmüyorum” dedim. Resûlullah o tanıdığınız arkadaşlarınız ve kardeşleriniz? efendimiz: “Dünyâ bana, içinde bulunanlarla Onlar âhırette, dünyâdan gönderdikleri şeyi beraber göründü. Ona çekil buradan dedim. O da bulacaklar. Hayrın sonu Cehennem değildir. uzaklaştı ve bana: Sen benden kurtuldun. Fakat Şerrin sonu da Cennet değildir. Allahü teâlâdan, senden sonra gelenler, benden benim için ve sizin için af ve mağfiret dilerim.” kurtulamıyacak” dediğini, buyurdu. “İşte, dünyânın aldatacağı kimselerden olmaktan Hazreti Ebû Bekr’in başka bir hutbesi: “Sizin muayyen, belirli korktum da, onun için ağladım” dedi. bir eceliniz olduğunu, bu ecel içerisinde gitmekte, koşmakta olduğunuzu bilmiyor musunuz? Allahü teâlânın rızâsının Hazreti Ömer ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Tartılmadan kastedilmediği bir sözde, Allah yolunda harcanmayan malda, önce kendinizi tartınız. Hesaba çekilmeden önce kendinizi cehâleti ilminden fazla olan kimsede, Allah yolunda kınayanın hesaba çekiniz.” İbn-i Ömer anlatır: Vefâtı sırasında Hazreti kınamasından korkan kimsede hayır yoktur.” Ömer’in başı benim kucağımda idi. Bana, “Başımı yere koy” dedi. “Başını kucağımda veya yerde olmuş ne farkeder?” Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) vefâtına yakın Hazreti Ömer’e dedim. Tekrar başını yere koymamı söyledi. Başını yere yaptığı tavsiyeler “Allahü teâlâ’dan kork yâ Ömer! Allahü teâlâ, koydum. O zaman, “Eğer Allahü teâlâ bana merhamet farzları eda etmedikçe nafileleri kabûl etmez. Kıyâmet etmezse, vay benim hâlime” dedi. gününde, mizanları (terazileri) ağır gelenlerin, mizanlarının ağır gelmesi, dünyâda iken hakka tâbi olmaları, hakkın onlar Yahyâ bin Ebî Kesir anlattı. Ömer ( radıyallahü anh ) buyurdu üzerindeki ağırlığı sebebiyledir. Kıyâmet gününde, hakkın ki: “Semâdan (gökten) birisi: “Ey insanlar! Bir kişi hâriç, içerisine konduğu terazi ağır gelir. Yine kıyâmet gününde hepiniz, Cennete gireceksiniz” demiş olsaydı, o bir kişinin ben mizanları hafif gelenlerin, mizanlarının hafif gelmesi, dünyâda olmamdan korkardım. Yine, “Ey insanlar! Bir kişi hâriç hepiniz iken bâtıla tâbi olmaları ve bâtılın onlara hafif ve kolay gelmesi Cehenneme gireceksiniz” denmiş olsaydı, Cehenneme sebebiyledir. Yârın, içerisine bâtılın konduğu terazi hafif girmiyecek olan o bir kişinin ben olduğumu ümid ederdim.” gelecektir. Allahü teâlâ, Cennet ehlini en güzel amelleriyle zikretti, İyi olmıyan amellerini ise örttü. Ben Cennet ehlini zikredince, onlarla beraber olamamaktan, onların arasına katılamamaktan, korktuğumu söylerim. Allahü teâlâ, Saîd bin Müseyyib anlattı: Ömer bin Hattâb, “Allahım! Yaşım ilerledi. Kuvvetimi kaybettim. Teba’m çoğaldı. Rızâna uygun bir şekilde dünyâdan ayrılmamı nasîb eyle” diye duâ etti. Muhammed bin Şihâb anlattı: Hazret-i Ömer buyurdu ki: El-Verrâk ( radıyallahü anh ) anlatıyor: Harem bin Hayyan el- “Mâlâya’nî ile meşgûl olma. Düşmanından uzak kal. Âbdî, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Sahâbîlerinden Kendisinden emîn oldukların hariç, dostundan da kendini Hamâme’nin ( radıyallahü anh ) yanında gecelemişti. muhafaza et. Çünkü emîn kimse, pek kıymetli bir kimsedir. Hamâme, bütün gece sabaha kadar ağladı. Sabah olunca Fâcir (kötülüklere dalan) kimse ile beraber olma. Yoksa seni Harem, “Yâ Hamâme! Niçin öyle ağladın?” diye sordu. O da, kendi kötülüklerine alıştırır. Sırrını kimseye yayma, işlerin “Kabirlerin, içerisinde bulunanları ortaya çıkardığı, gökteki husûsunda Allahü teâlâdan korkan kimselerle istişâre et.” yıldızların dağıldığı gecenin sabahını hatırladım da, ağladım” diye cevap verdi, Âlâ bin Müseyyib anlattı: Hazreti Ali buyurdu ki: “Hayır; mal ve evlâdı çoğaltmak değil, ilmi, hilmi çoğaltmak ve Allahü teâlâya Muallâ bin Ziyâd anlattı: Harem bin Hayyan, gecenin bir ibâdet husûsunda, insanlarla yarış etmektir. Eğer iyilik kısmında dışarı çıkar, yüksek sesle, “Hayret ediyorum, yaparsan, Allahü teâlâya hamd edersin. Kötülük yaparsan, Cenneti istiyen kimse ve Cehennemden kaçan kimse nasıl Allahü teâlâdan af ve mağfiretini dilersin. Dünyâda hayır şu iki uyur” buyurdu. kişiden birisi içindir Birincisi, günah işler fakat tövbe ile bu günahını giderir. Diğeri, hayır işlere koşar.” Muhacir bin Umeyr Şeybân bin Katâde anlatıyor: Hasen bin anlatıyor. Ali bin Ebû Tâlib buyurdu ki: “En çok korktuğum şey, Hayyân’ın ölümü yaklaşınca, ona, bize bir şeyler hevâya uymak ve uzun emeldir. Hevâya uymak, insanı haktan tavsiye et, dendi. O da: “Zırhımı satın. Onunla alıkor. Tûl-i emel ise, âhıreti unutturur. Dikkat ediniz! Dünyâ borcumu ödeyin” dedi. Sonra Nahl sûresinin son sırtını dönüp gitmekte. Âhıret ise, yönelmiş gelmektedir. âyet-i kerîmelerini tavsiye etti. Bu âyet-i Dünyâya da âhırete de sarılanlar vardır. Siz, âhırete kerîmelerden ba’zısı şunlardır: Meâlen “Kullarıma sarılanlardan olunuz. Dünyânın oğullarından olmayınız. Çünkü hikmet ile ve güzel va’z ile beni tanıt” (Nahl-125). dünyâ, amel yeridir. Hesap yeri değildir. Âhırette ise hesap var, fakat amel zamanı geçmiştir.” “(Ey Muhammed) Sabret. Senin sabrın, ancak Allahü teâlânın yardımı ve inâyetiyledir. Onların Hakem bin Umeyr rivâyet etti: Resûlullah ( yüz çevirmelerine mahzûn olma. Onların aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dünyâda misâfirler kurmakta oldukları tuzaktan dolayı(telâş gibi bulununuz. Kalbinizi ve) sıkıntıya düşme” (Nahl-127). rikkate (inceliğe) alıştırınız. Tefekkür ve ağlamayı çoğaltınız. Değişik hevâlarınız (arzu ve istekleriniz) olmasın. Yoksa, oturmıyacağınız binalar yaparsınız. Yemiyeceğiniz şeyleri toplarsınız. Ulaşamıyacağınız şeyleri beklersiniz.” Harmel bin Hanzala anlattı: Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uğradım. Bana duâ buyurdu. Huzûrlarında durunca, “Yâ Hazım! “Lâ havle velâ kuvvete illâ billahil-aliyyil-azîm” diye çok söyle. Çünkü o Cennet hazinelerinden bir hazinedir” buyurdu. Iyâd el-Mücâşîî bildirdi: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ bana, biriniz diğerine karşı övünmiyecek şekilde, birbirinize tevâzu etmenizi vahyetti.” “Elbette Allahü teâlâ (küfür ve ma’siyetlerden) sakınanlar ve dâimâ iyilik edenlerle beraberdir” (Nahl-128). Amr bin Hemdân anlatıyor “Harem bin Hayyan vefât edince ( radıyallahü anh ), bir bulut gelip, onun bulunduğu sediri gölgeledi. Defnedildiği zaman, kabrini ıslattı. Fakat kabrin etrâfına hiçbir yağmur damlası inmedi.” Ukbe bin Abdülgâfir “Gizli olarak yapılan duâ, açıktan yapılan yetmiş duâdan daha üstündür. Kul, açıktan yaptığı iyi bir ameli gizli olarak da yaparsa, Allahü teâlâ meleklerine “Bu benîm gerçek kulumdur” buyurur.” Ukbe bin Abdülgâfir, Ebû Saîd-i Hudrî’den şu hadîs-i kudsîyi bildiriyor: “Allahü teâlâ buyuruyor ki: Sâlih kullarım için; hiçbir gözün görmediği, Kurz bin Vebre, Rebî bin Haysem’den rivâyet etti. hiçbir kulağın işitmediği, hiçbir beşerin kalbine Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdular gelmediği ni’metler hazırladım. ki: “Oruçlunun uykusu ibadettir.” Süveyş el-Adevî buyurdu ki: Sağ taraftaki melek, sol Abdüla’lâ Teymî buyurdu: “Bir topluluk bir arada otururlar, taraftakinin emîridir. Ademoğlu kötü bir iş yaptığı ve sol Cennet ve Cehennemden bahsetmezlerse, melekler, bunlar iki taraftaki melek de o kötülüğü yazmak istediği zaman, sağ büyük şeyden gâfil oldular, derler.” taraftaki melek ona, “Acele etme. Belki bir iyilik yapabilir” der. İnsan bir iyilik yaptığı zaman, on iyilik yapmış sevâbı kazanır, Yine o buyurdu: “Cennet ve Cehennem, Âdemoğlunun önce yaptığı bir kötülüğe karşılık, on iyiliğinden bir tanesi konuştuklarına kulak verirler. Kişi Cenneti isterse, Cennet, çıkarılır. Geriye dokuz iyilik kalır. Bunun üzerine şeytan: Allahım! Onu Cennete koy der. Kişi Cehennemden Allahü “Ademoğlunu, kat kat sevâba ulaştıran kimseye yazıklar teâlâya sığınınca, Cehennem, Allahım! Onu benden muhafaza olsun” der. buyur der.” Kerdüs bin Hânî buyurur ki: “Cennete sâlih amelle kavuşulur. Muhanbî dedi ki; bana, Süfyân ( radıyallahü anh ) anlattı, Amr Allahü teâlânın rahmetinden ümidli olunuz. Azâbından da bin Kays, beni terbiye etti. Bana Kur’ân-ı kerîmi ve ferâiz ilmini korkunuz. Sâlih amellere devam ediniz.” (mirasın nasıl dağıtılacağını anlatan ilim) öğretti. Ben onun evine gittiğimde, ya namaz kılarken veya Kur’ân-ı kerîm Kerdüs bin Hâni, Abdullah bin Mes’ûd’dan ( okurken bulurdum. Onu evde bulamazsam, Kûfe radıyallahü anh ) nakletti: “Kureyşten bir topluluk mescidlerinden birinin bir köşesinde bulurdum. Onu orada Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna geldiler. oturmuş ağlar görürdüm. Eğer burada da bulamazsam, bir Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) yanında kabre gitmiş, orada âhırette hâlinin ne olacağını düşünerek Suheyb ve Habbâb da vardı. Müşrikler dediler ki: inlediğine rastlardım. Amr bin Kays vefât edince, Kûfeliler “Yâ Muhammed ( aleyhisselâm ), sen bunlara mı evlerinin kapılarını kapayıp, onun cenâzesine gittiler. O, anlatıyorsun. Eğer bunları kovsaydın, sana tâbi cenâze namazını Ebû Hayyan Teymî’nin kıldırmasını vasıyyet olurduk” dediler. Bunun üzerine etti. Amr bin Kays vefât edip, Ebû Hayyan namazını kıldırırken meâlen“Rablerinin rızâsını diliyerek, sabah ve bir ses işitildi. Ses: “Muhsinlerden (iyilerden) Amr bin Kays akşam O’na duâ edenleri (fakirleri, geldi” diyordu. Bu sesi orada bulunanların hepsi işitti. Orada, huzûrundan) kovma. Fakirlerle bir arada yaratılışında ve güzelliğinde bir benzeri görülmemiş olan bulunmak istemiyen müşriklerin arzusuna uyarak kuşlar vardı, insanlar, bu kuşların güzelliğine hayran yanından kovma. Onların (o fakirlerin) görünüşte kalmışlardı. Ebû Hayyan: “Siz hangi şeye hayran iyi olan hâlleri (hakîkatta fenâ bile kalıyorsunuz? Sizin o gördüğünüz melâike-i kirâmdır. Onlar, olsa), hesabından sana bir şey gerekmez ve Amr’ı gömmek için geldiler” dedi. senin hesabından da onlara birşey yoktur. Bunun için, onları kovarsan zulmedenlerden olursun. Amr bin Kusayr anlattı: Mûsâ (aleyhisselâm), “Yâ Rabbî! Seni İnsanların bir kısmını, diğer bir kısmı ile imtihan nerede arayayım?” diye suâl edince Allahü teâlâ: “Beni, ettik ki, Kureyşin ileri gelenleri fakirler hakkında kalbleri kırık olanların yanında ara. Çünkü ben, her gün onlara “Allahın aramızdan kendilerine imân nasîb ettiği yaklaşırım. Eğer böyle olmasaydı, helak olurdunuz” buyurdu. kimseler şunlar mı?” desinler. Allahü teâlâ şükreden kullarını daha iyi bilir değil mi?” (En’âm 52-53) âyet-i kerîmeleri nâzil oldu. İmrân Kusayr’ın kız torunu anlattı. Babam, “Hayatım boyunca Allahü teâlânın beğendiği şeyleri yaptım. Rükû’, secde ve Kur’ân-ı kerîm okuması olmasaydı, dünyâda yaşamaya ehemmiyet vermezdim” dedi ve bu hâl üzere ölünceye kadar devam etti. Vefâtından sonra onu rü’yâda görüp, şöyle dedim: “Ey babacığım, senden ayrıldığımızdan beri hakkında bir bulunan ise insanlardan pek uzaktır, artık onlarla irtibâtı ma’lûmâtımız yok. Hâlin nasıl?” O da cevâbında: “Durumum kalmadı. Komşuluk ziyâretleri de sona erdi” dedi. iyidir. Yerlerimize döndük. Bizim için yerler hazırlandı. Buralarda besleniyoruz. Durumumuz çok iyi” dedi. “Seni bu iyi Câbir bin Abdullah ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. duruma kavuşturan nedir?” diye sordum. Cevâbında: “Sâlih ve Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü temiz bir kalb ve Allahü teâlânın kitabını çok okumam” dedi. teâlâ, kıyâmet günü kulunu çağırır ve şöyle buyurur: “Ben, bana duâ edin, duânızı kabûl Enes ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( edeyim dedim. Sen bana hiç duâ ettin mi?” Kul: aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ümmetimin amelleri, “Evet duâ ettim” cevâbını verir. Bunun üzerine her Cum’a günü bana arz edilir, Allahü teâlâ, zinâ Allahü teâlâ: “Bilmiyor musun, senin başına, edenlere çok şiddetli gazâb eder.” istemediğin şeylerden şu şu işler gelmişti de, sen bana duâ etmiştin. Ben de senin o duânı kabûl İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: edip, istediğini vermiştim” buyurur. Kul: “Evet yâ Resûlullah ( aleyhisselâm ) geceleyin kalktığı Rabbî!” der. Tekrâr Allahü teâlâ: “Sen bana şu şu zaman tekbir getirdi. Sonra şöyle husûsta duâ etmiştin. Ben de o isteğini yerine buyurdu: “Allahım! Hamd sanadır. Sen göklerin getirmemiştim. Senin o duânı Cennete yerin ve onlarda bulunanların Rabbisin. Sen saklamıştım” buyurur. Bunun üzerine kul: “Keşke haksın, sözün haktır. Va’din haktır. Sana dünyada hiçbir duâm kabûl olmasaydı” der.” kavuşmak haktır. Cennet haktır. Cehennem haktır. Şefaat haktır. Allahım! Sana teslim oldum. İshâk bin Mensûr anlattı. Dâvûd-i Tâî vefât edince, insanlar Sana imân ettim. Sana güvenip dayandım. Senin onun cenâzesini uğurladılar. Defnedilince, İbn-i Semmâk için mücadele ettim. Sen Rabbimizsin. Dönüş kalkıp: “Ey Dâvûd! Sen geceleri insanlar uyurken uyumazdın, sanadır. Yâ Rabbi! Sen, benim ilâhımsın. Senden insanlar kaybederken, zarar yaparken, sen, kazanırdın, başka ilah yoktur.” insanlar batarken, sen selâmette idin” dedi ve daha birçok faziletlerini saydı. Orada bulunanlar da onun bu sözünü, doğru İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Gâfiller arasında Allahü teâlâyı zikreden, karanlık bir evdeki lâmba gibidir. Gâfiller arasında Allahü teâlâyı zikredene, Allahü teâlâ, Cennetteki yerini söyledin diye tasdik ettiler. O sözünü bitirince, Ebû Bekr Nahşebi kalkıp, Allahü teâlâya hamd ve Resûlullaha salat-ü selâmdan sonra “Yâ Rabbi! insanlar sâdece bildiklerini söylediler. Allahım sen onu rahmetinle bağışla, onu kendi ameline bırakma” diye duâ etti. bildirir.” Ebû Zer’den ( radıyallahü anh ) rivâyet edildi: Yine İbn-i Ömer rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ), buyurdu ki: “Kader hakkında konuşmayınız. Çünkü o, Allahü teâlânın bir sırrıdır.” Bekr bin Abdullah Müzenî buyurdu: “Gülerek günah işliyen, ağlıyarak Cehenneme girer.” Utbe bin Hârûn anlattı: Fadl er-Rukâşî ile beraber bir kabristana gittik. Bu sırada o şöyle dedi: “Ey yalnızlık diyârı! Senin bulunduğun yer, sonunda harâb olmayı konuşur, senin binân toprakta kurulur. Senin yerin yakındır. Fakat, içerinde Resûlullah ( aleyhisselâm ) Kâ’be-i muazzamanın gölgesinde iken, huzûrlarına vardım. Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Onlar zarardadırlar.”Bunun üzerine ben: “Onlar kimdir yâ Resûlallah?” diye sordum. “Onlar malları çok olup, şöyle şöyle diyenlerdir” buyurarak, sonra şöyle devam buyurdular: “Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bir kimsenin zekâtını vermediği, deve, sığır ve davarlar; kıyâmet günü, dünyada olduklarından daha büyük ve daha semiz olarak gelecekler, ona boynuzlarıyla vuracaklar, ayaklarıyla ona basacaklar, bu şekilde biri gidip diğeri gelecek, bu durum insanlar arasında mertebede bir kimseyi yükseltmeyi dilediği zaman istediğini hüküm verilinceye kadar böyle devam edecek.” yapardı. Allahü teâlâya işinde hiç kimse karşı çıkamaz, işlerinde, Allahü teâlâya tâattan başkasını arama, işlerinde Nevf el-Bekkâli anlattı: Ali bin Ebî Tâlib’i ( radıyallahü anh ) Allahü teâlâya tâattan başkasını kastedenler, kavuştukları gördüm. “Ey Nevf! Dünyâya rağbet etmeyip, âhırete rağbet şeylerde açık bir hüsrana uğrarlar. Sen bil ki, âhıret kapısı edenlere ne mutlu. Onlar, yeryüzünü yaygı, toprağını yatak, açıktır, öyleyse, o kapıdan gir. Allahü teâlânın rahmetine suyunu güzel bir rızık edinirler. Devamlı Kur’ân-ı kerîm kavuşursun. Allahü teâlânın muhafazasında ol. Yine bil ki, okurlar, duâ edip yalvarırlar. Bunlar onların şiarları ve Allahü teâlâ ile kul arasında, O’nun beğendiği şeyleri alâmetleridir” buyurdu.” yapmaktan başka bir vesile, bir yol yoktur. Tâat, kulları Allahü Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ her çobandan, gözetmesini istediği şeyi muhafazamı etti, yoksa zayi mi etti diye soracaktır. Hattâ kişiden çoluk çocuğunu da soracaktır.” Ahmed bin Hızır ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kim bütün hallerinde Allahü teâlânın kendisi ile olmasını isterse, doğruluğa yapışsın. Çünkü Allahü teâlâ, doğrularla beraberdir.” teâlâya kavuşturur. Allahü teâlâya, O’nun kendisi ile kulları arasında yaptığı vesileden başkasını kendinize vesile edinmeyin. Ancak, bu dinin sahibi olan Allahü teâlâ, kıyâmet gününde kullarının amellerine karşılık verecektir. Onlara, dünyâdaki makam ve mevkilerine göre karşılık vermiyecektir. (öyleyse, Allahü teâlâ ne ile kendisinin rızâsını alabileceğimizi bildirmişse, ona sarılmalıyız. O da İslâmiyettir.) Şunu da bil ki, senden öncekiler, çoluk çocukları için çok şeyler biriktirdiler. Fakat, onların biriktirdiklerinden hiçbir şey kalmadı. Sen, dünyâya, dünyânın elbiselerine, onun lezzetlerine, onun zevklerine rağbet ediyorsun. Vallahi eğer sen dünyânın zevk ve safâsına düşkün olmakla beraber, eğer Cenneti istiyorsan, Ebû Osman Sa’îd bin Abbâs Râzî buyurdu ki: “Ey kardeşim! şunu iyi bil ki, sen Cennet talebini iyi yapamıyorsun, öyleyse İnsan ve cin şeytanlarından sakın. Resûlullah ( aleyhisselâm ) dünyâya düşkün olma. O zaman yakîne bir ışık bulursun: ve Eshâb-ı Kirâm da bunlardan sakındırdı. Sen, seni helake Dünyâya rağbeti terk ettiğin zaman, kendinde bir sevinç ve götüren ile, dünyâ ve âhıret felâketlerinden kurtulmaya seni fazilete şâhid olursun, öyleyse dünyâyı küçük, hor ve hakîr da’vet edeni iyi bil. Bütün kötülüklerin başı, dünyâ sevgisidir. gör. Çünkü dünyâ hayatı çok kısa olup, çabuk ve sür’atli Bu husûsta Allahü teâlâdan yardım iste. Sen, hiç dünyâya geçmektedir. Dünyâdan (ihtiyâcın olacak olan) az bir şey edin. gönül bağlamayan, dünyâ sevgisini kalbinden çıkarmış olan, Böylece dünyâyı küçültmüş, ona i’tibâr etmemiş olursun. aza kanâat gösteren bir kimsenin, Allahü teâlâya âsi olduğunu Dünyâya âit emelini kısa yaparsan, dünyâyı terkin tadını gördün mü? Dünyâdan, dünyâya da’vet edenden uzak kal. kazanırsın. Sen âlim ol, fakat ilminle amel et. Bir çok kavimler, Dünyâyı seven kimse, dili ile Allahü teâlâya ibâdet ettiğini, ona âlim idiler. Fakat amel etmedikleri için, onların ilmi aleyhlerine kulluk ettiğini söyler. Halbuki o, kalbi ile kendi arzu ve oldu. İlim ile amel beraber bulunurlar. Biri olmadan diğeri fâide isteklerine ve dünyâya kulluk etmektedir. (İslâmiyet, zevki ve vermez. Sen azı seç. Aza sahip olanların bahçesinde dolaş. lezzetli şeyleri yasak etmemiştir, Dünyâ zevk ve lezzetinin Böyle yaparsan, kalbinin meyvesine kavuşursun. Bil ki, zararlı olanını yasak etmiştir. O halde aklı olan kimse, Cehennem nefsin arzu ve istekleri ile, Cennet de, nefsin zevklerini ve lezzetlerini Allahü teâlânın gösterdiği yoldan istemediği şeylerle kuşatılmıştır, öyleyse Resûlullahın sünnet-i temin eder. İslamın güzel ahlâkı ile süslenir,) Dünyalığa seniyyesine uy. O’nun da’vet ettiği şeye da’vet et. Eğer böyle kavuşan kimse, ondan kurtulamaz. Onu seven, onun yaparsan, Allahü teâlânın velî kulu, Resûlünün ( aleyhisselâm şerrinden korunamaz. Bil ki, Allahü teâlânın ma’rifetine ) emîni, müttekilere de İmâm (rehber) olursun. Tevâzu et. kavuşmuş ve O’ndan korkan bir âlim, dünyâya gönül Şeref, Allah ve Resûlünün ( aleyhisselâm ) emirlerine itaatle bağlayanların kötü durumlarını yok eder. Dünyâda aldanmış olur. bir âlim de, bâtılın zulmetiyle, hakkın nûrunu söndürür. Yine bil ki, Allahü teâlâ fakiri zengin veya zengini fakir veya aşağı Kişi âhıreti için dünyâsını terk ederse, hem dünyâ ve hem de günleri ile dünlerinin birbirine eşit olmasından Allahü teâlâdan âhıret şerefine kavuşur. Kul, âhıretini dünyâya tercih edince, haya ederler.” en kâmil mertebesine ulaşır. İmânın hakîkatini, nefsini dünyâdan çevirmekte ara. Nefsini, âhıreti istemeye zorla. Akıllı Ebû İshâk el-Kassâr buyurdu ki: “Kişinin kıymeti, himmetine kimse, nefsine ceza verip, âhıreti için iyi ameller yaptırandır.” göredir. Eğer onun himmeti dünyâ için ise, onun hiçbir kıymeti yoktur. Eğer Allahü teâlânın rızâsı ise, onun kıymetine Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. ulaşmak, pek zordur.” Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Süleymân’a (aleyhisselâm) verilen (o kadar Yine o buyurdu: “Allahü teâlâyı sevmenin alâmeti; O’na itaati geniş) mülk, onda huşû’dan başka bir şeyi tercih etmek, Resûlünün ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine arttırmadı. Rabbine olan huşû’sundan dolayı uymaktır.” gözünü semâya bile kaldırmıyordu.” İshâk bin İbrâhim bin Şeybân buyurdu ki: “Ey oğul! İlmi, Ebû Ümâme’nin azâdlı kölesi anlatıyor Ebû Ümâme, sadaka zâhirini düzeltmek için öğren. Vera’yı bâtınını düzeltmek için vermeyi sever, geleni asla geri çevirmez. Bir soğan, bir hurma kullan. Allahü teâlâdan uzak kalan her şeyden sakın.” veya yenilecek şeylerden herhangi bir şeyi mutlaka verirdi. Birgün ona bir dilenci geldi. Aslında o kendisi, muhtaç durumda idi. Yanında sâdece üç dinârı vardı. Dilenciye bir dinârını verdi. Sonra ona başka bir dilenci geldi. Onada bir dinârını verdi. Sonra başka bir dilenci geldi. Ona da üçüncü 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 18 2) El-Bidâye-ven-nihâye cild-12, sh. 45 dinârı verdi. Halbuki bize hiçbir şey kalmamıştı. Sonra kalktı. Abdest alıp namaza gitti. Aynı zamanda oruçlu idi. O gittikten 3) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1092 sonra yatağını düzeltip, hazırlıyayım demiştim. Bir de ne göreyim, üç tane dinar. Ebû Ümâme akşam eve gelince, ona 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 245 “Bunları buraya koydun da niçin haber vermedin?” dedim. Fakat, onun bundan haberi yoktu. “Ben öyle birşey koymadım” dedi. Bunun üzerine o da çok sevindi ve böyle bir durumdan teaccüb etti. Dilencileri asla geri çevirmiyen, elinde sâdece üç dinârı da gelen fakirlere verip, sonra yatağına bilinmiyen bir şekilde üç dinar konan Ebû Ümâme’nin bu durumu karşısında 5) Mîzân-ül-i’tidâl cild-1, sh. 111 6) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 91, 92 7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 986 zünnârımı çıkardım ve müslüman oldum” der. İbn-i Câbir der ki: Tövbe edip müslüman olan o kadını Hıms mescidinde gördüm. Kadınlara, Kur’ân-ı kerîmî, farzları ve sünnetleri öğretiyor, onları dînî ilimlerde yetiştiriyordu. EBÛ ÖMER HÂŞİMÎ (Kâsım bin Ca’fer Basrî) İbrâhim bin Edhem buyurdu: Zühd üç kısımdır: Birincisi farz Hadîs ve Şafiî fıkıh âlimi. Ebû Ömer künyesi olup ismi Kâsım olan zühd, ikincisi fazilet olan zühd, üçüncüsü lâzım olan bin Ca’fer bin Abdülvâhid bin Abbâs bin Abdülvâhid bin Ca’fer zühddür. Farz olan zühd; haramları terketmektir. Fazilet olanı; bin Süleymân bin Ali bin Abdullah bin Abbâs bin helâl olanlardan ihtiyâcı kadarını kullanmaktır. Lâzım olan Abdülmuttalib’dir. Emîr Ca’fer bin Süleymân’ın oğullarındandır. zühd ise; şüpheli olanları terketmektir. Abdullah bin Abbâs’ın (r.anhüm) soyundan geldiği için Abbasi ve Hâşimî, Basra’da oturduğu için Basrî nisbet edildi 322 (m. Haccâc bin Muhammed anlattı. Bana, Ebû Hâlid el-Ahmer bir mektûp yazdı. Bu mektûbunda: “Sen bil ki, sıddîkler, bu 934) yılında doğdu. 414 (m. 1023) yılında vefât etti. İlim silsilesi Resûlullaha ( aleyhisselâm ) kadar dayanan ve 4) Târih-i Bağdâd cild-12, sh. 451 Ehl-i Beyt’ten bir ailenin evlâdı olması, onun küçük yaşta ilimle uğraşmasına vesile oldu. Din ve âlet ilimlerinde temel bilgilere 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 201 sahip olduktan sonra, yüksek ilim sahiplerinin meclislerine devam etmeye başladı. Abdülgafûr bin Selâme Hımsî, Muhammed bin Ahmed Esrem, Ali bin İshâk Mâderâni, Ebû Ali Lü’lüî, Yezîd bin İsmâil Hallâl, Muhammed bin Hüseyn Za’ferânî Vâsıtî, Hasen bin Muhammed bin Osman Fesevî ve EBÛ SA’D EL-MÂLİNÎ (Ahmed bin Muhammed) daha birçok âlimden ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti. Dört Hadîs âlimi, tasavvuf ehlinden olan sâlih bir zât. İsmi, Ahmed mezhebin fıkıh bilgilerinde âlim oldu. Şafiî mezhebine göre bin Muhammed bin Ahmed bin Abdullah bin Hafs bin Halîl el- fetvâ verirdi. Basra’ya kadı ta’yin edildi. Hadîs-i şerîf ilminde Hirevi el-Mâlinî el-Ensârî’dir. Künyesi Ebû Sa’d, lakabı ise mütehassıs olup, rivâyetinde, sağlamlığı ve ilimdeki ehliyeti, Tâvus-ül-fukarâ’dır. Hirat âlimlerinden olduğundan Hirevî, âlimler tarafından kabûl ve takdîr edildi. Hadîs ilminde onun köylerinden Mâline nisbetle Mâlini denildi. Horasan, “Basra’nın müsnedi” oldu. Bağdad ve Basra’daki ilim Mâverâünnehr, İran dolayları, Cürcân, Rey, İsfehân, Basra, meclislerinde hadîs-i şerîf okuttu. Bağdad’da Başkadı Ebû Bağdad, Kûfe ve Mısır gibi pekçok İslâm memleketini Muhammed bin Ma’rûf ile sohbet etti. Zaman zaman dolaşmış, buralarda ilmi çalışmalarda bulunup, zamanındaki Basra’dan Bağdad’a gelir, mühim da’valarda, kadılara pekçok evliyânın sohbetinde bulunmuş, pekçok âlimden de mes’elelerin hallinde yardımcı olurdu. Bütün işlerinde Allahü ilim öğrenmiştir. Değişik ilim merkezlerinde bulunduktan teâlânın rızâsını kazanmak için çalışır, insanların huzûr ve sonra, nihâyet Mısır’ı vatan edinip oraya yerleşti ve 412 (m. saadetini temin için gayret ederdi. Mahkemelerde mes’elenin 1024) senesinde Şevval ayının onyedisine rastlayan adâletli bir şekilde halledilebilmesi için bıkmadan yorulmadan Çarşamba günü Mısır’da vefât etti. büyük gayretle çalışırdı. Her sözünde ve işinde ilminin ve dirayetinin üstünlüğü açıkça görülürdü. Vaktini, ibâdet etmek, Hadîs âlimlerinin meşhûrlarından olan Ebû Sa’d, Muhammed ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirirdi. Müslümanlara bin Abdullah es-Süleytî, Muhammed bin Hasen bin İsmâil es- nasihatlerde bulunur, dinlerini doğru olarak öğrenmeye ve Serrâc, İsmâil bin Necîd es-Sülemî, Abdurrahmân bin öğretmeye teşvik ederdi. Muhammed bin Mahbur, Ebû Hatim Muhammed bin Ya’kûb, Ebû Saîd Muhammed bin Yûsuf. Abdurrahmân bin Birçok talebe yetiştirdi. Ebû Bekr-i Hatîb Bağdadî, Ebû Ali Muhammed bin İdrîs el-Hirevi, Mensûr bin Abbâs el-Bûşencî, Vahşi, Hennâd bin İbrâhim Nesefî, Süleym bin Eyyûb Râzi, Abdullah İbni Adiy, Ebû Bekr el-İsmâilî Muhammed bin Müseyyib bin Muhammed Ergıyâni, Ebü’l-Kâsım Abdülmelik Abdullah bin Şîreveyh, Ebû Bekr el-Kabbâb, Ebû Şeyh el- bin Sagabe, Ca’fer bin Muhammed Abbadânî ve daha birçok İsfehâniyyeyn, Ebû Bekr bin Mâlik el-Elkatî’î, Ebû Muhammed âlim kendisinden hadîs-i şerîf öğrenip ilim tahsil ettiler. Hatîb-i bin Mûsâ, Hasen bin Râşid el-Mısrî ve daha birçok âlimden Bağdadî ve Kâdı Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Muhammed Ebyurdî ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. de ondan Sünen-i Ebi Davud’u okudular. Talebeleri de hocaları gibi halka doğruyu gösterip, doğru yolda olmaları için Kendisinden de; Ebû Hazım el-Abdevi, Hâfız Abdülgani, nasihat ederlerdi. Temmâm er-Râzî, Ebû Bekr el-Beyheki, Ebû Bekr el-Hatîb, Abdurrahmân bin Mende, Ebû Abdullah el-Kudâi, Ebü’l-Hasen el-Hileî, Hüseyn bin Talhâ en-Neâli ve daha pekçok âlim ilim 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 310 2) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1057 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 17 öğrenip hadîs-i şerîf rivâyetinde bulunmuşlardır. Ebû Sa’d, hadîs ilminde sika (güvenilir, sağlam; bir zât idi. Yüzbin hadîs-i şerîfi ezberleyip hafız olmuştur. Aynı zamanda tasavvufun ince bilgilerinde derin âlim olup, hikmetli sözleri, güzel ahlâkı, kalbleri inceltip Allah korkusuyla ağlatan Babama: “Talebeleri kaybedip dünyâdan gidemezdik. Bugün sözleriyle pekçok kimsenin kurtuluşuna vesile olmuştur. bu çocuğu bize getir!” dedi. Namazdan sonra huzûruna gittik. Bize yer gösterdi, oturduk. Odasında oldukça yüksek bir raf Hatîb el-Bağdâdî onun hakkında şöyle buyuruyor: “Hadîs ilmi vardı. Babama “Çocuğu kaldır, rafın üstündeki ekmeği alsın!” uğrunda çok seyahatler yapan, çok hadîs-i şerîf rivâyet eden, buyurdu. Babam beni kaldırdı ve raftaki ekmeği aldım. Sıcak sika, sağlam, sâlih bir âlimdi. Bağdad’da Mensûriyye Câmii’nin bir arpa ekmeği idi, Sıcaklığı elimi yakacak kadar çok idi. yanında tasavvuf erbâbının meclislerinde verdiği va’z ve Ebü’l-Kâsım hazretleri ekmeği ikiye bölüp yarısını bana verdi nasihatlerinde, kalblere te’sîr eden sözlerini işittik.” ve “Bunu ye!” dedi. Yarısını da kendisi yiyip babama hiç O, hadîs ve tasavvuf ilimlerine dâir pekçok eser yazmıştır. vermedi. Sonra buyurdu ki: Bunların çoğu elimize geçmemiştir. Bunlardan el-Erbeûn, “Bu ekmek otuz senedir bu raftadır. Bana, bu ekmek kimin hadîs ilmine âittir. Ayrıca, el-Mü’telif vel-muhtelif adlı bir eseri elinde sıcak olursa, bu söz ona söylenecektir, şeklinde söz daha mevcûttur. verilmiştir. Şimdi sana müjdeler olsun ki, bu kişi senin çocuğun olacaktır” buyurup, bana da: “Eğer bir ân himmetini Hak ile bulundurursan, yeryüzünün senin olmasından daha iyidir” 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 59 2) Târih-i Bağdâd cild-4, sh. 371 3) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1070 buyurdu. Fıkıh ilmini, Merv şehrinde, Şafiî fıkıh âlimlerinden Ebû Abdullah el-Husrî’den öğrendi. O’nun vefâtından sonra Ebû Bekr-i Kaffal’dan ders aldı. Merv şehrinde ilim öğrenmek için on 4) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 11 sene kaldıktan sonra, Serahs şehrine geldi. Yüksekçe bir tepe üzerinde Lokmân-ı Mecnûn’u 5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 195 gördü. Yanına gitti, kaftanını yamıyordu. Ebû Saîd ( radıyallahü anh ) onu seyrederken kendi 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 71 7) El-A’lâm cild-1 sh. 211 8) Keşf-üz-zünûn sh. 53 gölgesi, Lokmân’ın kaftanının üzerine düşüyordu. Lokmân-ı Mecnûn, yamayı kaftanına dikince buyurdu ki, “Ey Ebû Saîd! Biz seni bu yama ile bu kaftana diktik.” Sonra elinden tutup, Ebü’l-Fadl-ı Serahsî hazretlerinin huzûruna götürdü. Ona, “Ey Ebü’l-Fadl! Bunu sakla ki, bu sizdendir” dedi. Ebü’l-Fadl-ı Serahsî ( radıyallahü anh ) Ebû Sa’îd’in elinden tutup yanına oturttu ve EBÛ SA’ÎD-İ EBÜ’L-HAYR “Maksadımız, insanlara Allahü teâlânın yolunu göstermektir, insanlara gönderilen Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Fadlullah bin Ebü’l-Hayr yüzyirmidörtbinden ziyâde peygamber, onlara Muhammed Mîhenî, künyesi Ebû Sa’îd’dir. 357 (m. 967) “Allah” dedirtmek ve O’na ibâdet ettirmek için senesi Muharrem ayında Horasan’da, Havaran bölgesi, geldiler” buyurdu. Ebû Saîd ( radıyallahü anh ) Meyhene (Mihene) şehrinde doğdu. 440 (m. 1049)’da Ebü’l-Fadl’ın kalblere hayat veren bu güzel Şa’bân’ın 4. günü Cum’a gecesi orada vefât etti. sözlerini, kendinden geçmiş bir hâlde dinledi. Kendisi anlatır: Kur’ân-ı kerîmi okumaya başladığım zaman, babam beni Cum’a namazına götürdü. Yolda evliyânın büyüklerinden Ebü’l-Kâsım Gürgânî hazretlerine rastladık. Ebü’l-Fadl ( radıyallahü anh ), kendisini talebeliğe kabûl etti ve “Kendinden geçerek geri kalma amelden, bu büyük devleti, sakın çıkarma elden” buyurdu! Ebû Saîd Ebü’l-Hayr ( radıyallahü anh ) okurdu: Ben sensiz bir an karar kılamam. Senin tasavvufta çok yüksek mertebeye ulaştı. ihsânlarını tek tek sayamam. Bedenimdeki her kıl Zamanındaki bütün evliyânın sultânı, baş tacı gelse de dile, Şükrünün binde birini yapam bile. oldu. Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr, bütün müslümanların Babası şöyle anlatıyor “Her gece odasını kontrol matlûbu, sevdiği idi. Tasavvuf yolunun bütün eder, uyuduğuna iyice kanâat getirdikten sonra inceliklerine vâkıf olup, ayrıca; fıkıh, tefsîr, hadîs ben de uyurdum. Bir gece geç vakitte uyandım. ve başka ilimlerde de çok yüksek âlim idi. Oruç Baktım yerinde yoktu. Araştırdım, kendisini tutulması caiz olmayan günler hariç, senenin bulamadım. Birkaç gece böyle ta’kib ettim. Bizim bütün günlerini oruçlu olarak geçirirdi. Sâde bir uyuma vaktimiz geldikten sonra, o çıkıp gidiyor. ekmek ile iftar eder, gece gündüz ibâdetle Sabah ezanından biraz önce geri geliyordu. meşgûl olurdu. Bütün ibâdetlerde, bilhassa Nihâyet kapısına zincir vurdum. Artık çıkamaz namaz husûsunda çok hassas ve ihtiyâtlı hareket diyordum. Fakat gene çıktı. Zincir aynen eder, her namaz için guslederdi. Kendi hâlinde duruyordu. Nasıl çıktığını anlayamadım. Nereye her an Allahü teâlâyı hatırlar, hep “Allah, Allah” gittiğini ta’kib ettim. Bir mescide, vardı. Kapıyı derdi. Ne zaman uyku basacak olsa, elinde kapatıp arkasından sürgüledi. Pencereden ateşten mızrak bulunan çok heybetli bir kimse kendisini gözetledim. Namaza durdu. Mescidin karşısında zuhur eder “Allah de!” derdi. Böylece, bir köşesinde bir kuyu vardı. Namazdan sonra vücûdundaki bütün zerreler de zikir eder hâle kuyunun yanına vardı. Kuyunun ağzına bir ağaç geldi. Geceleri herkes uyuduktan sonra kalkar koydu. Bir iple ayaklarını bu ağaca bağladı. ibâdet ederdi. Kendini ayıblı ve kusurlu görmekte, Sonra kendisini başaşağı gelecek şekilde kuyuya nefse muhalefet etmekte, nihâyette idi. Tevâzusu astı. Kur’ân-ı kerîm okumaya başladı. Seher çok idi. Konuşmalarında o, ben ve biz demez, vaktine doğru hatmetti. Sonra dışarı çıkıp abdest hep onlar ya’nî o büyükler derdi. Mübârek sözleri aldı. Ben hemence ve kestirme yoldan eve gidip o kadar hoş ve te’sîrli idi. ki, “Ebû Saîd’in ( yattım. Biraz sonra o da gelip odasına girdi. radıyallahü anh ) sözünün ulaştığı bir yerde, Fakat zincirler bağlı olduğu hâlde nasıl girdiğini bütün kalbler neş’elenirler” denilmiştir. Aklı, gene anlıyamamıştım. Biraz vakit geçtikten sonra zekâsı, anlayışı, hafızası fevkalâde idi. Nakledilir namaz vakti oldu. Kendisini kaldırdım. Beraberce ki, daha çocuk iken otuz bin arabî beyt okumuştu. câmiye gidip cemâatle namaz kıldık. Bundan Kerâmetleri, hikmetli sözleri her tarafa yayılmıştır. sonra dikkat ettim. Bir mâni olmadıkça aynı Fakat o, meşhûr olmak, parmakla gösterilmek şekilde hareket ediyordu.” istemez, bütün hâllerin, İslâmiyetin emir ve yasaklarına tam uymakla kıymetli olacağını Kendisi anlatır: “Bir dağın yamacında sarp kayalarda söylerdi. Birgün kendisine sordular. “Filanca mağaralar vardı. Ona bakanın, dizinin bağı çözülürdü. Birgün kimse su üstünde yürüyor. Buna ne dersiniz?” bu mağaralardan birine çıkıp, hemen kenarında namaz “Bunun kıymeti yoktur, ördek ve kurbağa da suda kılmağa başladım. Namazdan sonra da nefsime, “Ey nefsim, yüzer” dedi. “Filan adam havada uçuyor” dediler. eğer burada uyursan, kendini aşağıda ölmüş görürsün. “Sinek ve çaylak da uçuyor. Sinek kadar kıymeti Burada Kur’ân-ı kerîmi hatim edinceye kadar uyumak yok!” var” dedi. “Filan kimse, bir anda şehirden şehre dedim. Sonra Kur’ân-ı kerîmi okumaya başladım. Bir müddet gidiyor” dediler. “Şeytan da, bir solukta şarktan sonra uyumuşum. Uyandığımda, boşlukta ve hızla yere garba gidiyor. Böyle şeylerin dînimizde kıymeti inmekte olduğumu gördüm, “İmdat” diye bağırdım. Bu sefer yoktur. Merd olan, herkesin arasında bulunur. - de, kendimi yukarı çıkar vaziyette gördüm Allahü teâlâ Alış-veriş yapar, evlenir. Fakat, bir an Rabbini imdâdıma yetişmişti. unutmaz” buyurdu. Çocukluğundan beri şu şiiri Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr ( radıyallahü anh ), bir mescidde va’z değişiklikler oldu. Kalbinde bulunan Ebû Saîd’in ( edip, hocasını ilk gördüğü gün kendisine işâret buyurduğu radıyallahü anh ) büyüklüğünü inkâr hâli şekilde, “İnsanlara Allahü teâlâ’nın yolunu göstermek” için kaybolup, kendisine sevgi başladı. Bundan sonra nasihat ediyordu. Huzûruna gelip tövbe edenlerin sayısı aralarındaki muhabbet daha da fazlalaşıp, çoktur. Halk kendisini çok sever. Manen mübârek sözlerinden, birbirlerini ziyâret eder oldular. Ebü’l-Kâsım tatlı sohbetlerinden istifâde etmek için can atarlardı. Ebû Ali birgün kürsüde va’z ederken, “Kim Ebû Saîd’in Dekkak’ın kızı, Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr hazretlerinin va’zına meclisine gitmezse, evliyâlığa âit birçok gitmeği arzu etti. Babası çok arzu ettiğini görünce, “Başına şeylerden mahrûm olur. Önceden ben bu sözün eski bir örtü al, kimse seni tanımasın” diyerek izin verdi. O da aksini söylemiş idim. Lâkin hatâmı anlayıp tövbe babasının dediği gibi giyinerek kadınların bulunduğu üst kata ettim. Şimdi böyle söylüyorum” buyurdu. çıkıp oturdu. Ebü’l-Hayr hazretleri va’z ediyordu. Bir ara “Bu sözü, Ebû Ali Dekkak’tan duydum ve şimdi onun bir parçası Ebû Saîd’i ( radıyallahü anh ) çekemiyen, buradadır” buyurdu. Bu sözü duyan o kız, kendisinden geçip büyüklüğünü inkâr edenlerden, kendisine üst kattan aşağı düştü. Ebü’l-Hayr hazretleri, “Yâ Rabbî! Bu hakarette daha ileri gidip, çok la’net eden, Ebû hanımı tekrar eski yerine çıkar!” buyurdu. O anda kız hava Hasen Tûni isminde bir kimse vardı. Bunun boşluğunda yukarı doğru çıkmağa başladı, ikinci katın Hazreti Ebû Saîd’e olan hürmetsizliği o kadar hizasına gelince havada kaldı. Kadınlar çekip yanlarına fazla idi. ki, Ebû Saîd’in ( radıyallahü anh ) aldılar. bulunduğu mahalleye dahi girmezdi. Ebû Saîd ( radıyallahü anh ) birgün, “Atımı eyerleyip Onu sevenler kullandığı eşyalardan bir şeyi yanlarında hazırlayınız. Ebû Hasen Tûnî’nin yanına bulundurup bereketlenmek için çok gayret ederlerdi. Hattâ gideceğiz” buyurdu. Birçokları bunun hikmetini birgün, elinden düşen bir karpuz kabuğu yirmi altına satılmıştı. anlayamayıp hayret ettiler. O gerçekten bizim yanlış yolda olduğumuzu zannediyor ve Allah Kendisini tanıyâmadıkları için, büyüklüğünü inkâr rızâsı için, yanlışa la’net ediyorsa bu’ la’net edenler oldu ise de, bunların da çoğu hatâlarını sebebiyle Allahü teâlâ ona rahmet eder” buyurdu. anlayıp tövbe etmişlerdir. Büyüklüğünü inkâr Talebelerinden bir kaç kişi ile yola çıktılar. O edenlerin sözleri, hakaretleri kendisine ulaştıkça kimsenin bulunduğu yere yaklaşınca, gizliden bir ses, “Rabbin sana kâfi değil talebelerden birini gönderip, kendisiyle görüşmek mi?” (Fussılet-53) meâlindeki âyet-i kerîmeyi için geldiğini haber verdi. Ebû Hasen Tüni bu hâli okurdu. Ebü’l-Kâsım isminde birisi, Ebû Saîd’in ( haber alınca, “Onun burada ne işi var. O, kiliseye radıyallahü anh ) büyüklüğünü inkâr eder, gitsin. Onun yeri orasıdır” dedi. O talebe aleyhinde konuşurdu. Birgün va’z ettiği kürsüde mecbûren bu haberi hocasına getirince, “Kim Ebû Saîd’in meclisine giderse, birçok “Bismillah! Madem ki öyle diyor, biz de oraya şeylerden mahrûm kalır” dedi. O gece rü’yâsında, gideriz” buyurup kiliseye gittiler. O sırada kilisede Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) yolda hıristiyanlar âyin için toplanmışlardı. Acaba niye yürüyor gördü. “Yâ Resûlallah! Nereye geldi diye merak edip onun etrâfında toplandılar, gidiyorsunuz?” diye sordu. “Ebû Sa’îd’in içeri girdi. Duvarda, Îsâ’nın (aleyhisselâm) ve meclisine gidiyorum” buyurdu. O kimse uyanıp, Hazreti Meryem’in resimleri diye çizilmiş iki büyük hayretler içinde kaldı. Hatâsını anladı. Ertesi gün tablo vardı. Ebû Saîd ( radıyallahü anh ) Ebû Sa’îd’in huzûruna vardı. Ebû Sa”îd ( resimlere bakıp, “Ey Meryem oğlu Îsâ! Allahı radıyallahü anh ), Ebü’l-Kâsım’a evindeki ve bırakıp da beni ve annemi iki ilâh edinin diye yolda gelirken olan ba’zı gizli hâllerini haber insanlara sen mi söyledin?” (Mâide-116) verdi. Bunun üzerine Ebü’l-Kâsım’da ba’zı meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu ve “Muhammed aleyhisselâmın dîni hak ise, şu anda bu iki resim O ise, (Veremem, hediye geldi. Hem on altın kıymetindedir) de secde etsinler” buyurdu. Allahü teâlânın izni diyor” buyurdu. Bu sözü duyunca, Hasen Müeddeb’e bir hâl ile o iki resim yere düştü. Yüzleri Kâ’be tarafında oldu. Bir titreme başladı. Kalkıp, Ebû Saîd’in ( radıyallahü anh olup, secde hâlini aldılar. Orada bulunan ) huzûruna yaklaştı. Sarığını çıkarıp kendisine teslim etti. hıristiyanlar feryâd ettiler. Kırk tanesi hemen Tövbe etti. Kalbinde bu büyüklere karşı inkâr kalmadı. Bütün Kelime-i şehâdet getirip müslüman oldu. Bu hâl, malını da, Ebû Saîd ve talebeleri için sarf etti. Tam bir Ebû Hasen Tûnî’ye ulaşınca hatâsını anlayıp, teslimiyet ile kendisine talebe oldu. Hocasının husûsî pişman oldu, tövbe etti. Hemen Ebû Sa’îd hizmetçisi oldu. hazretlerinin yanına gelip özür diledi ve sâdık talebelerinden oldu. Ebû Saîd’in ( radıyallahü anh ) sohbetlerine devam eden bir tüccâr vardı. Birgün sohbet esnâsında, Hazreti Ebû Saîd, Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr’ın ( radıyallahü anh ) büyüklüğünü inkâr ihtiyâcı olan bir talebesi için oradakilerin yardımda edenlerden birisi de Ebû Saîd’in ( radıyallahü anh ) “Alemde bulunmasını istedi. O tüccârın bir dinârı vardı. Bir dinar da hiç kimse helâl lokma bulamayıp haram yese, biz haram borcu vardı, önce hatırına, bu bir dinârı fakire vereyim, sonra yemeyiz” sözünü duymuştu. Kendisini imtihan etmek istedi. gidip evden bir dinar alırım, onunla da borcumu öderim diye Helâl para ile bir oğlak satın aldı. Haram para ile de, geldi. Sonra bu düşüncesinden vazgeçip, bu bir dinârı birincisine çok benzeyen başka bir oğlak aldı. Bunları borcuma vereyim diye düşündü. O bir dinârı borcuna verdi. kızarttırıp, hizmetçisi ile Ebû Sa’îd’e gönderdi. Kendisi de Sonra Ebû Sa’îd hazretleri bu tüccâra “Sen Allahü teâlâ ile önden gidip, onların bulunduğu yerde oturdu. Hizmetçi münazaa (çekişme) mi yapıyorsun? O sana bir dinârı fakire kızarmış oğlakları getirirken karşısına iki sarhoş çıkıp, haram ver dedi. Sen ise gidip borcuna verdin” buyurdu. O tüccâr, o para ile alınmış olan oğlağın bulunduğu tepsiyi alıp oğlağı büyük zâtın bu kerâmeti karşısında birşey diyemedi. Kalbe ilk yediler. Hizmetçi, elinde kalan ve helâl lokma ile alınmış olan gelen hayırlı düşüncenin, Allahü teâlâ tarafından geldiğini, oğlağı, Ebû Saîd’in önüne koydu. Oğlakları gönderen kimse geciktirmeyip hemen yapmak icâb ettiğini, aksi hâlde şeytan durumu öğrenip anlayınca, o sarhoşlara çok kızmıştı. Fakat bu ve nefsin vesvese verip o hayırlı işi yapmaya mâni hâlini açıktan belli etmedi. Hazreti Ebû Saîd o kimseye olacaklarını, bu hâdise ile daha yakînen anladı. dönerek, “Kendini boşuna üzme! Haram olan köpeklere gider, helâl olan da helâl yiyenlere gelir” buyurdu. O kimse çok Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr bir güçlükle karşılaşırsa, derhal uçarak, mahcûb olup hâline tövbe etti ve bu hâdiseden sonra o büyük Serahs şehrinde bulunan evliyânın büyüklerinden olan Ebû zâtın aleyhinde bulunmadı. Fadl’a gelirdi. Müşkilini sorup hallederdi. Birgün Ebû Fadl’ın talebelerinden biri hocasına, “Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr uçarak Hasen Müeddeb isminde birisi, ticâret için Ebû Saîd’in ( geliyor efendim!” deyince, Ebû Fadl ( radıyallahü anh ), “Sen radıyallahü anh ) bulunduğu şehre gelmişti. Onun şöhretini onu uçarken gördün mü?” diye sordu. Talebe, “Evet efendim” duyduğundan meclisine gitti. Aslında tasavvufu ve bu yolun deyince, hocası “Bu senin a’mâ olmadan ölmeyeceğine büyüklerini inkâr ediyordu. Ebû Saîd ( radıyallahü anh ) işârettir” buyurdu. Hakîkaten o talebenin, ömrünün sonuna kendisini görünce “Gel! Seninle işimiz var” buyurdu. Bir miktar doğru gözleri görmez oldu. sohbetten sonra, fakir bir derviş için elbise istedi. Hasen Müeddeb sarığını vermek istedi. Sonra da vazgeçip, “Bu bana Gencin birisi; ticâret için bir kervan ile sefere çıkmıştı. Çok hediye geldi. Hem de on altın kıymetindedir” diye düşündü. uykusuz olduğu için, kervanın konakladığı bir yerde istirahat Üstâd tekrar istedi. O yine sesini çıkarmadı. Nihâyet üçüncü edip, ondan sonra yola devam etmeyi düşündü. Kervan mola defa istedi. O yine sesini çıkarmadı. Onun yanında oturan verince, yolun kenarına uzandı. Uyuya kalmıştı. Uyandığında kimse bu sırada Hazreti Ebû Saîd’e “Yâ Üstâd! Allahü teâlâ vaktin çok geçmiş, yol arkadaşlarının çoktan gitmiş olduklarını kulu ile konuşur mu?” diye sordu. Buna cevâbında “Allahü anladı. Issız sahrada, arkadaşlarının izlerini de bulamadı. Ne teâlâ, yanında oturan kimse ile, bir sarık için üç defa konuştu. tarafa gittiğini bilmez bir hâlde koştu. Fakat kimseyi bulamadı. Bilmediği bir tarafa doğru gitmeye başladı. Sıcak bastırmış, açlık ve hararet başlamıştı. Sabretti. Ertesi gün oldu. ilimlerden haberi yok, Kur’ân-ı kerîm okumasını dahi bilmiyor” Buralarda kalıp öleceğini anladı. Bu sırada son bir ümit ile dedi. Hâce Nizâm-ül-mülk buna üzülüp, “Onu çağıralım. Senin etrâfı gözetledi. Çok uzaklarda bir yeşillik vardı. Bütün gücünü istediğin bir sûreyi okusun, eğer okuyamazsa, o zaman senin toparlayıp oraya koştu. Çeşme vardı. Hemen abdest alıp söylediklerini kabûl ederim. Biz kendisini din işleriyle, dîne serinledi. Sonra namaz kıldı. Biraz bekledi, öğle vakti olmuştu. hizmetle meşgûl olarak tanıyoruz” dedi. Büyük zâtların Uzaklardan, birisi geldi. Uzun boylu, heybetli, gür sakallı, bulunduğu bir meclise Ebû Tâhir’i çağırdılar. Nizam-ül-mülk, o beyaz tenli, çok hoş bir zât idi. Abdest aldı. Namaz kıldı ve kimseye dönerek “Hangi sûreyi okumasını istiyorsun?” diye gitti. Genç, kendisi ile konuşmaya cesâret edemedi, ikindi sordu. O da “Fetih sûresini okusun” dedi. Ebû Tâhir ağlıyarak vakti olunca o zât gene geldi. Namazdan sonra genç ona Fetih sûresini okudu. O iddiacı kimse mahcûb, Nizam-ül-mülk hâlini anlatıp, kendisinden yardım istedi. Bu esnada bir arslan çok memnun oldu. Nizam-ül-mülk, Kur’ân-ı kerîmi okurken geldi. O zât, arslanın kulağına eğilip bir şeyler söyledi. Sonra ağlayıp çok gözyaşı dökmesinin sebebini sordu. O da da genci arslanın sırtına bindirip, “Gözlerini kapa! Arslan babasının kendisine Fetih sûresini ezberlemesini söylediği nerede durursa, orada inersin” dedi. Genç, “Peki” deyip hâdiseyi anlatınca, Nizam-ül-mülk, “Öyle büyük bir zât ki, ayrıldı. Bir miktar gidince arslan durdu. Genç de indi. Gözlerini evlâdının yetmiş sene sonra karşılaşacağı sıkıntının çâresini açınca arslanın gitmiş olduğunu gördü. Memleketi olan tâ o zamandan bildiriyor. O zâtın derecesini anlamaktan biz Buhârâ’ya gelmişti. Birkaç gün sonra, Ebû Sâ’id hazretlerinin âciziz” dedi. Bundan sonra, o büyüklere olan muhabbeti daha Buhârâ’ya geldiğini haber aldı. Kendisini merak edip görmek da arttı. istedi. Bir de baktı ki, kendisini arslana bindiren zât idi. O gence dönerek, “Hayatta olduğum müddetçe bu sırrı hiç Ebû Saîd ( radıyallahü anh ), bir zaman Tûs şehrine bir kimseye söyleme” buyurdu. yolculuğa çıktı. Bir dağı aşması gerekiyordu. Orayı geçinceye kadar, ayakkabıları içinde ayakları sanki donmuştu. Yanında Birisi, “Onu nerede arayayım?” dedi. Bunun üzerine: “Nerede bulunan kimsenin kalbine “Üzerimde bulunan kumaştan bir aradın da bulamadın? Eğer, istek yolunda sıdk ile bir adım parça vereyim de ayaklarına sarsın” diye bir düşünce geldi. attınsa, baktığın, herşeyde O’nu görürsün” buyurdu. Biraz gittikten sonra, kumaşın kıymetli ve kaliteli olmasını düşünerek önceki niyetinden vazgeçti. Nihâyet Tûs’a vardılar. Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr hazretlerinin bir oğlu vardı. Küçük iken Ebû Saîd hazretlerinin yanında bulunan kimse bir ara mektebe gitmekten çok çekinir, korkardı. Birgün Ebû Saîd ( kendisine, “Efendim, Hakkın ilhamı ile şeytanın vesvesesini radıyallahü anh ) “Talebelerin geldiğini haber veren kimsenin açıklar mısınız?” diye sordu. Buna cevaben, “Sana, Ebû her arzusunu yerine getireceğim” buyurdu. Bu sözü duyan Saîd’in ayaklarının üşümemesi için, o kumaşın bir parçasını oğlu hemen dama çıkıp misâfirleri gözetledi. Bir zaman sonra, yırtıp kendisine ver demeleri ilham, bunu yapmana mâni olan uzaklardan beklenen misâfirlerin gelmekte olduğunu görüp, bozuk düşünce ise vesvesedir” buyurdu. O kimse bu hemen babasına haber verdi. Babası “Ne dilersen dile!” cevâbdan çok müteessir olup, kalbe gelen iyilik arzusunun buyurdu. “Beni mektebe gönderme!” dedi. Ebû Saîd ( hemen tatbik edilmesi lâzım olduğunu ve bozuk düşüncelerin radıyallahü anh ) “Peki gitme” buyurdu. Çocuk “Hiç gitmiyeyim de hemen atılması icâb ettiğini bu hâdise ile daha yakînen mi?” dedi. Ebû Sa’îd ( radıyallahü anh ) başını eğip, bir anladı. müddet düşündükten sonra, “Hiç gitme. Ama Fetih sûresini mutlaka ezberle” buyurdu. Çocuk sevinerek kabûl etti. Kısa Hucvirî ( radıyallahü anh ) Keşf-ül-mahcûb isimli eserinde zamanda Fetih sûresini ezberledi. Ebû Saîd’in ( radıyallahü şöyle anlatıyor “Mihene şehrinde, Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr’ın anh ) vefâtından sonra, Ebû Tâhir adındaki bu oğlu çok fakir türbesinde bulunuyordum. Türbenin üzerinde bir kumaş ve borçlu oldu. İsfehan hâkimi Hâce Nizâm-ül-mülk’ün yanına parçası vardı. Beyaz bir güvercin uçarak geldi ve o kumaşın gitti. O kendisini tanıdığı için, çok izzet ve ikramda bulunup altına girdi. Herhalde birşeyden kaçıyordu. Onun için oraya hürmet etti. İhtiyâçlarını temin etti. Ebû Tâhir’i sevmiyen bu gizlendi diye düşündüm. Biraz sonra merakım arttı. Kumaşı durumu görünce “Öyle birisine yardım yapıyorsun ki, dinî kaldırdığımda güvercin orada yoktu. Hayret ettim. Ertesi ve daha sonraki gün bu hâdise tekrar etti. Hikmeti nedir? diye düşünürken, bir gece rü’yâmdâ Hazreti Ebû Sa’îd’i gördüm. Gördüğüm hâdiseyi kendisine sordum. “O güvercin, amellerimin safâsıdır. Hergün kabrime gelip bana nedim (sohbet arkadaşı) olur” buyurdu. Anladım ki, o büyük zatın güzel amelleri, beyaz bir güvercin şekline girerek kabrine geliyor ve kendisi ile tatlı tatlı sohbet ediyorlar.” EBÛ SEHL AHMED EBYURDÎ Hadîs, edebiyat ve Şafiî fıkıh âlîmi. Künyesi Ebû Sehl olup ismi Ahmed bin Ali’dir. Memleketi olan Ebyurd’a nisbetle Ebyurdî denildi. Doğum ve vefât târihleri kesin belli değildir. Şu rubaiyi Ebû Saîd ( radıyallahü anh ) söylemiştir: Uzun bir ömür, sürüp, beşinci asır sonlarına doğru vefât etti. “Nefsine uymak doğru değildir elbet, Ebû İshâk Şirâzi’nin kendi eshâbından olduğunu bildirdiği Ebû Bas nefse ayağını, himmeti yükselt. Sehl Ahmed Ebyurdî, önce Horasan ve Mâverâünnehr Ey dost, Allah yolunda çok eyle gayret, ulemâsından ders aldı. Daha sonra Bağdad ve Hicaz’a Yılanla ol da, nefsinle etme sohbet.” giderek ilim sahiplerinin meclislerinde bulundu. Ebû Bekr Muhammed bin Abdullah Udenî, Ebû Abdullah Hüseyn bin Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr buyurdu ki: “Tasavvuf; başındaki Hasen Halimi, Hâfız Ebü’l-Fadl Süleymânî’den ilim tahsil etti. sevdayı atmak, elindeki dünyâyı dağıtmak ve vâki olanda Udenî, Süleymânî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf rivâyet karar kılmaktır.” etti. Hadîs ilminde âlim ve Şafiî fıkhında meşhûr oldu. Mâverâünnehr’e Şafiî mezhebini götürdü. İlminin çokluğu ve “Allah bâki ve kâfidir. O’ndan başkası boştur. O’ndan gayri her mes’eleye güzel cevap vermesi ile Şafiî mezhebinin herşeyden nefsini uzak eyle!” yayılmasına vesile oldu. Hanefî mezhebinde olup, “Allahü teâlâ ile kul arasında perde, yer ve gök değildir. Arş ve Kürsî de değildir. Perde, insanın benliğidir. Bu aradan kaldırılırsa Allaha kavuşulur.” “Allahü teâlânın dört kitabından, şu dört söz seçilmiştir Tevrat’da “Kanâat eden doyar.” İncîl’de “Uzlet eden (insanlardan ayrı yaşayan) kurtuldu.” Zebur’da “Susan, az konuşan kurtuldu.” Kur’ân-ı kerîmde de “Allahü teâlâya tevekkül edene Allah kâfidir.” Mâverâünnehr ulemâsının meşhûrlarından olan Ebû Zeyd Debbûsî, Şafiî mezhebinin Mâverâünnehr’de yayılmasının sebebinin, Ebû Sehl Ebyurdî olduğunu bildirmektedir. Hadîs-i şerîf rivâyet eden âlimlerin yetişdiği şehirleri, onların insanlara örnek olan güzel ahlâkını ve herbiri insanların hayâtına yön veren eşsiz sözlerini çok iyi bilirdi. Kendisine bu husûsta bir eser yazması teklif edildi. Kaynaklar, yazıp-yazmadığı hakkında ma’lûmat vermemektedir. Sâlih amel ve güzel ahlâkta eşsiz, zekâ, zühd ve takvâda ileri idi. Mâverâünnehr bölgesinin şehirlerini dolaşır, insanlara va’z ve nasihatlerde bulunur, emr-i ma’rûf yapar, Allahü teâlânın 1) Tezkiret-ül-evliyâ cild-2, sh. 270 emirlerini yapıp, yasaklarından sakınır, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkıyla ahlâklanmanın lüzumunu 2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 235 anlatırdı. Dünyâya ehemmiyet vermez, az mala kanâat ederdi. Kazancının fazlasını fakirlere sadaka olarak dağıtırdı. Haram 3) Nefehât-ül-üns trc. sh. 339 ve şüphelilerden şiddetle kaçar, mübahların bir çoğunu terkederdi. 4) Fâideli Bilgiler sh. 165 Buhârâ ve Merv gibi Mâverâünnehr şehirlerinde ikâmet 5) Keşf-ül-mahcûb sh. 324 ederek, buralarda birçok talebe yetiştirdi. Muhammed bin Sabit Hâcendî ve Şafiî mezhebinde meşhûr kitaplardan olan Abdurrahmân Furânî’nin “İbâne” adlı eserini “Tetimme” adıyla şerh eden Ebû Sa’d Abdurrahmân Mütevvellâ talebeleri pekçok talebe yetiştirdi. Çok kitap yazdı. 493 (m. 1099) arasındadır. Talebeleri de hocaları gibi dîn-i İslama hizmet senesinde Receb ayında Buhârâ’da vefât etti. gayretinden bir an geri durmadılar. Hep Allahü teâlânın rızâsını kazanmaya gayret ettiler. İnsanların dünyâ ve âhırette Büyük âlim Nec-müd-dîn Muhammed en-Nesefî, Abdül-kerîm huzûra ermesi için çalıştılar. bin Muhammed es-Sanâî, Muhammed bin Tâhir esSemerkandî, Abdullah bin Muhammed el-Hulevî Muhammed Ebû Muzaffer Muhammed bin Ahmed Ebyurdi “Nûhzet-ül- Pezdevî’nin talebelerindendir. Yazdığı kitapların en huffaz” adlı eserinde şöyle anlatır: Merv’de manifaturacılar kıymetlilerinden biri, İmâm-ı Muhammed Şeybânî hazretlerinin çarşısında ulemâdan iki zât, “Biz Ebû Sehl Ebyurdî’nin “Câmi’-üs-sagîr”ine yaptığı ta’liktir. “El-Vâkıât” ve “El-Mebsût” talebeleriyiz! Eğer o, yalnız fıkıh ilmiyle uğraşsaydı, yalnız ismindeki eserleri meşhûrdur. Talebesi Ömer Nesefî, “Hocam Mâverâünnehr’in âlimi olmakla kalmaz, muhakkak zamanının Ebû Yusr, Mâverâünnehr ülkesinde herkesin üstadı, İmâmı olurdu” dediler. İmâmların İmâmı idi. Ona her taraftan insanlar gelirdi. Doğu ve batı illeri onun kitaplarıyla dolu idi” buyurdu. Ebû Sehl Ebyurdî, hocası Ebû Abdullah Udenî’nin “Hadîs ilmiyle uğraşanın ömrü uzun olur” buyurduğunu söyler ve Ebû Yusr bin Muhammed Pezdevî “Usûl-üd-dîn” kitabının hadîs ilmine meylinin; uzun ömürlü olup, Allahü teâlânın önsözünde buyuruyor ki, “Kelâm ilminde İshâk el-Kindî, İsfirâzî dînine daha çok hizmet edebilmek istemesinden ileri geldiğini ve bunların yolunda gidenlerin yazdığı kitaplardan, anlatırdı. yazarlarının, hak olan Ehl-i sünnet i’tikâdından uzaklaşmış, sapıtmış olduklarını gördüm. Bu kitapları okumak uygun değildir. Çok tehlikelidir. Hele onları kabûl etmek, insanı Ehl-i 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 43 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 134 3) Tabakât-ı Şirâzî sh. 133 sünnet i’tikâdından uzaklaştırır. İslâm ismini taşısa bile, içi küfürle doludur. Bu sebebdendir ki, Ehl-i sünnet âlimlerinin hiçbirisi onların kitaplarından hiç nakil yapmamışlardır. İshâk el-Kindî gibi Abd-ül-Cebbâr, Ebû Ali el-Cübbâî, el-Ka’bî ve İbrâhim Nazza’m da Mu’tezile bozuk fırkasına bulaşmış, mensûbu olmuşlardır. Bunların hiç birisinin kitabını, şüphe meydana gelmemesi, Ehl-i sünnet i’tikâdının bozulmaması ve bid’atlere sebep olmaması için, asla okumamalıdır. Muhammed bin Heysan dahi bid’at ehlinin kötülerindendir. EBÛ YUSR BİN MUHAMMED PEZDEVÎ Bunların hiç birisinin kitabından bir şey öğrenip amel etmek helâl değildir. Fıkıh ve kelâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Abdülkerîm Pezdevî’dir. Künyesi Ebû Ehl-i sünnet i’tikâdından ayrılan bu bid’at fırkalarının kitapları, Yusr’dur. 421 (m. 1030’de doğdu. Büyük bir âlim olan dedesi ülkemizde yayılmaya, insanlar arasında tefrika sokmaya, hak Abdülkerîm, İmâm-ı Muhammed Mâtürîdî’nin talebesidir. Ebû yoldan saptırmaya başlamış olduğunu görünce içim sızladı. Yusr bin Muhammed Pezdevî; babasından, Ebû Ya’kûb Yûsuf Hem bunlara cevap verip susturmak, hem de Ehl-i sünnet bin Muhammed, İmâm Ebü’l-Hattâb ve pekçok Hanefî fıkıh i’tikâdının unutulmaması için bu kitabı yazdım. Bu kitapta Ehl-i âlimlerinden ilim öğrendi. Fıkıh ilminde üstün derecelere sahip sünnet i’tıkadını anlattım. Bunları okuyan Ehl-i sünnet vel oldu. Kendisine Sadr-ül-İslâm denildi. Semerkand’da ve cemâat yolunda olur. Bu yol ki, sevgili Peygamberimizin ( Buhârâ’da kadılık yaptı. Felsefecilere ve bid’at fırkalarına karşı aleyhisselâm ) O’nun temiz Eshâbının (r.anhüm) ve onların Ehl-i sünnet i’tikâdını en güzel savunup, onları susturan izinden giden sâlih mü’minlerin yoludur.” âlimlerden biri oldu. Bu konuda “Usûl-üd-dîn” isimli kitabını yazdı. Hayâtının büyük bir bölümü Buhârâ’da geçti. Orada Ebû Yusr bin Muhammed Pezdevî, yazmış olduğu “Usûl-üddîn” kitabında buyuruyor ki: “Ehl-i sünnet vel cemâat i’tikâdına göre: Büyük günah lakabları verildi. Endülüs’te (İspanya) 355 (m. 966) yılında işleyenler tövbe edemeden ölseler dahi, Cehennemde ebedî doğdu. 434 (m. 1043) yılında Mekke’de vefât etti. kalmıyacaklardır. Allahü teâlâ dilerse, bir kimsenin şefaatiyle onları affedip Cennete koyar. İlim tahsili için Endülüs’ten çıkan Ebû Zer Hirevî, en batıdaki ilim merkezlerinden başlayıp en doğudaki ilim merkezine Mu’tezile ve Kaderiyye fırkalarına göre: Büyük günah işliyenler kadar, seyahat etti. Mısır’da; Kâtib Ebû Müslim, Bağdad’da; tövbe etmeden ölürlerse, kâfirler gibi ebedî olarak Ebü’l-Fadl Zührî, Ebü’l-Hasen Dâre Kutnî, Ebû Ömer Hirevî, Cehennemde kalırlar.” Belh’te; Ebû İshâk Müstemlî, Merv’de; Ebû Heysem Kuşmeyhini, Basra’da; Ebû Bekr Hilâl bin Muhammed bin “Ehl-i, sünnete göre, gayr-i müslimlere ve ba’zı mü’minlere Muhammed şeybân bin Muhammed Debeî, Şam’da; kabir azâbı vardır, haktır. Kabre girenleri, Münker ve Nekir Abdülvâhid bin Hüseyn Kelebî’den ilim tahsil etti. Bunların bir sorguya çekeceklerdir. çoğundan hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kelâm ilmini İbn-i Mu’tezile ve Râfızilerin çoğu, kabir azâbına, Münker ve Nekir’in suâl soracaklarına inanmadılar.” “Ehl-i sünnete göre mizan terazisi vardır. Bununla ameller tartılacaktır. Herkes hesaplaşacaktır. Bâkıllânî’den öğrendi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberledi. Mekke’ye gitti. Arablar arasında evlendi. Servât’ta ikâmet etti. Şeyh-ül-Harem (Mekke-i mükerremenin âlimi) oldu. Hac zamanında Mekke’ye gider, orada uzun zaman kalır, insanların müşkillerini çözerdi. Vaktini yalnız Allahü teâlânın rızâsına yönelik işlerde kullanırdı. Dünyâ malına hiç Mu’tezile’ye göre, mizan yoktur, amellerin tartılması ehemmiyet vermezdi. Eline geçenleri fakirlere dağıtır, Allahü imkânsızdır, hesap yoktur.” “Ehl-i sünnete göre, sırat köprüsü teâlânın yoluna harcardı. İnsanlara emr-i ma’rûf yapar, vardır ve Cehennem üzerinde kurulmuştur. dinlerini doğru olarak öğrenmeleri için çalışırdı. Rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerde, hafıza, adâlet ve dirayet yönünden sağlam Râfizîler, Mu’tezile ve ba’zı bid’at fırkaları sırata inanmadılar.” olduğunu bildiren hadîs-i şerîf âlimleri onun sika (güvenilir) olduğunda ittifâk ettiler. “Ehl-i sünnete göre, evliyânın kerâmeti haktır. Bütün bozuk fırkalar, evliyânın kerâmetine inanmadılar, bâtıldır dediler.” Ebû Zer Hirevî, insanlara birşey öğretebilmek için çok çalışırdı. Eline geçen paradan talebesinin maişetini de temin etmeye çalışırdı. Kendisinden; oğlu Îsâ, Ali bin Muhammed bin Ebi’l-Hevl, Mûsâ bin Îsâ Saklî, Abdullah bin Hasen Tennîsî, 1) Usûl-üd-dîn 2) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 188 Müezzin Ebû Sâlih Nişâbûrî, Ali bin Bekkâr Sûri, Ahmed bin Muhammed Kazvinî, Ebû Tâhir İsmâil bin Saîd Nahyî, Ebü’lHüseyn bin Muktedî-billâh, Ebû Velîd Bâcî, Abdülhâlik bin Hârûn Sehmî ve daha birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti Hatîb-i Bağdadî, Ebû Ömer bin Abdülber, Ahmed bin Abdülkâdir Yûsufî, Ebû Abdullah Ahmed bin Galebûn EBÛ ZER HİREVÎ (Abd bin Ahmed) Havlâni de kendisinden ilim rivâyeti için yazılı izin (icâzet) aldı. Talebeleri de hocalarından öğrendikleri ilimleri insanlara Hadîs, kelâm ve Mâlikî fıkıh âlimi. Ebû Zer, künyesi olup ismi öğretmek için gayret ettiler. Abd bin Ahmed bin Muhammed bin Abdullah bin gufeyr’dir. Dedelerinden birine nisbetle Ensârî, Hirat’ta uzun zaman Ebû Zer Hirevî birçok kıymetli eser yazdı. Bunlardan, ikâmetinden dolayı Hirevî ve Horasanî, mezhebinden dolayı “Müsned-üs-sahih-il-mücerred alel-Buhârî ve Müslim” ve Mâlikî nisbet edildi. Ebû Zer Hirevî adıyla tanındı. “Müstedrek” adlı eserleri ve Kitâb-ül-Câmi”, Kitâb-üs-sünne Memleketinde İbn-i Semmâk diye bilinirdi. Hâfız ve Sûfî ves-sıfât, Kitâb-üd-devavât, Fedâil-ül-Kur’ân, Delâil-ünnübüvve, Kitâb-ı Şehâdet-üz-züver, Fedâilü Mâlik bin Enes, Mesânid-ül-mü’tât, Fadl-ül-yevm-il-aşûre, Kerâmât-ül-evliyâ, maddesini kabz ve nakletmeden (teslim alıp, taşımadan) Kitâb-ür-rü’yâ, Kitâb-ül-mûmât, Kitâb-ül-menâsik, Kitâb-ür-riyâ başkasına satması, parayı para ile satmak demektir. Halbuki vel-yemîn il-fâcire, Kitâb-ü bey’ ve binyüz tâne âlimin hayatını ortada satın alınan mal ne teslim alınmış ve ne de ücreti anlattığı “Kitâb-ü a’lâ şüyûn” kitapları meşhûrdur. ödenmiştir. Rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerde Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: 1) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1103 “Cennet, Ramazan ayı için senenin başından sonuna kadar süslenir. Şehr-i Ramazanın ilk 2) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 366 gecesi olduğunda Arş’ın altından bir rüzgâr esip, Cennetin ağaç ve yapraklarını sallar. Hûr-i ayn, bu hâli görüp, “Yâ Rabbi! Şu ayda sana ibâdetle meşgûl olan kullarından bize eş nasîb eyle. Bizimle onların ve onlarla bizim gözlerimizi aydın 3) Târih-i Bağdâd cild-11, sh. 141 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 254 5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 65 eyle” derler. Allahü teâlâ Ramazan-ı şerîfte oruçlu olan her bir kuluna: “Çadırlarında saklı 6) Târih-üt-türâs-il-arabî cild-1, sh. 479 hûrîler vardır” âyet-i kerîmesiyle övülüp anlatılan ve inciden çadırlar içinde saklı bulunan hûr-i 7) Keşf-üz-zünûn sh. 705 ayndan bir zevceyi eş olarak verir. O hûr-i ayndan her birinin üzerinde yetmiş türlü hulle vardır. Hepsi de ayrı ayrı renktedir. Her biri, inci ile süslü yakuttan bir sedir üzerindedir. O sedirde kalın ipek kumaştan ve atlastan yetmiş yatak ve her yatakta da bir yastık vardır. Her birine hizmet edecek yetmiş bin, zevci için de ayrıca yetmiş bin hizmetçi vardır. Her hizmetçinin elinde, altın kâse içinde bir çeşit yemek vardır. Cennettekiler herbirinden ayrı lezzet alırlar. Zevci içinde o kadar vardır. Zevcinde, yakutla süslü altından iki bilezik vardır. İşte kavuşulacak bu inâyet ve ihsânlar, o kimsenin Ramazanda işlediği FADLULLAH BİN AHMED EL-MİHENÎ Evliyânın büyüklerinden. Künyesi Ebû Sa’îd olup ismi Fadlullah bin Ahmed bin Muhammed el-Mihenî’dir. Ehl-i sünnet i’tikâdında, herhâli sünneti seniyyeye uygun, akıllara hayret veren hâller ve kerâmetler sahibi bir zât idi. Çok kimseler, onu görmek ve mübârek sözlerini işitmekle doğru i’tikâd sahibi oldular. Ebû Sa’îd hazretleri, büyük âlim Ebû Abdurrahmân es-Sülemî’nin meclisinde bulundu. 440 (m. 1048) senesinde Mihene’de vefât etti. sevâblardan ayrı olarak, her günün orucu içindir.” “Her peygamberin bir duâsı vardır. İnşâallah ben duâmı kıyâmet günü ümmetime şefaat için saklamak istiyorum.” Abdullah bin Abbâs ( radıyallahü anh ), Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bir kimsenin satın aldığı yiyecek maddesini, teslim almadan önce başka bir müşteriye satmasını yasakladığını rivâyet etti. Orada bulunanlardan biri (bir rivâyette Tâvûs bin Keysân) “Böyle bir satıştan nehyin sebebi nedir?” diye sordu. O da: “Müşterinin aldığı herhangi bir gıda Fadlullah bin Ahmed, Zâhir bin Serahsî ve daha birçok âlimden ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendisinden ise; İmâm-ül-Haremeyn Ebül Meâli el-Cüveynî, Ebü’l-Kâsım Selmân bin Nasır el-Ensârî, Hasen bin Ebî Tâhir el-Ciyliy, Abdülgaffâr eş-Şirûviy ve daha birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti. Abdülgâfir, Siyak kitabında onun için şöyle demektedir: “ElMihenî hazretleri, zamanının büyüğü idi. O, tasavvuf büyüklerinin ileri gelenlerinden olup, ma’rifet sahiblerinden idi. Şânı yüce, hâli güzel, zamanın bir tanesi olup, onun gibisi FAHR-ÜL-İSLÂM PEZDEVÎ (Ali bin Muhammed) görülmedi. Gençlikte mücâhede yolunu seçti. Çok ibâdet ederdi. Yanlızlığı severdi. Çok kerâmeti görüldü. Firâset sahibi Mâverâünnehr’de yetişen Hanefî fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali idi.” bin Muhammed bin Hüseyn bin Abdülkerîm bin Mûsâ bin Îsâ bin Mücâhid en-Nesefî el-Pezdevî’dir. Künyesi Ebü’l- Kendisi şöyle anlatır: Büyük âlim Ebû Abdurrahmân es-Sülemî Hasen’dir. “Fahr-ül-İslâm” lakabı ile meşhûr oldu. 400 (m. hazretlerinin huzûruna ilk defa gittiğimde bana, “Şimdi size 1009) yılları civarında İran’ın Pezde (veya Bezde) şehrinde kendi elimle, hatırlamaya ve ibret almaya vesile olacak bir yazı doğup yetiştiği için, “Pezdevî” nisbetiyle meşhûr olmuştur. vereceğim” buyurdu. Ben de “Peki efendim” dedim. Daha Pezde, Nesef’ten 6 fersah (34,1 km.) uzakta müstahkem bir sonra şöyle yazdı: “Dedem büyük âlim Ebû Amr İsmâil bin kaledir. Kale adı, yanında kurulan şehrin de ismi olmuştur. Nüceyd es-Sülemî’den işittim. O da Ebü’l-Kâsım Cüneyd bin Babası Muhammed, Semerkand ve Buhârâ’da kadılık Muhammed’in şöyle buyurduğunu söyledi: “Tasavvuf; güzel (hâkimlik) vazîfesinde bulunmuş, daha sonra bu vazîfeden ahlâktır. Güzel huydan ibârettir. Ahlâkını güzelleştirenin ayrıldığında Pezde’ye gidip oraya yerleşmişti. Kardeşi derecesi yükselir.” Daha sonra da şunu yazdı: “En güzel söz, Muhammed bin Muhammed el-Pezdevî de, Mâverâünnehr’de İmâm Ebû Sehl Muhammed bin Süleymân es-Su’lûkî’nindir. Hanefî âlimlerinin en büyüklerinden olup, “Sadr-ül-İslâm” Güzel huy, i’tirâz etmemektir.” lakabı ile meşhûr oldu. Onun kitapları kolay anlaşıldığı için, “Ebü’l-Yüsr” diye künyelenmiştir. Fahr-ül-İslâm Pezdevî de, Ebû Sa’îd el-Mihenî buyurdu ki: “Tasavvuf; insanın nefsini kitaplarının zor anlaşılması sebebiyle “Ebü’l-Usr” künyesi ile sevmemesi ve peşinden gitmemesi, kalbini Allahü teâlâya meşhûr oldu. Birçok eser yazdı. 482 (m. 1089) senesi Receb bağlaması ve her haliyle sahibine yönelmesidir.” ayının beşinde Keşş denilen yerde vefât etti. Cenâzesi Ebû Hasen Ali bin Ebû Bekr en-Nişâbûrî şöyle Semerkand’a götürülüp defnedildi. anlatır: “Üstâd Ebû Osman İsmâil bin Fahr-ül-İslâm Pezdevî, Hanefî mezhebi âlimlerinin Abdurrahmân en-Nişâbûrî hazretleri, güzel bir büyüklerindendir. Hanefî fıkhının fürû’ ve usûl bilgilerinde kıyâfetle Ebû Sa’îd Fadlullah bin Ebü’l-Hayr el- zamanındaki âlimlerin İmâmı, en büyüğü idi. Çok sayıda Mihenî hazretlerinin ziyâretine gitti ve orada bir mu’teber kitapları vardır. Çeşitli ilimleri de kendinde toplamıştı. yere oturarak, “Efendim! Hatırlar mısınız? Hele usûl-ı fıkha dâir yazdığı ve “Usûl-i Pezdevî” Serahs’da Şeyh Ebû Ali Zâhir hazretlerinin adıyle bilinen çok kıymetli bir kitabı, bütün İslâm ülkelerinde yanında beraberdik. Kendisinden Hadîs-i şerîf mu’teber, mu’temed bir eser olup, bir güneş gibi açık ve nûr dinlemiştik. Acaba ilk olarak bize rivâyet ettiği saçmaktadır. Kâsım bin Kutlubega, “Tabakât-ı Hanefîye” hangi hadîs-i şerîf idi?” dedi. O zaman Ebû Saîd ismindeki eserinde diyor ki, “Ben, bu kitapdaki hadîs-i şerîfleri Fadlullah el-Mihenî hazretleri buyurdu ki: “O zâtın tahric eyledim. Benden önce onunla kimse meşgûl olmamıştı. rivâyet ettiği ve bizim de işitip yazdığımız ilk Ebü’l-Meâlî Muhammed bin Nâsr-ı Hatîb, ondan hadîs-i şerîf hadîs-i şerîfte “Dünyâyı sevmek (gönül rivâyet etmiştir.” Tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerinde de meşhûr ve bağlamak, düşkün olmak), günahların mu’teber olan kitapları vardır. başıdır” buyuruluyordu.” Kardeşi Ebü’l-Yüsr Muhammed bin Muhammed el-Pezdevî de, Hanefî fıkhının usûl ve fürû’ bilgilerinde büyük bir âlimdi. 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 306 O, Ebû Ya’kûb Yûsuf bin Muhammed en-Nişabûrî’den ilim. Öğrenip yetişti. Semerkand’da kadılık (hâkimlik) yaptı. Zamanındaki âlimlerin İmâmı, en büyüğü idi. Ona, şarktaki ve garbtaki her memleketten ilim öğrenmeye gelirlerdi. “Ebü’lYüsr” diye meşhûr olmasının sebebi, kitaplarında yüsr’e, ya’nî kolay anlaşılmaya çok dikkat etmesiydi. Ömer bin Muhammed en-Nesefî, “Kitâb-ül-kand” adındaki eserinde; “Ebü’l-Yüsr Fahr-ül-İslâm’ın “Usûl”ünün çok şerhleri yapılmıştır. En güzeli Pezdevî, Mâverâünnehr’de eshâbımızın, ya’nî Hanefî ve en meşhûru Abdülazîz Ahmed bin Muhammed el-Buhârînin âlimlerinin şeyhi idi. İmâmların İmâmı idi. Kayıtsız şartsız “Keşf’ adındaki şerhidir. Bir şerhi de, Ahseykesî’nin “Tahkîk” İmâm olduğu kabûl edilmişti. Doğudakilerin ve batıdakilerin adındaki kitabıdır. Şeyh Ekmelüddîn’in de “Takrir” adında bir sığınağı oldu. Bütün talebenin maksûdu idi. Gelip derslerinde şerhi vardır. “Câmî” kitabının sahibi diyor ki: Ben, Pezdevî bulunmak, istifâde etmek arzusunda idiler. Fıkıh ilminin usûl Usûlünü, Buhârî’nin “Keşf ve Haddâd ve Cûnfûrî şerhleri ile ve fürû’ mes’elelerine âit tasnifleri ve kitapları ile cihan beraber mütâlâa ettim. O, nefis ve âlimlerin i’timâd ettiği aydınlanmış, şereflenmiş idi. 493 (m. 1099) senesi Receb kıymetli bir eserdir. ayında Buhârâ’da vefât etti. Sem’ânî de onun, 421 (m. 1030) yılında doğduğunu bildirmektedir. 2. El-Mebsût Onbir cildlik bir fıkıh kitabıdır. Fahr-ül-İslâm Pezdevî, mezhebini ezbere bilmekte darb-ı 3. Tefsir-ül-Kur’ân: Herbiri Kur’ân-ı kerîm kalınlığında, yüzyirmi mesel olmuştu. Onun bu büyüklüğü herkes tarafından cild olan bu eserin bir nüshasına rastlanamamıştır. Bugüne bilinmekte ve her zaman konuşulmakta idi. Sem’ânî diyor ki, kadar ele geçmemiştir. “O, Mâverâünnehr’in fakîhi, imamların ve en büyük âlimlerin üstadı, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin mezhebinin kuvvetli ve büyük sâliki idi.” Mâverâünnehr’in en büyük fakîhlerinden olan Şems-ül-eimme Muhammed bin Sehl esSerahsî ile aynı asırda yaşamış ve Abdülazîz bin Ahmed elHalvânî tarafından idâre edilen medresede İmâm-ı Serahsî’ye arkadaşlık etmişti. Ayrıca o, hadîs ilmini de tahsil edip, birçok hadîs-i şerîf rivâyetinde bulunmuştur. Arkadaşı olan Semerkand hatîbi Ebü’l-Meâlî Muhammed bin Nasr bin 4. Şerh-i Câmi-i kebîr ve Câmi-i sagîr Usûl ilmine âit olan iki kıymetli eserdir. Bize kadar gelemiyen eserlerindendir. İmâm-ı Muhammed Şeybânî hazretlerinin, Hanefî fıkhını anlatan kitaplarının şerhidir. 5. Ginâ-ül-fukahâ: Fıkıh ilmine dâir olup, bugün bir nüshasına rastlanamamıştır. Kaynaklarda zikredilmektedir. 6. Er-Risâle fî kırâat-il-musallî, Mensûr el-Moydânî ve kendi oğlu Kâdı Ebû Sabit el-Pezdevî, ondan rivâyette bulunmuşlardır. Bir ara Semerkand’a gitmiş ve 7. Zellet-ül-Kârî, orada ders okutmuştur. 8. Ez-Ziyâdât Fıkıh ilminin fürû’ mes’elelerini anlatan bir Başlıca eserleri şunlardır: eserdir. Bu eserin bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi’nde (Fâtih, No: 1665) ile kayıtlıdır. 1. Kenz-ül-vüsûl ilâ ma’rifet-il-usûl: “Usûl-i Pezdevî” adı ile bilinen ve usûl-i fıkıh ilminde en mu’teber ve bütün âlimler 9. Ziyâdât-üz-ziyâdât “Ziyâdât” kitabının sonunda vardır. tarafından i’timâd edilen kıymetli bir eserdir. Usûl-i fıkıh, İslâm dîninin fürû’a ya’nî amelî yönüne âit hükümlerini, Kitab 10. Şerh-ül-hidâye: “Hidâye” adındaki fıkıh kitabının nikâh (Kur’ân-ı kerîm), Sünnet, İcmâ’i Ümmet ve Kıyâs-ı fukahâ adı babına kadar olan kısmının şerhini içine alan bir eserdir. verilen, dinde dört sağlam delîlden istinbât (çıkarmak), yollarını bildiren bir ilimdir. Bu ilmin faydası, hükümleri doğru olarak çıkarmaktır. Bu konuda çok kıymetli kitaplar yazılmıştır, bunlardan biri de, Fahr-ül-İslâm Pezdevî’nin kitabıdır. Osmanlı Devleti zamanında medreselerde çok okutulan ve önem verilen bu kitab, teferruatlı ve i’câzın mükemmel bir örneği sayılan bir usûl-i fıkıh kitabıdır. Matbû bir eserdir. Diğer eserleri matbû değildir. Fahr-ül-İslâm Pezdevî, fıkıh usûlüne dâir yazdığı kitapta buyuruyor ki: “İlim iki kısımdır: Birincisi; tevhîd ve sıfat ilmi. Diğeri de; fıkıh, şerîatler ve ahkâm ilmidir. Birinci kısımda asıl olan, Kitab ve Sünnete yapışmak, nefsin arzularından, isteklerinden ve bid’atlerden uzaklaşıp, Ehl-i sünnet vel-cemâat yolunda bulunmaktır ki, Eshâb-ı Kirâm ve Tabiîn bu yol üzerinde idiler; Selef-i Sâlihîn bu yol üzere yürüdüler. Bu yol, din büyüklerinin üzerinde bulunduğu yoldur. Selefimiz ki, İmâm-ı a’zam Ebû söylenince; kitab, Kur’ân-ı kerîm, sünnet de Hanîfe, Ebû Yûsuf, İmâm-ı Muhammed Şeybânî ve onların hadîs-i şerîfler demektir. Farz ve sünnet mezhebine tâbi olan âlimlerin hepsi bu yol üzere idiler. İmâm-ı denilince; farz, Allahü teâlânın emirleri, sünnet a’zam Ebû Hanîfe, bu yolun akaidi. (inanılması gereken ise, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) sünneti akideleri, îmân esasları) ile alâkalı olarak “El-Fıkh-ül-ekber” ya’nî emirleri demektir. Sünnet kelimesi yalnız kitabını yazdı. Burada hak olan, doğru, gerçek olan i’tikâdı, olarak söylenince bütün ahkâm-ı İslâmiyye îmânı bildirdi. demektir.) Allahın Peygamberinin ve O’nun Eshâbının yolunu kitaplara İcma’: Her asırdaki adâlet ve ictihâd sahibi geçiren, değiştirilmekten ve bozulmaktan koruyan Ehl-i sünnet âlimlerin bir mes’elede sözbirliği ile olur. İcma’ âlimleridir. Ehl-i sünnetin reîsi ve kurucusu, İmâm-ı a’zam Ebû huccettir, delîldir. İcma’ mes’elesinde, âlimlerin Hanîfe Nu’man bin Sâbit’tir. çokluğu veya azlığı önemli değildir. İcmâ’, derece derecedir. En kuvvetli icmâ’, Eshâb-ı Kirâmın Şer’î ilimlerin kaynağı Kitab, Sünnet, İcmâ’ ve bunlardan icmâ’ıdır. Çünkü onda hilâf yoktur. istinbât olunan (çıkarılan) Kıyâs’tır. Kıyâs: Dinde açıkça emir veya yasak edilmemiş Kitab: Allahü teâlâ tarafından, Cebrâil isminde bir işlerin hükümlerini, Kur’ân-ı kerîmde, hadîs-i melek vâsıtasıyle Muhammed aleyhisselâma şerîflerde ve icmâ’-i ümmette açıkça bildirilen Kureyş kabilesinin lügatı, dili ile vahyedilen hükümlere benzeterek çıkarmaya denir. Bu Kur’ân-ı kerîmdir. Kur’ân-ı kerîmin kelimeleri kıyâsı, benzetmeyi yaparak, açıkça emir veya Arabcadır. Fakat bu kelimeleri yan yana dizen yasak edilmemiş işleri, açıkça bildirilenlere Allahü teâlâdır. Bu Arabî kelimeler, Allahü teâlâ benzetilmelerini, Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde tarafından dizilmiş olarak âyet hâline gelmiştir. derin âlimlere emretmektedir. Bu benzetmeyi Cebrâil aleyhisselâm, bu âyetleri, bu kelimelerle yapabilecek âlimlere “Müctehid” denir. ve bu harflerle okumuş, Muhammed aleyhisselâm da mübârek kulakları ile işiterek, ezberlemiş ve hemen Eshâbına okumuştur. Kur’ân-ı kerîmin tamâmı mushaflara yazılmış ve Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) yanlışsız olarak tevâtür yolu ile nakledilmiştir. Sünnet: Dinde ta’kib edilen yola denir. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kendiliğinden yaptığı ve kaçındığı şeylerdir. Resûlullahın sözleri, yaptıkları ve başkalarının yaptığını görüp 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 192 2) Fevâid-ül-behiyye sh. 124, 125 3) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 184 4) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprülüzâde) sh. 85, 86 5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 578, 1005 beğendiği için men etmediği, yasak olduğunu bildirmediği şeylerdir. Kavli, fiili ve takriri sünnet olmak üzere üçe ayrılır. Sünnet, farz ve vâcib emirlerden sonra, müslümanlardan edası, yapılması istenenlerdir. Peygamberimizin FÛRÂNÎ (Abdurrahmân bin Muhammed) sözlerine “Hadîs-i şerîf denir. Dinde, Kur’ân-ı kerîmden sonra en kuvvetli senet, vesîka hadîs-i şerîflerdir. (Sünnet kelimesinin dînimizde üç ma’nâsı vardır. Kitab ve sünnet birlikte Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebü’l-Kâsım olup ismi Abdurrahmân bin Muhammed bin Ahmed bin Fûrân’dır. 388 (m. 998) yılında Merv’de doğup, orada yerleştiği için Mervezî nisbet edildi. Yetmişüç yaşında iken, 461 (m. 1069) yılında Merv’de vefât etti. 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 109 Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından Ebû Bekr Kaffâl Şaşi (Kaffâl-ı sagîr) ve Ebû Bekr Mes’ûdî’nin en gözde talebelerinden olan Abdurrahmân Fûrânî, Ali bin Abdullah Taysefûnî ve Ebû Bekr Kaffâl Şaşi Mervezî’den hadîs-i şerîf dinledi. Dört mezhebin fıkıh bilgilerinin inceliklerine vâkıf oldu. Şafiî mezhebinde mutlak müctehid ile müntesib müctehid arasında bir derece olan eshâb-ı vücûhtan sayıldı. Hadîs 2) Tabakât-ül-fukahâ (Esnevî) cild-2, sh. 255 3) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 132 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 309 5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 98 ilminde zamanının ileri gelenlerinden idi. İmâm-ül-Haremeyn Cuveynî, onun ders halkasına iştirâk ederdi. Merv’de 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 169 tâliblerine ders verirdi. Allahü teâlânın dinini öğrenmek ve öğretmek için çalışır, onun rızâsını kazanmaya gayret ederdi. 7) Keşf-üz-zünûn sh. 84, 1441 Din adına yanlış bir söz söyleyeni susturur, sapıklara güzel cevaplar verirdi. Vaktini, yalnız Allahü teâlânın, rızâsına uygun işler için harcardı. Güzel ahlâkıyla insanlara örnek olur, te’sîri tez görülen nasihatlerde bulunurdu. Fazla mal kazanmak için vaktini zayi etmez. Az mala kanâat ederdi. Eline geçenin ihtiyâcından fazla olan miktarını fakirlere sadaka olarak dağıtırdı, insanlara yaptığı nasihatlerinde doğruyu öğrenmeyenin yanlış şeylere inanmaktan kurtulamayacağını bildirir, dinlerini Ehl-i sünnet âlimlerinden ve kitaplarından öğrenmelerini tenbîh ederdi. Birçok talebe yetiştirdi. Bunlar, zamanlarının en yüksek âlimleri oldular. Bağdad Nizâmiyye Medresesi’nde Ebû İshâk Şîrâzî’den sonra müderris olan ve hocasının kitabına ilâveler yapan Ebû Sa’d Abdurrahmân Mütevellâ, Şafiî mezhebinde hadîs ve fıkıh âlimi Muhyü’s-sünne Begâvî, İmâm-ı Kuşeyrî hazretlerinin oğlu Abdülmünım bin Ebi’l-Kâsım Kuşeyrî, Zâhir bin Tâhir, Abdurrahmân bin Ömer Mervezî, Müezzin Ebû Saîd bin Ebî Sâlih, Ali bin Ahmed Rûyânî ve daha birçok âlim onun talebeleri arasındadır. Bu talebelerinin çoğu sika (güvenilir) âlimlerden sayılmış ve kendilerinden rivâyetlerde HÂCE MUHAMMED BİN EBÛ AHMED EL-ÇEŞTÎ Evliyânın büyüklerinden. Lakabı Ahmed Nasihuddîn’dir. Tasavvufta icâzeti (diplomayı) babasından almıştır. Babası vefât ettikten sonra onun yerine geçti. Babasının yerine geçtiği zaman, henüz yirmidört yaşında idi. Hâce Muhammed, zühd ve vera’ sahibi idi. 411 (m. 1020) yılında vefât etmiştir. Annesi, Hâce Muhammed’e hâmile iken, karnından “La ilahe illallah” zikrini işitirdi. Babası bunu öğrenince, ona: “Sana müjdeler olsun; sâlih bir çocuk dünyâya getireceksin” demiştir. Birgün otururken babası, ana rahminde olan bu oğluna, “Esselâmü aleyke yâ velîyullah” diye hitâb ettiği zaman, Allahü teâlânın kudreti ile “Ve aleykesselâm ey babam!” sesini duymuştu. Dünyâya geldiği gece, babası rü’yâsında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü ve kendisine: “Ey Ebû Ahmed, oğluna benim ismimi koy” buyurdu. Bunun üzerine babası adını Muhammed koydu. bulunulmuştur. Hâce Muhammed doğar doğmaz, daha ebenin elinde iken, Yetiştirmiş olduğu eşsiz ilim sahibi talebeleri yanında, değişik ilimlere dâir pek kıymetli eserler de yazan Abdurrahmân Fûrânî’nin “Kitâb-ül-ibâne”, “Kitâb-ül-umde”, “Esrâr-ül-belâga” ve “Kitâb-ül-amel” adlı kitapları tanınmaktadır. “Kitâb-ül-ibâne”, Şafiî mezhebinin temel kitaplarındandır. Birçok şerh ve ilâveleri yapılmıştır. Talebelerinden Ebû Sa’d Mutevellâ’nın “Tetimme” adlı eseri bunlar arasındadır. yedi defa “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” demiştir. Muharrem ayının ilk on gününde hiç süt içmemiş, oruç tutmuştur, iki buçuk yaşına geldiği zaman, az yiyip az uyumağa, dört buçuk yaşına geldiği zaman, mektebe gitmeye başlamıştı. Kısa zamanda Kur’ân-ı kerîmi öğrendi ve tamâmını okudu. Yedi yaşına gelince, babasının meclisine gitmeye başlamıştır. Çoğu zaman namaz kılınan yerden dışarı çıkmaz, ibâdetle meşgûl olurdu. Uyumak için sırtını yere koymaz, bir yere dayanmazdı. Yedi günde sâdece bir hurma yerdi. Zâhirî ve bâtınî ilimleri Hızır aleyhisselâmdan öğrendi. HÂCE MUZAFFER BİN AHMED Şöyle anlatılır: Birgün Mahmûd Sebûk Tekin gazâya gitmişti. İnsanlara nasihat ile tasavvuf yolunu anlatan evliyânın Hâce Muhammed’e, ona Med’de ulaşması için işâret edildi. O büyüklerinden. İsmi, Muzaffer bin Ahmed bin Hamdân olup, zaman yetmiş yaşında idi. Talebelerinden birkaçı ile yola, künyesi Ebû Ahmed’dir. Tasavvuf yolunda yürümek istiyenlere çıktı. Mahmûd Sebûk Tekin’in ordusuna yetişince, müşrik ve bu yolun edeblerini, erkânını anlatır, sözleri kalblere te’sîr putperestler ile savaş etti. Savaş sırasında bir an müşrikler ederdi. İfâde ve ibâresi çok tatlı olup, kerâmet sahibi bir zât idi. gâlîb gelmiş idi. Hâce Muhammed’in Çeşt’de değirmenci bir Evliyânın büyüklerinden Ebû Sa’îd-i Ebü’l-Hayr ve diğer büyük talebesi vardı. Adı Muhammed Kâkû idi. Müşriklerin gâlib zâtlarla görüşüp onlardan ilim öğrendi. Kendisinden de birçok geldikleri anda; Hâce Muhammed, “Muhammed Kâkû yetiş!” kimseler istifâde etti. Hicri 5. asrın ortalarında vefât etti. diye seslendi. Oradakiler derhal Kâkû’nün muharebe ettiğini gördüler, İslâm askerleri gâlib gelinceye kadar Kâkû savaştı. Kâfirler hezimete uğradı. Aynı anda Muhammed Kâkû’yü, Çeşt’de değirmenin kapı ve duvarını döğerken gördüklerini söylediler.” Ebû Sa’îd-i Ebü’l-Hayr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Biz, nefslerimizle mücâhede ederek, onun istemediği şeyleri yaparak, kulluk yoluyla bu mertebeye kavuştuk. Hâce Muzaffer bin Ahmed ise, beylik yoluyla geldi. Ya’nî biz, Allahü teâlâyı temaşa hâlini, nefslerimize muhalefet etmekle, sıkıntı Hâce Muhammed hazretlerinin, Merdân isminde çok sâdık bir ve çile çekmekle elde ettik. Ona ise, hiç uğraşmadan bunu talebesi vardı. Senelerce hocasının hizmetinde ve sohbet ihsân ettiler.” meclisinde bulunup, diploma almaya hak kazanınca, hocası tarafından ders verip insanlara doğru yolu gösterme vazîfesi ile memleketine gitmesi istendi. Merdân, bu ayrılık haberine çok üzülerek, ağlar bir hâlde hocasına, “Bu takatsiz vücûdumda can kaldıkça, size Hizmet şerefinden ayrılmam” dedi. Hocası, “Ben Allahü teâlâya münâcaatta bulundum. O da kabûl buyurdu. Ne zaman beni görmek istersen, bütün perdeler aradan kalkıp, vasıtasız olarak benimle görüşebilirsin” buyurdu. Merdân, bu sözü duyduktan sonra oradan ayrıldı. Aynen hocasının buyurduğu gibi, ne zaman hocasını görmek istese, aradaki bütün perdeler kalkar, hocasıyla görüşürdü. Ebû Ahmed Muzaffer hazretleri de buyurdu ki: “Ba’zılarının, sahraları ve çölleri aşarak çok zahmetler ile elde ettiklerini, bana minder ve sedir üzerinde iken, hiç uğraşmadan ihsân ettiler.” Keşf-ül-mahcûb sahibi Ali bin Osman el-Hucviri ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Muzaffer bin Ahmed hazretlerinin yukarıdaki sözünü yanlış anlamamalı, kibir ve öğünmek sanmamalıdır. Böyle zannetmek hased olur. O, bunu söylemekle kendi hâlini bildirmiştir: Her iyiliğin sahibi olan Allahü teâlâ, ona böyle ihsânda bulundu. Onun ihsânları pek çoktur.” Hâce Muhammed hazretlerinin üç kâmil talebesi vardı. Bunlar, Hâce Yûsuf, Hâce Muhammed Kâkû ve Hâce Merdân idi. 1) Nefehât-ül-üns trc. sh. 348 1) Nefehât-ül-üns sh. 363 2) Hadîkat-ül-evliyâ. İkinci kısım sh. 132 HAFFÂR (Ebü’l-Feth Hilâl bin Muhammed) Hadîs âlimi. Künyesi Ebü’l-Feth olup ismi Hilâl bin Muhammed bin Ca’fer bin Sa’dân bin Abdurrahmân bin Mahûye bin Mihyâr bin Merzebân’dır. İran asıllı olup, 322 (m. 934) yılında 6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 151 Bağdad’da doğdu. Haffâr lakabıyla meşhûr oldu. 414 (m. 1023) yılında doksaniki yaşında iken Bağdad’da vefât etti. Küçük yaşta dînimizde esas olan temel bilgileri öğrenip, hadîsi şerîf yazmaya başlayan Haffâr; Hüseyn bin Amr Rezzâz, Ali bin Muhammed Mısrî. Ebû Amr bin Semmâk, Ahmed bin Osman bin Yahyâ Edemî, kırâat âlimi Muhammed bin Ca’fer Edemî, Hamza bin Muhammed Dihkân, Ahmed bin Selmân Neccâd, Ebû Ali bin Savvâf, Ahmed bin Yûsuf bin Hallâd ve daha birçok âlimden ilim tahsil edip hadîs-i şerîf rivâyet etti. Çok çalışıp, duyduğu hadîs-i şerîfleri yazarak ezberledi. Ezberlediği hadîs-i şerîflerden çıkarılan hükümleri öğrendi. Bağdad’da, yıllarca hadîs ilminde en sağlam âlim, müsned kabûl edildi. Çok ibâdet eder, yalnız Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için çalışırdı. İnsanlara emr-i ma’rûf yapar, dinlerini öğretmeye. Cehennem ateşinden kurtarmaya gayret ederdi. HAKÎM NİŞÂBÛRÎ Hadîs, fıkıh ve tefsîr âlimlerinin en büyüklerinden. İsmi Muhammed bin Abdullah bin Hamdeveyh bin Nûaym enNişâbûrî et-Tahmânî’dir. Hâkim denmekle meşhûrdur. Künyesi Ebû Abdullah olup, İbn-ül-Beyyi’ diye de tanınır. Hadîs âlimlerinin en üstünlerinden, sika (güvenilir) bir zât idi. Hadîs ilminde hâkim idi. Ya’nî râvîlerinin hâl tercemeleri ile beraber, sekizyüzbinden ziyâde hadîs-i şerîfi ezbere bilirdi. Bu ilimde ve diğer ilimlerde çok kitap yazdı, ilimde, fazilette, Allahü teâlâyı tanımakta ve hafızasının kuvvetliliğinde çok yüksek idi. 321 (m. 933) senesi Rebî’ül-evvel ayının 3. günü Nişâbûr’da doğdu. 405 (m. 1014)’de Safer ayının 8. günü orada vefât etti. Geçinebileceği miktar mala kanâat eder, fazlasını fakirlere Hadîs âlimlerinin reîsi durumunda idi. Evi, salâh (doğruluk) ve sadaka olarak dağıtırdı. Haram ve şüpheli şeylerden çok vera’ (şüphelilerden sakınmak) hânesi idi. Küçük yaşta ilim sakınır, haram işlemek korkusuyla mübahların bir çoğunu da öğrenmeye başladı, ilim öğrenmek için, Hicaz’a ve iki defa terk ederdi. İnsanların pekçoğu onun ilminden istifâdeye, Irak’a gitti. İbn-üs-Semmâk, Da’lec bin Ahmed, Ebû Ali el- âlimler derslerini kaçırmamaya gayret ederlerdi. Pekçok talebe Hâfız, Ebû Sehl bin Ziyâd, Muhammed bin Sâlih bin Hânî ve yetiştirdi. Kendisinden; meşhûr hadîs âlimi, “Delâil” ve “Sünen” başka birçok zâtlardan (r.aleyhim) ilim öğrendi. Kendilerinden sahibi Ebû Bekr Beyhekî, Târih-i Bağdâd kitabının yazarı ilim öğrendiği âlimlerin sayısı iki binden fazladır. Kendisinden Hatîb-i Bağdadî ve Şafiî fıkıh âlimlerinden Muhammed bin de; Ebü’l-Hasen Dâre Kutnî, Ebü’l-Kâsım Kuşeyrî, Ebû Bekr Ebü’l-Kâsım Lâlkaî Taberî hadîs-i şerîf dinleyip rivâyette Beyhekî ve başka birçok büyük zâtlar (r.aleyhim) ilim öğrenip, bulundu. hadîs-i şerîfler rivâyet etmişlerdir. Hâkim Nişâbûrî’nin ( radıyallahü anh ), Allahü teâlânın emir ve yasaklarının Ebü’l-Feth Haffâr, yazmış olduğu pek kıymetli eserleri ile de muhafazası ve yayılması için yaptığı hizmetler, âlimler talebelerine ilmini daha rahat aktarıp, daha çok kimsenin tarafından iftiharla bildirilmektedir. Rivâyet olunan hadîs-i istifâdesini temin etti. “Emâlî” adlı kitabı ile, cüzler hâlindeki şerîflerin metin ve senetlerindeki incelikleri, sahîh olup hadîs-i şerîf kitabları, onun eserlerinden ba’zılarıdır. olmadıklarını, râvîlerinin durumlarını, zamanında ondan daha iyi bilen yoktu. Bu husûsta zamanın bir tanesi idi. İlim ve irfan âşıkları, hadîs-i şerîf öğrenmek için her taraftan yanına 1) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1057 2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 8, 29, 208 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 201 4) Târih-i Bağdâd cild-14, sh. 75 5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 510 gelirlerdi. Konuşması tatlı, hoş sohbet bir zât idi. Güzel ve te’sîrli sözleri, dinliyenlerin kalblerini ferahlandırır, rûhlarını cezbederdi. Ehl-i sünnet büyüklerine olan hürmet ve ta’ziminin çokluğu, eserlerinde görülmektedir. Hâkim Nişâbûrî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden ba’zıları: “Âdemoğullarının hepsi hatâlıdır. Hatâ edenlerin “Mü’min, ünsiyet eder ve kendisi ile ünsiyet edilir. Hoş hayırlıları da, tövbe ve istiğfar edenlerdir.” geçinmeyen ve kendisi ile hoş geçinilmeyen kimsede hayır yoktur.” Dünyalıktan nasîbiniz, yolcunun azığı gibi olmalıdır.” “Allah için sevişen iki kimsenin, Allah katında en sevimlisi, arkadaşını daha çok sevendir.” “Eğer siz hakkıyle Allaha tevekkül etseydiniz, kuşların rızkını verdiği gibi, sizin de rızkınızı verirdi. Onlar, sabaha aç “Allahü teâlâ buyuruyor: (Benim için birbirini ziyâret edenler, çıkarlarken, akşama tok olarak dönerler.” benim sevgimi kazanmıştır. Benim için sevişenler, benim sevgime mazhar olmuştur. Benim için verenler, benim sevgimi “Ölü mezara konduğu vakit, mezar “Yazıklar olsun sana ey hak etmiştir. Benim için birbirine yardımda bulunanlar, benim Âdemoğlu! Benim hakkımda seni kim aldattı? Benim fitne, sevgimi kazanmıştır.)” karanlık, yalnızlık ve kurtlar, böcekler yeri olduğumu bilmiyor muydun? Üzerimde bir ileri bir geri gezinip dururken beni “Allahü teâlâ, mü’minin mü’mine; kanını, malını düşünmedin mi?” der. Şayet o ölü iyi insan ise, onun nâmına ve ırzını haram ettiği gibi, aleyhinde kötü zanda bir yetkili mezara cevap verip, “Bu adam emr-i ma’rûf ve nehy- bulunmağı da haram kılmıştır.” i münker etti ise, ne dersin?” deyince mezar, “O zaman ben onun için yeşil bir bahçe olurum. Cesedi de nûr olur ve rûhu “Siz mallarınızla herkesi memnun edemezsiniz, öyle ise onları Allaha kavuşur” der.” güler yüz ve güzel ahlâk ile memnun etmeğe çalışınız.” “Ben ancak güzel ahlâkı tamamlamak için “Bir kimse din kardeşini seviyorsa, sevdiğini ona gönderildim.” bildirsin.” “Aman, aman, fahiş, açık ve çirkin sözlerden “Yaşlılara saygı göstermek, Allahü teâlâyı kaçının. Zira, Allahü teâlâ çirkin sözleri ve fahiş ta’zimdendir.” konuşmaları sevmez.” “Hastayı ziyâret eden, Cennet bahçelerine oturmuş gibidir. “Bir kimse Allaha yemîn eder ve bu yemînine Hastanın yanından ayrıldığı zaman, yetmiş bin melek onun sivrisineğin kanadı kadar yalan katarsa, kalbinde için mağfiret diler.” kıyâmete kadar devam eden bir leke olarak kalır.” “Mezardan daha korkunç bir manzara görmedim. “Hayırlınız, yemek yedireninizdir.” Gördüğüm manzaraların en korkuncu mezardır.” “Muhakkak ki kişi, güzel ahlâkı sayesinde gündüz “Yabancı bir kızı görüp de, Allahü teâlânın oruçlu, gece ibâdet edici olanların derecesine gazâbından korkarak başını ondan çeviren yükselir.” kimseye, Allahü teâlâ ibâdetlerin tadını duyurur.” “Doğru ve dürüst olan tacir, kıyâmet gününde “İbâdetlerin en kıymetlisi, evvel vaktinde kılınan sıddîklar ve şehîdler ile beraber haşredilecektir.” namazdır.” “Alıcı ile satıcı doğru söyleyip birbirine nasihat “Cebrâil (aleyhisselâm) bana gelerek dedi ki: ettikleri zaman, alış-verişleri bereketlenir. Malın “Yanında ismin zikredilip de sana salât-ü selâm kusurunu gizleyip yalan söyledikleri zaman, alış- getirmeyen kimse bu hâlde iken ölürse, verişin bereketi kalkar.” Cehenneme girsin. Allah onu rahmet ve mağfiretinden uzaklaştırsın. Âmin de!” Ben de “Âmin” dedim. “Kim Ramazan ayına ulaşır da, Esed’i kabre korken “Yâ Rabbî! Anam Fâtıma onun orucu-ibâdeti kabûl olmaz ve o kimse böyle binti Esed’i, Peygamberin ve ondan önceki iken ölürse, Cehenneme girsin. Allah onu rahmet Peygamberlerin hakkı için, mağfiret eyle” dediğini ve mağfiretinden uzaklaştırsın” dedi ve bana da Hâkim bildirmektedirler. “Âmin de!” dedi. Ben de “Âmin” dedim. “Kim annesine, babasına veya bunlardan birisine Hâkim Nişâbûrî hazretleri, yazmış olduğu ulaşır da onlara bakmaz, böylece ölürse, o kimse “Müstedrek” isimli kitabında buyuruyor ki: “Câbir Cehenneme girsin. Allah onu rahmet ve bin Abdullah ( radıyallahü anh ), Resûlullah ( mağfiretinden uzaklaştırsın” dedi. Bana da “Âmin aleyhisselâm ) ile beraber Nahle mevkiindeki Zât- de!” dedi. Ben de “Âmin” dedim.” ür-Rika’da yapılan gazâya gittik. Bu gazâda Eshâbdan biri, müşriklerden bir adamın hanımını Hâkim-i Nişâbûrî’nin rivâyet ettiğine göre, Eshâb-ı esîr aldı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) geri dönmek Kirâmdan Beşir bin el-Hassâsiyye ( radıyallahü üzere oradan ayrıldığında, kadının savaş ânında anh ) buyuruyor ki: “Bî’at etmek üzere Resûl-i orada olmayan kocası geldi. Durumu öğrenince, ekreme ( aleyhisselâm ) gidip, ne üzerine bi’at müslümanları kana boyamadıkça bu işin peşini edeceğimi kendisine sordum. Resûlullah ( bırakmıyacağım diye yemîn ederek ta’kibe aleyhisselâm ) elini uzattı ve “Allahü teâlânın bir başladı. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) olduğuna, O’ndan başka ilâh olmadığına şehâdet akşam istirahatında, Eshâbına (r.anhüm) “Bu edersin. Beş’ vakit namazı vaktinde kılarsın. gece bizi kim bekleyecek?” buyurdular. Eshâb Farz, olan zekâtı verirsin, orucu tutarsın. Haccını arasından Ammâr bin Yâsir ile Abbâd bin Bişr yaparsın, Allah rızâsı için cihad edersin ve (r.anhüm) yerlerinden fırladılar “Biz yâ bunlara söz verirsin” buyurdu. Resûlallah” diye cevap verdiler. Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) de “Vadideki Hâkim’in (Müstedrek) kitabında Berâ’ bin Azîb’in yolun ağzında durunuz” buyurdu. O iki Sahâbî yol “radıyallahü anh” bildirdiği (Kabirdeki fitne ve ağzına vardıklarında Abbâd ( radıyallahü anh ), suâl) hadîs-i şerîfinin sonunda buyuruldu Ammâr’a ( radıyallahü anh ), “Gece yarısından ki: “Mü’min olan meyyit için, kulum doğru söyledi evel mi, yoksa sonra mı istirahat etmek sesi işitilir. Kabre Cennetten yaygı serilir. Cennet istersiniz?” diye sordu. O da “Evvel” deyip yattı. elbiseleri giydirilir. Meyyit için Cennetten bir kapı Abbâd bin Bişr ( radıyallahü anh ) de kalkıp açılır. Kabre Cennet kokuları yayılır. Görebildiği namaza durdu. Bu sırada hanımı esîr edilen yerlere kadar yayılır. Güzel yüzlü, güzel elbiseli, müşrik geldi. Adam, uzaktan bir insan karaltısı güzel kokular saçan birisi gelir. Buna, sen görünce nöbetçi olduğunu anladı. Nişan alarak kimsin? Senin o hayırlı yüzün nedir der. Ben, bir ok attı ve isâbet ettirdi. Namaz kılmakta olan senin sâlih amelinim der. Bunu işitince: Yâ Rabbî! Hazreti Abbâd, vücûduna saplanan oku çıkarıp Kıyâmet çabuk kopsa! Yâ Rabbî kıyâmet çabuk yere bıraktı ve ayakta namazına devam etti. O kopsa da, çoluk çocuğuma ve mallarıma adam, ikinci okunu da attı onu da isâbet ettirdi. kavuşsam der.” Abbâd ( radıyallahü anh ) onu da çıkarıp Yine (Müstedrek) kitabında bildirdiği hadîs-i şerîfte “Deccâl zamanında bulunan mü’minlerin gıdası, meleklerin gıdası gibi, tesbih ve takdis etmek olur. Allahü teâlâ, o zaman tesbih ve takdis edenlerin açlığını giderir” buyuruldu. Resûlullahın, hazret-i Ali’nin annesi Fâtıma binti namazına devam etti. O kimse üçüncü oku attı ve isâbet ettirdi. Abbâd ( radıyallahü anh ) vücûduna saplanan üçüncü oku da çıkardı ve rükû’ya eğilip secdeye gitti. Selâm verip namazını bitirdikten sonra arkadaşını uyandırdı. Ona, “Yâ Ammâr! Kalk, ben yaralandım” dedi. Ammâr ( radıyallahü anh ) yattığı yerden fırlayıp arkadaşının kanlar gazâya iştirâk etmek istediler. Durum Resûlullah içinde olduğunu görünce, “Sübhânallah! İlk oku efendimize ( aleyhisselâm ) haber verildiğinde, attığı zaman beni niçin uyandırmadınız?” diye Peygamber efendimiz, ikisinden birinin gazâya sordu. Abbâd ( radıyallahü anh ) da “Kur’ân-ı katılmasını buyurdular. Baba-oğul kur’a çekmeye kerîmden bir sûre okuyordum. Onu bitirmeden karar verdiler. Hayseme ( radıyallahü anh ) yarıda kesmek istemedim. Fakat bir kaç yara oğluna “Yâ Sa’d! Sen hanımının yanında kal, ben alınca selâm verip, seni uyandırdım. Cenâb-ı çarpışayım” dedi. Oğlu Sa’d ise. “Eğer bu Hakka yemîn ederim ki, Resûlullahın korumamızı isteğiniz Cennetten başka birşey için olsaydı seni emrettiği bu hassas noktayı kaybetmek endişesi kendime tercih ederdim. Fakat ben bu gazâda olmasaydı, namazı ve sûreyi yarıda bırakmaya şehîd olmak istiyorum” dedi. Kur’ayı, Sa’d ( ölmeyi tercih ederdim” dedi. Müşrik, radıyallahü anh ) kazandı. Peygamber müslümanların iki kişi olduğunu görünce kaçtı.” efendimizle birlikte Bedr gazâsına katılarak şehîd oldu.” “Uhud gazâsının yapıldığı gün, Amr bin Ukeyş’in gönlüne İslâm sevgisi düştü. Evdekilere, “Amca oğulların nerede?” diye Zührî ( radıyallahü anh ) nakletti: Bedr gazâsında sordu. “Uhud’da” dediler. Amr da, “Uhud’da mı?” diyerek Ubeyde ( radıyallahü anh ) ile müşriklerden Utbe zırhını giyip silâhlarını kuşandı. Atına binerek Uhud’un yolunu birbirlerine karşılıklı hamle yaptılar. Birbirlerine tuttu. Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm), Amr’ın kendilerine doğru gâlib gelemediler. Hazreti Hamza ile Hazreti Ali geldiğini görünce, “Ey Amr! Bizden uzak dur!” dediler. O da, rakiblerini öldürdükten sonra Ubeyde’yi ( “Ben îmân ettim” diyerek Kelime-i şehâdeti söyledi ve radıyallahü anh ) yaralıyan Utbe’ye hücum ettiler. yaralanıncaya kadar düşmanla çarpıştı. Yaralı olarak evine Onu öldürüp Hazreti Ubeyde’yi Resûlullah getirildi. Sa’d bin Muâz ( radıyallahü anh ) yanına geldi. Amr’ın efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûruna getirdiler. kardeşi olan Seleme’ye ( radıyallahü anh ) “Kavminin şerefi Ubeyde’nin ( radıyallahü anh ) bacağı kesilmiş, için mi, yoksa Allah ve Resûlü için mi çarpıştı?” diye sordu. O kemiğinin iliği akıyordu. Peygamber efendimize, da, “Allah ve Resûlü için çarpıştı” dedi. Daha sonra şehîd “Yâ Resûlallah! Ben şehîd değil miyim?” diye oldu. Hiç namaz kılmadığı hâlde Cennetlik oldu.” sordu. “Evet, şehidsin” buyurdular. Bunun üzerine Hazreti Ubeyde, “Resûlullahı korumak için onun “Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) anlattı: Bir etrâfında, oğullarımızı, hanımlarımızı ve canımızı kimse Resûlullaha gelerek “Yâ Resûlallah! Benim feda ederek öldürülmedikçe kimseye teslim rengim siyah olup, yüzüm güzel değildir. Hem de etmeyiz diye Ebû Talibe söz vermiştik. Sağ fakirim. Eğer düşmanla savaşıp şehîd olursam olsaydı sözümüzde durduğumuzu görürdü” dedi. Cennete, girebilir miyim?” diye sordu. Peygamber efendimiz de, “Evet girersin” buyurdular. Savaş Hazreti Ömer, “Üç kişi yola çıktığı zaman aralarında birini başladı. O kimse ön tarafa geçti. Şehîd oluncaya kendilerine emir seçsinler. Onların ta’yin ettiği bu emir, kadar çarpıştı ve şehîd oldu. Peygamber Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ta’yin ettiği emîr sayılır” buyurdu. efendimiz ( aleyhisselâm ) başucuna gelerek, “Allahü teâlâ yüzünü güzelleştirdi. Hazreti Ömer anlattı: Resûlullahın ( aleyhisselâm Kokunu hoş yaptı ve malını çoğalttı.” “Bu şehidin ) yanına girmek için müsâade istedim. Hücre-i cübbesi altına girmek için çekişen iki hûrî se’âdetlerine kabûl buyuruldum. Kaba bir kilim gördüm” buyurdu. üzerine yatmışlardı. Kilim küçük olduğu için, mübârek vücûdlarının bir kısmı da toprakta “Süleymân bin Bilâl anlattı: Resûlullah ( kalıyordu. Mübârek başlarının altında, hurma aleyhisselâm ) Bedr gazâsı için yola çıktığında, lifleriyle doldurulmuş bir yastık vardı. Selâm verip Sa’d bin Hayseme ile babası (r.anhümâ) da oturdum. Sonra da “Yâ Resûlallah! Sen Allahın peygamberi ve habîbi olduğun hâlde bu İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ) anlattı: “Hazreti vaziyettesin. Halbuki Kisrâ ve Kayser, altından Ömer, Muâz bin Cebel’e (r.anhüm) uğradı. divanlarda, ipek ve dibaceden yataklarda Muâz’ı ( radıyallahü anh ) ağlıyor görünce, “Yâ yatıyorlar” dedim. Bunun üzerine Resûlullah ( Muâz! Seni ağlatan nedir?” diye sordu. aleyhisselâm ) “Onlar bütün ni’metleri bu Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) duydum dünyâda tadıyorlar. Halbuki bu dünyâ ni’metleri ki, “Riyanın en hafifi şirktir. Allahü teâlânın en çok çok çabuk biter. Biz öyle kavimiz ki, bütün ecir ve sevdiği kullar da, tanınmayan müttekilerdir. Onlar mükafatımız âhırete kaldı” buyurdu. olmadıkları zaman aranmazlar, bulundukları zaman da tanınmazlar. Onlar, hidâyet rehberleri Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) anlattı: “Resûlullah ( ve ilim kandilleridirler” buyurdular.” aleyhisselâm ), kaba kumaştan yapılma elbise ve ayağına çarık giyerdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) kepekli arpa ekmeği Hazreti Âişe vâlidemiz anlattı: Birgün Cehennemi yer, sert keçeden yapılma elbise giyerdi. Arpa ekmeğini suya hatırlayarak ağlamıştım. Resûlullah ( batırarak yerler idi.” aleyhisselâm ) “Niçin ağlıyorsun Âişe?” buyurdular. Ben de, “Cehennemi Ebû Sa’îd ( radıyallahü anh ) anlattı: “Peygamber hatırladım. Onun için ağlıyorum. Acaba kıyâmet efendimiz hummaya yakalandığında yanına günü ailelerinizi hatırlar mısınız?” diye sordum. vardım. Üzerinde kadifeden bir örtü vardı. Elimi Buyurdular ki: “Üç yerde kimse kimseyi bu örtünün üstüne koydum ve “Yâ Resûlallah! Bu hatırlayamaz. Birincisi, mizanda sevâbının ağır ne kadar şiddetli bir hummadır?” dedim. veya hafif geldiği belli oluncaya kadar, ikincisi, Buyurdular ki “İşte biz, bu derece şiddetli belâlara alın, okuyun defterlerinizi denilip de herkes amel düçâr oluruz. Alacağımız sevâb da o nisbette defterinin sağından mı, solundan mı yoksa artar.” Sonra “Yâ Resûlallah! Başlarına en çok arkasından mı verileceğini öğreninceye kadar. belâ gelen kimlerdir?” dedim. Buyurdular Üçüncüsü de, Cehennem üzerine kurulan, her iki ki: “Peygamberler’dır.” “Sonra kimlerdir?” yanında da birçok çengellerin, sert dikenlerin dedim. “Âlimlerdir.” buyurdular. “Sonra kimlerdir?” bulunduğu ve Allahın, istediği kulunu düşüreceği dedim-“Sâlihlerdir. Bu saydıklarımdan ba’zıları o sırat köprüsünü geçerken, kurtulup derece fakir olacak ki, üzerine giyecek bir hırkayı kurtulamıyacağını öğreninceye kadar.” zor bulacak. Onlardan biri, başına gelen belâya, sizden birinin Allahın lütfuna olan sevincinden Ebû Esma anlattı: “Hazreti Ebû Bekr, Resûlullah ( daha çok sevinecek” buyurdular.” aleyhisselâm ) ile beraber yemek yiyorlardı. Zilzâl sûresinin, meâlen “Kim zerre kadar iyilik yaparsa Hazreti Âişe anlattı: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mükâfatını alacak, kim de zerre kadar kötülük ağrısı başladı, rahatsızlandı, yatağının içinde işlerse cezasını çekecektir” âyetleri indi. Hazreti dönmeye başladı. Kendisine, “Yâ Resûlallah! Ebû Bekr, “Yâ Resûlallah! işlediğimiz her Eğer içimizden birinin başına bu ağrı gelseydi, kötülüğün cezasını çekecek miyiz?” diye suâl çok şikâyette bulunurdu” dedim. Resûlullah ( edince, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm aleyhisselâm ), “Bilinizki, mü’minler bir takım ) “Bu dünyâda başınıza gelen kötülükler, sıkıntılarla karşı karşıya kalırlar. Ayağına bir yaptığınız fenâ işlerin cezasıdır, iyilik yapanların diken batan veya vücûduna bir ağrı giren bir mükâfatları ise âhırette verilecektir” buyurdular.” mü’minin başına gelen bu sıkıntı dolayısıyle, Allah bir günahını affeder ve mevkiini bir derece Safvân bin Assal el-Murâdî ( radıyallahü anh ) yükseltir” buyurdular. anlattı: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) mescidde bürdesinin (hırkasının) üzerine yaslanmış dururlarken yanlarına geldim. Dedim ki: “Yâ Resûlallah! Allahü teâlânın indinde en makbûl Resûlallah! Ben ilim öğrenmeye geldim.” olan amel hangisidir?” diye sordum. Buyurdular Peygamber efendimiz, “Hoş geldin ilim öğrenmek ki: “Son nefesine kadar Allahın zikrini dilinden isteyen! Melekler ilim öğrenene sevgilerinden düşürmemendir.” dolayı, kanatlarını açarak etrâfında göğe kadar yükselen bir halka meydana getirirler.” buyurarak Hazreti Âişe vâlidemiz anlattı: Resûlullah ( ilim öğrenmeye teşvikte bulundular.” aleyhisselâm ) bir meclise oturduğu zaman veya namaz kıldıktan sonra bir duâ yaparlardı. “Yâ İbn-i Ebî Amr ( radıyallahü anh ) anlattı: Talhâ bin Resûlallah! Niçin bu duâyı okuyorsunuz?”, diye Ubeydullah’ın ( radıyallahü anh ) yanında oturuyorduk, içeriye sordum. Buyurdular ki, “Eğer bir kimse mecliste bir kimse girerek, “Ey Ebû Muhammed! Anlıyamıyorum, Ebû iyi şeyler konuşmuş ise, bu duâ sebebiyle iyilikleri Hüreyre mi ( radıyallahü anh ), yoksa siz mi Resûlullah kıyâmete kadar kendi amel defterine yazılır. Kötü efendimizin hadîs-i şerîflerini daha iyi bilirsiniz?” dedi. Talhâ ( birşey konuşulmuş ise, bu duâ konuşan için radıyallahü anh ) “Vallahi bizim Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) keffâret olur. Bu da, “Sübhâneke Allahümme ve işitmediğimizi onun işittiğinden ve bilmediklerimizi bildiğinden bi hamdike lâ ilahe illâ ente, estagfiruke ve etûbü şüphe etmiyoruz. Çünkü bizim geçindirmekle mes’ûl ileyk”dir.” olduğumuz ailemiz, çocuklarımız var. Bunun için Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına ancak sabah ve akşamları gidebiliyoruz. Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) ise, sabahtan akşama kadar Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında bulunmaktadır. Ondan hiç ayrılmaz. Peygamber efendimiz nereye giderse, o da oraya gider. Bunun için o bizim bilmediklerimizi bilir, işitmediklerimizi işitir. Aramızda hiç kimse de onu, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) söylemediği birşeyi uydurmakla itham edemez. Bundan şüphen olmasın” dedi. Ömer bin Kays ( radıyallahü anh ) anlattı: İbn-i Zübeyr’in ( radıyallahü anh ) yüz kölesi var idi. Köleler arasında değişik lisanlarla konuşanlar vardı. Abdullah İbni Zübeyr ( radıyallahü anh ), her köleye, kölenin kendi lisanıyla hitâbeder, emirler verirdi. Onun dünyâ işleriyle uğraşmasına bakınca: “Bunun bir an bile ibâdet etmeye vakti yoktur” derdim. Âhıretle uğraşmasına bakınca da “Bu kimsenin, dünyâya zerre kadar meyli yoktur” derdim. Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) şöyle duâ ederken duydum: “Yâ Rabbi! Dört şeyden sana sığınırım. Faydası olmayan ilimden, ürpermeyen kalbden, doymayan nefsten ve kabûl olmayan duâdan.” Berâ bin Azîb ( radıyallahü anh ) anlattı: “Bir kimse bana, “Ey Ebû Umâre! meâlen “Ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın” (Bekâra-195) âyet-i kerîmesiyle, düşmana saldırıp öldürülünceye kadar çarpışan bir insan mı kastediliyor?” diye sordu. Ben de, “Hayır. Bir günah işleyip de, bunu Allahü teâlâ da affetmez diyen kimse kasdediliyor” diye cevap verdim.” İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah ( aleyhisselâm ) Esma binti Umeys ile oturuyordu. Aniden “Ve aleykümüsselâm” buyurdular. Sonra, “Ey Esma! işte zevcin Ca’fer, Cebrâil ve Mîkâil ile geçtiler ve bize selâm verdiler. Şu kadar gün müşrikler ile karşılaştıklarını söyledi ve dedi ki: Bedenime yetmişüç darbe, ya’nî yetmişüç yerimden yaralandım. Sancağı sağ elime aldım. Sağ elimi kestiler. Sol elime aldım, onu da kestiler. Allahü teâlâ iki koluma karşılık bana iki kanat verdi. Cebrâil ve Mîkâil ile birlikte uçuyorum. Dilediğim zaman Cennete gider, dilediğim meyvelerden yerim.” buyurdular. Esma ( radıyallahü anha ), “Ca’fer’e Allahü teâlânın verdiği iyilikler mübârek olsun, lâkin korkarım ki, insanlar bana inanmazlar. Yâ Resûlallah! Muâz bin Cebel ( radıyallahü anh ) anlattı: Minbere çıkınız ve bunu insanlara siz haber Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ), “Yâ veriniz” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) minbere çıktı. Allahü teâlâya hamdü sena ettikten Kays bin Ebî Âsım ( radıyallahü anh ) anlattı: “Medine’nin sonra, “Ca’fer İbni Ebî Tâlib ( radıyallahü anh çarşısında dolaşıyordum. Ahcar-üz-zeyd mevkiine geldim. ), Cebrâil ve Mikâil aleyhimesselâm ile geçti, iki Baktım, insanlar bir atlının etrâfını sarmış onu dinliyordu. Ben kanadı vardı. Allahü teâlâ iki koluna karşılık bu de dinlemeye başladım. O adam, etrâfındaki insanlara hiç kanatları ona verdi. Bana selâm aldırış etmeden Hazreti Ali’ye küfrediyordu. Birden bir verdi”buyurup, yukarıda bildirilenleri sonuna kaynaşma oldu, insanları yararak Sa’d bin Ebi Vakkâs ( kadar haber verdi. radıyallahü anh ), adamın karşısına dikildi, ona “Ey Hazreti Ali’nin kıymetini bilmeyen kimse! Utanmıyor musun bu sözleri Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) anlattı: söylemekten? O, ilk müslüman olanlardan değil miydi? Peygamber efendimiz bir hadîs-i şerîflerinde Peygamber efendimizle ( aleyhisselâm ) ilk namazı o kılmadı buyurdular ki: “Bir kimse Allahü teâlâdan üç defa mı? Eshâbın içinde ençok ibâdet edeni o değil miydi? Eshâbın Cenneti isterse, Cennet, yâ Rabbi, onu Cennete içinde en âlim olan o değil miydi? Peygamberimizin sok der. Bir kimse üç defa Cehenneme kerimesiyle evlenme şerefine o kavuşmadı mı? Gazâlarda girmemeği isterse, Cehennem, yâ Rabbi, onu Peygamberimizin sancağını o taşımadı mı?” dedikten sonra Cehennemden koru der.” Hadîs-i şerîfi kıbleye dönüp, mübârek ellerini kaldırdı, “Yâ Rabbî! Bu adam açıklayanlar, Cennet ve Cehennemin senin dostlarından birini kötülüyor. Kudretini gösterinceye konuşmasından murâd; onların gerçekten kadar bu topluluğu Buradan ayırma...” diye duâ etti. Yemîn konuşmasıdır. Bunda imkânsızlık ve uzaklık ederim ki, hiçbirimiz oradan ayrılmamıştık ki, birdenbire at yoktur demişlerdir. huysuzlaştı, sahibini üzerinden taşlar üzerine fırlatıp attı. “Hazreti Ömer birgün evinde bir yastığa Adamın beyni parçalanıp milletin gözü önünde öldü.” dayanmış oturuyordu, içeriye Selmân-ı Fârisî ( “Hazreti Ömer anlattı: “Resûlullah efendimiz ( radıyallahü anh ) girdi. Hazreti Ömer, oturması aleyhisselâm ) yeni bir elbise giyerken, elbiseyi için yastığı ona uzattı. Hazreti Selmân, “Allahü mübârek göğüslerine kadar giyince şöyle duâ teâlâ ve Resûlü ne kadar doğru söylüyor” dedi. ettiklerini duydum. “Mahrem yerlerimi örten, Hazreti Ömer, “Yâ Ebâ Abdullah! Nedir o, anlatır dünyada beni güzelleştiren elbiseyi bana giydiren mısınız?” buyurunca, Hazreti Selmân, “Birgün Allaha hamd olsun. Kuvvet ve irâdesi ile Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûruna yaşadığım Rabbime yemîn ederim ki, yeni bir çıktım. O dayanmakta olduğu yastığı bana uzattı elbise giyip de, benim söylediğim gibi söyleyen ve “Selmân, evine gelen müslüman kardeşinin ve sonra da eskilerini Allah rızâsı için bir fakire altına, ikram olarak bir minder uzatan müslümanı giydiren her müslüman, giydirdiği elbisenin bir Allahü teâlâ mutlaka affeder” buyurdu.” ipliği dahi fakirin üzerinde bulunduğu müddetçe, “Zeyd bin Sabit ( radıyallahü anh ) birgün atına binmiş gidecekti. İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ), bunu görünce gelip Kendisi hayatta olsun ölmüş olsun, Allahü teâlânın himâyesinde olur” buyurdu.” atın yularını tuttu. Zeyd ( radıyallahü anh ), “Ey Peygamber Ebû Nevfel bin Ebî Akrab ( radıyallahü anh ) anlattı: “Haris bin efendimizin amca oğlu! Bineğimin gemini bırakır mısınız?” Hişâm ( radıyallahü anh ) cihad için Mekke’den çıktığında, dedi. İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) “Bize, büyüklerimize ve Mekke’de bulunan müslümanlar da kendisi ile beraber çıkıp, âlimlerimize böyle hürmetli davranmamız tenbîh edildi” Bathâ denilen yere kadar uğurladılar. Cihâda gittiği için deyince, Hazreti Zeyd de, “Elinizi bana uzatır mısınız?” dedi. seviniyorlar, kendisinden ayrılacakları için de çok Uzatınca, Zeyd ( radıyallahü anh ) İbn-i Abbâs’ın ( radıyallahü üzülüyorlardı. Birlikte olan bu sevinç ve üzüntü için gözyaşı anh ) elini tutup öptü ve “Bizede Resûlullah efendimizin ( döküyorlardı. Müslümanların bu hâlini gören Hazreti Haris, aleyhisselâm ) Ehl-i Beyt’ine böyle davranmamız emredildi” ayrılırken onlara hitaben şöyle buyurdu: “Ey müslümanlar! dedi.” Allahü teâlâya yemîn ederim ki, sizden ve Mekke’den Aradan çok geçmeden Ebû Cehl’in müşrikler ayrılmama sebeb, Allah yolunda cihâd etmek niyetidir. Sizden, arasında dolaştığını gördüm. Hemen o gençlere usandığım veya memleketinizi beğenmeyip başka “Bakın! işte sorduğunuz kimse” dedim. Gençler memleketleri arzu ettiğim için değildir. Ey insanlar! İslâmiyet hamle edip o mel’ûnu yaralıyarak yere geldi. Birçok insanlar, hemen kabûl ettiler. Başkalarının da bu düşürdüler. Sonra gidip bu durumu Resûlullaha ( saadete kavuşmalarını istediler, insanların müslüman aleyhisselâm ) haber verdiler. Peygamber olmalarına mâni olmaya çalışan zâlimler ile cihâda çıktılar. efendimiz ( aleyhisselâm ) “Hanginiz onu Allahü teâlâya yemîn ederim ki, Mekke dağları altın olsa ve bu yaraladı?” diye sordular. Gençler, her ikisi de altınlar bir kişiye âit olup o kişi bunların hepsini Allah yolunda “Ben” diye cevap verdiler. “Kılıçlarınızı sildiniz harcasa, o ilk müslümanların o şerefli günlerinden birinde bile mi?” buyurdu. “Hayır” deyip gösterdiler. Kılıçlara kavuştukları fazilete kavuşamaz. Her ne kadar üstünlük ve bakıp, “İkiniz de onun öldürülmesinde fazilette onlar bizi geçtilerse de ve bizim onlara ulaşmamız ortaksınız” buyurup, Ebû Cehl’in malından bu iki mümkün değilse de, onlara yaklaşmak için çok çalışmalıyız. gence de verdi. Gençler; Mu’âz bin Afra ile Allahü teâlâdan korkan herkes böyle yapsın.” Hazreti Haris Muavviz bin Afra idi.” bunları söyledikten sonra eşyasını ve maiyetini yanına alarak Şam’a doğru yoluna devam etti. Katıldığı o muharebede şehîd Hazreti Zübeyr şöyle anlattı: “Uhud günü, oldu.” Resûlullah ( aleyhisselâm ) elindeki kılıcı göstererek, “Kim bu kılıcın hakkını Ebû Râşid el-Habrânî’den rivâyetle şöyle verir?” buyurdu. Ebû Dücâne ( radıyallahü anh ) anlatıldı. “Humus’ta, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kalkıp “Yâ Resûlallah! Ben o kılıcı alıp hakkını süvarisi Mikdâd bin Esved’e rastladım. Vücûd vereceğim. Onun hakkı nedir?” dedi. “Bu kılıçla yapısı, muharebede bulunmaya müsait değildi. önüne gelen her kâfirin işini bitirmen, hiçbir Bu hâlde, yine de cihâda gitmeği arzu ediyordu. müslümanın canını incitmemendir” buyurup, kılıcı Ben kendisine “Sen ma’zursun. Bu sene cihâda ona verdi. Ebû Dücâne ( radıyallahü anh ) harb çıkmasan” dedim. “Bize, “Ey mü’minler! Gerek edeceği zaman, bir işâret olmak üzere başına hafif, gerek ağırlıklı(ya’nî süvari veya yaya, sarık sarardı. Yine sarığını sardı. Resûlullah sağlam veya hasta, kuvvetli veya zayıf, silâhlı efendimizin duâsı ve verdiği kılıç ile nasıl veya az mücehhez) olarak seferber olun ve muharebe edecek diye ben bir yandan mallarınızla, canlarınızla Allah yolunda muharebe muharebeye devam ediyor, bir yandan da edin”(Tevbe-41) meâlindeki âyet-i kerîme kendisini ta’kib ediyordum. Her önüne geleni gelmişken harbe nasıl gitmeyiz” dedi.” biçiyor, mahvediyordu.” Saîd bin Müseyyib ( radıyallahü anh ) şöyle anlatıyor: “Hazreti Ömer ( Abdurrahmân bin Avf ( radıyallahü anh ) şöyle radıyallahü anh ) halife seçildiği zaman, anlattı: “Bedr harbinde saflar içinde Peygamber, efendimizin ( aleyhisselâm ) bulunuyordum. Sağıma soluma baktığımda, minberine çıkıp şu hutbeyi okudu: Allahü teâlâya Ensârdan iki gencin arasında bulunduğumu hamd-ü sena ve Resûlullaha salât-ü selâmdan anladım. Gençlerden birisi bana “Amcacığım! sonra, “Ey insanlar! Benim heybetli, sert ve vakûr Ebû Cehl’i tanıyor musun?” dedi. “Evet, ne hâlimin farkında olduğunuzu biliyorum. yapacaksın?” dedim. “Resûlullah efendimize Resûlullahın yanında iken de bu hasletlerim hakaret ettiğini işittim. Allahü teâlâya yemîn vardı. Onun hizmetçisi idim. Mü’minlere karşı ederim ki, görür görmez onu haklıyacağım ve bu şefkatli ve merhametli idim. Resûlullah ( uğurda ölünceye kadar gayret edeceğim” dedi. aleyhisselâm ) rûhunu teslim edinceye kadar Diğer yanımda bulunan genç de aynı niyette idi. böyle devam ettim. O benden râzı olarak Rabbine kavuştu. Bunun için Allahü teâlâya etmek istemedi ve “Benim durumum, iyidir. Hem binlerce hamd olsun. Çok bahtiyarım. Onun ben bu işi bir karşılık almak için değil, Allah rızâsı halifesi olan Hazreti Ebû Bekr’in de yardımcısı için, müslümanlara yardım için yapıyorum” dedi. idim ve onun yanında bulunduğum zamanlar da Bunun üzerine Hazreti Ömer buyurdu ki, “Hayır, aynı hasletlerim vardı. O da benden râzı olarak böyle yapma. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana, rûhunu teslim etti. Bunun için de çok bahtiyarım. benim sana verdiğimden daha az bir miktar para Allahü teâlâya binlerce hamd olsun. Bugün ise verdi. Ben de, senin gibi almak istemedim. O işleriniz bana emânet edildi, içinizden, “Bundan zaman bana, “Allahü teâlâ, sana gönlünün çekeceğimiz var. Keşki başımıza başka birisi çekmediği, istemediğin bir malı verdiğinde onu al. gelseydi” diyen çıkabilir. Şunu biliniz ki, Çünkü o mal, Allahü teâlânın sana verdiği bir Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetini iyi rızıktır” buyurdular.” biliyorum. “Keşki bu mes’elenin nasıl olacağını Resûlullah efendimizden sorup öğrenseydik” diye Hazreti Zübeyr şöyle anlatıyor: “Resûlullah ( karşılaşabileceğimiz her şeyi kendilerinden aleyhisselâm ) Eshâb-ı Kirâmdan ba’zıları ile sordum. Başınızda bulunduğum müddetçe, Kuba’da oturuyorlardı. Mus’âb ( radıyallahü anh ), zâlimden, başkalarının haklarına tecâvüz eden üzerinde gayet eski bir elbise ile gelip, selâm kimseden, kuvvetlilerden zayıfların haklarını verdi. Selâmını aldılar. Resûlullah ( aleyhisselâm aldığım zaman, sertliğim kat kat artacak ve ), onun iyiliklerini anlatıp buyurdu ki: “Ben, bunlara tâviz verilmeyecektir. Bu sertliğime Mus’ab’ı, Mekke’de anne ve babasının yanında rağmen, edebli, çekingen olan, hakkı (doğruyu) gördüm. Kendisine çok iyi bakıyorlardı. Kureyş kabûl ve teslim etmekten hiçbir şeyden gençleri içinde en rahat yaşayanı idi. Fakat o, çekinmeyen kimselerin başım üzere yerleri Allahü teâlânın rızâsı ve Resûlullaha yardım vardır. İçinizden biri ile benim aramda ihtilaflı bir maksadıyla bütün bunları terkedip geldi. İleride mes’ele olursa, onun halledilmesinde, istediğiniz ba’zı hadîseler olacak. Allahü teâlâ size Fars ve birinin huzûrunda muhakeme edilmekten Rûm ülkesinin fethini nasib edecek, siz de çok çekinmem.. Benden bir şikâyetiniz olursa kadıya zengin olacaksınız, öyle olacak ki, sabah ayrı, bildirirsiniz. Ben de ona hesap veririm. Ey Allahın akşam ayrı elbiseler giyeceksiniz. Sabah ve kulları! Allahtan korkun. Bütün işlerimizde akşam güzelyemekler yiyeceksiniz.” Bunun Resûlullahın sünnetine, yoluna tam uyabilmemiz üzerine orada bulunanlar “Yâ Resûlallah! Bizim için, aleyhinize de olsa bana yardımcı olunuz. için bugünkü hâlimiz mi daha hayırlıdır? Yoksa o, Benim aleyhimde olan işlerde de, emr-i ma’rûf ve bildirdiğiniz zamanki hâlimiz mi daha hayırlıdır?” nehy-i münker etmek sûretiyle bana yardımcı diye suâl ettiler. Peygamber efendimiz ( olunuz. Her hâlimizde istikâmet, doğruluk üzerine aleyhisselâm ) “Bugün, sizin için o günden daha bulunmamız için bana nasihat etmeyi de ihmâl hayırlıdır. Dünyâ malı hakkında siz, benim etmeyiniz!” bildiklerimi bilseydiniz, onu istemekten vaz geçerdiniz” buyurdu. Resûlullah efendimizin bu Zeyd bin Eslem ( radıyallahü anh ) şöyle anlatıyor işâret ve tavsiyelerini kendisine düstûr edinen “Hazreti Ömer, Saîd bin Amir’e ( radıyallahü anh Hazreti Mus’âb şehîd olduğunda, bir örtüden ), “Şam ahalisi seni niçin çok seviyor?” diye başka birşeyi yoktu. Öyle ki, o örtü başına doğru sordu. “Onları gözetiyorum, işlerinde kendilerine çekilse ayakları açılır. Ayaklarına doğru çekilse yardımcı oluyorum da ondan” dedi. Bu hâle çok başı açılırdı. Peygamber efendimiz ( memnun olan Hazreti Ömer, ona bin dirhem aleyhisselâm ) “Başını örtün, ayaklarına da ot verdi. Saîd ( radıyallahü anh ) ise bunu kabûl koyun”buyurdular, öyle yapıldı.” Muhammed bin Hânefiyye ( radıyallahü anh ) etmemiz lâzımdır” dedi. Bana da atına binmemi, müslümanları şöyle anlatıyor Ebû Amr ( radıyallahü anh ) halifenin mektûbunda bildirilen emniyetli yerlere yerleştirmemi Akabe bî’atında, Bedr ve Uhud harbinde emretti. Bu sırada hanımım da tauna yakalandı. Gidip durumu bulunmuş bir zâttır. Yine bir gazâda kendisine arzettim. Hâl böyle olunca, benim yapacağım işi bulunuyorlardı. Etrâf sıcaktan kavruluyor, kendisi yaptı. Sonra kendisi de tauna yakalanıp şehîd oldu.” muharebe bütün şiddetiyle devam ediyordu. Ebû Amr bu hâlde oruçlu bulunuyordu. Çok yorgun Muhammed bin Kâ’b el-Kurazî ( radıyallahü anh ) şöyle olmasına ve susuzluktan damağının kurumasına anlatıyor: “Kur’ân-ı kerîm, Resûlullah (s.a.v) zamanında şu rağmen kölesine: “Haydi durma. Kalkanını bana beş zât tarafından toplandı. Mu’âz bin Cebel, Ubâde bin siper yap!” dedi. Köle denileni yaptı. Ebû Amr ( Sâmit, Übey bin Ka’b, Ebû Eyyûb ve Ebüdderdâ (r.anhüm).” radıyallahü anh ), sadağından ok çıkarıp, düşman üzerine peşpeşe üç tane ok attı ve “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) “Kim Allah yolunda bir ok atarsa, ok hedefine ulaşmasa bile, kıyâmet günü o ok, o kimsenin önünü aydınlatır” buyurduğunu işittim” buyurdu. O gün çok kahramanlıklar gösterdi: O gün akşama doğru şehîd oldu. Hazreti Ömer ( radıyallahü anh ) zamanında, Zeyd bin Ebî Süfyân ( radıyallahü anh ) halifeye bir mektûb yazarak, Şam ve civarında müslümanların çoğaldığını, mümkünse, insanlara Kur’ân-ı kerîmi ve fıkhî bilgileri öğretecek bir kaç zât göndermek sûretiyle kendisine yardım etmesini istirhâm etti. Halife bu durumu anlayınca; yukarıda ismi geçen beş zâtı yanına çağırıp, durumu kendilerine izah etti ve: “Üç kişi Ebû Mûsâ ( radıyallahü anh ) şöyle anlatıyor: “Hazreti Ömer ( Humus’a gidecek. Gidecek olanları aranızda siz tesbit edin. radıyallahü anh ), halifeliği zamanında Şam’da taunun Bu üç kişi, vazîfeye Humus’tan başlayın. Orada zekî kimseler yayıldığını haber alınca, orada bulunan İslâm ordusunun vardır. Böylelerine rastlarsanız, onları iyice yetiştirirsiniz. Diğer kumandanı Hazreti Ebû Ubeyde’ye bir mektûb yazıp, “Seninle insanların yetiştirilmesini onlara bırakırsınız. Biriniz orada görüşmem lâzım, mektûbumu alınca gel” buyurdu. Ebû yerleşir. Diğer ikinizden birisi Şam’a, öbürü de Filistin’e gider. Ubeyde ( radıyallahü anh ) “Mektûbu okuyunca, hemen cevap Gidecek olanlarınız hemen hazırlansın” buyurdu. Muâz bin yazıp, “Yâ Emîr-el-mü’minîn! Bana vermiş olduğunuz vazîfe Cebel, Ebüdderdâ ve Ubâde bin Sâmit hazretleri hazırlanıp icâbı İslâm ordusunun başında bulunuyorum. Biliyorum. yola çıktılar. Humus’ta bir müddet kaldılar. Hazreti Ömer’in Benim sıhhatimi düşünüp, taundan korunmam için beni işâret buyurduğu gibi, kısa zamanda, diğer insanları istiyorsunuz. Fakat emriniz üzerine hemen Medine’ye yetiştirecek şekilde yetişenler oldu. Bundan sonra Hazreti gelirsem, ordunun durumunun nasıl olacağını takdîr edersiniz. Ubâde bin Sâmit orada kaldı. Ebüdderdâ hazretleri Şam’a, Hâl böyle iken emrederseniz derhal gelirim. Durumun bu Muâz hazretleri de Filistin’e gittiler. Vefâtlarına kadar şekilde olduğunu arzederim. Emîrlerinizi bekler, hatâlarım oldu buralarda hizmet edip, insanlara İslâmiyeti anlattılar. ise affınızı istirhâm ederim...” Bu mektûb Hazreti Ömer’e geldi Halife mektûbu okuyunca, ihlâsına, İslâmiyetin yayılması arzusunun çokluğuna sevinip öyle ağladı ki, orada bulunanlar “Ey mü’minlerin emîri! Yoksa, Ebû Ubeyde şehîd mi olmuş? Bu kadar ağlamanıza sebeb nedir?” dediler. “Hayır! Ama nihâyet birgün gelip ölecek” buyurdu. Sonra da, İslâm ordusunun bu kahraman kumandanına şu mektûbu yazdı:”.... Daha önceki mektûbundan anlaşıldığına göre, Ürdün toprakları taunun yayılmasına çok müsaittir. Cabiye ise, taunun yayılmasına müsait değildir. Onun için Muhacirleri böyle yerlere gönder.” Mektûp Ebû Ubeyde hazretlerine gelince, “Bu, mü’minlerin emîrinin emridir. Dinleyip itaat Ebû Sâlih ( radıyallahü anh ) şöyle anlatıyor: “Birgün Abdullah İbni Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) evi önünde birçok insanların toplanmış olduklarını gördüm. Öyle ki, orada adım atmak mümkün değildi. Huzûruna girip, insanların kapıda toplanmış olduklarını haber verdim. Abdestini tazeledi. “Dışarı çık, Kur’ân-ı kerîm ve kırâat husûsunda suâli olanları içeri al” buyurdu. Ben, dediği gibi yaptım. Oda ve salon dolmuştu. Herbirinin suâllerine ayrı ayrı ve çok güzel cevaplar verdi. Sonra “Şimdi siz çıkın, diğer kardeşleriniz gelsin” buyurdular. Bana da “Tefsîr ilmine âit suâli olanları içeri al” buyurdu. Dışardakilere böyle haber verdim. Yine oda ve ben de seni seviyorum” dedi. Peygamber salon doldu. Bunlardan herbirinin sordukları efendimiz “Muâz! Her namazdan sonra şu duâyı bütün suâlleri cevaplandırarak ve bunları asla terk etme. Allahım! Sana şükretmekte, seni gönderip, helâl, haram ya’nî fıkıh ilmi hakkında zikretmekte ve sana hakkıyle ibâdet etmekte suâli olanları, miras ve benzeri mes’elelere âit bana yardım et” buyurdu. suâli olanları ve Arab dilinin incelikleri ve üstünlükleri hakkında suâli olanları kabûl edip, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Hazreti her birine ayrı ayrı güzel cevaplar verdi. Hepsi Âişe’ye öğrettiği ve tavsiye ettiği duâlardan biri ikna oldular. Ben böyle bir cemâatin, başka şudur “Allahım senden, dünyâ ve âhırette bildiğim birinin daha evi önünde toplandıklarını ve bilmediğim hayırlar istiyorum. Dünyâ ve bilmiyorum.” âhırette bildiğim ve bilmediğim bütün kötülüklerden sana sığınırım. Cenneti ve Cennete Ebû Saîd el-Hudrî ( radıyallahü anh ) şöyle girmeye vesile olan amelleri senden niyaz rivâyet ediyor “Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Allahü ederim. Cehennemden ve Cehenneme götüren teâlânın rızâsını kazanmaya vesile olan amelleri söz ve amellerden sana sığınırım. Senden, kulun çok yapınız” buyurdu. “Bu ameller hangileridir?” ve Resûlün Muhammed aleyhisselâmın dediler. “Allahü Ekber, Lâ ilahe illallah, istediklerinin en hayırlılarını isterim. Kulun ve Sübhânallah, Elhamdülillah, Lâ havle velâ Resûlün Muhammed aleyhisselâmın sana kuvvete illâ billah, sözlerini söylemektir” buyurdu.” sığındığı kötülüklerden ben de sana sığınırım. Yapmamı takdîr ettiğin amellerimin sonunu hayırlı Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet ediyor: eylemeni niyâz ederim:” Resûlullah ( aleyhisselâm ) birgün “Zırhlarınızı giyin” buyurdu. “Yâ Resûlallah! Düşman mı Hâkim-i Nişâbûri’nin bildirdiği başka bir hadîs-i geldi?” dediler. “Hayır, Cehennemden korunma şerîfte, “Âdem (aleyhisselâm) hatâ edince, yâ zırhını giyin. Sübhânallah, Elhamdülillah, Lâ ilahe Rabbî! Muhammed aleyhisselâm hakkı, için beni illallah, Allahü Ekber deyin. Bunlar kıyâmet günü, af ve mağfiret et dedi. Allahü teâlâ da, önünüzden, ardınızdan sizi korurlar. Bunlar, Muhammed aleyhisselâmı daha yaratmış değilim. Allahü teâlânın rızasını kazanmanıza vesile olan Sen O’nu nasıl tanıdın buyurdu. O da, yâ Rabbî! amellerdir” buyurdu. Beni yaratıp rûh verdiğin’zaman, başımı kaldırdım. Arşın kenarlarında Lâ ilahe illallah, Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şu hadîs-i şerîfi Muhammedün resûlullah yazılmış gördüm. rivâyet ediyor “Birgün hurma fidanı dikiyordum. Kullarının içinde en çok sevdiğinin ismini, kendi Resûlullah ( aleyhisselâm ) yanıma geldi. “Ebû isminin yanına koymuş olduğundan anladım dedi. Hüreyre, nedir o diktiğin?” buyurdu. “Hurma” Allahü teâlâ da, yâ Âdem! Doğru söyledin. dedim. “Sana hurma fidanı dikmekten daha Kullarım arasında en çok sevdiğim O’dur. O’nun hayırlı birşey söyleyeyim mi? Sübhanallah, hakkı için benden af dileyince, seni hemen Elhamdülillah, Lâ ilahe illallah, Allahü ekber de! affetdim. Muhammed aleyhisselâm olmasaydı Bunların her biri için, Cennette bir ağaç seni yaratmazdım buyurdu” buyurulmuştur. dikilir” buyurdu. ESERLERİ: Bin civârında eserinin bulunduğu, Resûlullah ( aleyhisselâm ) birgün Mu’âz bin kaynaklarda, kaydedilmektedir. “Tahrîc-üs- Cebel’in ( radıyallahü anh ) elinden tutup, “Muâz Sahîhayn”, “Târihu Nişâbûr”, “Fedâil-üş-Şâfiî”, Ben seni seviyorum” buyurdu. Muâz “Anam “Fevâid-üş-şüyûh”, “Emâlî’l-aşiyyât”, “Terâcim-üş- babam sana feda olsun yâ Resûlallah! Vallahi şüyûh” “Ulûm-ül-hadîs”, “Kitâb-ül-ılel”, “Kitâb-ül- emâlî” gibi eserlerinin yanısıra “Ma’rifetü ulûm-il- Remle kasabasına yerleşti, ticâretle uğraştı. Ondan da; Ebû hadîs”, “Târihu Ulemâ-i Nişâbûr”, “El-Medhal ilâ Abdullah Hâkim Ebû Aliyyil Ahvâzî, Ebü’l-Kâsım Ubeydullah ilmi’s-sahîh” ve “El-Müstedrek ales-Sahîhayn” İbni Ahmed el-Ezherî ve birçok âlim ilim öğrenmiştir. gibi kitapları da vardır. İbn-i Kesîr şöyle demiştir: Halef bin Muhammed el-Vâsıtî ölünceye kadar ilimle uğraştı. Allahü teâlâ ona rahmet eylesin. Eserlerinden bir tanesi, Etrâf-üs-Sahîhayn’dır. Hadîs ilmi ile 1) El-A’lâm cild-6, sh. 227 ilgili olup üç cilddir. Bu kitap düzenli tertipli bir eserdir. 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh. 280 Rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden biri şudur “Cömert kimsenin günahından uzak 3) Mîzân-ül-i’tidâl cild-3, sh. 608 kalınız (kusurlarını araştırmayınız). Çünkü o düştükçe, Allah onun elinden tutar.” 4) Târih-i Bağdâd cild-5, sh. 473 5) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1039 6) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 155 7) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 176 8) Hediyyet-ül-ârifîn cild-2, sh. 59 9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1009 10) Fâideli Bilgiler sh. 315, 324 11) Kıyâmet ve Âhıret sh. 211, 324 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 107 2) Târih-i Bağdâd cild-8, sh. 334 3) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1067 4) El-Bidâye ven-nihâye cild-11, sh. 344 5) El-A’lâm cild-2, sh. 311 6) Keşf-üz-zünûn sh. 116 12) Tabakât-ül-huffâz sh. 409 HALÎL HALÎLÎ KAZVÎNÎ (Ebû Ya’lâ İbni Abdullah) HALEF BİN MUHAMMED EL-VÂSITÎ Hadîs âlimlerinden. İsmi, Halef bin Muhammed bin Ali bin Hamdûn el-Vâsıtî'dir. Künyesi, Ebû Muhammed’dir. Hadîs ilminde Hâfız olup, yüzbin hadîs-i şerîfi râvileriyle ezbere bilirdi. İlim öğrenmek için birçok memleket dolaştı. 400 (m. 1010) senesinden sonra vefât etti. Hıfzı kuvvetli ve tam ma’rifet sahibi bir âlim idi. İlim aldığı âlimler; başta Muhammed bin Ebi’l-Fevâris Ebû Bekr el-İsmâilî, Muhammed İbni Osman el-Müzenî, Bağdad’da,İbn-i Mâlik el-Katî’, Muhammed bin Mâsi’ ve başka zâtlardır. Bağdâd, Horasan, Şam ve Mısır’a giderek, zamanının âlimlerinden ilim öğrendi. Bağdad’ın Hadîs ve fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Ya’lâ olup ismi Halîl bin Abdullah bin Ahmed’dir. Kazvinli olması sebebiyle Kazvînî, dedelerine nisbetle Halîlî denildi. 446 (m. 1055) yılında vefât etti. İlim tahsil edip, hadîs-i şerîf öğrenmek için Nişâbûr, Cürcan, Kazvin ve birçok şehri dolaştı. Ali bin Ahmed bin Sâlih Kazvînî, Muhammed bin İshâk Kisâî, Kâsım bin Alkame, Ebû Hafs Kettânî, Muhammed bin Süleymân bin Yezîd Fâmî, Ebû Tâhir Mülahhıs, Ebü’l-Hüseyn Haffâf, Ebû Abdullah Hakem ve daha birçok âlimden ilim öğrenip hadîs-i şerîf işitti. Ebû Bekr İbni Mukrî, Ebû Hafs İbni Şahin, Ali bin Abdurrahmân Bikâî, Ebû Ahmed Gutrîfi ve Ebû Amr bin Hamdân’dan icâzet Ebû Ya’lâ el-Halîl bin Abdullah bin Ahmed bin İbrâhim el-Halîlî (diploma) aldı. Yetişmiş olduğu bu büyük âlimlerin derslerinde el-Hâfız, “Kitâb-ül-irşâd fî ma’rifeti ulemâ-il-hadîs” isimli duyduklarını yazıp ezberledi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle eserinin başında şöyle demektedir: birlikte ezberden bilirdi. Hadîs-i şerîflerden çıkarılan hükümleri öğrendi. Hadîs râvîlerinin ve kendisinden önce yaşayan Ma’rifetullah (Allahü teâlâyı bilmek), Resûlünü ve âlimlerin hâllerini çok iyi bilirdi. Hadîs ve fıkıh ilminde âlim meleklerini bilmekten sonra, zâhir ve bâtın oldu. Zamanının İmâmı olarak tanındı. Memleketi Kazvin’e ilimlerinin en yücesi, himmetleri sarfetmeye en kadı ta’yin edildi. Vermiş olduğu âdil hükümlerle insanların lâyık olanı, Allah indinde sevâbı en büyük olanı, huzûr ve saadetini temine çalıştı. Hıfzı kuvvetli, zekâsı dinde fıkıh bilgilerini öğrenmek, helâl ve haram, keskindi. Yalnız Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için emir ve yasak, mahbûb (sevilen), nafile ve çalışırdı. Vaktini ilim öğrenmek ve öğretmek, insanlara nasihat mendûb hükümlerini bilmektir. Bunlar öyle etmek ve ibâdetle geçirirdi. Mala, paraya rağbet etmezdi. Çok amellerdir ki, öğrenen, bilen ve yaşayanları cömert olup, kendisine yetecek kadar mal bırakır, fazlasını Allahü teâlâ ile hemcivâr olmağa (O’na fakirlere dağıtırdı. Haramlardan ve şüpheli şeylerden çok yaklaşmağa) sebep olur ve âhırette güzel bir sakınır, mübahların birçoğunu da terk ederdi. İnsanlar, ilmiyle hayâta ulaştırır. Kabrin fitnesinden ve Cehennem amel edip, bildiklerini günlük hayâtında tatbik ederek, onlara azâbından korur. Allahü teâlâ Şûra sûresinin 22. yumuşak ve çok güzel muâmelede bulunmasından dolayı âyet-i kerîmesinde meâlen: “Îmân edip sâlih amel kendisini çok sever, büyük küçük, devlet adamı, köylü, herkes işleyenler ise, Cennet bağçelerindedir. Onlar için nasihatlerini dinler, söylediklerini yapmaya gayret ederdi. Ebû Rableri indinde ne isterlerse var. Bu ni’metler Ya’lâ Halîlî, mahkemelerde verdiği âdil hükümlerle insanlara mû’minlere büyük fadldır (ihsândır)” buyurdu. huzûr dağıtırken, yetiştirdiği talebelerle, gelecek nesillerin de Sonra Allahü teâlâ, kitabını herşeyi beyân etmek huzûr içinde yaşamalarına vesile oldu. için inzal buyurmuştur. Onda nass olarak açıkladığı, icmali olarak beyân buyurduğu, Ebû Bekr bin Lal, oğlu Ebû Zeyd Vâkıd bin Halîl, İsmâil bin Nebisinin ( aleyhisselâm ) lisânı üzere keyfiyyetini Mâkî Kazvinî ve daha birçok âlim ondan ilim öğrenip hadîs-i beyân ettiği husûslar vardır. Peygamber şerîf rivâyet etti. Talebeleri de, hocaları gibi dîn-i İslama efendimizin ( aleyhisselâm ) kavil (hadîs) ve fiil hizmet için çalıştılar. Gece-gündüz demeden, insanlara; (sünnet) olarak meşrû kıldıkları hükümler de Allahü teâlânın emir ve yasaklarına tâbi olmanın şart vardır ki, bunlar da tâbi olunacak şer’î olduğunu, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uymayanın ebedi hükümlerdir. Allahü teâlâ, Ahzâb sûresinin 21. saadete eremeyeceğini anlattılar. Allahü teâlâ, onların bu âyet-i kerîmesinde, meâlen: “Andolsun ki, sizin çalışma ve gayretleri vesilesiyle bir çok kimseye hidâyet nasîb için (Allahü teâlâdan sevâb ve O’na kavuşmayı etti. Bulundukları yerlerde sâlih amel işleyen, iyi ve kıymetli ve âhıret ni’metlerini uman ve Allahü teâlâyı çok kimseler çoğaldı. Yumuşak huylu, güzel amelli kimseler, anan kimseler için) Resûlullahda güzel bir onlara idâreci oldu. İnsanlar huzûr içinde, Allahtan başka ihtida (uyulacak şeyler)vardır.” kimseden korkmadan yaşadılar. Âl-i İmrân sûresinin 132. âyet-i kerîmesinde Ebû Ya’lâ Halîlî, yazmış olduğu pek kıymetli eserleri ile de meâlen: “Allahü teâlâ ve Rasûlüne itaat edin ki insanlara dinlerini öğretmeye gayret etti. Dokuzuncu asırda rahmet olunasınız.” Nisa sûresinin 115. âyet-i yaşamış olan Hanefî âlimlerinden İbn-i Kutluboğa’nın ilâveler kerîmesinde ise meâlen: “Birkimse ki, ona doğru yaptığı “Kitâb-ül-irşâd fî ma’rifet-i ulemâ-il-hadîs” adlı eseri yol zâhir olduktan sonra Peygambere ( meşhûrdur. Bu eserinde, kendi zamanına kadar yaşamış olan aleyhisselâm ) muhalefet edip, (i’tikâd ve âlimleri, şehirlerine göre tertip ederek yazmakta, onların örnek amelde) mü’minlerin yolundan başkasına uyarsa, hayatlarını, güzel amellerini anlatmaktadır. âhırette biz onu döndüğü tarafa çeviririz. (Dost olduğu küfür ve irtidâda ısmarlarız) ve 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 121 Cehenneme atarız. Cehennem ise, ne fenâ bir yerdir” buyurmuştur. Cenâb-ı Hak, Resûlüne muhalefet ile mü’minlerin yoluna muhalefeti cem etmiştir. Böyle olan kimseleri de Cehenneme atacağını bildirmiştir. Bu delîller sebebiyle, 5) El-A’lâm cild-2, sh. 319 6) Kitâb-ül-irşâd fî ma’rifet-i ulemâ-il-hadîs, Süleymâniye Kütübhânesi Ayasofya kısmı No: 2951 Sahabenin, Tabiînin ve her asırdaki mü’minlerin icmâ’ından hükümler alınır ve icmâ’a muhalefet haram olur. Hâdiselerin hükümlerini beyân etmede temel olan bu üç delili (Kitap, Sünnet ve HARKÛŞÎ ABDÜLMELİK BİN MUHAMMED İcmâ’-ı Ümmet) aşan bir durum olursa, cenâb-ı Hak, bir imtihan olmak üzere ve hükmünde isâbet İslâm âlimlerinin meşhûrlarından. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve edenin ecrini nezdinde ziyâdeleştirmek için, o tasavvuf ilimlerinde âlimdir. Fıkıh ilminde Şafiî mezhebi hâdisenin hükmünü âlimlerin ictihâdlarına sevk âlimlerindendir. Babasının künyesi Ebû Osman olduğu için. ve havale etmiştir. Allahü teâlâ Âl-i İmrân İsmi Abdülmelik bin Ebî Osman şeklinde de kaydedilmiştir. sûresinin 154. âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle Künyesi Ebû Saîd ez-Zâhid Harkûşi, en-Nişâbûrî’dir. 407 (m. buyurmuştur: “Allahü teâlâ kalblerinizdeki ihlâs ve 1016) senesinde vefât etti. Nişâbûrlu olup, Irak’a, Şam’a, nifakı meydana koymak, kalblerinizdeki Mısır’a ve Hicaz’a gitti. Oralarda zamanın âlimlerinden ilim vesveseyi pak kılmak için böyle irâde etti. Allahü öğrendi. Bir müddet Mekke’de kaldı. Daha sonra Nişâbûr’a teâlâ kalblerinizde olan hayır ve şerri hakkıyle döndü. Zehebî, Hâmid Rifâ’dan ve onun tabakasından bilir.” rivâyette bulunduğunu söylemiştir. Va’z ve nasîhatlarıyla meşhûr, zâhid bir âlim idi. Hâkim onun için, “Ondan daha âlim, Hazreti Peygamberin ( aleyhisselâm ) sünneti ile vahye ve zâhid, mütevâzi bir zât görmedim, insanlara doğru yolu tenzile (Kur’ân-ı kerîmin inişine; şâhid olan Sahabenin kavilleri gösterirdi” demiştir. Kendi elinin emeği ile kazandığından (sözleri; İslâm ahkâmının iki rüknü (temeli; ve ahkâm yerdi. Takke yapıp sattırırdı. Bir medrese ve hastahâne husûsunda kitaptan sonra gelen merci (kaynak; olup, onlara yaptırdı. Bunların masrafının karşılanması için de mal vakfetti. ulaşmak ve sıhhatlerini tesbit etmek, onları bilme husûsunda Yaptırdığı medreseye ayrıca bir kütübhâne kurdu. Yazdığı ayna gibi olan nakiller ve râvîler mümkün olmaktadır. Bu da eserler meşhûr olup, şunlardır: El-Beşârâ ven-nezârâ, Tehzîb- isnâd sisteminin lüzumunu ortaya koyar. İmâm-ı Şafiî ( ül-esrâr fî tabakât-il-ahyâr, Kitâb-üz-zühd, Tefsîr-i kebîr, radıyallahü anh ) demiştir ki: “İlmi, isnâdsız olarak tahsil eden Delâil-ün-nübüvve, Siyer-ül-ubbâd vez-zühhâd, Şeref-ül- kimse, geceleyin odun toplayan kimse gibidir ki, belki orada Mustafâ, kendisini sokacak bir engerek yılanı vardır ve o bunu bilmemektedir.” Fıkıhla uğraşan kimsenin ve sünneti Delâil-ün-nübüvve adlı eserinden seçmeler öğrenmek istiyenin vahye şâhid olan zâtların hâllerini, sünneti Ahmed bin Abde Hammâd’dan, o da Ma’bed bin nakledenler hakkındaki ittifâklarını ve ihtilâflarım, onların cerh Hilâl ez-Zemânî’den naklen şöyle anlatmıştır: Bir ve ta’dillerini araştırmağa daha çok dikkat etmelidir. defasında Enes bin Mâlik’in yanına gitmiştik. Yanımızda Sabit Benâni vardı. Sabit Benânî izin istedi. Huzûruna girdik. Sabit Benânî’yi sedir 1) Tezkiret-ül-huffâz, cild-3, sh. 1123 2) Tabakât-ül-huffâz (Süyûtî) sh. 431 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 274 üzerine oturttu. Ben arkadaşlarıma, şefaat hadîsinden başka birşey sormayın dedim. Sabit Benânî: “Ey Ebâ Hamza! Şüphesiz bu kardeşlerin, Basra’dan buraya senin yanına, Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellemin şefaat ile ilgili bir hadîs-i şerîfini sormaya geldiler” dedi. Bu Rabbî! ümmetim, ümmetimi isterim” diyeceğim. isteğimizi kabûl edip şöyle dedi: Resûlullah ( Bana denilir ki, “Git, ümmetinden kalbinde hardal aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kıyâmet günü tanesi kadar imânı olanı Cehennemden çıkar.” insanlar arasında (O günün dehşetinden Bunları da çıkardıktan sonra tekrar secdeye dolayı) bir karışıklık, bir dalgalanma görülür. kapanıp, Rabbime hamd edeceğim ve ona Adem’e (aleyhisselâm) giderler. Ey sığınacağım. Yine bana, “Yâ Muhammed başını Âdem (aleyhisselâm) zürriyetine şefaat et derler. kaldır. Söyle dinlenilir, ne istersen verilir, şefaat et Âdem aleyhisselâm, ben bu şefaati yapacak şefaatini kabûl edeceğim” buyurur. Ben de “Yâ durumda değilim. Fakat siz Rabbi! Ümmetimi isterim, ümmetimi isterim” İbrâhim’e (aleyhisselâm) gidiniz. Çünkü o, Allahü derim. Bunun üzerine Rabbim buyuracak ki, “Git, teâlânın halîlidir. ümmetinden kalbinde hardal tanesinden çok az İbrâhim’e (aleyhisselâm) giderler, ondan da da olsa, zerre kadar îmânı olanı Cehennemden şefaat etmesini isterler, çıkar” buyurur. Bu böylece üç defa buyurulur.” İbrâhim (aleyhisselâm) de ben bu şefaati yapacak durumda değilim. Siz Yine Enes bin Mâlik şöyle rivâyet etmiştir. Mûsâ’ya (aleyhisselâm) gidiniz. Çünkü o, Allahü Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennette teâlânın kelîmidir der. ilk şefaat edecek benim, benim isteğimin kabûl Mûsâ’ya (aleyhisselâm) giderler. O da, ben bu edildiği kadar, hiçbir nebîninki kabûl edilmeyecek, şefaati yapacak durumda değilim. Siz Peygamberlerden kendisine sâdece bir kişi îmân Îsâ’ya (aleyhisselâm) gidiniz. Çünkü o, Rûhullah etmiş olanları var.” Resûlullah ( aleyhisselâm ) ve Kelimetullahtır der. Îsâ aleyhisselâma da yine buyurdu ki: “Cennette ilk şefaat edecek olan giderler, o da, ben bu şefaati yapacak durumda benim. Ümmeti en çok olan Peygamber benim. değilim. Siz Muhammed’e ( aleyhisselâm ) gidiniz Cennetin kapısını ilk çalacak olan benim.” Yine der. Bunun üzerine insanlar bana gelirler. Ben bir hadîs-i şerîfte “Kıyâmet günü Cennetin şefaat ederim derim. Rabbimden şefaat için izin kapısına gelip, açılmasını isterim. isterim, bana izin verir. Rabbimin huzûrunda Hazin (melek), sen kimsin? der. Ben dururum. Bana anlatamayacağım şekilde Muhammedim derim. Melek bana, senden önce hamdetmeyi ilham edecek, ben de Rabbime o hiç kimseye açmamam emredildi der.” hamdler ile hamd edeceğim. Sonra secdeye kapanacağım, Rabbim bana “Yâ Muhammed başını secdeden kaldır, ne söylersen dinlenilecek, ne istersen verilecek, şefaat et “Her Peygamberin yaptığı (makbûl) bir duâ vardır. Ben duâmı kıyâmet günü ümmetime şefaat için bıraktım” buyurdu. şefaatin kabûl olunacak” buyuracak. Ben de, “Yâ Dâvûd bin Ebî Hind şöyle anlatmıştır: Kıyâmet Rabbî! Ümmetim, ümmetim” diyeceğim. Bunun günü bu ümmetten olan günahkâr kimse, üzerine “Git, kalbinde buğday tanesi veya bir Resûlullahın ( aleyhisselâm ) elinden tutar ve “Yâ arpa ağırlığında (az) îmânı olan kimseyi Resûlallah, beni azâbdan kurtar!” der. Resûlullah Cehennemden çıkar” buyuracak. Gidip onları ( aleyhisselâm ) de: “Benim sünnetim sana ulaştı, çıkaracağım. Sonra tekrar secdeye şeriatimi duydun. Niçin âsî oldun? Şimdi ne özür kapanacağım. Gene önceki gibi Rabbime hamd beyân edeceksin?” buyurur. Bunun üzerine ve sena edip, ona sığınacağım. Yine bana, “Yâ azâba düşecek olan kimse, “Yâ Resûlallah! Muhammed başını kaldır, ne söylersen Benim kötü bahtım bana galebe çaldı” der. dinlenilecek, ne istersen verilecek, şefaat et Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm şefaatin kabûl olunacak” buyurur. Ben de “Yâ ): “Ümmetimden (îmân ile ölen) hiç kimsede şekavet (ebedî Cehennemlik olan)yoktur. Yâ da (onlara iyilik yaparak) bağışlanmazsa, Allahü Rabbi! Bunu bana bağışla” der. Allahü teâlâ da teâlâ onu mahrûm etsin. Ben de âmin dedim. Kim onu bağışlar. Ahmed bin Âsım Antâkî buyurdu ki: Ramazân-ı şerîfe ulaşır da günahlarını “Kıyâmet günü ilmiyle amel eden kimseye, ilmi bağışlatmazsa, Allah onu mahrûm etsin dedi. şefaatçi olur. İlmiyle amel etmeyene de, o ilim Ben de âmin dedim. Kim de yanında senin ismin hasım olur.” anıldığı hâlde sana salevât getirmezse, Allah onu rahmetinden mahrûm etsin dedi. Ben de âmin Ebû Sa’îd Harkûşî’nin Delâil-ün-nübüvve adlı eserindeki dedim.” Peygamberimize ( aleyhisselâm ) salât ve selâm getirmenin fazileti bâbı: Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlânın bir takım melekleri vardır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cebrâil Bana ümmetimin getirdiği, söylediği salevâtı ile karşılaştım. Beni müjdeleyerek, Allahü teâlâ ulaştırırlar. Yâ Resûlallah filân oğlu filân sana sana salât ve selâm okuyanlara, salât ve selâm salât okudu derler.” “Yâ Resûlallah, siz çürümüş, vereceğini buyurdu dedi. Ben de bundan dolayı, hâlde iken bu nasıl olur?” denilince buyurdu Rabbime secde ederek şükrettim.” ki: “Şüphesiz ki Allahü teâlâ enbiyâsının etini Abdurrahmân bin Avf şöyle anlatmıştır: toprağa haram kıldı. Onlar kabirde çürümezler.” Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile Bakî’ kabristanına Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Kimin yanında gittik, iki defa secde edip, secdelerde uzun ismim anılırda salevât getirmezse, Cennet müddet kaldı. Sebebini sordum. Buyurdu yolundan uzaklaşmış olur” ki:“Cebrâil bana geldi ve dedi ki: Bir kimse sana salât okursa, yetmiş melek de ona salât okur.” “Kim bana bir salevât yazarsa, yazdığı salevât, yazdığı yerde kaldığı müddetçe, melekler onu Ebû Saîd-i Hudrî şöyle demiştir: “Resûlullah ( yazan için istiğfar ederler” aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir topluluk biraraya gelir otururda, Peygamberlerine salât Abdülmelik bin Muhammed hazretlerinin kıymetli eserlerinden okumazlarsa, onlara bir üzüntü çöker.” biri de (Tehzîb-ül-esrâr) adlı kitabı olup, çok fâidelidir. Bu kitaptan çeşitli bölümlerin tercümesi, ana hatlarıyla şöyledir: Yine bir hadîs-i şerîfte; “Kim her gün yüz kere Allahümme salli alâ Muhammedin ve ehli beytihi Tasavvuf: Ma’rûf-i Kerhî hazretleri buyurdu ki: derse, onun otuzu dünyâda olmak üzere yüz “Tasavvuf; hakîkatlere sarılmak, derin, ince, ihtiyâcı giderilir.” ma’nâlı konuşmak ve insanlardan birşey beklememektir.” Bekr bin Abdullah Müzenî’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “Her kim bana on kere sabah, on kere da Cüneyd-i Bağdadî hazretleri buyurdu ki: “Tasavvuf ehli, toprak akşam salevât okursa, kıyâmet günü şefâatıma gibidir. Toprağa kötü şeyler atılır. Fakat toprak iyi şeylerle kavuşur” buyuruldu. (çiçek v.s.) karşılar, güzel şeyler verir.” Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), bir Yine buyurdu ki: “Tasavvuf ehlinin kalbi, İbrâhim defasında minbere çıkarken üç defa âmin dedi. aleyhisselâmın kalbi gibi dünyâya düşkün olmaktan uzak ve Eshâb-ı Kirâm, “Yâ Resûlallah, şimdiye kadar Allahü teâlânın emirlerine itaatkârdır. Teslimiyeti, İsmâil yapmadığınız bir şeyi yaptınız, sebebi nedir?” aleyhisselâmın teslimiyeti gibidir. Hüznü, Dâvûd denilince buyurdu ki: “Bana Cebrâil geldi ve dedi aleyhisselâmın hüznü gibi, fakri, Îsâ aleyhisselâmın fakri ki: Kim annesi babası ve ikisinden biriyle bulunur gibidir. Sabrı, Eyyûb aleyhisselâmın sabrı gibi, şevki, Mûsâ İbn-i Atâ: “Tövbe, iki tanedir. Birincisi; inâbe tövbesi, diğeri; aleyhisselâmın duâ ederken gösterdiği şevk gibidir. İhlâsı da, isticâbe tövbesi. İnâbe tövbesi; kulun akıbetinden korkarak, Muhammed aleyhisselâmın ihlâsı gibi olan kimsedir.” tövbe etmesi, isticâbe tövbesi; kulun Allahü teâlânın kereminden haya ederek yapılan tövbedir” buyurdu. Yine buyurdu ki: “Allah adamının, tasavvuf ehlinin üç vasfı vardır Toprak gibidir. İyiye de, kötü kimseye de verir. Bulut Ebû Bekr Râzî ( radıyallahü anh ) şöyle nakleder: Ebû Bekr gibidir, herşeyi gölgeler. Yağmur gibidir, sevilen kimseyi de, Beykendî’den duydum. Buyurdu ki: “Tövbe: Kulun, Allahü sevilmeyen kimseyi de sular.” teâlâya karşı cür’ette bulunduğunu bilmesi, günahından dolayı kendisini yere batırmayacak, ateşte yakmıyacak kadar Ebü’l-Hüseyn hazretlerine, “Tasavvuf nedir?” diye sorulunca Rabbinin halîm olmasını görmesidir. Sonra tövbe edip, bir buyurdu ki: “Bunu anlatmak, ifâde etmek çok zordur. Fakat daha ona dönmemesidir.” onu tadan anlar.” Hasen ( radıyallahü anh ) anlattı: “Allahü teâlâ Âdem’in Tövbe: Abdullah bin Ömer rivâyet etti. Resûlullah (aleyhisselâm) tövbesini kabûl ettiği zaman, melekler onu ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ, rûh tebrik ettiler. Cebrâil ve Mikâil (aleyhimesselâm) yanına gargaraya gelmedikçe kulun tövbesini kabûl indiler. “Ey Âdem! Gözün aydın, Allahü teâlâ tövbeni kabûl eder.” Büyük âlim ve aynı zamanda vâ’iz olan etti” dediler. Bunun üzerine Âdem (aleyhisselâm) “Yâ Cebrâil! Ebû Sa’d buyurur ki: “Tövbe yüksek bu tövbemden sonra ben tekrar hesaba çekilirsem halim ne makamlardan ve Allahü teâlânın sevgisini olur?” deyince, Allahü teâlâ Âdem’e (aleyhisselâm): “Ey gerektiren amellerdendir. Allahü teâlâ Kur’ân-ı Âdem! Senin zürriyetine, tövbeyi miras bıraktım. Onlardan kerîmde meâlen: “Allahü teâlâ, tövbe edenleri bana kim senin yaptığın duâ gibi duâ ederse, senin sever” (Bekâra-222) buyuruyor. Sehl bin Abdullah yalvarmanı kabûl ettiğim gibi, onunkini de kabûl ederim. Kim ( radıyallahü anh ) buyurur ki: “Tövbe, yaptığı benden isterse, ona veririm. Çünkü ben, kullarıma yakınım ve günahlara pişmanlık duymak ve zemmedilen onların isteklerini kabûl ederim.” diye vahyetti.” hareketlerden, Allahü teâlânın râzı olduğu işlere dönmektir. Doğru bir tövbe edebilmek için; Râbi’a-i Adviyye de, tövbeyi şartlarına uygun helâlinden yemek, a’zâlarını kötülüklerden ve yapmamanın da günaha sebeb olduğunu, bunun günahlardan muhafaza etmek, bu husûslarda için de, tekrar ve doğru tövbe yapmak gerektiğini Allahü teâlâdan yardım istemek lazımdır. şöyle ifâde etmiştir “Bizim tövbelerimiz, başka bir tövbeyi gerektirir” ve yine şöyle buyurmuştur: Zünnûn-i Mısrî’ye tövbe sorulduğu zaman: “Avamın tövbesi, “Sâdece dil ile istiğfar yalancıların tövbesidir” günahlardan, havassın (seçilmişlerin) gafletten dolayıdır.” buyurarak tövbenin şartlarına uygun yapılması buyurdu. gerektiğini bildirmiştir. Peygamberimiz ( Muhammed bin Ali el-Kettânî’ye istiğfarın ne olduğu soruldu, “İstiğfar, tövbe demektir. Tövbe ise, altı ma’nâyı içine alan bir isimdir. Birincisi; yapmış olduğu günaha pişmanlık duymak, ikincisi; yapmış olduğu günahı bir daha işlememeye azmetmek, karar vermek. Üçüncüsü; Allahü teâlâya karşı yapmakla mükellef olduğu farzları eda etmek. Dördüncüsü; hakkı geçenlerin haklarını vermek. Beşincisi; haramları atmak için, onunla beslenen vücûdunu eritmek. Altıncısı; bedene, günahların tadını tattırdığı gibi, tâatların acısını da tattırmak. aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfte “Pişmanlık tövbedir” buyurdu. Ebû Sa’îd el-Vâ’iz hazretleri bu hadîs-i şerîfin ma’nâsını şöyle açıklamıştır: “Geçmiş günahlardan dolayı kalbde bir yanmanın ve artık bir daha işlememek üzere kesin, açık bir niyetin hâsıl olmasıdır.” Yine Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Günahtan tövbe eden, sanki o günahı işlememiş gibidir” buyurdular. Bunun ma’nâsını da şöyle açıklamıştır: Tövbe hakîkî bir tövbe olduğu zaman, Yahyâ bin Zekeriyyâ aleyhisselâm gibi günahsız olur. Çünkü o, hiç günah işlemedi ve günah Ahmed bin Ebî Havari buyurdu ki: “Kul kalbiyle işlemeye de yönelmedi. Ba’zı kitaplarda şöyle kaydedilmiştir. pişman olmadıkça, diliyle istiğfar etmedikçe ve Allahü teâlâ kuluna buyurur ki: Ey kulum, sen gayret göster, kendi üzerinde hakkı olan hak sahiblerinin çalış, ben veririm. Sen sabret, ben karşılığını ihsân ederim. hakkını ödemedikçe tövbe etmiş olmaz. Kul Sen iste, ben veririm. Sen duâ et, ben kabûl ederim. Sen ibâdete yönelir, kulluğunu yaparsa, tövbeye ve şükret, ben ni’metimi arttırırım. Sen tövbe et, ben tövbeni zühde ulaşır. Zühde kavuşunca, sadâkata, sıdka kabûl ederim.” kavuşur. Sıdka kavuşunca, tevekküle, bununla da istikâmete kavuşur. Hazreti Ömer şöyle rivâyet Sehl hazretlerine, “Tövbe nedir?” diye sorulunca buyurdu ki: etmiştir: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu “Başı icabet, sonra inâbet, sonra tövbe, sonra istiğfardır, ki: “Kıyâmet günü tövbe en güzel bir sûrette icabet, iş ile olur (günahtan el çekmek). İnâbet kalb ile, tövbe getirilir, öyle güzel kokusu olur ki, onu niyet ile, istiğfar da kendini kusurlu görmekle olur.” mü’minlerden başkası duymaz? Kâfirler der ki: Muhammed bin Ali’ye “Tövbe nedir?” diye sorulunca; “Kötülüklerden uzaklaşıp iyiliklere yönelmek, sonra bunda mücâhede, nefse bunu yapmasını zorlamak, sonra bu işte sebat etmek ve sonra doğruluk göstermektir. Bundan sonra da Allahü teâlânın rızâsını kazanıp vilâyete (evliyâlığa) ve yardımına, ihsânlarına kavuşmaktır” buyurdu. Bennân-es-Sûfî buyurdu ki: “Tövbe iki çeşittir. Biri avamın tövbesi, biri de seçilmişlerin tövbesidir. Avamın tövbesi günahlardan tövbedir. Seçilmiş kimselerin tövbesi gafletten tövbedir. Avam ile havassın (seçilmişlerin) tövbelerinde fark vardır. Avam günahlardan ve kötülüklerden tövbe eder. Havas ise bunları zâten işlemez. Fakat onların tövbesi yanılmaktan, gaflete düşmekten ve yaptığı ibâdet ve tâatı sebebiyle kendini beğenme korkusundan tövbedir. Şakîk-i Belhî buyurdu ki: “İnsanları iki şey helak eder. Biri, tövbe ederim diyerek günah işlemeleri, diğeri de sonra yaparım diyerek tövbeyi geciktirmeleridir.” Yûsuf bin Esbat hazretleri buyurdu ki: “Tövbenin on derecesi vardır: 1. Cehâletten uzaklaşmak, 2. Tembelliği terk etmek, 3. Münkerattan tevelli, kötülüklerden uzaklaşmak, 4. Beğenilen ve râzı olunulan işleri yapmak, 5. Hayırlara koşmak, hayır işlerde yarışmak, 6. Tashih-i tövbe, tövbeyi tam ve doğru yapmak, 7. Lüzûm-ün-nevbe günahları terk edip hakka yönelmek, 8. Hak sahiblerinin haklarını ödemek (Edâ-i mezalim), 9. Taleb-il-megânim, fırsatları ganîmet bilmek, 10. Kalbin tasviyesi, kötülüklerden temizlenmesi. Mü’minler o kokuyu alıyorlar da, biz neden alamıyoruz? Bunun üzerine tövbe onlara şöyle der: Eğer beni dünyâda kabûl etseydiniz (dünyâda iken tövbe etseydiniz) şimdi (bu güzel kokumu) duyardınız. Bunun üzerine kâfirler: “Şimdi seni kabûl ediyoruz” derler. Semâdan bir melek kâfirlere şöyle seslenir: “Eğer dünyâdaki altın ve gümüşleri ve herşeyi getirseniz, artık sizden tövbe kabûl olunmaz.” Sonra buyurdu ki: “Melekler onlardan uzaklaşır. Cehennem, bekçileri olan melekler gelirler. Kendisinde güzel koku bulunanları Cennete korlar. Kötü koku bulunanları ise Cehenneme atarlar.” İbni Atâ, “Kim amel ederek tövbesini düzeltirse, tövbesi kabûl olunur.” buyurdu. Zünnûn-i Mısrî hazretleri buyurdu ki: “Her uzvun tövbesi vardır. Kalbin tövbesi, haram olan işleri yapmaya niyeti terk etmesidir. Gözün tövbesi, harama uzanmaması, ayakların tövbesi, harama gitmemesi, kulağın tövbesi, haram olan şeyleri dinlememesi, karnın tövbesi, helâl yemek, fercin tövbesi, fuhşa dalmaması, işlememesidir...” Ebû Hafs hazretlerine, tövbekârlar neden dünyâyı sevmezler? denildi. “Çünkü onlar, günâha dünyâda batarlar” buyurdu. Fakat, tövbe de dünyâda yapılır dediklerinde de, “Bu günâha delîldir. İşleniyor ki tövbe yapılıyor. Bu kesindir. Ya’nî dünyâda günah işleniyor, fakat bu günahların tövbesinin kabûl edileceği kesin değildir.” Ebû Abdullah Celâ hazretlerine denildi ki, “İnsan ne zaman yerde kesip bana getiriniz, diye emretti. Talebelerinden her biri tam tövbekâr olur?” “Sol omuzundaki melek, yirmi sene hiç kendisine verilen; kuşu alıp, ıssız bir yerde keserek hocasına yazacak günah bulamadığı ve yazmadığı zaman” buyurdu. getirdi. Hocalarının çok sevdiği küçük talebe ise, kuşu kesmeden geri getirdi. Sebebi sorulunca, ben kimsenin Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle görmediği bir yer bulamadım. Çünkü Allahü teâlâ, her an, buyurdu: “Allahü teâlâ (günahkâr kuluna) ey herşeyi görüyor dedi. Bunu işiten arkadaşları onun Âdemoğlu, sen bana duâ etmedin. Benden murâkabesi karşısında şaşıp, hocalarının neden onu daha çok günahlarının bağışlanmasını istemedin. Eğer sevdiğini anladılar. Yûsuf aleyhisselâma âşık olan Zeliha, onu bunu benden isteseydin, arzın dolusu günahın kendine çağırdığında, odada bulunan bir putun yüzünü örttü. olsa, göke ulaşsa, onu bağışlar, günahına Yûsuf aleyhisselâm, “Neden onun yüzünü örtüyorsun?” bakmazdım, buyurdu.” deyince, Zeliha “Bu bizim ilâhımızdır, ondan utanıyorum” dedi. Murâkabe: Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki; “İnsanlar görürken yapmayı beğenmediğin, yapmaktan çekindiğin işi, yalnız iken de yapma.” İbrâhim bin Şemmas şöyle anlatmıştır: Bir adam, Abdullah İbni Mübârek hazretlerinden nasihat istedi. O da, Allahü teâlâyı murâkabe et buyurdu. Nasihat isteyen kimse bu sözün ma’nâsını bir zâta sordu. O da, “Sen Allahü teâlâyı görür gibi hareket et” diye açıkladı. Abdülvâhid bin Zeyd “Sahibim, Rabbim beni görüyorken, başkasının görmesine aldırmam” buyurmuştur. Ebü’l-Abbâs bin Atâ “Tâatin en faziletlisi, her an murâkabe üzere olmakdır (Allahü teâlânın her an herşeyi gördüğünü unutmamakdır)” buyurdu. Ebû Osman el-Magribî de, “İnsan için vazgeçilmez ve en lüzumlu şey murâkabe, muhâsebe ve ilmiyle amel etmektir” buyurdu. Ebû Hafs şöyle buyurmuştur: “İnsanlar arasında oturup onlara va’z ve nasihat ederken, kendi nefsine ve kalbine va’z et, onların senin etrâfında toplanması seni gurûrlandırmasın. Çünkü onlar, senin dışını görüyor. Allahü teâlâ ise kalbini ve düşüncelerini de biliyor.” Naklolunur ki: Büyüklerden bir zât, talebeleri içinde genç birisini daha çok severdi. Diğer talebeler ise, acaba hocamız neden o genci daha çok seviyor? diye düşünüyorlardı. Hocaları birgün bu talebelerine ve o sevdiği küçük talebesine birer tane kuş verip, gidiniz, bu kuşları kimsenin görmediği Bunun üzerine Yûsuf aleyhisselâm: “Sen bir taş parçasından utanıyorsun da, ben âlemlerin Rabbi olan Allahü teâlâdan utanmam mı? O, her an, her şeyi görüyor, biliyor” buyurdu. Cüneyd-i Bağdadî hazretlerine murâkabe nedir? denilince: “Murâkabe, bir şeyden korkup da vukû’ bulmasını bekleyen kimsenin beklemesi ve uykusunu, istirahatını terketmesi gibi olmaktır. Âlimler: Murâkabe; Allahü teâlânın herşeyi gördüğünü, bildiğini bilmektir.” buyurdular. Âlimlerden biri buyurdu ki: Recâ (ümit) seni ibâdete çeken şey, havf (korku) da seni günahlardan uzaklaştıran şeydir.” Muhammed bin Ali Tirmîzî buyurdu ki: “Seni her an Rabbinin gördüğünü unutma, şükrünü, sana devamlı ni’metler veren, her an muhtaç olduğun Rabbine yap.” Sehl bin Abdullah buyurdu ki: “İnsanın kalbini süsleyen ve insan için en faydalı ilim, kendini Allahü teâlânın her an, nerede olursa olsun gördüğünü bilmesidir.” Zünnûn-i Mısrî hazretlerinden şöyle soruldu: “Kul, ne ile Cennete girer?” Buyurdu ki: “Sapmayan doğru bir istikâmet, yanılma olmayan bir çalışma, yalnız ve başkaları ile beraber olduğunda murâkabe hâlinde olmak, Allahü teâlânın gördüğünü unutmamaktır, ölüme hazırlanıp, beklemek, hesap günü gelip çatmadan nefsi hesaba çekmektir. Zünnûn-i Mısrî hazretleri buyurdu ki: “Kalbini kötülüklerden koruyarak murâkabe eden kimsenin, Allahü teâlâ a’zâlarını da kötülüklerden korur.” Ebû Hafs el-Haddâd “Amel edenlerin en efdal ameli, murâkabe üzere olmalarıdır” buyurdu. Edeb: Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve Gülsüm el-Hâbî buyurdu ki: “Edeb iki kısımdır. Biri söz ile olan sellem” buyurdu ki: “Kişinin çocuğunu terbiye edeb, diğeri iş ile olan edebdir. Söz ile olan edebi yapan, fiil ile etmesi, ona edeb öğretmesi, her gün yarım olan edebin sevâbına kavuşamaz. Fiil ile olan edebi yapan ve sâ’ (1750 gr. hurma v.b. gibi) sadaka böylece Allahü teâlâya yaklaşan kimseyi, Allahü teâlâ vermesinden daha hayırlıdır.” insanlara sevdirir.” Saîd bin Müseyyib buyurdu ki: “Kalbinde Allah için birşey Sehl bin Abdullah hazretlerine nefsin edebi nedir? diye olmayan ve Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymayan sorulunca buyurdu ki: “Nefsinizi üç şey ile edeblendiriniz: Gâfil kimse edepten uzaktır.” kimselerle birlikte bulunmayınız. Çünkü onlar dünyâ işlerine dalarlar (Kendilerini unuturlar). Nefsin, yasak edilen şeylere Sehl bin Abdullah, “Kim nefsini edepli olmaya zorlarsa, ihlâs dalmasına ve uyumada, yemede ve içmede (mubahlarda) ile kulluk etmesi mümkün olur” buyurdu. aşırı gitmesine engel olunuz. Bir de helâl lokma yiyiniz...” Büyüklerden biri de, “En üstün edeb, tövbe ve nefsi Abdullah bin Menâzil’e edeb nedir? denilince, “Çok çeşitli günahlardan men etmek, uzak durmaktır” buyurdu. tariflerini yapmışlardır. Biz de deriz ki, edeb; insanın nefsini Yine bir zât, “Üstünlüklere ancak edeb ile kavuşulur” buyurdu. Ebû İmrân şöyle demiştir. Dört güzel hasletle üstün hâle kavuştum. Beşir bin Haris’i rü’yâmda gördüm. Buyurdu ki: “Dört haslete yöneldin, fakat edebi terkettin, halbuki edeb en önemli iştir.” Süfyân-ı Sevrî hazretleri buyurdu ki: “Güzel edeb, Allahü teâlânın gadabını söndürür.” Yahyâ bin Muâz: “Kim tam bir edeb ile edeblenirse, Allahü teâlânın sevdiği, muhabbet ehli kimselerden olur” buyurdu. tanıması, bilmesidir.” Ebû Ali Rodbârî buyurdu ki: “Nefs, kötülüklere dalmak sûretiyle kendini mahveder. Kul, nefsini terbiye etmekle mükelleftir. Nefs, yaratılışı icâbı muhalefet edicidir. Kul, nefsinin muhalefetini kırmaya çalışmalı ve kötü isteklerini yapmasına mâni olmalıdır. Kul, ne zaman nefsine karşı bunu yapmayı ihmâl ederse, kendinin helake sürüklenmesinde nefsine yardım etmiş olur. Hazreti Ali bu husûsta buyurdu ki: “Kim nefsine kötü isteklerini yapması husûsunda yardım ederse, kendinin helak olması için nefsine yardım etmiş olur.” Abdullah bin Mübârek buyurdu ki: “Edebden az bir şeye bile Ebû Muhammed Harirî şöyle buyurmuştur. “Yirmi sene çok muhtacız, ilimden çok şeye muhtaç olmamız böyle müddetle ayağımı uzatıp oturmadım. Dedim ki: Rabbime karşı değildir.” edebli olmak, benim için daha evlâdır.” Hızır aleyhisselâm bir kimseye şöyle buyurmuştur: “Allahım! Buyuruldu ki; “Üç haslet vardır ki, bunlara sâhib olan mahrûm Sana kulluk yapmam husûsunda bana güzel edeb ihsân eyle kalmaz. Edeb ehliyle beraber bulunmak, güzel edeb sahibi diye duâ et.” olmak ve başkasına eziyet etmemek.” İbn-i Atâ’ya edeb nedir? denilince, “Müstahsenâta vukûfundur. Cüneyd-i Bağdadî, Ebû Hafs’a “Eshâbını, talebelerini ve (Razı olunulan, beğenilen şeyleri yapmandır.)” buyurdu. Bu sultanları edeblendirdin” dedi. O da, “Yemîn ederim ki, nasıl olur? deyince, “Yalnız iken de, başkaları ile birlikte iken zâhirde, dışta görünen güzel edeb, bâtının, için, kalbin edebli de edebli olman, Allahü teâlâdan utanmandır. Eğer böyle olduğuna alâmettir” dedi. yaparsan, câhil de olsan edebli bir kimse olursun” buyurdu. İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bütün edeblerin Hasen-i Basrî hazretleri, “Dünyâda ve âhırette kul için en başı; rahalıkta da, sıkıntı zamanında da, Allahü teâlânın faydalı edeb; dîne bağlılık, dünyâya düşkün olmamak ve emirlerine uyup, yasakladıklarından sakınmaktır.” Rabbini tanımaktır” buyurdu. Güzel ahlâk: Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) bir Lokman Hakîm’e, oğlu: “Ey babacığım, bir insan için en hayırlı hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Güzel ahlâk, güzel haslet nedir?” dedi. Lokman Hakîm “Dindir” dedi. “Ya iki haslet ahlâk sahibi olan kimsenin boynunda, Allahü olsa?” dedi. “Din ve mal” buyurdu. “Üç haslet olsa?” dedi. “Din, teâlânın rızâsından bir halkadır. Rahmetten bir mal ve hayadır” buyurdu. “Dört olsa?” dedi. “Din, mal, haya ve zincire bağlanmıştır. Bu zincir de Cennet güzel ahlâk” dedi. “Ya beş haslet olsa?” deyince, “Din, mal, kapısında bir halkaya bağlanmıştır. Zincir onu haya, güzel ahlâk ve sehâvet (cömertliktir)” buyurdu. “Altı Cennete doğru çeker ve bu kapıdan Cennete olsa?” deyince, “Ey oğlum, bir insanda bu beş haslet girmesine sebep olur. Kötü ahlâk da sahibinin toplanırsa, o insan mütteki, velî ve Allahın kendine yakın boynunda Allahü teâlânın gazâbından bir kıldığı kullarından olup şeytandan uzaklaşır” buyurdu. Lokman halkadır. Bir zincir ile Cehennem kapısındaki bir Hakîm’in oğlu devamla “Ey babacığım, en kötü haslet nedir?” halkaya bağlıdır. O zincir de kötü ahlâk sahibini dedi. Lokman Hakîm: “En kötü haslet küfürdür” buyurdu. Oğlu oraya çeker ve o kapıdan Cehenneme sokar” “Ya en kötü iki haslet nedir?” deyince, “Küfür ve kibir” buyurdu. “Üç olursa?” deyince, “Küfür, kibir, şükrün azlığı, az Eyyûb bin Utbe ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet şükretmek” buyurdu. “Dört olursa?” deyince, “Küfür, kibir, etmiştir Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bir adam şükür azlığı ve cimriliktir” buyurdu. “Beş olursa?” deyince, gelip, “Yâ Resûlallah din nedir?” dedi. “Güzel “Küfür, kibir, şükür azlığı, cimrilik ve kötü ahlâktır” buyurdu. ahlâkdır” buyurdu. Sonra sağ tarafına geçip, “Din “Ey babacığım altı olursa?” deyince, “Ey oğulcuğum, bu beş nedir?” dedi. “Güzel ahlâkdır” buyurdu. kötü haslet bir kimsede toplanınca, o kimse şakidir. Allahü Arkasından gelip, “Yâ Resûlallah din nedir?” teâlâdan uzaktır” buyurdu. dedi. Güzel ahlâkdır” buyurdu. Sonra ona dönüp, “Din bilgilerine sâhib olsan da, olmasan Yahyâ bin Muâz’a insanların en iyisi kimdir? denilince, da, din; kızmamandır” buyurdu. “İnsanlar ile muâmelesi en kolay olandır (güçlük çıkarmayandır)” buyurdu. İbrâhim bin Edhem hazretleri bir yere gitmişti. Karşısına onu tanımayan bir asker çıktı “Sen köle misin?” dedi. “Evet” Hamdûn Kassâr hazretleri, “Güzel ahlâkı cömertlikte, kötü deyince, “Ma’mûr yer nerededir?” deyince, mezarlığı gösterdi. ahlâkı da cimrilikte görüyorum” buyurdu. Asker buna kızıp, kamçı ile kafasına vurup yaraladı. Bunu talebeleri öğrenince vuran adama: “Sen ne yaptın?” Bu zât, Yûsuf bin Esbât buyurdu ki: “Güzel ahlâkın alâmeti on tanedir. İbrâhim bin Edhem hazretleridir” dediler. Vuran kişi af dileyip Bunlar: elini öptü. “Neden sen köle misin dediğim zaman evet dedin?” diye sordu. “Çünkü ben, Allahın kuluyum” dedi. “Peki o sana vururken, onun Cennete girmesi için ona duâ ettin. Bunun sebebi nedir?” dediler. Buyurdu ki: “İstedim ki ona benden kötülük dokunmasın, benden nasîbini iyilik olarak alsın.” Ebû Osman el-Hayr hazretlerini, bir kişi evine da’vet etti. Evine 1. Fazla i’tirâz etmemek. 2. Adâlet sahibi olmak. 3. Nefsini dâima aşağı görüp, kendini beğenmemek. 4. İnsanlarda gördüğü ayıpları örtmek. varınca içeri kabûl etmeyip geri çevirdi. Kapıdan dönüp giderken tekrar çağırdı. O da döndü. Fakat yine geri çevirdi. 5. Müslüman kardeşinin hatâsını görünce, hüsn-i zan etmek. Bu hâl üç defa böyle tekrarlandı. Bunu seni denemek için yaptım, dedi. Fakat Ebû Osman hazretlerinin hâlinde hiçbir 6. Başkalarının eziyetine katlanmak. değişiklik, kızma görülmedi. Bu haliyle ahlâkının üstünlüğünü ve tevâzusunu gösterdi. 7. Nefsine zulmetmemek. 8. Kendi ayıplarına bakıp, başkasının ayıplarını araştırmamak. 9. Herkese karşı güler yüzlü olmak. İbn-i Atâ hazretleri birgün dostlarına dedi ki: “Yükselenler ne sebeble yükselirler?” Orada bulunanlardan bir kısmı çok oruç 10. Herkese karşı yumuşak ve tatlı sözlü olmak.” Sehl bin Abdullah hazretlerine, güzel ahlâk nedir? diye sorulunca, “En aşağı derecesi, insanların yükünü çekmek, sıkıntılarına katlanmak ve bundan dolayı karşılık beklememek, günahkârlara acıyıp affedilmelerini dilemek” buyurdu. Iyâd hazretlerine güzel ahlâk nedir? diye sorulunca, “Rızkı, Allahü teâlânın vereceğinden endişe etmemek. Allahü teâlâya itaat edip, Allahü teâlâya isyan etmemek, insanlar ile muâmelede günahlardan sakınmaktır” buyurdu. Cüneyd-i Bağdadî hazretleri buyurdu ki: “Dört şey vardır ki, ilmi az da olsa, bunlar insanı Allah indinde ve insanlar arasında en yüksek dereceye çıkarır. Bunlar; hilm (yumuşaklık), tevâzu, cömertlik ve güzel ahlâkdır. Bunlar, îmânın kemâlindendirler.” Kettânî hazretleri, “Tasavvuf güzel ahlâktır, kimin güzel ahlâkı artarsa, derecesi de artar” buyurdu. Abdullah bin Muhammed Râzî, “Güzel ahlâk, kendinden olan şeyleri (iyilikleri) küçük, sana başkasından geleni (iyilikleri) büyük görmendir” buyurdu. Hazreti Ömer buyurdu ki: “İnsanlara güzel ahlâk ile muâmele ediniz. Fakat onların kötü işlerinden uzak durunuz.” Yahyâ bin Muâz buyurdu ki: “Kötü ahlâk çok iyiliklerle de bulunsa faydası yoktur. Fakat güzel ahlâk pekçok kötülükler arasında da olsa faydalıdır.” İbn-i Abbâs’dan ( radıyallahü anh ) kerem nedir? diye soruldu: “Onu Allahü teâlâ meâlen “Sizin Allahü teâlâ indinde en üstününüz, O’ndan tutmakla dedi. Bir kısmı mücâhedeye (nefse istemediği şeyleri zorla yaptırmağa) çok devam etmekle dedi. Diğer bir kısmı da, kendinin muhâsebesini yapmakla, nefsi hesaba çekerek doğruya yöneltmekle, dediler. Bir kısmı da cömertlik yapmak iledir, dediler. Bunun üzerine İbn-i Atâ buyurdu ki: “Yüksek derecelere, üstünlüklere kavuşanlar, ancak güzel ahlâk ile kavuştular. Allahü teâlâya mahlûkat içinde en çok yakın olan, Muhammed aleyhisselâmdır. O’nun yolunda olanlar güzel ahlâk sahibi olanlardır.” Ümmü Derdâ buyurdu ki: Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) işittim, “Mizana ilk konulacak şey, güzel ahlâk ve cömertliktir” buyurdu. Allahü teâlâ îmânı yarattığı zaman, îmân, Allahım beni kuvvetlendir dedi. Allahü teâlâ onu güzel ahlâk ve cömertlikle kuvvetlendirdi. Küfrü yaratınca, “küfür bana yardımcı ver dedi. Kötü ahlâkı ve cimriliği ona takviye kıldı. Günahlardan sakınmak: Hazreti Ali rivâyet etmiştir Resûlullah ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Kim Cennete iştiyâk duyarsa, hayır işlerde yarışsın. Kim Cehennemden korkup sakınıyorsa, şehvetleri terk etsin. Kim ölümden korkarsa, (gayr-i meşrû olan) lezzetleri ve kendisine musibetler getiren dünyâya düşkün olmayı terk etsin.” Ebû Ya’kûb el-Hirdî buyurdu ki: “İşin aslı az yemek, az uyumak, şehvetleri, nefsin isteklerini terk etmektir.” Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Amellerin en üstünü, helâlden kazanmaktır.” en çok korkanınızdır” (Hucurat-13) buyurarak Sırrî-yi Sekati hazretleri: “İnsan dînini, şehvetlerine tercih kitabında bildirdi” dedi. Yine ona haseb (şeref) etmedikçe, dîni için şehvetlerini terk etmedikçe kâmil insan nedir? diye sorulunca, “Ahlâkı en güzel olanınız, olamaz” buyurdu. şeref bakımından en üstün olandır” buyurdu. Hüseyn bin Muhammed şöyle anlatmıştır: Bir adam Şeybân Denildi ki: “Her binanın bir temeli vardır. Dînin esâsı da güzel bin Ali Mısrî’ye gelip “Yeniden bir hac daha yapmak istiyorum” ahlâktır.” dedi. Bunun üzerine “Önce kalbini yenile, şehvetlerden temizle, nefsini hevâsından uzaklaştır. Dilini boş konuşmaktan İbrâhim Havvas hazretleri: “Kim nefsin isteklerini terk eder de, koru, sonra da dilediğin yere git” buyurdu. bunun neticesini kalbinde hissetmezse, henüz terkedememiştir. O yalancıdır” buyurdu. Büyüklerden bir kısmı da; “Şehvetler şeytanın yularıdır. Kim onun yularını takınırsa, dünyâda kaldığı müddetçe şeytanın Tehzîb-ül-esrâr kitabının ihlâs babında ve diğer ba’zı bineği olur” buyurdu. bâblarında yer alan bilgilerden bir kısmı da şunlardır: Ebû Sa’îd Makberî, “Kurtuluşun anahtarı gayzı, kızgınlığı İhlâs: Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Allahü teâlâ yenmektir. Zaferin anahtarı ise, nefsin isteklerini terk etmektir” buyurdu ki: İhlâs, benim sırlarımdan bir sırdır. buyurdu. Onu kullarımdan sevdiklerimin kalbine yerleştiririm.” Yahyâ bin Muâz’a denildi ki; “Kurtuluşun alâmeti nedir?” “Nefse muhâlefetdir” dedi. “Nefse muhalefetin alâmeti nedir?” Sehl bin Abdullah buyurdu ki: “İhlâs, kişinin her işini Allah denildi. “Onun isteklerini (şehvetlerini) terk etmekdir” dedi. rızâsı için yapmasıdır.” Sehl bin Abdullah hazretlerine denildi “Günaha sebeb olan şey nedir?” denildi. “Nefsin şehvetleridir” ki, “Nefse en ağır gelen şey nedir?” Buyurdu ki: “İhlâstır, buyurdu. çünkü nefs, ihlâstan pay alamaz, ihlâsı hiç istemez.” Yine buyurdu ki: “İhlâs, kulluk vazîfesini yapmak, Allahü teâlâya Cüneyd-i Bağdadî hazretlerine denildi ki, “Allahü teâlânın itaat etmektir. Bunu yapmayanın ihlâsı yoktur.” rızâsına nasıl kavuşulur?” “Dünyâya düşkün olmayı terket kavuşursun. Nefsin hevâsına uyma, ulaşırsın” buyurdu. Muhammed bin Fadl buyurdu ki: “İlim kelimesi üç harftir, ayn, Denildi ki: işini, nefsin hevâ ve hevesine bırakma, seni lam, mim. Ayn ilmi, lam-ameli, mim de Allah için ihlâslı olmayı, zulmete sürükler. Çünkü o zulmetten yaratıldı. ilim ile amel etmeyi gösterir.” Büyükler buyurdu ki: “Mü’min, nefsini şehvetlerinden koruyup Hazreti Ali “Amelimiz azdır diye üzülmeyiniz. Kabûl ıslah edince, nûru melekût âleminde kandil içindeki lâmba gibi olunmamasından korkarak üzülünüz” buyurdu. parlar.” Tûl-i emel, bitmek bilmeyen istekler, nefsin şehvetlerine dalmaya sebeb olur. Bu da şüphelilere dalmaya, şüpheliler de, harama düşmeye sebeb olur. Haramlar ise, insanın Cehenneme gitmesine sebeb olur.” “İbn-i Atâ buyurdu ki: “Bir kimsenin kalbinde, kendisini nefsin isteklerinden, kötülüklerden koruyacak kadar âhıret düşüncesi yoksa, bunları terketmeye güç bulamaz.” Ka’b-ül-Ahbâr hazretleri buyurdu ki: Biz eski kitaplarda şöyle yazılı olduğunu gördük: “Şüphesiz ki, altına-gümüşe, şehvetlerine, dünyâya ve dünyâda olan şeylere düşkün olan, tapan kimse, Allahü teâlâdan çok uzaktır.” Hazreti Ali buyurdu ki: “Kurtuluş üç şeydedir. Hûda (hidâyette olmak), takvâ üzere olmak ve bir de hevâyı (nefsin isteklerini) terk etmektedir.” Resûlullah ( aleyhisselâm ), Muâz bin Cebel’e buyurdu ki: “Ey Muâz ihlâsla amel işle, böyle olan amel az da olsa sana kâfi gelir.” Büyüklerden birine, “İhlâs nedir?” diye soruldu. O da “Sâdece Allah için iş yapmaktır” buyurdu. Buyuruldu ki: “Bir müddet ihlâslı olmak, ebediyyen kurtuluşa sebeb olur.” Ali Mürteiş hazretleri buyurdu ki: “Bütün muâmelelerin doğru bir şekilde yapılması iki şey ile mümkündür. Bunlar da; sabır ve ihlâstır.” Yahyâ bin Muâz buyurdu ki: “Amel üç şeye muhtaçtır. Bu üç şeyle olur. Bunlar, ilim, niyet ve ihlâstır.” Peygamberimize ( aleyhisselâm ) “İhlâs nedir?” diye sorulunca, “Rabbim Allahdır demen, sonra da emrolunduğun gibi dosdoğru Ebû Abdullah Mûsulî şöyle anlatmıştır: “Mensûr Dîneverî olmandır” buyurdu. hazretlerini, vefâtından sonra rü’yâda gördüm. “Allahü teâlâ sana ne muâmele yaptı?” dedim. “Allahü teâlâ bana Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte merhamet etti, beni bağışlayıp, pekçok ihsânda bulundu” dedi. de buyurdu ki: “Kim Allah için ihlâsla kırk gün “Allahü teâlâya kulun arzedebileceği en güzel şey nedir?” ibâdet ederse, kalbinden diline hikmet akar. dedim. “Kulun Allahü teâlâya götüreceği en güzel şey, Allahü teâlâya kırk gün ihlâsla ibâdet eden her sadâkat, doğruluktur. Götüreceği en çirkin şey ise, kulun kalbinden, diline hikmet pınarları fışkırır.” yalancılıktır” buyurdu.” Fudayl bin Iyâd hazretleri buyurdu ki: “İnsanların görmesi ve İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dört şey vardır ki, takdîr etmesi için amel etmek, iş yapmak, riya ve şirktir. İhlâs bunlar kimde bulunursa büyük kârdadır. Bunlar Sadâkat, ile amel edeni, sırf Allah için iş yapanı, Allahü teâlâ riyadan ve haya, güzel ahlâk ve şükür etmektir.” şirkten korur.” Süleymân Dârânî, “Sâdık kimse, kalbindekini dili ile konuşan, Cüneyd-i Bağdâdî’ye “İhlâs nedir?” denilince, “Allah için kulluk içi dışına akseden kimsedir” buyurdu. yapıp, insanların Allahü teâlâ ile olan muâmelelerinde mahlûkâtı aradan çıkarmakdır. Bu mahlûkların ilki de nefsdir.” Ahmed bin Hadreveyh el-Belhî buyurdu ki “Kim Allahü teâlâ ile buyurdu. beraber olmak, O’nun rızâsına kavuşmak isterse sadâkat göstersin. Çünkü Allahü teâlâ sâdıklar ile beraberdir.” Sehl bin Abdullah buyurdu ki: “İnsan Rabbinin büyüklüğü, azameti karşısında korkarak amel etmedikçe, işlerinde vera’ Zünnûn-i Mısrî’ye “Sâdık kimsenin alâmeti nedir?” denildi. sahibi olmadıkça, vera’sı ihlâs ile, ihlâsı müşâhede, “Mahzûn bir lisân ve hakkı ifâde eden ölçülü bir kelâm” müşâhedesi Allahü teâlâdan başka herşeyden teberri (yüz buyurdu. çevirme) etmedikçe, kâmil bir kul olamaz.” Yine buyurdu ki: insanların en hayırlısı mü’minlerdir. Mü’minlerin en hayırlısı, Buyuruldu ki: “Kimde şu dört haslet varsa, Allahü teâlâ onun âlim olanlarıdır. Âlimlerin en hayırlısı, havf üzere olanlardır. hâlini, gidişatını iyiye çevirir. Bu dört haslet Vefâkârlık, Bunların da en hayırlısı, ihlâslı olanlardır. İhlâslı olanların en sadâkat, haya ve istikâmettir.” hayırlısı da, ihlâsı ölünceye kadar devam edenlerdir.” Ebû Bekr Verrâk hazretleri buyurdu ki: “Sıdk üç Ebü’l-Hasen el-Ateşî buyurdu ki: “Allahü teâlâ bir kimseye çeşittir Sıdk-üt-tevhîd, Sıdk-üt-tâat, Sıdk-ül- gadab edince, verdiği üç ni’metten onu mahrûm eder. Birincisi, ma’rifettir. Sıdk-üt-tevhîd, mü’minlerin alâmetidir sâlihlerin sohbetine kavuşturur, fakat istifâde etmekten ki, Allahü teâlâ meâlen “Mü’minler ancak o mahrûm eder. İkincisi, o kula sâlih amel işlemek nasîb eder, kimselerdir ki, Allaha ve Peygamberine imân fakat ihlâstan mahrûm bırakır. Üçüncüsü, hikmet verir, fakat o etmişlerdir. Sonra(îmânlarında) şüpheye hikmette sadâkat göstermekten mahrûm eder.” düşmemişler ve Allah yolunda mallarıyla canlarıyla savaşmışlardır. İşte böyle kimseler, Sadâkat: Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) bir îmânlarında sâdık olanlardır” (Hucurat-15) hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Şüphesiz buyurdu. Tâat sıdkına sâhib olanlar, ilim ve vera’ sıdk (doğruluk) iyiliğe (hayıra) hayır da Cennete ehli olanlardır. Ma’rifet sıdkına sâhib olanlar ise, götürür. Kişi, doğru söyleye söyleye sıddıklardan vilâyet ehli olan, evliyâ olanlardır ki, onlar yer yazılır. Yalancılık ise fücura (fıska, yüzünün direkleridirler.” günaha) götürür. Şüphesiz günah da Cehenneme götürür. Kişi, yalan söyleye söyleye nihâyet Cüneyd-i Bağdadî hazretlerine “Hakîkî kulluk yalancılardan yazılır.” nasıl olur?” denilince, “Herşeye Allahü teâlânın mâlik olduğunu bilip, O’na kulluk etmek ve O’na 188) buyurdu. Diğeri de, Yûnus aleyhisselâmın af yönelmekle olur. Allahü teâlâ meâlen “O halde dilemesi gibi özür beyân etmektir. O, şöyle duâ herşeyin mülkiyet ve tasarrufu kudret elinde olan etmiştir! “Lâ ilahe illâ ente sübhâneke innî küntü Allah ne yücedir!... (öldükten sonra hep) O’na minezzâlimîn” (Enbiyâ-87) demiştir. Büyüklerden döndürülüp götürüleceksiniz” (Yâsîn-83) biri de kulluk iki şey ile olur. Biri kadere rıza buyurdu” dedi. göstermek, biri de Allahü teâlânın râzı olduğu amelleri işlemektir.” Ebû Bekr el-Verrak buyurdu İbrâhim bin Edhem hazretleri bir köle satın almıştı. Köleye ki: “Kulluğun alâmeti Allahü teâlânın emirlerini “Senin ismin nedir? Nasıl çağırayım?” dedi. “Ne söylersen, sadâkat ile yapmak, mahlûkata yumuşaklık nasıl çağırırsan ismim odur” dedi. “Sen ne yersin?” dedi. “Ne göstermek ve nefsin azgınlıklarına uymayıp yedirirsen onu yerim” cevâbını verdi. “Ne giyersin?” dedi. “Ne sabretmektir.” Cüneyd-i Bağdadî hazretlerinden giydirirsen onu giyerim” dedi. “Ne iş yaparsın?” deyince, “Ne iş soruldu ki, insan ne zaman, gerçek kul olur? emredersen onu yaparım” dedi. “Peki senin hiç bir isteğin “Allahü teâlâdan başkasına kulluk etmeyi terk arzun yok mu?” deyince, “Köle, sahibinin isteğini ve ettiği zaman” buyurdu. emrettiklerini yapar. Onun sahibi varken kendi isteği arzusu olmaz” dedi. Bu sözler üzerine İbrâhim bin Edhem hazretleri, Namaz bahsi; Peygamberimiz ( aleyhisselâm “Ey İbrâhim, sen Rabbin için ömründe bir müddet de olsa hiç ) “Namaz gözümün nûrudur” ve “Ezan ve böyle oldun mu?” diyerek çok ağlayıp, gözyaşı döktü. gözümün nûru olan namaz ile bizi ferahlandır yâ Bilâl!” buyurdu. Fudayl bin Iyâd hazretleri, “Kulluğun tadını tatmayan kimsenin yaşadığı hayat, hayat değildir” buyurdu. İlyâs bin Hamza şöyle anlatmıştır: “Zünnûn-i Mısrî hazretlerinin arkasında bir ikindi namazı kıldım. Namaza Cüneyd-i Bağdadî de, “Kulluk istek ve arzuları bırakmaktır başlarken tekbîr almak için ellerini kaldırdı, daha “Allahü” (Allahü teâlâya teslim olmaktır)” buyurdu. derdemez, Allahü teâlânın azametinden dolayı kendinden geçti. Sanki rûhu çıktı. Kaskatı bir ceset gibi kaldı. Sonra da Sehl bin Abdullah’tan “Kul, ne zaman gerçek kul olur?” diye sorulunca, “Allahü teâlâdan gelene (kadere) râzı olup, Allahü teâlânın dilediklerini beğenmekledir” buyurdu. Yine buyuruldu ki: “Kulluk; nefsin isteklerini, arzularını bırakıp, Allahü teâlâya teslim olmaktır.” İshâk el-Mâzinî şöyle anlatmıştır: “Sehl bin Abdullah hazretlerini şöyle derken işittim: “Ey Rabbim, bilemiyorum ki, senin rızânı, nasıl kazanırım ve bilemiyorum ki, sana kavuşturan yolu nasıl bulurum?” Böyle söyleyince, gâibden bir “Ekber” dedi. Bana öyle bir hâl oldu ki, onun böylesine heybetli tekbîr alışından dolayı, sanki kalbim yerinden fırlayıp çıkacak gibi oldu.” Cüneyd-i Bağdadî hazretleri buyurdu ki: “Her şeyin bir safveti vardır. Namazın safveti de ilk tekbîrdir.” Ebu Saîd el-Harrâz’a “Namaza nasıl girmek lâzımdır?” denilince buyurdu ki: “Kıyâmet günü Allahü teâlânın huzûruna varıyormuş gibi, Allahü teâlânın huzûrunda olduğunu ve kimin huzûruna çıkmakta olduğunu unutmadan girmek lâzımdır.” ses, “İ’tirâzı bırakmadıkça olmaz, İ’tirâzı bırakıp Rabbine teslim olan, kulluğun hakîkatine kavuşur” diye seslendi.” Buyuruldu ki: “Kul için iki haslet lâzımdır. Biri iftikar; Allahü teâlâya muhtaç olduğunu bilmektir. Allahü teâlâ meâlen “(Ey Resûlüm) deki: Ben kendi kendime, Allahın dilediğinden başka, ne bir menfaate, ne de bir zarara sâhib olmam...” (A’râf- Büyüklerden bir zât, güçsüz takatsiz düşmüştü. Olduğu yerden kalkamazdı. Fakat namaz vakti gelince kendisine bir güç verilir, namaza kalkar, namaz kılardı. Namaz kılarken, ayakta sanki cansız bir direk gibi dururdu. Namazı kıldıktan sonra, gene eski hâline döner, takatsiz kalıp olduğu yerden kıpırdayamazdı. Bir zât, kendisine âit hurma bahçesinde namaz kılıyordu. Namazda iken bir hurma ağacına bakınca daldı ve namazında yanlışlık yaptı. Bu hâline çok üzüldü. terliyorsun?” dediklerinde, “Allahü teâlânın huzûruna Malım beni fitneye düşürdü dedi. Ellibin (dinar) değerindeki çıkıyorum, O’nun için namaza duruyorum” derdi. bahçesini, sadaka olarak fakirlere verdi. Büyüklerden bir zât namaza durduğu zaman kendinden geçer, yanındakilerden hiç Bir zâta şöyle soruldu: “Namaz kılan kimse ne zaman tam bir haberi olmazdı. Müslim bin Yesar hazretleri, namaz kılarken münâcaat ile namaz kılmış olur?” “Her şeyi kalbinden çıkarıp, kendinden geçer, yanında yüksek sesle konuşanları hiç tamâmen Rabbine yöneldiği zaman” buyurdu. duymazdı. Bir defasında mescidde namaz kılıyordu. O namazda iken, mescidin bir duvarı çöküp yıkılmıştı. Namazda o kadar kendinden geçmişti ki, çevrede bulunan insanlar koşuşup geldikleri hâlde, onun haberi bile olmamıştır. İbn-i Melekî namaz kıldığı mescidde, otuz sene aynı yerde durarak namaz kılmıştır. Birgün bir cenâze sebebiyle mescide gelenler çok kalabalıktı. Bu sebeble mescidde her zaman namaz kıldığı yerde namaza duramamıştı. Kalbinden, seni İbn-i Atâ buyurdu ki: “Namaza durduğunuz zaman hiç bir şey bugün her zaman namaz kıldığın yerde göremeyecekler, diye sizi meşgûl etmesin, kimin huzûrunda olduğunuzu unutmayın.” düşündü. Bu düşünce hatırından geçince, ey miskin nefsim, demek sen, otuz senedir insanların görmesi için mi namaz Âsım hazretleri şöyle anlatmıştır: “Hâtim-i Esam’a “Yâ kıldın? diyerek, otuz senelik namazını yeniden kıldı. Abdullah, nasıl namaz kılarsın?” dedim. Buyurdu ki: “Namaz vakti gelince iki abdest alırım. Biri zâhirde bildiğimiz abdest, Rebî bin Heysem, gece namaz kılıyordu. O namazda iken bir biri de batın abdesti.” “O nasıl olur?” dedim. Batını hırsız gelip atını çözdü ve alıp gitti. Farkına varmıştı. Fakat temizlemek; gıl ve gışdan (aldatma), hased, şek ve kibirden namazı bozmadı. Sabahleyin komşuları, yirmibin (dirhem) dolayı pişmanlık duyup, tövbe etmekdir. İşte insan namaza değerinde, çok kıymetli olan atının çalındığını farkederek böyle hazırlanmalıdır... Sonra mescide gitmek üzere yola yanına geldiler. “Hırsız atı alıp giderken haberin oldu mu?” çıkarım. Kıblem olan Kâ’beyi hatırlar ve sanki makâm-ı denince, “Oldu, fakat herşeyden çok sevdiğim Rabbimin İbrâhim’de olduğumu düşünürüm. Cenneti sağımda, huzûrunda idim” dedi. O gün akşam üzeri atı çıka geldi... Cehennemi solumda düşünürüm. Eğer Cennet ehlinden olursam, oraya girerim, şayet böyle olmazsam, o zaman Cehenneme atılırım derim. Kendimi sırat üzerinde kabûl eder, eğer oradan geçmeme sebeb olacak amel işlersem geçerim, yoksa Cehenneme düşerim derim, ölüm meleği arkamda duruyor, eğer rükû’a vardığımda canımı alırsa, secde yapmaya vakit kalmaz. Secdede canımı alırsa, kalkmaya fırsat Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Allahü teâlâyı görüyormuş gibi ibâdet et. Sen O’nu görmüyorsan da, O seni görüyor.” Buyuruldu ki: “Namaz, Allahü teâlâya kavuşturur.” “Namaz, Allahü teâlâdan kuluna hediyedir.” kalmaz diye düşüne düşüne mescide varırım ve edebime Haya Bahsi; Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) uygun olarak içeri girerim. Namaza durup kırâati tefekkür buyurdu ki; “Îmân altmış küsur veya yetmiş küsur ederek okurum. Tevâzu ile boyun bükerek ve tezellül ile şu’bedir. En yükseği Lâ ilahe illallah (demek), en (acizliğimi düşünerek) secde ederim. Hilm (yumuşaklık), aşağısı da, yoldan eziyet verecek şeyleri sükûnet ve vekar üzere otururum. Sıdk ve sabır ile teşehhüd kaldırmaktır. Haya da îmândan bir şu’bedir.” yapar, şükür ve sürûr ile selâm veririm” buyurdu. Yahyâ bin Muâz’a “İnsanların en hayâlısı kimdir?” diye Ebû Bekr Rakî namaza durduğu bir sırada, düşmanlık eden sorulunca: “Allahü teâlâya en yakın olanlardır” buyurdu. Kâdı biri gelip kulağını kesti. Fakat o, namazda o kadar kendinden Ebû Ahmed hazretleri buyurdu ki: “İnsanlar dört mertebe geçmişti ki, bundan hiç haberi olmadı. Namazını bitirince, kanı üzere amel ederler. Havf (Allahü teâlâdan korkmak), recâ görünce farkına vardı. (Allahü teâlâdan ümid etmek), ta’zîm ve hayadır. Bunların en şereflisi haya mertebesidir. İşlerin en makbûlü, Allahü Utbe el-Gulâm hazretleri namaza duracağı zaman, şiddetli kış gününde bile buram buram ter dökerdi. “Neden böyle teâlâdan haya ederek yapılan iştir. Çünkü, haya üzere iş yapanlar, her halükârda Allahü teâlânın kendilerini gördüğünü Yahyâ bin Muâz buyurdu ki: “Kim Allahü teâlâdan haya ederek bilirler ve ona göre amel ederler. Herhangi bir günah O’na kulluk yaparsa, Allahü teâlâ da ona azâb yapmaz.” işlemezler bu husûsta Allahü teâlâdan haya ederler, işte onları isyan etmekten alıkoyan bu hayalarıdır (utanmalarıdır).” Hazreti Ali buyurdu ki: “Allahü teâlânın fadlına, ihsânına şükretmeyen, yarattıklarına şefkatli olmayan ve günahlarına Ebû Süleymân hazretleri buyurdu ki: “Kulun Allahü teâlâdan pişman olup Rabbinden utanmayan, dünyâda belâlardan ve hayası (utanması) tam olursa, hayrı da tam olur” Ebû âhırette azâbdan nasıl kurtulur?” Süleymân hazretleri yine buyurdu ki: “Allahü teâlâdan haya etmek kalbe yerleşince, şehvetler (nefsin kötü arzuları) Îsâ aleyhisselâm, “Başkaları ile birlikte iken de, yalnızken de kalbden çıkar.” Allahü teâlâdan haya ediniz” buyurdu. Iyâd bin Sabit hazretleri buyurdu ki: “İnsanlardan haya Muhasibi hazretlerine “Haya nedir?” diye soruldu: “Allahü etmeyen, Allahü teâlâdan da haya etmez.” teâlânın râzı olmadığı, beğenmediği her çeşit kötü ahlâktan sakınmaktır. Bunun alâmeti de; haya bulunmayan yerlerden Yahyâ bin Ca’de: “Bir kimsenin hayasının az olduğunu ve kimselerden uzak durmaktır” buyurdu. görürsen, bilki onun nesebi bozuktur” buyurmuştur. Büyüklerden ba’zılarının kitaplarında şöyle yazılı olduğu Ali Rodbârî: “Herşeyin bir vâ’izi, nasîhatçısı vardır. Kalbin görülmüştür: “Bir insan, insanlara va’z ve nasihat vermek için nasihatçısı da hayadır. Mü’min için en üstün hazine Allahü aralarına oturunca, omuzundaki ona müvekkil iki melek, “Ey teâlâdan haya etmesidir” buyurdu. Allahın kulu, o nasihati kendi nefsine yap, Allahü teâlâdan utan, haya et! Çünkü o seni görüyor” derler.” Sırrî-yi Sekati hazretleri buyurdu ki: “Günâhları terketmenin üç yolu vardır. Birincisi, Cehennem korkusu, ikincisi Cennet Muttalib bin Ziyâd şöyle anlatmıştır: “Ömer bin ümidi, üçüncüsü de Allahü teâlâdan haya etmektir.” Abdülazîz’in ( radıyallahü anh ) Allah için gözyaşı dökerek ağlamasından dolayı, yanaklarından iki Bir şiirde şöyle söylenmiştir “Eğer gecelerin akıbetinden siyah çizgi meydana gelmişti. Bir zât gece vakti korkmuyor ve utanmıyorsan istediğini yap, haya olmadıktan mescidde “Rabbimin azâbı muhakkak vukû’ sonra yaşamakda ve dünyâda hayır kalmaz, insan hayâlı bulacaktır. Onu geri çevirecek hiçbir şey olduğu müddetçe, hayatı hayırlı ve bereketli olur.” yoktur” (Tûr-8) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Bu âyet-i kerîmeyi duyar duymaz, öyle bir feryâd Lokman Hakim oğluna dedi ki: “Ey oğlum! Nefsinin yapmanı istediği herhangi bir işi, insanların karşısına çıkardığında etti ki, düşüp bayıldı. Alıp evine götürdüler. Aradan çok geçmeden vefât edip, şehîd oldu.” onlardan utanacak isen, bunu kalbinden çıkar. Allahü teâlâ kendisinden utanılmaya en lâyık olandır.” Muhammed bin Semmâk şöyle anlatmıştır: “Birgün bir mecliste insanlara va’z ve nasihat ediyordum. Bir genç ayağa Vehb bin el-Vârid şöyle anlatmıştır: “Kâ’beyi tavaf ediyordum. Arkamdan birisi omuzuma elini koyup “Ey Vehb!. Allahü teâlânın kudreti karşısında O’ndan kork! Sana yakın olduğundan dolayı da O’ndan haya et, utan” dedi. Dönüp baktım kimseyi göremedim. Meğer o, Hızır aleyhisselâm imiş.” Ebû Süleymân şöyle demiştir: Allahü teâlâ kuluna buyurur ki: “Ey kulum, benden hayâ ettiğin, utandığın zaman, senin ayıplarını insanlara unuttururum. Günahlarını silerim ve kıyâmet günü hesap verirken günahlarını bağışlarım.” kalkıp bana “Ey Ebâ Abbâs! Bugün öyle bir söz söyledin ki, böyle bir söz işitmemiştik” dedi. “Hangi söz?” dedim. “Âhıret sonsuzdur. Orada Cennetten ve Cehennemden başka gidecek yer yoktur. Cennete giremeyip Cehenneme atılma düşüncesi, Allahü teâlâdan korkanların kalblerini titretti, sözüdür” dedi. Sonra o genci bir daha göremez oldum. Sorup araştırdığımda öğrendim ki, hastalanmış, tanıyanları ziyâretine gidiyormuş. Ben de gidip hâlini sordum. “Nedir bu hâlin?” dedim. İşte o sözü düşünmekten dolayı böyle oldum” dedi. Daha sonra o gencin vefât ettiği haberini aldım. Vefâtından Ebû Bekr bin Iyâş şöyle anlatmıştır: “Fudayl bin sonra rü’yâmda gördüm. Hâlin nasıldır? dedim. Dedi ki, Allahü Iyâd hazretlerinin arkasında bir akşam namazı teâlâ bana merhamet etti ve Cennete dâhil etti. Ne sebeble kılıyordum. Oğlum Ali de yanımda idi. Namazda merhamete kavuştun? dedim. O söz sebebiyle, o sözden ibret Tekâsür sûresini okuyordu. aldığım için dedi.” Meâlen “Andolsun, (kıyâmet günü) o kızgın ateşi muhakkak göreceksin” buyurulan âyet-i kerîmeyi Nakledilir ki, bir defasında Ömer bin Abdülazîz öyle ağladı ki, okurken, oğlu Ali kendinden geçip yere yıkıldı. hanımı Fâtıma ve evdekiler de dayanamayıp ağladılar. Bir ara Fudayl bin Iyâd hazretleri de öyle bir heybete ağlamaları geçince, hanımı Fâtıma neden ağladığını sordu, kapıldı ki, bu âyet-i kerîmeyi zor geçti. Korku ve insanların fırka fırka Rabbimin huzûruna geleceğini, bir heybet içinde namazı tamamladıktan sonra kendi kısmının Cennete gideceği, bir kısmının da Cehenneme kendime dedim ki, ey nefsim senin hâlin nerede, atılacağı günü düşündüm dedi. Sonra da bir ah çekip bayıldı. bunların hâlleri nerede? Oğlum Ali’nin başında Mâlik bin Daygam şöyle anlatmıştır: Bekr bin bekledim, ancak gece yarısı kendine gelebildi.” Muâz hazretleri bir zâta uğradı. Meâlen “(Ey Beşir bin Mensûr Sülemî şöyle anlatmıştır: Atâ Resûlüm! O müşrikleri, gelmesi yakın) kıyâmet Sülemî bana dedi ki, “Ey Beşir! ölüm peşimde, günü ile korkut. O vakit kalbler, hüzünle dolu kabir önümde, gideceğim yer mahşer, geçeceğim olarak gırtlaklara çıkmış yutkunur dururlar. yol, Cehennem üzerindeki sırat köprüsüdür, Kâfirlerin ne bir yakını var, ne de şefaati makbûl bilemiyorum ki Rabbim bana ne muâmele bir şefaatçisi...” (Mü’min-18) buyurulan âyet-i yapar?” dedi ve öyle bir feryâd etti ki, düşüp kerîmeyi okuyordu. Bunu okuyunca titredi ve “Yâ bayıldı. Bir gün bir gece öylece kaldı. Ayılınca Rabbî! Merhamet et, bizi böyle kimselerden baktım ki, benzi solmuş, çok zayıf düşmüştü. eyleme. Azâbından koru...” diyerek feryâd etti, Sâlih el-Mürrî’ye gidip, hâlini anlattım. Benimle sonra da bayıldı. birlikte yanına geldi. Belki birşeyler yedirip, İbrâhim bin Edhem hazretlerinin yanında kıyâmet gününden, âhıret hâllerinden, Cennet ve Cehennemden... bahsedilen İnşikâk sûresi okundu, İbrâhim Edhem hazretleri dinledi ve kendinden geçip, bütün a’zâları şiddetle titredi ve bayıldı. Sâlih bin Yahyâ el-Adevî şöyle anlatmıştır: “Muhammed bin Semmâk’ın yanında idim. Fırat nehri kıyısında oturuyorduk. Bir zât da Kur’ân-ı kerîm okuyor, biz dinliyorduk. Meâlen “Biz kıyâmet günü için, adâlet terazileri koyacağız. Artık hiç kimse, en ufak bir zulme uğramayacaktır. Yapılan amel, bir hardal tanesi ağırlığınca da olsa, onu getirir tartıya koyarız. Hesab görenler olarak da (şânı yüce olan) biz kâfiyiz” (Enbiyâ-47) buyurulan âyet-i kerîmeyi okuyunca, Fırat nehrinde yıkanmakta olan biri işitti, işitir işitmez bayıldı ve suda kaybolup gitti. içirebiliriz dedik. Bize, “Şu keçeyi kaldırın” dedi. Kaldırıp baktık ki, altında bir dirhem vardı. Onunla sevik (çorbalık) satın alıp, hazırladık ve ona içirmek istedik. Ağzına aldı. Fakat bir türlü içemedi, boğazından geçmedi, ölecek diye korktum. Dedim ki, “Ey Atâ olur mu böyle? Bunu senin için aldık, hazırlamak için uğraştık” dedim. Bana dedi ki, “Ey Beşir! Onu bana içirirken, sıcaklığını hisseder hissetmez meâlen; “Zîrâ (âhırette kâfirler için) bizim yanımızda bu kapılar ve (içine girecekleri) bir ateş var. Bir de boğaza takılıp kalan bir yiyecek var. Ayrıca acıklı bir azâb da var” (Müzzemmil12, 13) buyurulan âyet-i kerîmeyi hatırladım. Böyle yapmamak elimde değildir” dedi. Mudar elKârî şöyle anlatmıştı: Abdülvâhid bin Zeyd’in yanında Kur’ân-ı kerîm okuyordum. Meâlen; “(Ey Resûlüm, o müşrikleri, gelmesi yakın) kıyâmet günü ile korkut. O vakit kalbler, hüzünle dolu olarak gırtlaklara çıkmış yutkunur dururlar. küfürlerin cezasını tadın, buyuracaktır” (En’âm- Kâfirlerin ne bir yakını var, ne de bir 30) âyet-i kerîmesini okudu. Yahyâ el-Bekkâ şefaatçisi...” (Mü’min-18) buyurulan âyet-i bunu dinleyince çok ağladı. Bu sebeble kerîmeyi okudum. Bunu dinleyince, birdenbire hastalanıp, dört ay hasta yattı. kendinden geçti. Sonra toparlanıp “Kalbler hüzünle dolu olarak gırtlaklara çıkınca insanın Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Ayıp ve hâli nasıl olur?” dedi ve düşüp bayıldı. Alıp evine kusurlardan kendini korumak isteyen götürdüler. sussun.” Enes bin Mâlik rivâyet eder Resûlullah ( aleyhisselâm ) Ebû Zer’e buyurdu ki: “Yâ Ebâ Bir zât şöyle anlatmıştır: Abdullah bin Zer! Sana iki haslet bildireyim mi? “Evet yâ Hanzala’nın yanında; “Onlara Cehennem Resûlallah” dedi. “Güzel ahlâk sahibi olmak ve ateşinden bir döşek ve üzerinde de (yine sükût etmek, susmaktır. Nefsim, yed-i kudretinde ateşten) örtüler var. Biz, zâlimleri böyle olan Allaha yemîn ederim ki, insanlar böyle bir cezalandırırız” (A’râf-41) meâlindeki âyet-i kerîme ameli işlememiştir.” Ebû Ümâme ( radıyallahü okundu. Bunu dinleyince öyle ağladı ve anh ) rivâyet eder. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) kendinden geçti ki, ölüyor zannettim, “Ölenler “Kurtuluş neydedir?” dedim. “Dilini toprak altında kaldılar” dedi. Sonra ayağa kalktı. tutmaktadır” buyurdu. “Otur” denilince, “Cehennemi hatırladım. Nasıl oturayım? Bilmiyorum ki, belki ben de oraya Lokman Hakim oğluna, “Ey oğlum, söz gümüş ise, sükût gideceklerden biri olabilirim” dedi. altındır. Söz söyleyince pişman olursun, fakat sükût etmekten pişman olmazsın.” Katâde hazretleri şöyle anlatmıştır: “Misver bin Mahrem’e Kur’ân-ı kerîm okunurken, dinlemeye Cüneyd-i Bağdadî hazretleri buyurdu ki: “Kalbi imâr etmek takat getiremez kendinden geçerdi. Allahü ni’mettir. Dili imâr etmek (çok konuşmak) fitnedir.” teâlânın azâbından ve kıyâmet gününün dehşetinden o kadar korkardı ki, yanında bu husûsla ilgili bir âyet-i kerîme okunsa, günlerce kendine gelemezdi. Birgün bir zât onun yanında meâlen; “Takvâ sahiplerini, elçiler gibi Rahmânın huzûruna toplayacağımız gün, mücrimleri de susuz olarak Cehenneme süreceğiz” (Meryem 85-86) buyurulan âyet-i kerîme okununca, “Bir Ömer bin Abdülazîz hazretleri; “Müttekî kimse, susan kimsedir” buyurdu. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kulun dini doğru olmadıkça, îmânı doğru olmaz. Kalbi doğru olmayınca, dini doğru olmaz. Dili doğru olmayınca, kalbi doğru olmaz.” daha oku, ben müttekilerden olamadım” dedi. O Zünnûn-i Mısrî hazretlerine, “İnsanların kendini nefsinden en da bir daha okudu. Dinlerken şiddetli bir ah çekip iyi koruyanı kimdir?” denilince, “Diline sâhib olan, dilini feryâd etti ve hemen orada can verdi. tutandır” buyurdu. Hammâd bin Seleme hazretleri anlatmıştır: “Yahyâ el-Bekkâ’nın yanında oturuyorduk. Bir zât Ka’b hazretleri, “Afiyet on parçadır, bunun dokuzu susmaktadır” buyurdu. meâlen; “Sen onların, Rablerine arz edildiklerini (hesaba çekildiklerini)görseydin. Hazreti Ömer buyurdu ki: “Çok konuşan, çok hatâ eder. Çok Allah, onlara şöyle buyuracak: Öldükten sonra hatâ edenin, hayası azalır. Hayası azalanın, vera’sı da azalır. diriliş ve bu hesab hak değil mi imiş? Onlar da: Vera’sı az olanın, kalbi ölür, körelir.” evet, Rabbimize yemîn ederiz ki, bu haktır. Diyeceklerdir. Allah: O halde dünyâda yaptığınız Fudayl bin Iyâd hazretleri de, “İki şey kalbe kasvet verir büyüğü Mensûr-i Kâgızi de, ondan hadîs-i şerîf (karartır): Çok konuşmak ve çok yemek” buyurdu. dinleyenlerdendir. Ebû Sa’d-i Sem’ânî diyor ki, “Hâfız İsmâil’den işittim. Dedi ki: “Hasen-i Semerkandî, zamanındakilerin İmâmı (en büyük 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 222 2) El-A’lâm cild-4, sh. 163 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 188 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 184 5) Delâil-ün-nübüvve (54 ve son bab) âlimi), hafız (yüzbinden çok hadîs-i şerîf ezberleyen), bir zât idi. Dinleyerek aldığı hadîs-i şerîfleri, toplayarak tasnif etti, kitap hâline getirdi” Ömer bin Muhammed en-Nesefî, “Kitâb-ül-Kand” adındaki eserinde diyor ki; “Büyük âlim ve hafız olan Ebû Muhammed-i Semerkandî, Sünnet-i seniyyenin direği olan, onu ayakta tutan bir zât olup, Nişâbûr’a yerleşti. Yaşadığı devirde, onun sahip olduğu çeşitli ilimlerde, doğuda ve batıda onun gibi bir âlim 6) Tehzîb-ül-esrâr v. 35a, 41 b, 45a, 50a, 53b. 55b, 78a, 93a, yetişmedi. “Kitâbü Bahr-il-esâmîd fî sıhâh-ı mesânîd” adında 102a, 194b, 153a. çok kıymetli bir eseri vardır. Onda yüzbinden çok hadîs-i şerîf vardır. Şayet bu eserini konularına göre tertîb ederek 7) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1066 düzenleseydi, İslâm âleminde onun bir benzeri bulunmazdı. Onun hepsi 800 cüz’den (küçük cildlerden) ibâretti.” Hâfız Zehebî diyor ki “İslâm âleminde onun eserinin bir benzeri yazılmadı.” HASEN BİN AHMED ES-SEMERKANDÎ Abdülgâfir el-Fârisî, diyor ki, “O, hadîs-i şerîf ezberlemekte Büyük hadîs âlimi. İsmi, Hasen bin Ahmed bin Muhammed bin Kâsım bin Ca’fer’dir. Künyesi, Ebû Muhammed olup, 409 (m. benzeri bulunmayan bir hadîs âlimi idi. Nişâbûr’a yerleşti. O, Müstagfiri’den daha çok hadîs-i şerîf ezberlemiştir.” 1018) senesinde Semerkand’da doğdu, İlim öğrenmek için Buhârâ, Belh ve Nişâbûr şehirlerini dolaştı. Çok âlimden ilim Onun bildirdiği bir hadîs-i şerîfte Peygamber aldı. Sonra Nişâbûr’a yerleşti. 491 (m. 1098) senesi Zilka’de efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ben, ilim ayında orada vefât etti. şehriyim. Ali de onun kapısıdır. Onun kapısını isteyen, Ali’ye gelsin!” Zamanının en büyük hadîs âlimiydi. Hâfız Ca’fer İbni Muhammed el-Mustagfirî ile sohbet edip çok ilim aldı. Ondan dinlediklerini eserinde bildirdi. Ayrıca Abdüssamed elÂsımî’den ve Hamza bin Muhammed el-Ca’feri’den, 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3 sh. 203 Nişâbûr’da Ebû Hafs bin Mesrûr’dan, Ebû Saîd elGencervedî’den ilim alıp hadîs-i şerîf dinledi. Buhârâ ve Belh şehirlerine de giderek, orada bulunan âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip rivâyet etti. Birçok eser hazırladı. 2) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1230 3) El-A’lâm cild-2, sh. 180 Kendisinden de; İsmâil bin Muhammed et-Temîmî, Vecih-üşŞehâmî, Hibbetürrahmân bin Kuşeyrî, Muhammed bin Câmi’, Hayyât-us-Sûf, Cüneyd-i Kâini ve daha birçok âlim ilim aldılar ve hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. Kendisinin hocalarının en HASEN BİN AHMED (İbnü’l-Bennâ’) Hanbelî âlimlerinden. Hadîs, fıkıh, kırâat âlimlerinin O’nun bildirdiği bir hadîs-i şerîfte Peygamber büyüklerindendir. İsmi, Hasen bin Ahmed bin Abdullah bin el- efendimiz buyurdu ki: “Şüphesiz ki cömertlik, Bennâ’dır. Künyesi, Ebû Ali idi. 396 (m. 1007) senesinde Allahü teâlânın ahlâkındandır. Cömertlik ediniz ki, Bağdad’da doğdu. Kırâat, hadîs ve fıkıh ilimlerinde çok Allah da size cömert davransın! Allahü teâlâ yükseldi. Devamlı va’z ve nasihat eder, dinî suâllere cevap cömertliği bir insan sûretinde yarattı ve onun verir, bu husûstaki fetvâları bildirirdi. Birçok âlimden ilim aldı. kökünü, Cennetteki Tûbâ ağacının köküne Çok kitap yazdı. 471 (m. 1079) senesi Receb ayının beşinde yerleştirdi. Dallarını da Sidret-ül-müntehâ’ya Cumartesi gecesi Bağdad’da vefât etti. Bâb-ı harb bağladı. Onun dallarından ba’zısını dünyâya kabristanlığına defnedildi. sarkıttı. O daldan birisine yapışan kimseyi Cennete sokar. Dikkat ediniz! Cömertlik, imândan Kur’ân-ı kerîmin kırâat-ı Seb’asını (kırâat âlimlerinin bildirdiği bir şu’bedir. İmân da Cennettedir. Cimrilik de, yedi okunuş şeklini) Ebü’l-Hasen el-Hammâmî’den ve diğer Allahü teâlânın gazâb-ı ilâhiyyesindendir. Onun âlimlerden aldı. Hadîs ilmini; Hilâl-i Haffâr’dan, Ebü’l-Kâsım el- kökünü, Cehennemdeki zekkûm ağacının dibine Gavrî’den, Ebû Muhammed es-Sükri’den, Ebü’l-Hüseyn bin yerleştirdi ve dallarından ba’zısını da dünyâya Bişrân ve kardeşi Ebü’l-Kâsım bin Bişrân’dan, Ebü’l-Feth bin sarkıttı. O daldan birisine yapışan kimseyi Ebi’l-Fevâris’den, Ebü’l-Hasen el-Hammâmî’den ve daha Cehenneme sokar. Dikkat ediniz! Cimrilik, küfrün birçok âlimden aldı. Onlardan çok hadîs-i şerîf dinleyip rivâyet bir şu’besidir. Küfür de, Cehennemdedir.” etti. Fıkıh ilmini; babasından, Kâdı Ebû Ya’lâ el-Ferrâ’dan, Ebü’l-Fadl et-Temîmî’den ve onun kardeşi Ebü’l-Ferec’den Eserlerinin başlıcaları şunlardır. öğrendi. Kâdı Ebû Ya’lâ’nın talebelerindendir. Mezhebinin mes’elelerini ve hılâf ilmini babasından öğrenmişti. 1. Şerh-ül-izâh fin-nahvi: Ebû Ali el-Fârisî’nin “İzah” kitabının şerhidir, 2. Er-Risâlet-ül-mugniyye fis-sükût ve lüzûm-il-büyût, Fıkıh, hadîs, ferâiz (miras hukuku), usûl-i din ve daha çeşitli 3. Mûsânnefün fî tabakât-il-fukahâ, 4. Selvet-ül-hazîn ınde ilimlere yüzelliye yakın kitap yazdı. Her ilimde sağlam, şiddet-il-enîn, 5. Nüzhet-üt-tâlib fî tecrid-il-mezâhib. güvenilir ve vesîka idi. Daha babası hayatta iken, Dâr-ülhılâfe’nin doğu tarafında ders vermeye başlamıştı. Onun vefâtından sonra da ders vermeye devam etti. Kendisinden oğlu Ebû Gâlib Ahmed, Ebü’l-İzz bin Kâdiş ve daha başka âlimler ilim alıp rivâyette bulundular. O, günde iki kerre ayrı câmilerde ders verirdi. Birisi Câmi-i Kasr’da olup halkın dinî suâllerine fetvâ verir, bilmediklerini öğretirdi. Diğeri de Câmi-i 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 201 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 338 3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 495 Mensûr’da olup, gelenlere hadîs-i şerîf öğretirdi. 4) Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 243 İbn-i Şafiî diyor ki, “Üçyüzden fazla büyük âlimden yazarak hadîs-i şerîf aldım. Onlar arasında, İbn-ül-Bennâ’nın 5) Keşf-üz-zünûn sh. 212, 892, 1105, 2001 kitaplarının çoğu kendi el yazısı idi. Ondan daha çok kitabı olanı görmedim. Onun kitapları benimkinden daha çoktu. O, ahlâkı temiz, yüzü güzel ve saçları beyaz, ilim ehline âşık ve onlara ikramı çok olan bir zât idi.” HASEN BİN ALİ (İbn-ül-Müzhib) Kâdı Ebü’l-Hüseyn Muhammed bin Ebî Ya’lâ diyor ki, “Ben de ondan hadîs-i şerîf dinledim. O, nefsinin kötü isteklerine uyanlara karşı çok şiddetli bir edîb idi. Va’z ve nasihatleri çok te’sîrliydi.” Bağdad’da yetişen vâ’izlerden ve Ahmed İbni Hanbel’in “Müsned” kitabının râvilerinden. İsmi, Hasen bin Ali bin Muhammed et-Temîmî’dir. Künyesi, Ebû Ali olup, “İbn-ül- Müzhib” diye meşhûr oldu. 355 (m. 966) senesinde doğdu. İlk önce doğudaki ilim merkezlerinden biri olan memleketi Birçok âlimden hadîs-i şerîf aldı. Ahmed bin Hanbel Belh’de tahsiline başlayan Ebû Ali Hasen Vahşî, daha sonra hazretlerinin “Müsned”ini ezberleyip rivâyet etti. Çok va’z ve Şam, Bağdad, Basra, Mısır, Horasan ve İsfehan gibi nasihat ederdi. 89 yaşında iken, 444 (m. 1052) senesi Rebî’ül- zamanındaki ilim merkezlerini dolaştı. Bu şehirler ve âhır ayının, ondokuzuncu günü vefât etti. bölgelerdeki âlimlerden ilim öğrenip hadîs-i şerîf yazdı. Belh’de Ebü’l-Kâsım Ali bin Ahmed Huzâî, İsfehan’da Hâfız Hadîs ilmini; Ebû Bekr bin Mâlik el-Kutay’î, Ebû Muhammed Ebû Nuaym İsfehânî, Horasan’da Ebû Bekr Hîrî, Basra’da Ebû bin Masî, Muhammed bin İsmâil el-Verrâk, Muhammed bin Ömer Hâşimî, Bağdad’da Ebû Ömer bin Mehdî, Askalân’da Muzaffer, Ebû Sa’îd el-Hurfi, Ali bin Muhammed el-Lü’lü’ el- İbn-i Mushah, Mısır’da Ebû Muhammed İbn-i Nehhâs ve daha Verrâk, Ebû Hafs bin Şahin, Muhammed bin Eyyûb el-Kattân, birçok âlim, onun ilim öğrenip istifâde ettiği âlimler Ebû Bekr bin Şâzân, Ebü’l-Hasen Dâre Kutnî, Ebü’l-Abbâs bin arasındaydı, ilim tahsili sırasında ve memleketine döndükten Mükrim ve onların asrındaki büyük âlimlerden aldı. Birçok sonra fakirlik içinde yaşayan Ebû Ali Vahşî, günlerce aç hadîs-i şerîf dinleyip ezberledi. Ahmed bin Hanbel’in kalmak pahasına da olsa, elde ettiği bilgiler üzerinde Müsned’ini ezberledi. “Müsned râvîsi” diye meşhûr oldu. çalışmaya devam etti. Hocalarından yazdıklarını ezberleyip Hatîb-i Bağdadî ondan aldığı birçok hadîs-i şerîfleri, kitabında zihnine yerleştirdi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle beraber yazdı ve: “O, Ahmed bin Hanbel’in Müsned’inin tamâmını Ebû ezberleyerek, hadîs ilminde hafız oldu. Memleketi Vahş’de Bekr el-Kutayî’den dinledi. Ondan dinleyerek aldıkları hadîs-i kadrini kimsenin bilmemesi, onu, kendi evinde ilmini ilerletmek şerîflerin hepsi, sahih idi. Ancak ondan rivâyet ettiklerinin için çalışmaya sevketti. O sırada, zamanın Selçuklu veziri ba’zılarının sonuna kendisinin işittiklerini de ilâve etti. Hocası Nizâm-ül-mülk devletin desteğinde sünnî i’tikâdını öğretip İbn-i Mâlik el-Kutay’î de, Ahmed bin Hanbel’in zühdünü yayan eğitim kurumları şeklinde Nizamiye medreselerini bildirirken böyle yapmıştı. kurmakta ve bu medreselere zamanın en büyük âlimlerini de müderris ve idâreci olarak ta’yin etmekteydi. Ebü’l-Kâsım Kuşeyrî’ ve İmâm-ül-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Cüveynî gibi 1) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 271 2) Mizân-ül-İ’tidâl cild-1, sh. 510 âlimleri bu medreselerde dersler vermek için görevlendirmişti. İsfehan, Nişâbûr, Herat, Basra, Merv, Âmul, Bağdad şehirlerinin yanında Belh’de de, bir medrese yaptırmıştı. Bu medresenin inşâası ve hocalarını ta’yin etmek için Belh’e 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 63 geldiğinde, Ebû Ali Vahşî’nin ilmini kendisine övüp durumunu arzettiler.Nizâm-ül-mülk de, Ebû Ali Vahşî’yi medresede hadîs 4) Târih-i Bağdâd cild-7, sh. 390 ilmi öğretmesi için vazîfelendirdi. Ebû Ali Vahşî, Belh’de Sünen-i Ebû Dâvûd ve benzeri hadîs kitaplarını yıllarca okuttu. 5) El-A’lâm cild-2, sh. 201 Yüzlerce talebe yetiştirdi. Çok ibâdet eder, hep Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için çalışırdı. Allahtan çok korkar, dünyâ malına i’tibâr etmezdi: Hayatını devam ettirecek kadar mal bırakır, fazlasını fakirlere sadaka olarak dağıtırdı. Hadîs HASEN BİN ALİ VAHŞÎ ilminde sika (güvenilir) olup, kırâati çok güzel olan Ebû Ali Vahşî’nin talebeleri arasında, Kâdî Behâeddîn Ömer bin Ali Kırâat, fıkıh, nahiv ve hadîs âlimi Künyesi Ebû Ali olup ismi Mahmûdî, Hasen bin Ali Hüseynî Belhî ve daha birçok âlim Hasen bin Ali bin Muhammed bin Ahmed bin Ca’fer’dir. 385 vardı. Onlar da hocaları gibi Allahü teâlânın dînine hizmet (m. 995) yılında, Belh yakınlarındaki Vahş köyünde doğdu. etmek için gayret ettiler. İnsanlara nasihat edip emr-i ma’rûfta Memleketine nisbetle Vahşî ve Belhî denildi. Seksenaltı bulundular. yaşında iken 471 (m. 1078) yılında Belh’de vefât etti. Kâdılık hizmetinde de bulunan Ebû Ali Hasen Vahşi, birçok Bağdad’da yetişen Hanbelî âlimlerinden. İsmi, Hasen bin kitap yazdı. “Emâlî” ve “Tevfîr”i bilinen eserleridir. Hâmid bin Ali bin Mervân el-Verrâk’tır. Künyesi, Ebû Abdullah’dır. “İbn-i Hâmid-i Verrâk” diye meşhûr oldu. Ebû Ali Vahşî’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, Bağdadlı olup, birçok âlimden çeşitli ilimler aldı. İlminden çok Resûlullah ( aleyhisselâm ) ölüm hastalığıyla kimseler istifâde etti. Devlet idârecilerine ve halka ders verir ve hastalandığında, nâmaz vaktinin geldiği her mes’elede kendisinin fetvâsına başvurulurdu. Çok talebesi “kendisine haber verilince; “Ebû Bekr’e gidiniz. vardı. Fıkıh, usûl-i fıkıh, usûl-i hadîs ve başka ilimlerde çok İnsanlara namaz kıldırsın...” buyurdu. kıymetli kitaplar yazdı. Uzun bir hayat sürdü. Yazılan kitapları Ebû Ali Vahşi, “Ben, Askalân mevkiinde İbn-i Musahhah ve diğer hadîs Âlimlerinden ilim öğreniyordum. Nafakam darlaştı. Yemek yemeden günler geçirdim. Yazı yazmak için kalemi elime aldığımda, tutmaya gücüm yetmiyordu. Bir ekmekçi dükkanına gittim ve ekmeğin kokusunu almak için yakınına oturdum. Böylece gıdamı aldım. Sonra Allahü teâlâ bana, Nizâm-ül-mülk’ün medresesine müderris olmağı nasîb etti. Allahü teâlâ, bugün benim elimden başkalarının rızkını dağıtıyor” derdi. Ömer bin Ali Serahsî anlatır: “Ebû Ali’nin vefatı sırasında cenâzesinde hazır bulundum. Kabre konunca, mezarın çevresindekiler çığlıklar atarak kaçıştılar. Etrâfıma bakınca, çoğaltarak onları satar, elinin emeği ile kazandığını yerdi. Bir kerresinde, sultan kendisine kıymetli hediyeler göndermişti. Onlardan ba’zısınâ ihtiyâcı olduğu hâlde hiçbirini kabûl etmedi. O, böyle hediyelerden uzak durmak istiyordu. Çok kanâat sahibiydi. Birçok kerreler hac yapmak için Mekke’ye gitti. 403 (m. 1013) senesinde, hacdan dönerken, Mekke yolunda “Vâkısat-ü hazûn” adı verilen yerin yakınında vefât etti. Hadîs ilmini; Ebû Bekr-i Şafiî’den, Ebû Bekr bin Mâlik elKutay’î’den, Ahmed bin Ca’fer bin Selâm el-Hatalî’den aldı. Bu âlimlerden öğrendiği hadîs-i şerîfler azdır. Kendisinden, Hasen bin Ali el-Ahvâzî hadîs-i şerîf aldı. mezarlardan çıkan haşerâtı (akrep ve diğerlerini) gördüm. Ebû İbn-i Hâmid-i Verrâk, daha çok fıkıh ilmiyle uğraşıp meşhûr Ali Vahşî’nin oraya defnedilmesi, kabristanda yatanların oldu. Ahmed bin Hanbel hazretlerinin mezhebinde olanlara hepsini haşeratın tasallutundan kurtarmıştı. Çıkan, haşerat o ders verecek ve bu mezhebde müftilik yapacak mertebeye kadar çoktu ki, neredeyse vadiyi doldurmuştu.” yükseldi. Bu mezhebin bütün mes’elelerini içine alan “ElCâmi’” isminde büyük bir kitap yazdı. Bu, dört cildlik muazzam bir eser olup, âlimlerin mes’elelerdeki ictihâd farklılıklarını da 1) Lisân-ül-mizân cild-2, sh. 241 2) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1171 içine almaktadır. İbn-i Hâmid-i Verrâk’ın gerek devletin ve gerekse halkın yanındaki i’tibârı yüksekti, Zamanının sultânı kendisini önde tutar, ondan fetvâ isterdi. O fıkıh ilmini Ebû Bekr Abdülazîz bin Ca’fer’den öğrendi. Kendisinden de; Ebû 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 339 İshâk, Ebü’l-Abbâs el-Bermekiyân, Ebü’l-Kâsım Tâlib İbni Uşârî, Ebû Bekr bin Hayyât ve daha başkaları fıkıh ilmini 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 260 aldılar. Birçok fıkıh mes’elesinde, onun bildiklerine tâbi oldular. 5) Keşf-üz-zünûn sh. 163, 508 Kâdı Ebû Ya’lâ anlatıyor: “İbn-i Hâmid, ders vermeye başlarken önce Kur’ân-ı kerîm okurdu. Sonra derse başlardı. Ders vermeyi bitirdikten sonra, birçok kitapları eliyle yazar, onları satarak kazandıklarından geçimini, temin ederdi. Çok HASEN BİN HÂMİD EL-BAĞDÂDÎ zaman baklayı yağsız olarak pişirip yerdi. Yağ bulduğu zaman onu yemeğe katmaz, yalnız yerdi. O, çok hac yapardı. İlim öğrenmek ve hac yapmak için çok yolculuk yapmaktan, yaşının ilerlemesine rağmen çok zevk alırdı ve hiç yorgunluk Şafiî âlimlerinden. İsmi, Hasen bin Hüseyn bin Hamekân el- hissetmezdi.” Hemedânî’dir. Künyesi, Ebû Ali’dir. Hemedân şehrinden olup, doğum târihi belli değildir. Hadîs, fıkıh ve târih ilimlerinde Son haccını yapmak üzere sefere çıkmıştı. Hac dönüşünde büyük bir âlimdir. Bağdad’a gelip Terb-i Yûnus’ta büyük hadîs yolda bütün insanlar çok susamışlardı. Onun da sıcağın âlimi Dâre Kutnî’nin yanına yerleşti. Fıkıh ilmini Ebû Hâmid-i şiddetinden takati tükenmiş ve bir taşa yaslanmıştı. Mervezûrî’den öğrendi. Hadîs ilmini Basra’da öğrendi. İmâm-ı Susuzluktan ölmek üzereydi. Birisi ona az bir su getirdi. “Onu Şafiî’nin menkıbelerini anlatan nefis, açık bir eseri vardır. 405 nereden getirdin?” diye işâretle sordu. O da: “Şimdi bu suâlin (m. 1014) senesi Cemâzil-evvel ayının yirmisi civarında, vakti değildir. Suyu için!” diye cevap verdi. Bunun üzerine O: Bağdad’da vefât etti ve evine defnedildi. “Evet, Allaha kavuşma ânında da olsa haramdan mı, helâlden mi diye sormanın vaktidir” dedi. Suyun kime âit olduğunu Ebü’ Ali Hemedânî, önce hadîs ilmi ile meşgûl oldu. Basra’da, sorarak, helâl olup olmadığını anlamak istemişti. Suyu yazarak hadîs-i şerîf öğrendi. Abdurrahmân bin Hemedân-i içmeden vefât etti. Cellâb el-Hemedânî, Muhammed bin Hârûn ez-Zencânî, Zübeyr bin Abdülvâhid el-Esdebâdî, Ca’fer bin Muhammed bin Kıymetli eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1. El-Câmi’:Hanbelî mezhebine âit fıkıh mes’elelerini geniş olarak anlatmaktadır, 2. Şerh-ül-Haraid, 3. Şerhu usûl-i dîn, 4. Şerhu usûl-i fıkıh, 5. Tehzîb-ül-ecvibe. Onun bildirdiği bir hadîs-i şerîfte Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Başkalarını gıybet etmenin (çekiştirmenin) keffâreti, gıybet ettiği kimse için istiğfar etmektir.” Nusayr el-Huldı, Muhammed bin Hasen bin Zeyyâd enNakkâş ve Bağdad ile Basra’daki daha, birçok âlimden hadîs-i şerîf alıp rivâyet etti. Kendisinden de, Ebü’l-Kâsım el-Ezherî, Ahmed bin Ali et-Tûzî, Muhammed bin Ca’fer el-Esdebâdî ve daha başka âlimler hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. Sonra fıkıh ilmi ile meşgûl oldu. Ebû Hâmid-i Mervezûrî’den fıkıh ilmini öğrendi. “Menâkıb-ı İmâm-ı Şafiî” ismindeki eserinde, Şafiî mezhebi ile birlikte, daha evvel âlimlerin yazmadığı birçok mezheb âliminin ictihâdlarını da yazdı. Ebü’l-Fadl Abdüssamed bin Muhammed el-Hatîb anlatıyor “Ebû Ali bin Hamekân bana dedi ki: Ben, yalnız Basra’da 1) Tabakât-ı hanâbile cild-2, sh. 171 2) Târih-i Bağdâd cild-7, sh. 303 470’den fazla âlimden yazarak hadîs-i şerîf öğrendim. Ebû Ali Hemedânî ise, başka yerlerde de yazdı. Gençlik yıllarında hadîs-i şerîfle meşgûl oldu. Ondan sonra fıkıh ilmini öğrenmeyi istedi. Ebû Hâmid-i Mervezûrî’nin derslerine devam 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-11, sh. 349 edip, ondan bu ilmi aldı.” 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 166 5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 214 1) Tabakât-üş-Şafiiyye cild-4, sh. 304 6) El-A’lâm cild-2, sh. 187 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 174 3) Târih-i Bağdâd cild-7, sh. 299 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 218 HASEN BİN HÜSEYN EL-HEMEDÂNÎ 5) Keşf-üz-zünûn sh. 1839 6) El-Bidâye ven-nihâye cild-11, sh. 354 kaldırır? Ey Rabbim! Bunları ancak sen yaparsın, sen ihsân edersin.” HASEN BİN MUHAMMED NİŞÂBÛRÎ 1) El-A’lâm cild-2, sh. 213 Tefsîr âlimlerinden. Künyesi, Ebü’l-Kâsım Nişâbûrî’dir. Doğum 2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 140 târihi bilinmemektedir. 406 (m. 1016) senesinde vefât etti. Şafiî mezhebinden idi. Tefsîr, kırâat, nahiv, edebiyat, megazî ve siyer ilimlerinde zamanının meşhûr âlimlerinden idi. Ebû Zekeriyyâ el-Anberî’den, Ebû Abdullah es-Saffar’dan, Ebü’lHüsnâ el-Karîzî’den, Ebû Muhammed el-Müznî’den, Ebû Sa’îd Amr bin Mensûr Darîr’den, Ebû Ca’fer Muhammed bin Sâlih 3) Şezerât-üz-zeheb clid-3, sh. 181 4) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 11 5) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 519 bin Hânî’den ve zamanının diğer âlimlerinden hadîs-i şerîf işitip, ilim almıştır, ilimde yetiştikden sonra, ders vermeye başladı. Bir taraftan talebelere ders verirken, bir taraftan da halka va’zu nasihat ederek insanlara faydalı olmuştur. HATÎB-İ BAĞDÂDÎ (Ahmed bin Ali el-Bağdâdî) Talebelerinin en meşhûru Ebü’l-Kâsım Sa’lebî’dir. Diğer talebelerinden ba’zıları da Ebû Bekr Muhammed bin Şam’da ve Bağdad’da yetişen hadîs âlimlerinin büyüklerinden. Abdûlvâhid Hayrî, Ebü’l-Feth Muhammed bin İsmâil el-Fergânî İsmi Ahmed bin Ali bin Sabit bin Ahmed bin Mehdî el- ve diğerleridir. Tefsîr, kırâat ve edebiyat ilimlerine dâir eserleri Bağdâdî’dir. Künyesi Ebû Bekr’dir. “Hatîb-i Bağdadî” lakabı ile vardır. “Et-tenzil ve tertîbihi” adlı eseri meşhûrdur. meşhûr oldu. 392 (m. 1002) senesi Cemâzil-âhır ayının yirmidördüncü gününe rastlayan Salı gününde Bağdad’da Hasen bin Muhammed Nişâbûrî hazretlerinin ba’zı şiirlerinin doğdu. Babası Ebü’l-Hasen Ali, ilim sahibi ve Bağdad’ın tercümesi şöyledir. Derzîcân köyünün hatîbi olup, cum’a günleri câmide hutbe okur, namaz kıldırırdı. Oğlunu daha oniki yaşında iken, “Zaman içinde sabredilemeyecek derecede hâdise olabilir. Kur’ân-ı kerîmi öğrenmesi, ezberlemesi için, büyük âlim Fakat insan için, hayatında sevinç ve neş’e günleri de vardır. Kettânî’ye teslim etti. Kısa zamanda Kur’ân-ı kerîmin Onun için karşılaşılan meşakkatler ve kederler, insanı tamâmını ezberledi. Yirmi yaşında iken Basra’ya gitti. Üç sene korkutmamalıdır.” orada kaldıktan sonra Nişâbûr’a geçti. Sonra İsfehan’a geldi. “Allahü teâlânın yarattığı herşeyde bir hikmet vardır. Öyleyse sabret, çünkü sabırda güzel neticeler vardır. Günlerin getirdiği musibetleri eğer sen sabırla karşılarsan, bu sabrından dolayı ma’nevî mertebelere ve iyiliklere kavuşursun. Zorluklar, musibetler, karanlık bir gece gibi çökünce, mutlaka karanlık geceyi aydınlatan yıldızların doğuşu gibi bir kolaylık doğar.” “Kul Rabbinden başka kimden yardım diler? İnsan şiddet ve keder ânında kime yalvarır? Dünyânın ve dünyâda bulunanların sahibi kimdir? Uzak-yakın, her yerde sıkıntıyı kaldıran rahatlığa kavuşturan kimdir? Musibetler yağarken kim Otuz yaşından sonra da Şam’a gitti. Altı sene burada kaldı. Çok âlimden ilim öğrendi. Fıkıh ilmini, Mehâmilî’den ve Kâdı Ebû Tayyib’den aldı. Hadîs ilminde çok bilgi sahibi oldu. Bu ilmin bütün kollarında mütehassıs oldu. Çok kıymetli kitaplar yazdı. Ona “Şarkın Hâfızı” denilirdi. “İstiâb” kitabının sahibi Ebû Ömer Yûsuf bin Abdilberr için de “Garbın Hâfızı” deniyordu. Her ikisi de aynı senede vefât etmişti. İbn-i Abdilberr, Endülüs’de Lizbon kadısı idi. Kur’ân-ı kerîmin tamâmını bir gün ve gecede okurdu, Zühd ve vera’ sahibiydi. Dünyâ malına düşkün değildi. Haramlardan ve şüphelilerden sakınması çoktu. Hattat olup, Kur’ân-ı kerîm harfleriyle çok güzel yazı yazardı. Bağdad’dan çıkıp Şam’a gidince, vâlinin müezzine ezan okurken: “Hayye ale’s-salâh” Yüzbinden ziyâde hadîs-i şerîfi, senetleri ve râvileriyle birlikte yerine, “Hayye alâ hayr-il-amel” diyeceksin diye emir ezberlediği için “Hâfız” ünvanına sahipti. Hadîs ilminde vermesini, Hatib-i Bağdadî beğenmemişti. Böyle denilmesini “İmâm”, en büyük âlim kabûl edilmişti. Ebû İshâk, onun hocası söylemesi için kendisini sıkıştırdılar, öldürmekle tehdit ettiler. olmakla beraber, hadîs ilminde ondan çok istifâde ederdi. Fakat muvaffak olamadılar. Ezanın aslı gibi okunmasında ısrar etti. Hadîs ilminde; başta hocalarından Ebû İshâk, Ebû Bekr elBerkânî, Ebû Kâsım el-Ezherî olmak üzere, aynı asırda Bağdad’da, Besâsirî’nin isyan edip muvaffak olmasından yaşayan Abdülazîz bin Ahmed el-Kettânî, İbn-i Mâkûlâ, sonra, kendisine bağlılığı ve hürmeti çok olan vezir İbn-i Abdullah bin Ahmed es-Semerkandî, Muhammed bin Mezrûk Mesleme vazîfeden alınınca, Şam’a gitti. Râfizî i’tikâdındaki ez-Za’ferâni, Ebû Bekr bin Hâdıbe, Mübârek İbnü’t-Tayyûr, Ali Fatımî devleti Şam’ı eline geçirmişti. O, Şam’ın merkezindeki bin Ahmed bin Kays-il-Gassânî, Muhammed bin Ali bin Ebil- Dımeşk Câmii’nin doğu tarafındaki minarede ikâmet etmeye alâ el-Masîsî, Ebü’l-Feth Nasrullah bin Muhammed el-Masîsî, başladı. Hergün câmide insanlara hadîs-i şerîf öğretiyordu. Abdülkerîm bin Hamza, Tâhir bin Sehl ve sayılamıyacak kadar Sesi gür ve yüksek olduğu için, câminin her tarafından işitilirdi. pekçok âlim, ondan istifâde edip hadîs-i şerîf öğrendiler ve Birgün, insanlara Hazreti Abbâs’in faziletlerini anlatıyordu. rivâyette bulundular. Bunu gören Fatımî râfizîleri, ona hücum edip öldürmek istediler. Orada bulunan Şerîf Zeynebî’den yardım isteyip Fıkıh ilminde, Şafiî, âlimlerinin en büyüklerindendir. O, bu ilmi kurtuldu. Akbakî’nin. Evine yerleşti. Sonra Şam eyâletinin sahil Ebü’l-Hasen bin Mehâmili’den ve Kâdı Ebû Tayyib’den ve Ebû şehri olan Sûr’a gitti. Bir müddet orada kaldı. Ebû Abdullah-i Nasr bin Sabbâg’dan öğrendi. Hılâf ilminde ve diğer Sûrî’den çok ilim aldı. Kitaplarını orada yazmaya başladı. mes’elelerde geniş bilgiye sahip oldu. Kelâm ilminde, Ehl-i Sonra Bağdad’a döndü. Bağdadlılar onu iyi karşıladılar, ilminin sünnet vel-cemâatin iki büyük imâmından birisi olan Ebü’l- çokluğu sebebiyle ona çok saygı gösterdiler. 463 (m. 1071) Hasen-i Eş’arî’nin mezhebi üzereydi. Ya’nî i’tikâdda Eş’arî idi. senesi Zilhicce ayının yedinci günü olan Pazartesi gününde vefât edinceye kadar, ilim yaymakla meşgûl oldu. Cenâzesini taşıyanlar arasında, hocası Ebû İshâk da vardı. Evliyânın büyüklerinden Bişr-i Hafî’nin yanına defn olundu. Kendisi şöyle anlatıyor “Mısır’da bulunan İbn-i Nahhâs’a ilim öğrenmek için gitmek istediğimde, hocam Ebû Bekr-i Berkânî ile istişâre ettim. Ona: “Mısır’a İbn-i Nehhâs’a mı gideyim, yoksa Nişâbûr’da Esam-i Nişâbûrî’den ilim öğrenen âlimlerin Şafiî mezhebinde büyük bir âlim olan Hatîb-i Bağdadî, çok yanına mı gideyim?” diye sordum. Bana dedi ki: “Eğer sen âlimden ilim aldı. Bağdad’da Ebû Ömer bin Mehdî el-Fârisî, Mısır’a gitmek istersen, ancak bir kişiye gitmiş olursun. Onu Ebü’l-Hasen bin Rizkûye, Ebû Sa’d el-Mâlinî, Ebü’l-Feth bin bulamazsan yolculuğun boşa gider. Eğer Nişâbûr’a gidersen, Ebi’l-Fevâris, Hilâl el-Haffâr, Ebû’l Hüseyn bin Bişrân ve daha orada bulunan âlimler çoktur. Birini kaybedersen, kalan başka âlimlerden; Basra’da “Râvi’s-sünen” lakabı ile meşhûr diğerlerine kavuşmuş olursun” Bunun üzerine ben de, olan Ebu Ömer ve daha birçok âlimden; Nişâbûr’da Ebû Bekr Nişâbûr’a gitmek için yola çıktım. Ben, hocam el-Berkânî ile el-Hîrî, Ebû Hâzım el-Abdevî ve daha başkalarından hadîs-i şerîfleri müzâkere ederdim. O, benden işittiği hadîs-i İsfehan’da Hâfız Ebû Nu’aym’dan ve başkalarından; şerîfleri yazarak, onların hepsini hemen ezberliyordu. Ben, Dînever’de de Ahmed bin Hüseyin el-Kassâr ve daha ondan diğer ilimleri öğrenirken o da benden hadîs-i şerîf başkalarından; Kûfe’de, Rey’de, Hemedân’da ve Hicaz’da öğreniyordu.” (Mekke ve Medine’de) Şam, Kudüs, Sûr ve diğer şehirlerde bulunan çok sayıda âlimden ders okudu. Hadîs-i şerîf alıp ezberledi. 445 (m. 1053) senesinde, hacca giderken, Şam’a gelmişti. Burada birçok âlimden hadîs-i şerîf öğrendi. Hacca gidip geldi. Dönüşünde Şam’a yerleşti. Orada kitaplarını yazmağa başladı. Eserleriyle oradakilere hadîs-i şerîf öğretti. İbn-i Mâkûlâ diyor ki, “Ebû Bekr Hatîb-i Bağdadî, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerini iyi tanımak, ezberlemek, sağlam bir şekilde yazıp zabtetmek, hadîs-i şerîflerin illetleri ve senetleri hakkında çeşitli ilme sahip olmak, onların sahih, garîb, ferd, münker, metrûk hadîsler olduğunu bilmek bakımından kendisiyle görüşüp ilim aldığımız meşhûr âlimlerin en sonuncusu oldu. Bağdadlı âlimler arasında, Hâfız Dâre de onu yapmalısın!” dedi. Kalbinde Hatîb-i Bağdâdî’ye karşı Kutnî’den sonra onun gibisi yoktur. Surî’ye, Hatîb-i muhabbet birden arttı ve onun, kendisi için hazırladığı kabrine Bağdâdî’den ve Ebû Nasr-ı Seczî’den sordum. O, Hatîb-i defnedilmesine izin verdi. Onlar da, Bağdâd’ın kuzey- Bağdâdî’nin daha üstün olduğunu bildirdi.” batısında bulunan Bâb-ı Harb kabristanlığında Bişr-i Hafî’nin (Bişr bin Hâris’in) yanına defnettiler. Hatîb-i Bağdadî, Hocası Ebû İshâk-ı Şîrâzî diyor ki, “Hatîb-i Bağdadî, hadîs-i kitaplarının hepsini müslümanlara vakfetti. Çok serveti, malı şerîfleri iyi tanımak ve onları ezberlemek bakımından Dâre vardı. Tamâmını sadaka olarak dağıttı. Ölüm hastalığında, Kutni’ye ve onun derecesindeki âlimlere benziyordu.” 200 dinarının hadîs âlimlerine, ilim talebelerine ve fakirlere İbn-i Sem’ânî de diyor ki, “O, heybetli ve vakûr bir zât, güvenilir bir râvî, araştırıcı, ilimde huccet ve sened olan bir âlim olup, güzel hat ile çok kitap yazardı. Çok fasih (açık) konuşurdu. Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberleyenlerdendir. O, her gün ve gecede, Kur’ân-ı kerîmi bir defa hatmederdi. verilmesini vasıyyet etti. Kendisinin hiç varisi olmadığı için malının hepsi Beyt-ül-mâl’a (Hazineye); kalmıştı. Bu vasıyyetini yerine getirmek için, zamanın halîfesi Kâim biemrillâh’dan izin istediler. O da izin verdi. Çünkü, hazineye intikâl eden böyle malların tasarrufu halîfeye âitti. Kırâati çok güzel olup, açık bir sesle okurdu. O, “Târih-i İbn-i Asâkir anlatıyor “Ben, Hüseyn bin Muhammed’den işittim. Bağdâd” adındaki ondört cildlik kitabın sahibidir. Âlimler Onun Ona da, Ebü’l-Fadl bin Hayran ve başkaları bildirdi: Şöyle ki; bu eserinin bir benzerinin yazılmadığını bildirirler. Hatîb-i Bağdadî, hacca gidince Zemzem suyundan üç kerre İbn-i Ehdel diyor ki, “Onun eserleri yüze yakındır. Lügat ilminde emsali bulunmayan bir eser yazdı. Sonra hadîs ve târih ilimlerinde meşhûr oldu. Hocası Şeyh Ebû İshâk, hadîste ona müracaat eder ve onun sözüne uyardı. Vefât ettiği gün, cenâzesini taşıyanlar arasında Ebû İshâk da bulunuyordu.” Muhıbbüddîn bin Neccâr’ın “Târih-i Bağdâd” isimli eserinde kaydedildiğine göre: Ebü’l-Berekât İsmâil bin Ebî Sa’d es-Sûfî anlatıyor “Ebû Bekr bin Ezher es-Sûfî, kendisi için Bişr-i Hafî’nin kabri yanında bir mezar kazdırıp hazırlamıştı. Hatîb-i Bağdadî, haftada bir kerre buraya gidip uyuyor ve ayrıca burada Kur’ân-ı kerîmin tamâmını okuyordu, ölünce, kendisinin, Bişr-i Hafî’nin yanına defnedilmesini vasıyyet etti. Vefât ettiği zaman, hadîs âlimleri İbn-i Ezher’e gelip, kendisi için hazırladığı kabre onun defnedilmesini ve kendisinin yerine, onu tercih etmesini istediler. Buna taraftar olmadı ve “Senelerden beri kendim için hazırladığım bu yeri, ne olur benden istemeyin” dedi. Onlar da, şeyhin babası Ebû Sa’d’ın yanına geldiler ve durumu ona anlattılar. O da, derhal Şeyh Ebû Bekr bin Ezher’in yanına gidip ona: “Sana, onlara kabrini ver demiyorum. Fakat diyorum ki, şayet Bişr-i Hafî hayatta iken, sen de onun yanında bulunduğun sırada Hatîb-i Bağdadî gelseydi, senden aşağıya oturur muydu? Veya senin, ondan daha yüksek bir yerde oturman güzel olur muydu?” dedi. İbn-i Ezher de: “Hayır! Bilakis ben hemen ayağa kalkar, yerime onu oturturdum” diye cevap verdi. O da: “Madem ki, böyledir, şimdi içip, Allahü teâlâya, üç arzusuna kavuşturması için duâ etti: Bunlardan birincisi, Zemzemin bulunduğu yerde Târih-i Bağdâd’ını okutup öğretmesini istedi. İkincisi, Câmi-i Mensûr’da hadîs-i şerîfleri yazdırmak sûretiyle okutmayı arzu etti. Üçüncüsü, vefât ettiğinde Bişr-i Hafî’nin yanına defnedilmesini arzu edip, vasıyyet etmişti. Allahü teâlâ onu, bu üç arzusuna da kavuşturdu. Gays-ül-Ermanâzî diyor ki, “Bize Ebü’l-Ferec İsferâinî bildirdi ve dedi ki: “Hatîb-i Bağdadî, hacda bizimle beraberdi. Hergün gizlice Kur’ân-ı kerîmi hatmederdi. Sonra insanlar, onun huzûruna toplanıyorlar ve (Bize hadîs-i şerîf naklet) diyorlardı. Bu sırada o, bir hayvanın üzerinde bulunuyor ve onlara hadîs-i şerîf öğretiyordu”. Abdülmuhsin de diyor ki, “Dimeşk’ten Bağdad’a kadar herkes, Hatîb-i Bağdâdî’yi hadîs ilminde âdil, güvenilir bir âlim kabûl ettiler. Ondan hadîs-i şerîf almak için herkes gelir, yazar ve bunları öğrenirlerdi. Hatîb-i Bağdadî, hocası Ebû İshâk-ı Şirâzînin dersinde hazır bulunmuştu. Ebû İshâk, Bahr bin Kesir es-Sakkâ’nın rivâyetlerinden bir hadîs-i şerîfi rivâyet ediyordu. Hatîb’e dönerek: “Onun hakkında ne diyorsun?” diye sordu. O da: “İzin verirseniz, onun hâlini anlatayım” dedi. Hocası, ders kürsüsünden ayrılıp, onun yanına gelip oturdu ve Hatîb-i Bağdâdî’nin sözünü dinlemeye hazırlandı. Hatîb, onun hâllerini açıklamaya başladı ve mevzû (konu) bitinceye kadar sözü çok uzadı. Hocası hep bu hâlde kaldı ve sonra: “Bu, bizim zamanımızdaki büyük hadîs âlimi Dâre Kutni gibidir” da, Benî Kurayza içinde bulunurken, bir okun kendisine isâbet buyurdu. etmesiyle Hendek harbinde şehîd olmuştu. Bu harb de, hicretin beşinci senesinde vukû’ bulmuştu.” Orada bulunanlar Mü’temen bin Ahmed es-Sâcî diyor ki: “Bağdad’da Dâre onun bu ikna edici cevâbına hayran kaldılar. Kutnî’den sonra Hatîb-i Bağdâdî’den daha çok hadîs-i şerîf ezberleyen kimse olmadı.” Sâlih kimselerden bir çokları, onu rü’yâsında gördüler ve hâlinden sordular. O da dedi ki: Ben, rahat ve zevk-ü safa Ebü’l-Ferec el-İsferâînî diyor ki, “Hâfız İbn-i Asakir “Tebyîn” içinde Cennet-i Huld’de bulunuyorum.” Onun için çok rü’yâlar adındaki eserinde anlatıyor: “Ebü’l-Kâsım Mekkî bin görenler oldu. Bu rü’yâlar, onun kıymetini göstermektedir. Abdüsselâm el-Makdisî dedi ki: “Bir gece Bağdâd’da Şeyh Ebü’l-Hasen ez-Za’ferânî’nin evinde uyuyordum- Seher Onun ba’zı kitaplarında bildirdiği hadîs-i şerîflerden bir kısmı vaktinde rü’yâmda gördüm ki, sanki biz, Hatîb-i Bağdâdî’nin şunlardır: evindeyiz. Onun “Târih-i Bağdâd” kitabını okumak için âdet üzere toplanmışız. Hatîb, oturmuş, sağında Nasr-ul-makdisî “Ümmetimden, günahları çok olanlara şefaat ve onun sağında da, kendisini tanımadığım nûrânî yüzlü bir edeceğim.” zât bulunuyordu. Ben de: “Bizimle beraber huzûra gelmek âdeti olmayan bu zât kimdir?” diye sordum. Bana denildi ki: “Bu, Resûlullahtır. Târih-i Bağdâd’ı dinlemek için geldi” Kendi kendime: “Bu, şeyh Ebû Bekr Hatîb-i Bağdâdî’nin büyüklüğüdür. Çünkü Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), onun meclisinde hazır oldu.” Bunu görünce yine dedim ki, “Târih-i Bağdâd kitabına kusur isnâd eden ve onda çeşitli kavimlere haksız ithamlar vardır diyen kimselere cevaptır.” Bu “Ümmetimden, Ehl-i beytimi çok sevenlere şefâat edeceğim.” “Fitneler, bid’atlar yayıldığı ve Eshâbım kötülendiği zaman, hakîkati bilen, bildiğini bildirsin! Bildiğini bildirmeyenlere, Allahü teâlâ ve melekler ve bütün insanlar la’net eylesin! Allahü teâlâ bunların ibâdetlerini ve hiçbir iyiliklerini kabûl etmez.” husûstaki düşüncelerim, beni Resûlullahın yanında iken kalkıp O’na suâl sormaktan alıkoydu. Halbuki ben, Târih-i Bağdâd “Zamanlar, asırlar ehâlisinin en hayırlısı, en iyisi, hakkında kendi kendime söylediğim birçok şeylerden suâl benim asrımın insanlarıdır (ya’nî Sahâbe-i sormayı düşünüyordum. Bu hâlde iken uyandım ve Resûlullah Kirâmın hepsidir). Ondan sonra ikinci asrın, efendimiz ile konuşamadım.” ondan sonra da üçüncü asrın mü’minleridir.” Birgün Hatîb-i Bağdadî, vezîr Ebü’l-Kâsım bin Mesleme’nin “İnsanlarla yaptığı işlerde onlara zulmetmeyen, evinde bulunuyordu. Hayber yahudileri, kendilerinin yanında onlarla konuştuğunda yalan söylemeyen, bir şeyi Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimize âit bir mektûbun va’d ettiği zaman sözünden dönmeyen kimse; bulunduğunu iddia ettiler. Bu mektûpta, Hayber yahudilerinden şahsiyetli, adâletli, kendisiyle arkadaşlık cizye alınmasının kaldırıldığı yazılıydı. Bunun hakkında yapılması gereken ve arkasından konuşulması Eshâb-ı Kirâmdan şâhidler de gösteriliyordu. Hattâ onun haram olan kimsedir.” Hazreti Ali tarafından yazıldığını söylediler. Bu mektûp, Hatîb-i Bağdâdî’ye arz edildiğinde, onu mütâlâa etti ve dedi ki: “Bu, Hatîb-i Bağdadî, Târîh-i Bağdâd kitabında bildiriyor ki: baştan başa yalandır. Vezîr İbn-i Mesleme: “Yalan olduğuna (Nükabâ) üçyüz kişidir. (Nücebâ) yetmiş kişidir. (Büdelâ) ya’nî delîlin nedir?” deyince şöyle cevap verdi: “Çünkü mektûpta, (Ebdal) kırk kişidir. (Ahyâr) yedi kişidir. (Amed) dörttür. (Gavs) Hazreti Mu’âviye’nin şâhidliği de vardır. Halbuki o, Mekke’nin birdir, insanlara birşey lâzım olsa, önce Nükabâ duâ eder. fethinde müslüman oldu. Hayber ise, hicretin yedinci Kabûl olmazsa, Nücebâ duâ eder. Yine kabûl olmazsa, Ebdâl, senesinde fethedilmişti. Daha o zaman, Hazreti Mu’âviye daha sonra Ahyâr, sonra Amed duâ ederler. Kabûl olmazsa, müslüman olmamış ve olayın geçtiği yerde hazırda değildi. Gavs duâ eder. Bunun duâsı elbette kabûl olur.” Nitekim Hazreti Sa’d bin Muâz’ın şâhidliği de doğru değildir. Çünkü o hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Yeryüzünde, her zaman, kırk kişi bulunur. Herbiri, İbrâhim “İlmi yazmakla takyid aleyhisselâm gibi bereketlidir. Bunların bereketi ile yağmur ediniz (kaydediniz)” buyurdu. yağar. Biri ölünce, Allahü teâlâ, onun yerine başkasını getirir.” Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin 282. âyet-i “Bu ümmette, her zaman otuz kimse bulunur. kerîmesinde, kullarını, borç husûsunda şöyle Herbiri, İbrâhim aleyhisselâm gibi bereketlidir.” terbiye etmektedir. Meâlen “Küçük (az) olsun, büyük (çok) olsun, hakkı vâdesiyle beraber “Ümmetim içinde, her yüz senede iyiler bulunur. Bunlar yazmaktan usanmayın. Bu hareket, Allah katında beşyüz kişidir. Kırkı ebdaldir. Bunlar, her memlekette adâlete daha uygun, şahitlik için daha sağlam ve bulunurlar.” şüpheye düşmemeye daha da yakındır...” “Ümmetim arasında her zaman kırk kişi bulunur. Allahü teâlâ, borcu korumak için, ihtiyât (tedbir) olmak üzere Bunların kalbleri, İbrâhim aleyhisselâmın kalbi ve ona şüphenin girmemesi için yazılmasını emredince, gibidir. Allahü teâlâ, onların sebebi ile, korunması borçtan daha zor olan ilmin şek ve şüphe girme kullarından belaları giderir. Bunlara ebdâl denir. korkusuyle yazılmasının mübalağalı olması daha lâyıktır, Bunlar, bu dereceye namaz ile, oruç ile ve zekât insanların birbirleri arasında alıp verdikleri şeyleri yazmalarını, ile yetişmediler.” İbn-i Mes’ûd sordu ki, “Yâ aralarındaki haklardan kılmıştır. Bu, inkâr esnasında yardımcı, Resûlallah, ne ile bu dereceye vardılar?” unutma hâlinde hâtırlatıcı sebeblerdendir. Müşrikler, Allahü “Cömertlikle ve müslümanlara nasihat etmekle teâlânın meleklerden kızlar edindiğini iddia edince, Saffât yetiştiler” buyurdu. sûresinin 157. âyet-i kerîmesinde Peygamberine, onlara karşı “Ümmetim içinde ebdâl olanlar, hiçbir şeye la’net etmezler.” meâlen şöyle söylemesini emir buyurdu: “Doğru söyliyenler iseniz kitabınızı getirin” Allahü teâlâ, En’âm sûresinin 91. âyet-i kerîmesinde Hatîb-i Bağdâdî’nin “Takyîd-ül-ilm” isimli kitabında kaydettiği hadîs-i şerîflerden ba’zıları şunlardır: Ebû Saîd el-Hudrî’den rivâyete göre, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurmuştur. “Benden Kur’ân-ı kerîm âyetlerinden başka birşey yazmayınız. Benden, kim, Kur’ân’dan gayri bir şey yazmışsa, onu imha meâ’len “Yahudiler, Allahın kadrini gereği gibi tanıyamadılar. Çünkü, “Allah, hiçbir insana birşey indirmedi” dediler (Vahy ve kitapları inkâr ettiler.) Onlara de ki: “Mûsâ’nın insanlara bir nûr ve hidâyet olarak getirdiği ve sizin de parça parça kâğıtlar hâline koyup hesabınıza geleni açıkladığınız, fakat çoğunu gizlediğiniz o kitabı kim indirdi? Sizin bilmediğiniz ve atalarınızın da etsin.” bilmediği şeyler, size, (Peygamber diliyle “Bu hadîs-i şerîf, başlangıçta, hadîs-i şerîflerin Kur’ân-ı kerîme Kur’ân’da) öğretilmiştir. Ey Resûlüm, sen Allah (o karışması ihtimâline karşı yazılmamasını emretmektedir. kitabı indirdi) de! Sonra onları bırak, bâtıl Sonradan, ba’zı Sahâbîlerin hadîs-i şerîfleri yazmalarına dedikodularında oynaya dursunlar” buyurdu. müsâade edilmiştir. Nitekim buna dâir hadîsler de kitapta gösterilmiştir. Ahkâf sûresinin 4. âyet-i kerîmesinde ise meâlen şöyle buyurmuştur: “(Ey Resûlüm, o kâfirlere) de “Benden hadîs rivâyet ediniz. Bana yalan isnâd ki: “Allahtan başka ibâdet ettiklerinizi bana etmeyiniz. Kim, bile bile bana yalan isnâd ederse, bildirin; yerde olan şeylerden hangisini Cehennemde oturacağı yere hazırlansın.” yarattıklarını bana gösterin. Yoksa onların göklerde bir ortaklığı mı var? (Gökleri Allah ile beraber mi yarattılar?) Haydin bana bu Kur’ân’dan önce bir kitab, yahud ilimden bir eser Hatîb-i Bağdadî, el-Fakîh vel-mütefekkih isimli kitabının getirin, eğer (söylediklerinizde) doğru iseniz.” mukaddimesinde diyor ki: Bir ilim ve emlâkten bir hak iddia eden kimsenin, ikrâr dışında Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurmuştur bir delîl getirmesi lâzımdır. Bu delîl de; ya âdil bir şahidin ki: “Allahü teâlâ bir kavme hayır (iyilik) murâd şehâdeti veya bozulmamış bir yazı olabilir. Yoksa, onun ederse, fakîhlerini çoğaltır, câhillerini azaltır. Öyle iddiasını tasdike, imkân yoktur. Yazı, ihtilâf vukû’unda bir, ki, âlim konuştuğu zaman, yardımcılar bulur. şahit sayılır. Câhil konuştuğu zaman kahr-u perişan olur. Allahü teâlâ bir kavmede şer (kötülük) murâd Amr bin Şuayb’ın, babası yoluyla dedesinden buyurursa, câhillerini çoğaltır, fakîhlerini azaltır. rivâyetine göre, o şöyle demiştir: Dedim ki; “Yâ Öyle ki, câhil konuştuğu zaman, yardımcılar Resûlallah, senden işittiklerimi yazayım bulur; fakîh konuştuğu zaman makhûr olur (yalnız mı?” “Evet” buyurdu. “Ben de, rızâ hâlinde iken kalır).” de, gadab hâlinde iken de yazayım mı?” dedim: “Evet, çünkü ben, haktan başka birşey Hazreti Enes’ten rivâyete göre Resûlullah ( söylemem” buyurdu. aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Üç kişiye merhamet ediniz, acıyınız: Fakirleşmiş bir kavmin zengini, Başka bir rivâyette şöyle buyurulmuştur Dedim ki: zelîl olmuş bir kavmin azîzi (büyüğü, reîsi) ve “Yâ Resûlallah! Senden işittiklerimi yazayım câhillerin oynaştıkları, maskaralığa aldıkları mı?” “Evet, çünkü benim, bu husûsta haktan fakîh.” başka birşey söylemem lâyık olmaz” buyurdu. Yine Amr bin Şuayb’ın dedesi Peygamber İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurmuştur ki: efendimize, “Senden her işittiğimi yazayım mı?” demiş, O da, “Evet” cevâbını vermiştir. “Hem “Rûhunuz kabz olunmadan önce ilme sarılınız, ilmin kabz gadab, hem de rızâ hâlinde yazayım mı?” olunması, ilim sahiplerinin gitmesi, ölmesidir. İlim öğreniniz; dedim. “Evet, çünkü ben, gadab hâlinde de, rızâ çünkü insan; herhangi birinin ne zaman ona (ilme) ve kendi hâlinde de haktan başka birşey yanındakine (öğrendiği bilgilere) muhtaç olacağını bilmez. Siz, söylemem” buyurdu. bir takım kavimler (topluluklar) bulacaksınız ki, onlar sizi Allahın kitabına da’vet edecekler, fakat kendileri ona sırt Hatîb-i Bağdâdî’nin Takyid-ül-ilm adlı eserinde çevirmiş olacaklar, siz ilmi öğreniniz. Bid’atten sakınınız, neklettiğine göre: İbn-i Abbâs demiştir ki: ilim derinlere dalmaktan kaçınınız ve eski temel bilgilere çoktur. Onu kalblerimiz ezberleyemiyecektir. yapışınız.” Fakat onun en güzelini isteyiniz. Allahü teâlânın şu âyet-i kerîmesini duymadın mı? Zümer Hatîb-i Bağdadî, dinde tefekkuhun (fıkhî bilgilere sahib sûresinin 18. âyetinde meâlen buyuruyor ki: “O olmanın) bütün müslümanlara lazım olduğuna dâir bolümde, kullarım ki, (Kur’ânı) dinlerler, sonra da onun en Hazreti Ali’den şu hadîs-i şerîfi nakletmiştir: güzelini (en açığını ve kuvvetlisini) tatbik ederler. İşte bunlar, Allahın kendilerine hidâyet verdiği kimselerdir ve bunlar gerçek akıl sahipleridir.” Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İlim tahsili her mü’mine farzdır.” Bu, orucu, namazı, haramı, hududu (hadleri, cezaları) ve hükümleri Ahmed İbn-ül-Kâsım el-Kâtib dedi ki: Ebû Amr bin Ebî Muâz’ı bilmektir. Diğer bir rivâyette:“İlim tahsili, her şöyle söylerken işittim: Me’mûn oğullarından birine şu müslümana farzdır.” Enes ( radıyallahü anh ) vasıyyeti yapıyordu: “Duyduğunun en güzelini yaz. Yazdığının rivâyetiyle gelen bir hadîs-i şerîfte ise şöyle en güzelini ezberle ve ezberlediğinin en güzelini rivâyet et” buyuruldu: “Dinde tefekkuh (fıkıh ilmi), her müslüman üzerine bir haktır.” Yine Hazreti hangisi olduğunu sordum da şu cevâbı verdi: “Bu, Enes’in rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte insanlara öğrenilmesi farz olan ilimdir” deyip, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) şöyle şöyle açıkladı: “Bir kimsenin malının olmasıyla, buyurmuştur: “Fıkıh talebi (tahsili) her onun zekâtı öğrenmesi farz olmaz. Eğer 200 müslümana farzdır.” dirhemi (672 gr. Gümüşü) bulunursa, (şimdi gümüş, para olarak kullanılmadığı ve i’tibârını Bazı ehl-i ilim (ulemâdan ba’zıları) demiştir ki, kaybettiği için 20 miskâl (96 gr.) altına mâlik olan) Resûlullah ( aleyhisselâm ) bu hadîs-i şerîfiyle zekatın ne kadar, ne zaman, nereye verileceğini tevhîd ilmini, kendisiyle amel edilince mü’min ve diğer şeyleri öğrenmesi üzerine lâzım olur. olunacak ilmi (akâid bilgilerini) kasdetmiştir. Bunu bilmek, her müslümana farzdır ve hiçbir kimsenin Hazreti Ali’nin bir tacire, ticâretten önce fıkıh öğrenmesini bilmemesi caiz değildir. Zîrâ bunun vücûbu (farz emrettiği rivâyet edilmiştir. Bir kişi gelip, “Yâ Emîr-el-mü’minîn, olması) belli bir gruba değil, umûmadır ben ticâret yapmak istiyorum” deyince, Hazreti Ali, “Fıkh (herkesedir).” Denilmiştir ki: Bunun ma’nâsı, kâfi ticâretten öncedir, çünkü fıkhı öğrenmeden önce ticâret yapan miktarda insan, bu ilmi öğrenmediği zaman, her faizden kurtulamaz” buyurmuştur. Ahmed bin Hanbel’in oğlu müslümana ilim tahsili farzdır demektir. Bu söz, Abdullah demiştir ki:, Babama, üzerine ilim tahsili farz olan Süfyân bin Uyeyne’den rivâyet edilmektedir. kişiyi sordum. Dedi ki: “Namaz kıldıran, oruç, zekât gibi dînî Mücâhid bin Mûsâ’nın naklettiğine göre. “Her hükümleri emreden, İslâmın ahkâmını zikreden bir İmâma farz müslümana, ilim tahsili farzdır.” hadîs-i şerîfi İbn-i olur.” Uyeyne’nin huzûrunda zikredildi. Bunun üzerine İbn-i Uyeyne dedi ki: ilmi ba’zı müslümanlar tahsil Ben derim ki: Kendi nefsi için muktedir olmasına göre, Allahü ettikleri zaman kâfi gelip, her müslüman üzerine teâlânın farz kıldıklarından, bilinmesi lâzım olanları tahsil farz olmaz. Cenâze namazında olduğu gibi ki, etmek herkese lâzımdır. Hür ve köle, erkek ve kadın, akıllı, ba’zı müslümanlar cenâze namazını kıldığı baliğ her müslümana taharet, namaz ve oruç bilgilerini zaman, diğer müslümanlardan sakıt olur. Ben öğrenmek farzdır. derim ki, İbn-i Uyeyne’nin burada kasdettiği dînin furû’una dâir fıkhî ahkâm bilgisidir. Allahü teâlâyı, tevhîdini, sıfatlarını, resûllerinin doğruluğunu bilmek gibi usûl-i dîn, her müslüman tarafından bilinmesi gereken ve ba’zı müslümanlar öğrenince diğerlerinden sakıt olması caiz olmayan bilgilerdir. Yine denilmiştir ki: “İlim tahsil etmek, her müslümana farzdır” hadîs-i şerîfinin ma’nâsı şudur Her kişinin, ilmihâlden bilmesi gerekenleri öğrenmesi lâzımdır. Hasen İbn-ürRebî’ demiştir ki: İbn-ül-Mübârek’e sordum: “İlim tahsili, her müslümana farzdır” hadîs-i şerîfinin Bunun gibi, her müslüman üzerine, kendisine helâl ve haram olan yiyecek, içecek, giyecek, ırzlar, kanlar ve malları öğrenmesi vâcib olur. Bunların hepsinin herkes tarafından bilinmesi lâzımdır. Müslüman olarak bülûğa erinceye kadar veya büluğdan sonra müslüman olacakları zaman, bunları öğrenmeleri farzdır. Hatîb-i Bağdadî, el-Fakîh vel-mütefekkih isimli eserinin, “Erkeklerin çocuklarına ve hanımlarına, efendilerin de kölelerine ve câriyelerine öğretmeleri” başlıklı bölümünde şunları kaydetmektedir: tefsîri (açıklaması) nedir? Dedi ki: O, sizin taleb Enes bin Mâlik’ten ( radıyallahü anh ) rivâyete (tahsil) ettikleriniz değildir. Farz olan taleb-ül-ilim, göre, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) kişinin dînî işlerinden birini sorup öğreninceye buyurmuştur ki: “Her birerleriniz râî (ya’nî elinin kadar, ona dâir bilgi almasıdır. Ali İbn-ül-Hasen altında ne varsa, onu lâyıkıyle muhafaza ve bin Şakîk demiştir ki: Abdullah bin Mübârek’e, sıyânetle mükellef)dir. Her birerleriniz elinin öğrenilmesi insanlar üzerine farz olan ilmin altındakinden mesuldür. Devlet adamları insanlar üzerinde birer çobandır ve güttüğü sürüden yağmur) diğer (bir nevi’) toprağa daha isâbet eder mes’ûldür. İnsan ehl (u ıyali)nin ki, düz ve kaypaktır. Ne suyu (üstünde) tutar, ne râîsidir(çobanıdır). Zevcesi ve kölelerinden çayır bitirir. Allahın dinini, anlayıpda, Allahın mes’ûldür.”(Bu hadîs-i şerîfin ba’zı rivâyetlerinde benimle(benim vâsıtamla) gönderdiği (hidâyet ve şu cümleler de kaydedilmiştir. “Kadın kocasının ilimden) faydalanan ve bunu evinin raîsidir (ya’nî muhafızıdır).Hizmetkâr, bilip (başkasına) bildiren kimse ile (bunu duyduğu efendisine âit malın râîsidir ve elinin vakit kibrinden) başını (bile) kaldırmayan ve altındakinden mes’ûldür. (Elhâsıl) her birerleriniz Allahın benimle (benim vâsıtamla) gönderdiği raidir (çobansınız ve her birerleriniz emri altında hidâyetini kabûl etmeyen kimse böyledir.” olanlardan mes’ûldür).” El-Hasen ve el-Kâsım demişlerdir ki: Resûlullah ( Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yedi aleyhisselâm ) fakîhleri ve mütefekkıhleri (fıkıh yaşındaki çocuğa namazı emrediniz ve on öğrenen talebeyi), hiçbirini dışarıda yaşında namaz kılmazsa döverek, kıldırınız.” bırakmaksızın bu hadîste toplamıştır. “Güzel toprak”, rivâyet edileni zapteden, kaydeden, Abdullah bin Ömer (r.anhümâ), bir kimseye şöyle demiştir: ma’nâları anlıyan, hakkında ihtilâf olan “Çocuğunu terbiye et Çünkü sen, çocuğuna öğrettiğinden husûslarda kitap ve sünnete müracaat eden fakîh mes’ûlsün, o da sana yapacağı iyilik ve itaatten mes’ûldür.” misâlidir, insanların istifâde edecekleri suyu tutan Hazreti Ali “... Nefsinizi ve nasihatle ehl ve evlâdınızı ateşten koruyun” meâlindeki, Tahrim sûresinin 6. âyet-i kerîmesi “Onlara öğretiniz, onları te’dib (terbiye) ediniz.”ma’nâsındadır... diye buyurdular. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurmuştur ki: “Allahü teâlâ, dinde fakîh olan (dîni bilgileri öğrenen) Ensâr kadınlarına rahmetiyle muâmele buyursun.” “Kurak toprak”, sâdece işittiğini ezberliyen, kaydeden ve tutan, değiştirmeksizin, hıfz olunmuş (ezberlenmiş, korunmuş) hâlde başkasına rivâyet eden insanlar misâlidir. Bunlar da, o bilgilerde tasarruf yapacak, fıkıh (dînî bilgi) ve Kitap ile Sünnet’e başvuracak anlayış yoktur, fakat Allahü teâlâ onu tebliğ husûsunda faydalı kılmıştır. O, kendisinden daha iyi anlayıp ezberliyen bir kişiye tebliğ edebilir. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurmuştur ki: “Kendisine tebliğ yapılan nice kimseler vardır Dini bilgileri öğrenenlerin mertebelerine dâir, Peygamber ki, onu bizzat işitenler daha iyi ezberlerler. Fıkıh efendimizin zikrettikleri bir benzetmeyi ele alan Hatîb-i bilgilerini taşıyan nice kimse vardır ki, fakîh Bağdadî şöyle demektedir: Ebû Mûsâ el-Eş’ arî’den ( değildir.” radıyallahü anh ) rivâyete göre, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: İşittiğini ezberlemiyen ve kayd etmiyen; “Güzel toprak” gibi de değil, yukarıda zikredilen, “Kurak toprak” gibi de değildir. “Allahın benimle (benim vâsıtamla) gönderdiği Bilâkis o mahrûmdur. Onun misâli; çayır bitirmeyen ve suyu hidâyet ve ilim, bol yağmura benzer. (Bu yağmur, üstünde tutmayan kaypak toprak misâlidir. Allahü teâlâ Zümer kâh öyle) bir toprağa düşer ki, onun bir kısmı sûresinin 9. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki; suyu kabûl eder de, çayır ile bol ot yetiştirir. Bir kısmı da kurak olur, suyu (üstünde) tutar da, Allahü teâlâ, halkı onunla faydalandırır. Ondan (hem kendileri) içerler, (hem hayvanlarını) sularlar, ekin ekerler. (Bu “(Yâ Muhammed) de ki: Âlimlerle câhiller müsâvî (eşit, beraber) olur mu?” Ra’d sûresinin 19. âyet-i kerîmesinde de meâlen buyurdu ki: “Rabbin teâlâdan sana nâzil olan şeyin hak olduğunu bilip itaat eden kimse, kalbi benim sözümü anlamıyor denilirken, bu kelime a’mâ (kör) olup inkâr üzere olan kimse gibi kullanılmaktadır. Allahü teâlâ, İsrâ sûresinin 44. midir?” âyet-i kerîmesinde bu lafzı bu ma’nâda zikretmektedir: “(Mahlûklarından) hiçbir şey Cenâb-ı Hak, ilimden yüz çevirmek ve onu hafife almak ve yoktur ki, Allahü teâlâyı hamd ile tesbih etmesin. yalanlamak maksadıyle ilmi terk edeni, kelbe (köpeğe) Fakat siz, onların tesbihlerini anlamazsınız. benzetmiştir. Nitekim A’râf sûresinin 175 ve 176. âyet-i Allahü teâlâ halimdir, gafûrdur.” kerîmelerinde meâlen şöyle buyurmuştur: İlme, fıkıh denilir. Çünkü o, fehmden meydana gelir ve âlime “(Yâ Muhammed!) Âyetlerimizin ilmini verdiğimiz de fakih denilir. kimsenin (Belâm bin Baûrâ’nın) haberini onlara (İsrâil oğullarına) oku ki, o kimse bu Ebü’l-Abbâs Sa’leb’e Bekâra sûresinin âyetlerimizi inkâr etmekle îmândan çıkmıştı. 269. “Allahü teâlâ dilediğine ilm-i nâfi’ (faydalı Böylece şeytan onu kendisine uydurmuş, o da ilim) ihsân eder. Kime hikmet verilirse, muhakkak azgınlardan olmuştu. ona çok hayır verilmiştir.”meâlindeki âyet-i kerîmesinden soruldu. Cevâbında dedi ki: Eğer dileseydik, o kimseyi ona verdiğimiz ilim Buradaki hikmet, anlayış demektir. sebebiyle iyiler derecesine yükseltirdik. Fakat o aşağılığa meyl etti. Rüşvet alarak hevasına uydu. Ebû Bekr Muhammed İbn-ül-Kâsım el-Enbâri demiştir ki; fakih İşte bunun hâli, o köpeğin hâline benzer ki, adam demek, âlim kişi demektir. üzerine varsan da dilini sarkıtıp solur, kendi hâline bıraksan da dilini sarkıtıp solur. Bizim Saîd bin Cübeyr’e, dinde fakih olmak ne demektir? diye âyetlerimizi yalanlayanların hâli işte böyledir. (Ey sorulunca “Allahü teâlânın emrettiği ve yasak ettiği şeyleri Resûlüm) sen bu kıssayı (Mekkeli) kafirlere anlat, bilmektir” diye cevap verdi. Sünnetten bilinmesi ve muhafaza umulur ki ibret alırlar.” edilmesi emredilen şey, dînde fıkıh sahibi olmaktır. Ebû İshâk İbrâhim bin Ali el-Fakîh el-Fîrûz-âbâdî demiştir ki: Fıkıh, Hazreti Ali ( radıyallahü anh ). Kümeyl bin Ziyâd en-Nehâi’ye ictihâd yoluyla elde edilen şer’i ahkâmı bilmektir ve ahkâm-ı şöyle buyurdu: “Ey Kümeyl bin Ziyâd, sana söyliyeceklerimi şer’iyye: Farz, mendûb, mahzur (haram), mekrûh, sahih ve ezberle! Kalbler kaplardır. Onların en hayırlısı en çok alanı, en bâtıl gibi hükümlerdir. Farz: Beş vakit namaz, zekâtlar, geniş olanıdır, insanlar üç gruptur. Rabbanî âlim (yüksek vediaların (emaneten bırakılan) ve gasb edilen şeylerin geri ilimlerde üstün derece sahipleri), necât yolunda olan müteallim verilmesi gibi ki, bunlar yapılmazsa ikab (ceza) tealluk eden (talebe) ve her çağırana tâbi olan, her rüzgâra kapılıp şeydir. Mendûb: işlenmesine sevâb verilip, terkinde ceza sürüklenen, ilim nûruyla aydınlanmamış ve sağlam bir kulpa verilmeyen ibâdetlerdir. Bunlar; nafile namazlar, sadakalar ve yapışmamış, işe yaramayan insandır, ilim maldan hayırlıdır. diğer müstehab olan ibâdetler gibidir. İlim seni korur, malı ise sen korursun. İlim, amel ettikçe artar, nafaka malı azaltır (mal harcandıkça azalır). İlim hâkimdir; mal Mübah: İşlenmesinde sevâb olmayan, terkinde mahkûmdur. Malın peyda ettiği sevgi, mal yok olunca ortadan de ceza bulunmayan şeydir. Helâl şeylerden kalkar, âlimin muhabbeti ifâsı gerekli bir borçtur ki, hayâtında istediğini yemek, güzel elbise giymek, uyumak, iken ona itaati, vefâtından sonra da hayırla yâd edilmesini yürümek ve diğer mübahlar gibi. (Bunlar yapıldığı gerektirir. niyete göre sevâb veya cezaya sebep olurlar.) Hatîb-i Bağdadî “Fıkhın beyânı” babında şunları Haram: Zinâ, livâta, gasb, hırsızlık gibi, işlenmesi bildirmektedir İbn-i Kuteybe ed-Dîneverî demiştir cezayı gerektiren günahlardır. ki: Fıkıh, lügatte anlamak demektir. Filân kimse Mekrûh: Terkedilmesi, yapılmasından efdal olan Bühalâ, 17) El-Esmâ-ül-mutavâtı’â, 18) Temyîz- şeydir. ül-mezd (Beyânü hükm-il-mezîd) fî muttasıl-ilesânîd, 19) El-Mûdeb, 20) Tavzîh-ül-efkâr, 21) Sahih: Geçerli olan ve kendisiyle maksâd hâsıl İhtisâru ulûm-il-hadîs 22) Kitâb-üt-târihi vel- olan şeydir. mecrûhîn, 23) El-Kunût, 24) El-Faslü vel-vasl, 25) Bâtıl: Geçerli olmayan ve kendisiyle maksâd hâsıl olmayan şeydir. Tahâretsiz namaz, kendisinin olmayan malı başkasına mülk olarak vermek gibi mu’teber olmayan fâsid işlerdir. Hatîb-i Bağdadî, bunlardan sonra el-Fakîh vel-mütefakkih isimli eserinde edille-i şer’iyyeye geçmektedir. El-Mükemmel fil-mühemmel, 26) Er-Ruvâtü anMâlik, 27) Kitâb-ül-Besmele, 28) Gunyet-ülmuktebis fî temyiz-il-mültebis, 29) Rivâyet-ülebnâi an âbâihim, 30) El-Mü’tenif li-tekmilet-ilmü’telif vel-muhtelîf, 31) Maklûb-ül-esmâ’ 32) ElAmelü bi-şâhidin ve yemînin, 33) Et-Tebyîn li esmâ-il-müdellisîn, 34) Rivâyet-ül-âbâ, anil-ebnâi, 35) El-Kavlü fin-nücûm, 36) Rivâyât-üs-Sahâbe, Hatîb-i Bağdadî çok kıymetli kitaplar yazmıştır. Bunların anit-Tâbiîn, 37) Salât-üt tesbîh, 38) Savmü yevm- sayıları yüze yakındır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: iş-şekk, 39) Mu’cem-ür-ruvât an Şu’be, 40) Müsned-i Muhammed bin Sûka, 41) el- 1) Târîh-i Bağdâd: Gayet geniş ve mükemmel bir şekilde Müselselât, 42) Er-Rubâ’iyyât 43) Turûk-ı kabz-ıl- hazırlanmış en meşhûr eseridir. Metin tam olarak 14 cild ilm, 44) Gusl-ül-Cum’a, 45) El-Emâli, 46) Hadîs- hâlinde 1931 yılında Kâhire’de basılmıştır. Muhtelif baskıları ün-nüzûl, 47) Muhtasar-üs-sünen, 48) İktidâ-ül- yapılmıştır. Bağdâd’da yaşamış hadîs âlimlerinin hâl ilm-il-amel, 49) Er-Rihle fî taleb-il-hadîs, 50) tercümelerini anlatmaktadır. Kitabın içinde 7831 âlimin hayatı Nehc-üs-savâb, 51) Ed-Delâil veş-şevâhid, 52) vardır. Eserde, en önce Hazreti Ali’nin hâl tercümesi El-Asâr-ül-merviyye, 53) El-Müntehab minez- anlatılmaktadır. zühd ver-rekâik, 54) Et-Tenbîh vet-tevkif fî fedâilil-harîf, 55) El-Esmâ-ül-mübheme fil-enbâ-il- Hal tercümelerinin başında, Bağdad şehrinin târihi, coğrafyası muhâkeme, 56) Beyânü ehl-id-derecât-il-ûlâ, 57) ve topografyası ile ilgili olarak 100 sahifeden fazla bilgi Menâkıb-üş-Şâfiî, 58) Menâkıb-ı Ahmed bin verilmektedir. Bu medhal (giriş) bilgileri, G.Salman tarafından, Hanbel, 59) Kitâb-ül-vefeyât, 60) Et-Tafsîl li hülâsa edilerek kısmen neşredilmiş ve “Introduction mübhem-il-merâsil, 61) Tehlîs-il-müteşâbih fir- topographique a l’histoire de Bağdâd” adı ile Frasızcaya resmi ve himâyeti mâ üşkile minhü an nevâdir-is- tercüme edilmiştir. suhûfi vel-vehm adlı eserlerinin yanında daha 2) El-Kifâye fî ma’rifeti usûl-i ilm-ir-rivâye: Hadîs birçok telifi vardır. ilmindeki, rivâyet edilen şeylerin çeşitlerinden, usûl-i hadîsten, bahseden bir eserdir. Kitaplarının en mühimlerindendir. 3) El-Kitâb-ül-fasl-ül-vasl-il- 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 29 müdreci fin-nakl, 4) El-Câmi’ li-âdâb-ir-râvî vessâmi’, 5) Râfi-ül-irtiyâb fil-kulûb min-el-esmâ vel- 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 311 elkâb, 6) El-Kitâbü fil-mübhemât, 7) El-Kitâbü filmüttefik vel-müfterik, 8) El-Mü’telif vel-muhtelif, 9) İcâzet-ül-mechûl, 10) İzâh-ül-mültemis, 11) Telhîs-ül-müteşâbîh, 12) Şerhu dîvân-ı Ebî Temmâm-it-Tâî, 13) Kitâb-ül-fakîh vel-mütefekkıh 14) Keşf-ül-esrâr, 15) Takyîd-ül-ilm, 16) El- 3) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1135 4) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 92 5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 3 6) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 101 Pekçok talebe yetiştirdi. İlmi, Allahü teâlânın dinini öğrenmek için tahsil etti. Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için de, 7) Miftâh-üs-se’âde cild-1 sh. 258 8) Keşf-üz-zünûn sh. 10, 209, 288, 473, 575, 830, 973, 1044, 1384, 1447, 1486, 1499, 1538, 1637, 9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 345, 424, 1012 10) Kıyâmet ve Âhıret sh. 162 11) El-Fakîh vel-mütefahkıh, Tashih ve ta’lik Şeyh İsmâil Ensârî, Dâr-ül-kütüb-il-ilmiyye, 2. Baskı, Beyrut, 1400 (1980) bildiklerini insanlara öğretti. Yazmış olduğu pek kıymetli eserleri, yıllarca elden ele dolaştı. Âlimler ve halk bunlardan istifâde edip yazarına duâ ettiler. Bu eserlerinden on cildlik tefsîri “El-Burhân fî tefsîr-il-Kur’ân” ve “İ’râb-ül-Kur’ân”, “Elİrsâd li-tarîki hayr-ül-ibâd vel-ubbâd”, “Mevârid-ül-enbiyâ”, “ElMuvaddah fin-nahv” adlı kitapları bilinmektedir. Ebü’l-Hasen Havfî, abdestle yapılan ibâdetlerde mühim bir yeri olan, istibrâ ve istincâ ile ilgili olarak, hocası Muhammed bin Abdullah Nişâbûrî’den rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, 12) Er-Rihle fî taleb-il-hadîs, Tahkîk ve ta’lîk Nureddîn Itr, 1. Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Abdest alacak olan baskı, 1395 (1975). kimse istibrâ yapsın. Taşla istincâ eden de üç taş kullansın” buyurdu. İstincâ, bedeninde ve 13) Takîd-ül-ilm, Tahkîk ve talik: Yûsuf el-Aş 2. baskı 1974, elbisesinde bulunan necâseti (pisliği) Dâru İhyâ-is-sünnet-in-nebeviyye. temizlemektir. Hanefî mezhebinde, üzerinde ve namaz kılacağı mekanda bir dirhemden fazla necâset bulunan kimsenin, bu necâseti temizlemesi farzdır. Ayrıca erkeklerin yürüyerek, HAVFÎ (Ali bin İbrâhim) Tefsîr, nahiv ve edebiyat âlimi. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi Ali bin İbrâhim bin Saîd bin Yûsufdur. Doğum yeri olan Mısır’ın bir nahiyesine veya doğudaki Belbis şehrinin Havf köyüne nisbetle Havfî denildi. Doğum târihi bilinmeyen Havfî, 430 (m. öksürerek veya sol tarafa yatarak istibrâ etmesi, ya’nî idrar yolunda damlalar bırakmaması vâcibdir. Kadınlar istibrâ yapmaz, idrar damlası kalmadığına kanâat gelmeden abdest almamalıdır. Bir damla sızarsa, hem abdest bozulur, hem de elbise kirlenir. 1039) yılında Mısır’da vefât etti. Zamanında Mısır’ın meşhûr âlimlerinden okuyan Ebü’l-Hasen Havfî Afrikiyye (Tunus) ulemâsının da ilminden istifâde etti. Mısır, devrin belli başlı ilim merkezlerinden biri idi. Buraya 1) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 381 2) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 35 hem Afrikiyye ve Endülüs’deki âlimlerden ilim öğrenmeye gidenler, hem tahsilini bitirip geri dönenler uğrar, hem de tahsil 3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 140 için doğudaki ilim merkezlerine giden ve geri dönen âlimler ziyâret ederlerdi. Ayrıca, hac için her yıl yüzlerce âlim batıdaki 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 247 ilim merkezlerinden gelerek oradaki âlimlerden istifâde etmek gayesiyle bir müddet kalır, sonra da yollarına devam ederlerdi. Havfî de, bu âlimlerin birçoğundan ve Muhammed bin Abdullah Nişâbûrî’den hadîs ve ilim öğrenip rivâyette bulundu. Mısır’ın meşhûr âlimlerinden Ebû Bekr Edfüvî’nin talebesi 5) El-Bidâye ven-nihâye, cild-12, sh. 47 6) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 300 7) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 5 olarak tanındı. Şafiî fakîhlerinden Kâdı Ebü’l-Hüseyn Havfî ile arkadaşlıkları oldu. Nahiv ve tefsîr ilminde meşhûr oldu. 8) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 107, 418 mü?” diye sordu. O kişi “Hayır” cevâbını verince, Hazreti Ali “Eğer Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüğünü söyleseydin, mutlaka seni öldürürdüm. Şâyet Ebû Bekr ve HİBETULLAH BİN HASEN BİN MENSÛR (el-Lâlkâî) Kelâm, hadîs ve şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Kâsım Ömer’i (r.anhüm) gördüğünü söyleseydin, sana iftira edene verilen cezayı verirdim” buyurdu. olup ismi El-İmâm Hibetullah bin Hasen bin Mensûr et-Taberî Alkame’den de şöyle naklediyor Hazreti Ali, Allahü teâlâya er-Râzî el-Lâlkâî’dir. Ebü’l-Kâsım hadîs ilminde Hâfız olup, hamd-ü sena ettikten sonra, bizlere şöyle hitâb etti: yüzbin hadîs-i şerîfi ezbere bilirdi. 418 (m. 1027) senesi “Ba’zılarının beni, Hazreti Ebû Bekr ve Ömer’den (r.anhüm) Ramazân-ı şerîf ayında Dînever’de vefât etti. üstün tuttuklarını haber aldım, Onları daha önce ikaz etmiş Ebü’l-Kâsım, fıkıh ilmini Ebû Hâmid el-İsferâînî’den öğrendi. Ca’fer bin Abdullah bin Fenâkî, Ebü’l-Kâsım Îsâ bin Ali elVezîr, Ebû Tâhir el-Muhlis, Ebü’l-Hasen bin el-Cündî, Ali bin Muhammed el-Kessâr ve El-A’lâ bin Muhammed ve birçok âlimden hadîs-i şerîf ezberledi. Ebü’l-Kâsım el-Lâlkâî için İslâm âlimlerinden İbn-i Hatîb: “Hibetullah bin Hasen’in anlayışı ve hıfzı çok kuvvetli idi. Kıymetli kitaplar tasnif etti.” İbn-üs-Sâlâh ise; “Ebü’l-Kâsım çok hadîs-i şerîf ezberledi ve rivâyette bulundu. Sadûk, güvenilir bir zât idi. Kendisinden: Ebü’l-Kâsım er-Rumeylî, İbn-i Hâfız ve zamanındaki diğer hadîs âlimleri hadîs öğrendiler” demişlerdir. Ali bin Hüseyn el-Akberî şöyle anlatır: “Rü’yâmda Ebü’l-Kâsım Hibetullah hazretlerini gördüm. Ona, “Allahü teâlâ sana ne muâmelede bulundu?” dedim. O da cevap olarak, “Allahü teâlâ beni af ve mağfiret etti” dedi. “Buna nasıl kavuştunuz?” dediğimde, sessizce, “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) izinde bulunmakla” buyurdu. Ebû Hüreyre’den ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ buyurdu ki: Kim benim bir velî kuluma düşmanlık ederse, ben ona harp ilân ederim.” olsaydım, şimdi mutlaka cezalandırırdım. Ama ikaz etmemiş olduğum için, böyle bir şey yapmayacağım. Bu andan i’tibâren böyle kim söylerse iftira etmiş demektir. Ve ona iftira edene verilen ceza verilir. Resûlullahtan sonra insanların en hayırlısı Hazreti Ebû Bekr, sonra da Ömer’dir.” Süveyd bin Gafle’den ise şöyle nakleder: “Ba’zı kimselerin yanına uğramıştım. Baktım ki aralarında Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’i kötüleyici lâflar sarf ediyorlardı. Hemen Hazreti Ali’nin yanına geldim ve mes’eleyi anlattım. Hazreti Ali, “Onlar için kalbinde hüsn-i zandan başka birşey besleyene, Allahü teâlâ la’net etsin! Onlar ki, Resûlullahın kardeşleri ve yardımcılarıdır” dedikten sonra, minbere çıkarak şu güzel konuşmasını yaptı. “Kureyş’in efendileri ve müslümanların ataları hakkında benim uygun görmediğim, haberimin bile olmadığı ve duyduğum zaman cezalandıracağım şeyleri söyleyenlerin gayeleri nedir? Allahü teâlâya yemîn ederim ki, ancak Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’i müttekî mü’minler sever! Rezil ve alçaklar da onlara kin tutar. Onlar ki, gerçekten Resûlullahın dürüst ve vefakâr iki dostudur. Allahü teâlânın emrettiklerini emretmişler, yasakladıklarını yasaklamışlardır. Ve suçluları da cezalandırmışlardır. Yaptıkları hiçbir işte Peygamberin ( aleyhisselâm ) sünneti dışına çıkmamışlardır. Resûlullah onları sevdiği kadar kimseyi sevmemiştir. Hayatı boyunca El-Lalkâî’nin. Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) Allahın Resûlü ve Eshâb-ı Kirâm onlardan memnun sonraki olayları ve Eshâb-ı Kirâmın buyurduklarından yaptığı olmuşlardır. Daha sonra Hazreti Ebû Bekr namaz kıldırma rivâyetlerden ba’zıları: vazîfesini üzerine almış, Peygamber efendimiz vefât edince de, müslümanlar onu kendilerine halîfe seçmişler, zekâtlarını Hasen bin Kesîr’in babasından şöyle nakleder. Bir kimse, ona teslim etmişlerdir. Çünkü, onlar iki kardeş idiler. Kendisine Hazreti Ali’nin yanına geldi ve “Sen, insanların en iyisisin” halef olarak ilk ben gösterilmiştim. Resûlullah buna râzı dedi. Hazreti Ali “Sen Resûlullahı (s.a.v) gördün mü?” diye olmamıştı. O, Ebû Bekr’in ( radıyallahü anh ) kendisine halife sorunca, o kimse “Hayır” dedi. Ebû Bekr’i ve Ömer’i gördün olmasını istiyordu. Vallahi istediği oldu. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, Hazreti Ebû Bekr âdetlerini yapmadılar ve Nil’in suyu artmadı. Halk o beldeden yaşayanların en şefkatlisi, en merhametlisi, takvâ yönünden göç etmek isteyince, Amr bin As ( radıyallahü anh ) bir mektûp en ileri olanı, müslümanların da en önde gelenidir. Peygamber yazarak durumu Hazreti Ömer’e bildirdi ve Hazreti Ömer, Amr efendimiz ( aleyhisselâm ) onu şefkat ve merhamet yönünden bin Âs’a gönderdiği mektûpta “Böyle yapmakla iyi yapmışsın. Mikâil’e, vekar ve affetme yönünden de Hazreti İbrâhim’e Sana mektûbumun ilişiğinde bir yazı daha gönderiyorum. Onu, benzetmiştir. O vefât edinceye kadar, Resûlullahın ( Nil nehrine at” buyurdu. Amr bin As hazretleri o yazıyı Nil aleyhisselâm ) yolunda yürümüştür. Allah ona rahmet eylesin. nehrine attı. Allahü teâlânın kudreti ile Nil nehri yaklaşık onaltı arşın yükseldi. Böylece, o güne kadar süre gelen Mısır Hazreti Ebû Bekr’den sonra, Ömer İbni Hattâb ( radıyallahü halkının bu âdeti ortadan kaldırıldı.” anh ) halife oldu. Halk, Hazreti Ömer’e bî’ata da’vet edildi. İlk bi’at edenlerden biri de ben idim. O, Resûlullah ( aleyhisselâm Hasen-i Basrî şöyle anlatır: “Hazreti Ömer’e bir köylü gelerek, ) ve arkadaşı Hazreti Ebû Bekr’in yolunu ta’kib etmiş ve tıpkı “Ey mü’minlerin emîri! Bana İslâmı öğret” dedi. Bunun üzerine annesinin arkasından yürüyen çocuk gibi, onların izinden Hazreti Ömer, “Allahtan başka hiçbir ilâh olmadığına, yürümüştür. Vallahi o insanların en şefkatlisi ve merhametlisi Muhammed aleyhisselâmın O’nun elçisi olduğuna îmân et. idi. Zâlime karşı, dâima mazlûmu korumuştu. Allahü teâlâ Namaz kıl, zekâtını ver. Hac farizasını yerine getir. Ramazan onunla İslâmiyeti kuvvetlendirdi. Onun îmân etmesi, din için bir ayında oruç tut. İşlerinde dürüst ve açık ol. Gizli ve utanılacak kuvvet kaynağı oldu. Ona karşı mü’minlerin kalblerinde sevgi, şeyleri yapmaktan sakın” buyurdu. münâfıkların kalbinde ise korku meydana geldi. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) onu düşmanlara karşı göstermiş Ubey bin Ka’b buyurdu ki: Doğru yoldan ve sünnetten olduğu şiddetten dolayı Cebrâil’e (aleyhisselâm) kâfirlere karşı ayrılmayın, zira doğru yoldan ve sünnetten ayrılmayan bir kul duyduğu öfke bakımından ise Hazreti Nûh’a benzetmiştir. Allahü teâlâyı andığı zaman, Allah korkusundan ve Allahü teâlânın azâblarından dolayı gözlerinden yaşlar boşanır. Onlar, gibisini nerede bulabilirsiniz? Onların seviyesine Yeryüzünde, doğru yoldan ve sünnetten ayrılmayan kimse ulaşmak, ancak onları sevmek ve izlerinde yürümekle Allahü teâlâyı hatırladığı zaman, Allahü teâlânın korkusundan mümkündür. Onları seven, beni sevmiş, onlara buğz eden de, dolayı tüyleri ürperir. Yaprakları sararmış bir ağacın bana buğz etmiş olur. Ben onlara buğz edenlerden -uzağım, yapraklarını rüzgar nasıl dökerse, Allahü teâlâ böyle kulunun onlara dil uzatmama husûsunda daha önce sizi uyarsaydım, günâhlarını, sararmış yapraklar gibi döker. Allah yolunda ve şimdi çok şiddetli cezalar verirdim. Bundan böyle, kim Resûlullahın izinde normal olarak yürümek, Allahü teâlânın söylediklerimin tersini söylerse, ona iftira edene verilen cezayı emrine ve Resûlullahın sünnetine aykırı olarak çok amel veririm.. Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) sonra bu yapmaktan daha hayırlıdır. O hâlde ameliniz fâzla da olsa, ümmetin en hayırlısı Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’dir. normal de olsa, Pegamberin yoluna ve sünnetine uygun Sözlerim bu kadar, Allahü teâlâ sizleri ve beni mağfiret etsin.” olmasına dikkat edin.” Kays bin Haccac’dan şöyle naklediyor: “Mısır fethedildikten Ebû Osman, en-Nehdî’den şöyle nakleder: “Ömer bin sonra, Amr bin As buraya vâli ta’yin edildi. Haziran ayında Hâttâb’ın ( radıyallahü anh ) Kâ’beyi tavaf ederken şöyle duâ Mısır halkı Amr bin Âs’ın huzûruna gelerek “Ey kumandan! ettiğini duydum: Allahım! Eğer beni mes’ûd yazdınsa, öyle Bizim Nil nehri için yaptığımız bir âdetimiz vardır. Onu devâm ettir. Eğer beni bedbahd yazdınsa onu sil, mes’ûd yaz. yapmazsak Nil nehri yükselmez” dediler. Amr bin As onlara, Çünkü sen dilediğini siler, dilediğini olduğu gibi bırakırsın. “O âdet nedir?” diye suâl etti. Onlar, “Haziran ayının onikinci Levh-il-mahfûz senin indindedir.” günü, ebeveyni yanında kalan bâkire kızı, annesi ve babasını râzı ettikten sonra alır, çok güzel süsleyerek Nil nehrine atarız” Ebü’l-Kâsım el-Lâlkâî’nin yazdığı eserlerden ba’zıları dediler. Amr bin As hazretleri “İslâmiyette böyle bir şey yoktur, şunlardır: 1. Mezâhibü Ehl-is-sünneti, 2. Şerhu usül-i i’tikâdî İslâm dîni kendisinden önceki âdetleri ortadan kaldırmıştır” Ehl-is-sünneti vel-cemâati mine’l-kitâb-i ves-sünnet ve icmâ’- diye cevap verdi. Halk bunun üzerine her sene yaptıkları is-Sahâbeti, 3. Kitâbü ricâl-is-Sahâbeti, 4. Ricâl-üs-Sahîhayn, terk ederdi. Mala, paraya hiç ehemmiyet vermez; yetecek 5. El-Mesâil-ül-mensûre fin-nahv vet-tefsîr. kadar dünyâ malı ile iktifa eder, fazlasını fakirlere sadaka olarak dağıtırdı. “Yarın ne yapacaksın, elindekilerin hepsini dağıtıyorsun?” diyenlere; “Allahü teâlânın rızâsı için onlara 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 136 2) Târih-i Bağdâd cild-14, sh. 70 3) Tezkiret-ül-huffâz cild-3; sh. 1083 sadaka vermekle, Allahü teâlâya borç vermekteyim. Allahü teâlâ karşılığını kıyâmet gününde bana bol bol verecektir” buyururdu. Cömertlik onun adetâ gıdası olmuştu. Elindekini vermeden uyuyamazdı. Müslümanlara nasihatlerde bulunur, İslâmiyeti öğrenmeye ve öğretmeye gayret ederdi. Devamlı iyilik yaptığı, dünyâ malına kıymet vermediği için insanlar 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 221 tarafından çok sevildi. Pekçok kimse ona talebe oldu. Ebü’lFeth Muhammed bin Abdurrahmân Hatîb Mervezî, Ömer bin 5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 88, 835 Ahmed bin Saffâr, Ahmed bin Yasîr Mukrî, Ebû Nasr Muhammed bin Muhammed Fâşânî, Fakîh Nasr-ül-Makdisi, 6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 504, 1040 1426 7) Tabakât-üş-Şâfiyye cild-4, sh. 207 8) Târih-ül-edeb-il-Arabî cild-3, sh. 306 Gays bin Ali, Hibetullah bin Tâvûs, Ebû Nasr Yûnârti, Hâfız İsmâil bin Muhammed, Ebû Bekr Laftivâni ve daha birçok âlim, ondan ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti. Talebeleri de hocaları gibi Allahü teâlânın dînine hizmet edip, rızâsını kazanmak için çalıştılar. Ebü’l-Kâsım Hibetullah Şîrâzî, bildiklerini talebelerine öğrettiği gibi, kitaplarında da yazdı. Birçok kimseler, onun sağlığında HİBETULLAH ŞÎRÂZÎ ve vefâtından sonra da eserlerinden istifâde ettiler. Eserlerinden “Târih-i Şîrâz” da, Şîrâz’ın büyüklerini, yetişen Hadîs ve târih âlimi. Künyesi, Ebü’l-Kâsım olup ismi Hibetullah âlimleri, orada tahsil gören ve vefât edenleri, devlet adamlarını bin Abdülvâris bin Ali bin Ahmed’dir. Memleketine nisbetle ve evliyâyı anlatarak, onların mübârek sözlerinden nakiller Şîrâzî denildi. 485 (m. 1092) yılında Merv’de vefât etti. yapmaktadır. Rivâyet ettiği hadîs-i şerîfleri ihtivâ eden bir eseri vardır. Hadîs ilminin icâbı olan temel bilgileri öğrendikten sonra; Horasan, Bağdad, Basra, Kûfe, Fâris ve Cibâl (Irak’ın doğu ve Talebelerinden Ebû Nasr Muhammed Fâşânî anlatır: Hocam kuzey-doğusundaki ilim merkezleri), Cezire, Şam, Mısır, Hibetullah Şîrâzî vefât ettiği gece, kendisine öleceği ma’lûm Yemen ve Hicaz bölgelerine seyahet edip, buralardaki ilim oldu. Gusül abdesti almış olarak ölmeyi arzu ediyordu. merkezlerindeki âlimlerden ilim öğrendi. Zamanın ileri gelen Yatağından kalkıp gusül abdesti aldı. Tekrar uzandı ve ilim sahiplerinden olan; Ebû Bekr Muhammed bin Hasen bin hastalığının şiddetinden kendinden geçti. Kendine gelince Leys Şîrâzî, Ahmed bin Abdülbâki Mûsulî ve oğlu Ebü’l-Fadl kalkıp tekrar gusül abdesti aldı. Kendinden geçmek guslü icâb Muhammed bin Ahmed Mûsulî, Ebû Ca’fer İbni Mesleme, ettirmemesine rağmen, her defasında gusletti. Vefâtına kadar, Abdürrezzâk bin Şemme, Ahmed bin Fadl Batarkânî ve daha yaklaşık yetmiş defa gusül abdesti aldı. Sabaha karşı vefât birçok âlim onun hocaları arasındaydı. Hocalarından öğrendiği ettiğinde yeni gusül abdesti almıştı. Allahü teâlâ, ömrü ilmi, kitaplar hâlinde yazdı. Yazdıklarını zihnine yerleştirdi. boyunca kendi rızâsını kazanmak için çalışan bu kulunun, son Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberleyerek hadîs arzularından birine de kavuşmasını nasîb etmişti. ilminde hâfız oldu. Pekçok âlimin sika (güvenilir) olduğunu bildirdiği Hibetullah Şîrâzî; çok ibâdet eder, Allah korkusundan çok ağlardı. Şüphelilerden kaçtığı gibi, mübahların çoğunu da 1) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1215 2) Keşf-üz-zünûn sh. 296 yerlerdeki bütün velî zâtlarla görüşüp sohbet etti. Vefât etmiş büyük âlimlerin de kabirlerini ziyâret edip, çok şeylere kavuştu. 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 141 4) El-A’lâm cild-8, sh. 73 Meselâ, Suriye’ye gittiğinde Şam’da Hazreti Bilâl-i Habeşî’nin kabrini ziyâret edip, orada bir miktar istirahat etti. İstirahat ederken birara uykuya daldı. Rü’yâsında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Yanında İmâm-ı a’zam Ebû Hanife ( radıyallahü anh ) vardı. Bu rü’yâdan, İmâm-ı a’zamın ve mezhebinin üstünlüğünü anladı. Bu seyahatlerle ilmi ve HUCVÎRÎ anlayışı daha çok genişledi. Bir kısmı kendisinden önce yaşamış, bir kısmı da zamanında bulunmuş olan beşyüze Evliyânın büyüklerinden. Künyesi, Ebü’l-Hasen olup ismi, Ali yakın veli zâtın hâl tercümelerini ve sözlerini eserlerinde bin Osman bin Seyyid Ali bin Abdurrahmân el-Cullâbî el- bildirdi. Nakil ve rivâyet husûsundaki ilminin çokluğu ve Hucvîrî el-Gaznevî’dir. Seyyid olup Hazreti Ali’nin onuncu kitablarında yazdığı fıkhi bilgilerden, onun fıkıh bilgisindeki batından torunudur. Hazreti Ali’ye kadar olan nesebi, Keşf-ül- üstünlüğü anlaşılmaktadır. Arabî ve Fârisî lisanlarını, birinden mahcûb isimli Urduca eserinin mukaddimesinde şöyle diğerine tercüme yapabilecek derecede, gayet mükemmel zikredilmektedir Ali bin Osman bin Seyyid Ali (veya Ebû Ali) olarak bilirdi. bin Abdurrahmân bin Şah Şüca’ bin Ebü’l-Hasen Ali bin Hüseyn Asgâr bin Seyyid Zeyd-i Şehîd bin Zeynel-âbidîn bin Hucvirî hazretleri bu uzun seyahatleri tamamladıktan sonra, Hüseyn bin Ali bin Ebî Tâlib’dir. (r.anhüm). Hucvîrî hazretleri hocasının işâreti üzerine Lahor şehrine geldi. Şehrin batı Dafâ Genc-i Bahş diye de anılır. Sultan Gazneli Mahmûd tarafında bulunan Reva nehri kıyısında yerleşip, orada bir zamanında 400 (m. 1009) senesinde Gazne’de doğdu. 465 mescid yaptırdı. Nakledildiğine göre bu mescidin inşâası (m. 1072) senesinde Lâhorda vefât etti. Doğum ve vefâtı için devam ederken, ba’zıları mihrabın güneye fazla dönülmüş başka târihler de rivâyet edilmektedir. Gazne’de doğduğu için olarak yerleştirildiğini söyleyip i’tirâz ettiler. Bunları toplayıp, Gaznevî, bu şehrin Cüllâb ve Hucvir isimli mahallelerinde mescide götürdü. “Bu mihraba uygun olarak kıbleye dönünüz. ikâmet edip yetiştiği için Cüllâbî ve Hucvîrî denilmiştir, Başınızı kaldırıp bakınız. Bakalım Kâ’be-i muazzama yönünde ömrünün sonunda Lahor şehrinde yerleşip, vefâtına kadar bir yanlışlık var mı?” buyurdu. Onlar da emredildiği şekilde orada kaldı. Bunun için kendisine Lâhori de denilmektedir. hareket ederek, başlarını kaldırıp baktıkları zaman, Allahü teâlânın izniyle aradaki perde kalktı. Mescidin kıble Babası Seyyid Osman bin Ebî Ali, diğer dedeleri gibi herkes istikâmetinde, tam karşılarında Kâ’be’yi gördüler. Bunun tarafından sevilen, hürmet edilen, âlim ve veli bir zât idi. üzerine i’tirâzlarından vazgeçip, kendisinden özür dilediler. Muhterem annesi de saliha ve Allahü teâlâdan korkan; Evliyâya i’tirâz edilmiyeceğini daha iyi anladılar. Hucvîrî haramlardan sakınan bir hâtun idi. Böylece Hucvîrî, haram ve hazretleri burada bir yandan taliblere ilim öğretiyor, bir yandan şüphelilerden çok sakınan ve kıymetli bir ailenin evlâdı olarak, da kitap yazıyordu. Binlerce talebe yetiştirdi. Oranın halkından ihtimâm ile büyütüldü, öğrenilmesi lâzım olan ilk ilmi, bir çoğunun müslüman olmalarına vesile oldu. Hayatının tasavvufa âit hakîkatleri ve incelikleri babasından öğrendi. sonuna kadar burada hizmet etti. Vefât edince, mescidinin Bundan sonra Ebû Fadl Muhammed bin Hasen Hutlî’ye talebe yakınında bir yere defnedildi. Sultan Gazneli Mahmûd’un oğlu oldu. Onun yanında, fıkıh, tefsîr, hadîs ve başka ilimleri ve Sultan İbrâhim Gaznevî, kabri üzerine mükemmel bir türbe tasavvufun inceliklerini öğrendi. yaptırdı. Kabri ziyâret edilmekte, sevenler istifâde etmektedirler. Pakistan’da her yıl, bir hafta müddetle, Hucvîrî Daha sonra uzun seyahatler yaparak İslâm memleketlerini hazretlerini anma merasimleri düzenlenmektedir. Ali Hucvîrî, dolaştı. Suriye, Türkistan, Kazvin, Hindistan, Irak, Huzistan herkese karşı merhametli, cömert, eli açık bir zât idi. İhtiyâcı (İran’ın bir eyâleti), Fâris, Şam, Azerbeycan, Gürcistan, olanlara çok yardım ederdi. Horasan ve Mâverâünnehr ve başka yerlere gitti. Gittiği bu Hucvîrî’nin ilmi şahsiyeti: Hucvîrî, zamanındaki birçok âlimin sohbetinde bulunmuş ve onlardan büyük âlimlerden ilim öğrenmiştir, ilim tahsiline ilîm öğrenmiştir. küçük yaşta Gazne’de başladı. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve edebiyat ve lisân öğrendi. Arabca ve Hucvîrî’nin doğrudan talebesi olduğu âlimlerin dışında, Farsça dillerine tam bir hakimiyeti vardı. Hadîs, onlardan istifâde ettiği âlimler de vardır. Bu âlimlerin başında tefsîr, fıkıh gibi dinî ve şer’î ilimleri tahsil etti. İmâm-ı Kuşeyrî hazretleri gelir. Bunun yanında Hallâc-ı Mensûr, Hâkim Tirmizî, Ebû Saîd Ebü’l-Hayr Mihenî ve Yahyâ Tefsîr ilmi yönünden âyetlerin ma’nâsını anlama kudreti ve her bin Muâz Râzî’den de çok istifâde etmiştir. bir âyette gizli olan derin ma’nâları ve gayeleri tesbitteki mehâreti çok güzeldi. Keşf-ül-mahcûb adlı eserinde, Ali Hucvîrî hazretlerinin rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerde, ikiyüzotuzaltı âyet-i kerîmenin meâli şerîfleriyle konulara Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: açıklık getirmiştir. Hadîs ilminde de söz sahibi olan Hucvîrî, aynı eserinde konuları açıklamak gayesiyle, yüzotuzsekiz hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Rivâyet ve nakil konusundaki bilgisi de çok fazladır. Eserinde birçok Sûfîye âit sözleri de nakletmiştir. Fıkıh ilmini Hanefî mezhebine göre tahsil etmiştir. Çok iyi fıkıh tahsili gören Hucvîrî, eserinde; namaz, oruç, zekât ve hac gibi fıkhî konuları açık bir şekilde anlatmıştır. “Ümmetim hakkında en çok korktuğum şeylerden birisi tûl-i emel, diğeri, nefsinin arzu ve isteklerine tâbi olmaktır.” “Küçükken beşikte konuşanların sayısı üçtür. İlki, Îsâ aleyhisselâmdır. Bunu hepiniz bilirsiniz. İkincisi, Râhib Cüreyc’in zamanındaki çocuktur. Cüreyc, Benî İsrâil’de bir râhib idi. Birgün annesi oğlunu ziyârete geldi. Kapıyı çalan annesine Cüreyc namaz kıldığı için kapıyı açmadı, ikinci ve üçüncü günlerde de aynı şekilde olunca, annesi Zamanında tasavvuf çok yanlış anlaşılmakta idi. Hucvîrî, dayanamayarak “Ey Allahım! Oğlumu rezil rüsva eyle, hakkımı tasavvufun mahiyetini açık açık anlatmak ve tasavvufun ondan al” diye bedduâ etti. Cüreyc zamanında kötü yola nazarî ve amelî kısmını açıklamak, tasavvufî esaslardan düşmüş bir kadın vardı. Bir toplulukta ben Cüreyc’i fitneye herbirini âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfle açıklayarak, dînî düşüreceğim ve yoldan çıkaracağım dedi. Cüreyc’in hücresine emirlerin içinde saklı olan tasavvufî ma’nâları denkleştirmek gitti. Fakat Cüreyc ona yüz vermedi. Bunun üzerine o kadın, için çalıştı. Böylece tasavvufa da, sûfîlere de kötülük yapan bir çobanla dost olarak hamile kaldı. Halkın içinde “Ben sahte mutasavvıflara karşı, bu alanda birçok eser yazdı. Cüreyc’den hâmile kaldım” dedi. Doğumdan sonra halk Cüreyc’in hücresine giderek, onu yakalayıp padişahın Hucvîrî’de dâima hakîkati arayan bir zekâ, doğruyu bulmaya huzûruna getirdiler. Cüreyc bebeğe “Bebek söyle, baban çalışan bir zihin, her alanda serbestçe düşünebilen bir akıl, kimdir?” diye sordu. Bebek “Ey Cüreyc! Annem sana iftira sıhhatli ve doğru sonuçlara ulaşabilen bir muhakeme, fikirlerini ediyor, babam filan çobandır” dedi. ve hislerini rahatça açıklayabilmesini sağlayan ilmî bir olgunluk ve medenî bir cesâret mevcût idi. Hanefî mezhebine Beşikte iken konuşan üçüncü bebeğin hikâyesi şudur: Bir bağlı olan Hucvîrî, tasavvuf anlayışına aklı hâkim kılmıştır. kadının bir bebeği vardı. Kadın evinin önünde otururken, bir süvari geçti. Bunun üzerine “Yâ Rabbî! Oğlumu böyle silâhşör Hucvîrî’nin hocaları: Hucvîrî birçok âlimden ders kıl” dedi. Bebek, “Yâ ilâhî! Beni onun gibi kılma” diye duâ etti. almıştır. Ders aldığı âlimlerin bir kısmının hâl tercümelerini Keşf-ül-mahcûb adlı eserinde Bir süre sonra ise, kapının önünden adı kötüye çıkmış bir yazmıştır. Hucvîrî; Ebû Abbâs Ahmed bin kadın geçti. Bebeğin annesi “Yâ Rabbî! Evlâdımı bunun gibi Muhammed Sekkânî, Ebû Fadl Muhammed bin kılma” dedi. Bebek ise, “Yâ Rabbî! Beni onun gibi kıl” diye Hasen Hultî, Ebû Kâsım Ali Cürcânî, Hâce Ebû yalvardı. Annesi bu duruma şaşırarak “Evlâdım niçin böyle Ahmed Muzaffer bin Ahmed bin Hamdân ve konuşuyorsun?” dedi. Bebek, “O süvari zâlim, bir insan idi. Kadın ise sâliha bir hâtun idi. Fakat onun hakkında kötü şeyler söylüyorlardı. Ben zâlimlerden olmak istemiyorum, istiyorum ki yetiş!” diye niyazda bulundu. O anda kaya biraz sâlihlerden olayım” dedi.” kımıldadı ve bir yarık meydana geldi. “Şüphesiz ki, Allahü teâlâ bedenlerden önce İkinci zât: “Amcamın güzel bir kızı vardı. Gönlüm sürekli olarak rûhları yaratmıştır.” onunla meşgûl oluyordu. Onunla beraber olmak istiyordum. Fakat beraber olamıyordum. Birgün yalnız başımıza kalmak “Siz Allahü teâlâyı hakkıyla tanımış olsaydınız, su için ona bin dinar gönderdim. Beraber olduğumuz anda, üzerinde gezerdiniz ve duânız sayesinde dağlar kalbimde Allahü teâlâdan korkma hissi peydah oldu. Altınları yerinden oynardı.” verdiğimi unutarak elimi ondan çektim” dedi. Sonra “Yâ Rabbî! “Allahü teâlâ için, tövbe eden gençten daha çok sevimli olan hiçbir şey yoktur.” “Günahına tövbe eden, hiç günah işlememiş gibidir.” Şayet ben bu husûsta doğru söylüyorsam ve bunu ihlâs ile yaptıysam, bize bir çıkış yolu sağla”diye duâ etti. O anda kaya biraz daha kımıldadı ve yarık genişledi. Fakat bir insan geçemezdi. Üçüncü kişi ise; “Yanımda birçok işçi çalışıyordu. Hepsinin Eshâb-ı Kirâm birgün Peygamber efendimize ( ücretlerini ödemiştim. Fakat birisi gelmediği için parasını aleyhisselâm ) “Yâ Resûlallah! Bize geçmiş veremedim. Onunla bir koyun satın aldım. Bir koyun, bir sene ümmetlerin acâib ve harikulade hâllerini anlat” sonra iki oldu. Her sene koyunların sayısı arttı. O kişinin malı demişti. Bunun üzerine Peygamber efendimiz ( muazzam bir şekilde artmıştı. O kimse birgün çıkıp geldi. Ben aleyhisselâm ) şu hâdiseyi anlattılar “Sizden falanım dedi ve parasını istedi. Senin malın şunlardır: dedim. önceki ümmetlerin içinde üç kişilik bir grup vardı. Sürüyü ona verdim. Adam alıp gitti.” dedi. Sonra da “Yâ Bir yere giderlerken gece olunca, geceyi Rabbî! Eğer ben bu sözde sâdık ve samîmi isem, bize geçirmek için bir mağaraya girdiler ve orada kurtuluş yolu aç” diye niyazda bulundu. Bunun üzerine kaya gecelediler. Gece yarısı dağdan kopan bir taş yerinden biraz daha oynadı ve yarık genişledi. Bu üç kimse parçası, gelip mağaranın ağzını kapadı. Onlar oradan çıktılar. İşte bu hâl harikulade bir olaydır.” hayrete düşerek, birbirlerine şöyle dediler; “Riyasız olarak sırf Allahü teâlânın rızâsı için, daha evvel yaptığımız işler bize şefaatçi olur ve onlardan başka hiçbir şey bizi kurtaramaz.” Bunun üzerine içlerinden biri: “Benim annem ve babam ve bir keçim vardı. Bu keçiden başka dünyâ malım yoktu. Bunun sütünü sağar, anneme-babama verirdim. Her gün dağdan getirip sattığım odunların parası ile onların ve benim ihtiyâçlarımızı karşılardım. Birgece eve geç gelmiştim. Keçinin sütünü sağdım, içine ekmek doğrayarak yemekleri hazırladım. Fakat baktım ki annem-babam uyumuşlardı. Tabak elimde kaldı; Sabaha kadar ayakta ve tabak elimde onların uyanmalarını bekledim. Sabah olunca uyandılar ve yemeklerini yediler” dedi. Sonra “Yâ ilâhî! Şayet ben bu husûsta doğru söylüyorsam ve bunda samîmi isem imdâdımıza “Kadın, ya malı için veya güzelliği için yahûd dîni için alınır. Siz dîni olanı alınız! Malı için olan, malına kavuşamaz. Yalnız cemâl için alan, cemâlinden mahrûm kalır.” Eserleri: 1- Keşf-ül-mahcûb: Hucvîrî’nin en önemli eseri Keşf-ül-mahcûb’dur. Farsça yazılan ilk tasavvuf eserlerinden biri ve şüphesiz en önemlisidir. Keşf-ül-mahcûb tasavvufun nazari ve amelî esasları hakkında yazılan ilk eserdir. Bu eser hakkında Molla Câmi’ hazretleri Nefehât-ülüns kitabında; “Ali bin Osman Hucvîrî’nin Keşf-ülmahcûb’u tasavvuf ilmi konusunda yazılmış meşhûr ve kıymetli eserlerdendir” demektedir. Dara Şikûh, Sefînet-ül-evliyâ adlı eserinde ise, “Keşf-ül-mahcûb meşhûr bir eserdir. Hiçbir kimse ona i’tirâz edemez. Fars dili ile tasavvuf sahasında onun gibi değerli bir eser yazılmamıştır” demektedir. Ali Hucvîrî’nin kendisi ise, bir vatandaşın, tasavvuf yolunun beraber bulunması lâzımdır. Peygamber esasları, sûfîlere âit söz, muâmele ve makamların açıklanması efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i hakkında soru sorması üzerine bu eserini yazdığını şerîfte;“Fıkıh bilmeden ibâdet eden, değirmen belirtmektedir. Ali Hucvîrî bu eserini 435 (m. 1044) yılında taşını döndüren merkeb gibidir” buyurmuştur. Lâhor’da yazmaya başlamış, 442 yılına kadar ancak eserin Fıkıh öğrenmeyi gaye edinmeden ibâdet etmeyi, yarısını tamamlayabilmiştir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) değirmen taşını döndüren merkebe benzetmiştir. Zira bu işi Bu eser, mukaddime ile iki kısımdan meydana gelmiştir. yapan hayvan, durmadan aynı yerde dolanır. Hiç Mukaddime kısmı, sekiz fasıl ihtivâ etmektedir. Birinci kısım ilerleme kaydetmez. Fıkıh bilgisi edinmeden ondört babtır. Bâbların büyük bir kısmı tek fasıldan meydana yapılan ibâdetin kula hiçbir faydası yoktur. gelmiştir. Fakat birinci bâb dört, ikinci, üçüncü, dördüncü ve altıncı bâblar ikişer fasıl ihtivâ etmektedir. İkinci kısım onbir İnsan bildiğiyle amel etmeli ki, onun bereketiyle bilmediklerini bölümdür, ikinci, üçüncü, yedinci, sekizinci bölümde bir, öğrensin, İbrâhim bin Edhem hazretleri; “Yolda giderken yerde birinci, dördüncü bölümde iki, beşinci bolümde dört, altıncı bir taş, gördüm. Üzerinde, beni çevir ve oku, diye bir yazı bölümde altı, on ve onbirinci bölümde on bâb vardır. vardı. Hemen taşı çevirdim, şöyle yazıyordu: Sen bildiğinle amel etmiyorsun, nasıl olur da bilmediğini öğrenmek istersin?” Keşf-ül-mahcûb yedi kısma ayrılmıştır. Her kısmın çok güzel buyurmuştur. bir tertîb ve son derece mükemmel bir tanzim şekli vardır. Birinci kısım; fakirlik, tasavvuf, safvet gibi tasavvufun usûlünü İlim, Allahü teâlânın ilmi ve halkın ilmi olmak üzere iki kısımdır. ve esaslarını, ikinci kısım; hırka giymek ve melâmet gibi Halkın ilmi, Allahü teâlânın ilmi yanında kaybolur gider. Zira tasavvufun mes’elelerini, üçüncü kısım; sûfilerin hâl ilim, Allahü teâlânın sıfatıdır. O’nun sıfatlarının sonu yoktur, tercümelerini, dördüncü kısım; tasavvufî fırkaları hareketleri ve ilmin en iyi tanımı şudur “İlim; akıl sahibi bir varlığı âlim yapan cereyanları, beşinci kısım; ma’rifetullah, tevhîd ve îmân gibi bir sıfattır.” dini, tasavvufî inançları, altıncı kısım; abdest, namaz, zekât, oruç ve hac gibi ibâdetleri, son kısım ise; sûfilerin âdâb ve Allahü teâlânın ilmi: Allahü teâlâ var olan ve yok erkânını ihtivâ eder. Bu bölümlerde anlatılan konuların olan şeyleri ilmi ile bilir. Kul, ilimde O’na ortak bâ’zılarını Ali Hucvîrî şöyle açıklamaktadır. olamaz. Allahü teâlâ Haşr suresindeki yirmiikinci âyet-i kerîmede meâlen;“O öyle Allah ki, O’ndan İlmin fazileti: Peygamber efendimiz ( başka hiçbir ilâh yok... Gizliyi de bilir, aşikârı da aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerde buyurdu ki: “İlim bilir” buyurmaktadır. Bu âyet-i kerîme Allahü tahsil etmek, bütün mü’minlerin üzerine farzdır.” teâlânın ilim sıfatının naklen delîlidir. “İlim Çin’de olsa bile gidip, alın.” Bir müslümana amelinin sahih olmasını sağlayacak kadar her Kulun ilmi: insanın ilmi, Allahü teâlâyı tanıma ve ilimden tahsil görmesi farzdır. Meselâ, vakitleri O’nun ile ilgili olması lâzımdır. Yeri geldiği zaman bilmek ve ona göre ibâdet etmek için astronomi, zâhirî ve bâtınî amellerle ilgili ilmi öğrenmek kul miras taksimi yapabilmek için matematik bilgisine üzerine farzdır. Hakîkat ilminin üç esâsı vardır. sâhib olmak gerekmektedir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı Bunlar ise şunlardır: “İlki; Allahü teâlânın kerîmde de faydasız ilimleri öğrenenleri, meâlen varlığına ve birliğine inanmak, O’nu her türlü şu âyet-i kerîme ile zemmetmiştir“Onlar eksik sıfatlardan münezzeh bilmektir. İkincisi; kendilerini zarara sokacak ve hiçbir fayda Allahü teâlânın sıfatlarını ve bu sıfatların vermiyecek şeyleri öğreniyorlar” (Bekâra-102). hükümlerini bilmektir. Sonuncusu ise; Allahü teâlânın fiillerini ve bu fiillerin hikmetini İlimsiz amel, amelsiz ilim olmaz. Kul bilmelidir ki, kavramaktır.” Fıkıh ilmininde üç esası vardır. İlk az ilimle birçok ameli yapabilir, İlmin amelle esası; Kur’ân-ı kerîmdir, ikincisi; sünnettir. Çünkü Allahü teâlâ Haşr sûresi yedinci âyet-i Mûsâ aleyhisselâm Allahü teâlâya, “Allahım bana öyle bir kerîmesinde meâlen; “Peygamber size ne verdi amel göster ki, onu yaptığım sürede, sen benden râzı olasın” ise onu alın ve emirlerini tutun. Size neyi yasak diye duâ etti. Allahü teâlâ “Yâ Mûsâ, senin buna gücün etti ise onu da yapmayın” buyurmaktadır. Sünnet, yetmez” buyurdu. Mûsâ (aleyhisselâm) bunun üzerine kavl-i Resûl (Hadîs-i şerîf), fi’l-i Resûl secdeye kapanarak yalvarmaya başladı. O anda Allahü (Peygamber efendimizin yaptığı işler), takrir-i teâlâdan Hazreti Mûsâ’ya şöyle vahiy geldi: “Yâ Mûsâ! Benim Resûl’dür (Bir konu hakkında görüp de sükût senden râzı olmam, senin, benim hükmüme ve kazama râzı etmesidir). Üçüncüsü; İcmâ’-i ümmettir. Ya’nî olmandadır.” aynı asırda bulunan müctehidlerin, meselâ Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) veya dört mezheb Rızâ ile alâkalı olarak anlatılan şu menkıbe çok meşhûrdur imamlarının bir konuda söz birliği yapmasıdır. “Evliyâdan bir zât Dicle nehrine düşmüştü. O zât yüzme de bilmiyordu. Bir kişi ona, “İstersen seni kurtaralım” dedi. O zât Rızânın hakîkati: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde “Olmaz” deyince, soru soran kişi “Batmak ve boğulmak mı meâlen; “Bugün, doğru söyliyenlerin sadakatleri istiyorsun?” dedi. O zât “Hayır” cevâbını verince, ona, “O kendilerine fayda vereceği bir gündür. Onlara, halde ne istiyorsun?” diye sordu Velî zat, “Hak teâlânın benim ağaçları altından ırmaklar akan Cennetler vardır. için istediğini istiyorum” dedi. Onlar orada devamlı olarak kalıcıdırlar. Allah kendilerinden râzı olmuş, onlar da Allahtan râzı Nefsin hakîkatı ve hevânın ma’nası: Nefs, olmuşlardır. İşte bu, en büyük kurtuluş!” (Mâide- lügatte birşeyin varlığı, hakîkati, zâtı ve kendisi 119) buyurmaktadır. Peygamber efendimiz ( ma’nâsına gelir. Sûfîlere göre nefs, kötülüğün aleyhisselâm ) ise bir hadîs-i şerîfte; “Allahü kaynağı ve temelidir. Nasıl ki âlemde Cennet- teâlânın, Rabbi ve sahibi olduğuna râzı olan, Cehennem, şeytan-melek var ve biz bunları îmânın tadını tatmıştır” buyurmaktadır. gözlerimizle göremiyorsak, nefs ve rûh da vardır. Her ikisi de bedene tevdi edilmiştir. Fakat birisi Rızâ; Allahü teâlânın kulundan râzı olması, kulun Hak şer yeri, biri hayır mahallidir. Nefse muhalefet teâlâdan râzı olması şeklinde iki çeşittir. Allahü teâlânın etmek, yapılan bütün ibâdetlerin başıdır. Kul rızâsının hakîkati; kuluna sevâb, ni’met, kerâmet ve ikram nefse muhalefet etmekle, Hak teâlâya giden yola irâde etmesidir. Allahü teâlânın rızâsı, O’nun irâdesidir. Kulun kavuşur. Çünkü kul nefsinin esîri olmuşsa, helak rızâsı ise, Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmesi ve olmuş demektir. Allahü teâlâ nefse muhalefet hükümlerine boyun eğmesidir. etmeği emretmiş ve Kur’ân-ı kerîmin Nâziât sûresi 40. âyet-i kerîmesinde meâlen: “Her kim Allahü teâlâdan, vermiş olduğu dünyalıklardan, Rabbinin makâmından korkmuş ve nefsini ya’nî mal, mülk ile râzı olan helâka ve hüsrana şehvetten alıkoymuşsa, muhakkak onun varacağı uğrar. Rızâsı baştan sona kadar ateş olur. Ve yer Cennettir” buyurmuştur. sonunda Cehenneme gider. Çünkü dünyânın O’nun yanında hiç kıymeti yoktur. Allahü teâlâdan Kâmil bir insan üç unsurdan meydana gelir: İlki rûh, ikincisi dostluğu ve safâsı ile râzı olanlar, O’na âşık nefs, üçüncüsü bedendir. Bunların her birinin ayrı ayrı sıfatları olanlardır. Bunların kalbleri, Allahü teâlâdan vardır. Rûhun sıfatı akıl, nefsin sıfatı hevâ, bedenin sıfatı ise başka birşeyi düşünmez, Kalbleri halktan histir. Müslümanın rûhu, onu Cennete da’vet eder. Zira kopmuştur. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm Cennetin dünyâdaki misâli rûhtur. Nefs ise müslümanı ) bir hadîs-i şerîfte; Bir kimse Allahü teâlâya ve Cehenneme da’vet eder. Çünkü Cehennemin dünyâdaki kazasına râzı olmazsa, yaptığı ibâdetin ve amelin misâli nefstir. Rûhun idârecisi ve tedbir alıcısı vardır ki, o da ona bir faydası yoktur” buyurmuştur. akıldır. Nefsin sevk ve idârecisi vardır ki, o da hevâdır. Doğru yolda bulunmak isteyenler, dâima nefslerine muhalefet etmelidirler. Zira nefse muhalefet, insanın rûhunu ve aklını sözdür. Hülâsa hakiki ma’nâdaki imân, kulun destekler. Bâyezid-i Bistâmi hazretleri “Nefs, kötü olandan bütün varlığı ile Allahü teâlâyı talebte çok gayretli başka bir şeyle sükûn bulmayan bir varlıktır” buyurmuştur. olmasıdır. Nefsinin sıfatı olan hevâ, onu sevk ve idâre eden arzusudur. Taharet ve abdest babı: imândan sonra, kulun Nasıl akıl bulunmayan rûh eksikse, hevâ bulunmayan nefs de üzerine farz olan ilk şey, namazı kılmak için eksiktir. Kula, akıldan ve hevâdan gelen iki da’vet vardır. Aklın abdest almaktır. Bu, bedenin necâsetten ve da’vetine uyan imâna ve tevhîde kavuşur. Hevânın da’vetine cünüblükten temizlenmesidir. Temizlik iki çeşittir. uyan ise dalâlete ve küfre düşer. Hevâ iki kısımdır: Biri; lezzet Biri bedenî temizlik, diğeri ise kalb temizliğidir. ve şehvet hevâsı, diğeri; halk arasında i’tibâr ve mevki’ sahibi Beden temiz olmadan namaz sahih olmayacağı olma hevâsıdır. Nefsin en açık sıfatı şehvettir. Şehvet, gibi, kalb temiz olmadan ma’rifet sahih olmaz. insanoğlunun bütün a’zâlarına yayılmıştır. Kul, bütün a’zâlarını Beden temizliği ya’nî namaz abdesti ve gusül şehvetten korumalıdır. Gözün şehveti görmek, kulağın işitmek, abdesti için mutlak su lâzımdır. Ya’nî mutlak su; burnun koklamak, dilin konuşmak, bedeninki dokunmak ve hem temizdir, hem de temizleyicidir. Karışık, kirli ellemek, dimağınki düşünmektir. Kulun kendi kendinin çobanı ve kullanılmış su ile temizlik yapmak caiz değildir. ve nefsine hâkim olması, gecesini gündüzünü, duyu Kalb temizliği için ise, hâlis ve saf bir tevhîd organlarında peydah olan hevâ sebeblerini kendisinden yok lâzımdır. Beden temizliği yapılırken, kalb edene kadar harcaması lâzımdır. temizliğine de dikkat etmelidir. Ya’nî abdest alırken el yıkandığında, kalbin de dünyâ Îmân babı:Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde sevgisinden uzaklaştırılmasına gayret etmelidir. meâlen; “Ey îmân edenler! Allaha, O’nun peygamberlerine ve Peygamberine indirdiği Namaz babı:Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde Kur’ân-ı kerîme, gerek daha evvel, indirdiği meâlen; “Dosdoğru namaz kılın ve zekât kitaplara îmân edin” (Nisâ-136) buyurmuştur. verin” (Bekâra-43) buyurulmaktadır. Namaz, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i cenâb-ı Haktan gelmiş bir emirdir. Namaza şerîfte “Îmân; Allaha, meleklere, kitaplara, başlamadan evvel, namazın ba’zı şartları vardır. Pegamberlere ve âhıret gününe inanmaktır” Bu şartların ilki, bedeni necâsetten, kalbi buyurmuştur. İmân tarifini, bütün İslâm âlimleri arzulardan temizlemektir, ikincisi, elbiseyi şöyle yapmışlardır: îmân; kalb ile tasdik, dil ile necâsetten temizlemek ve bu elbiseyi helâl ikrârdır. Îmân, Hak teâlânın hidâyetine kavuşmuş yoldan sağlamaktır. Üçüncüsü, abdest almaktır. olan kulun fiilidir. Allahü teâlâ’nın dalâlette Dördüncüsü, kıbleye karşı yönelmektir. Beşincisi, bıraktığı bir kimse, doğru yola ulaşamaz ve namaz vaktinin girmesidir. Altıncısı, niyetin hâlis hidâyete eremez. Cenâb-ı Hakkın doğru yolu olmasıdır. Yedincisi, namaza girmek için tekbir gösterdiği kimse, dalâlete düşmez. Allahü teâlâ getirmektir. Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Allah kime doğru yolu gösterirse, îmâna muvaffak kılarsa, onun kalbini Hâtim-i Esam’a birisi, “Nasıl namaz kılarsın?” diye sordu. O da İslâm için açar, gönlünü genişletir. Kimi de şöyle buyurdu: “Namaz vakti gelince temiz bir kalb ile niyet sapıklıkda bırakmak isterse, onun da kalbini son ederek abdest alırım. Abdest uzuvlarımı yıkar, kalbden de derece daraltır, sıkar” (En’âm-125) buyurmaktadır tövbe ederim. Sonra câmiye giderim. Mescid-i Harâm-ı Kalbin imânının alâmeti, tevhîd i’tikâdıdır. Gözün gözümün önüne getirir, Makam-ı İbrâhim’i iki kaş arasında imânı, men edilen şeylerden gözü korumaktır. tutar. Cenneti sağımda, Cehennemi solumda, sıratı Kulağın imânı, Allahü teâlânın kelâmı olan ayaklarımın altında, can alıcı meleği arkamda düşünür, Kur’ân-ı kerîmi dinlemektir. Dilin imânı, doğru kalbimi Allahü teâlâya ısmarlar, sonra ta’zîmle “Allahü ekber” der, hürmetle kıyâm, heybetle kırâat, tevâzuyla rükû’, tazarrû ile (kendimi alçaltarak) secde, hilim ile cülus (tehıyyattaki putun üzerini bir örtü ile örttü. Hazreti Yûsuf, “Ne oturuş), şükürle selâmı yerine getiririm. Benim namazım yapıyorsun?” diye sordu. Zeliha “Beni uygunsuz böyledir.” bir vaziyette görmesin diye yüzünü örtüyorum. Aksi hâlde, edebin şartına, hükmüne riâyet Namaz öyle bir ibâdettir ki, talibleri baştan sona kadar Hak etmemiş olurum” dedi. Hazreti Yûsuf, “Sen, teâlânın yolunu onda bulurlar. Abdest, kul için tövbe yeridir. görmeyen, işitmeyen bir puta karşı saygısızlık Zekât babı: İslâmın şartlarından biri de üzerine zekât vermek farz olan kimsenin zekât vermesidir. İkiyüz dirhem gümüşe mâlik olan kimsenin beş dirhemini, zekât vermesi ona farz olur. Kul nisâb miktarı paraya veya mala mâlik olduktan sonra üzerinden bir sene geçmesi lâzımdır. Beş devesi olan, bir koyun zekât verir. (96 gr. altın veya bu değerde mala veya paraya mâlik olan kimse, nisaba mâlik olur. Nisaba mâlik olduktan bir sene sonra zekât vermesi farz olur.) Edebin fazileti; Edeb birkaç kısımdır. Birinci kısım; tenhâda, yalnız iken Allahü teâlâya karşı olan edeb. Bir kimsenin yalnız iken, kendisini hürmetsizlik, edebsizlik olan şeylerden korumasıdır. Böyle bir kimsenin tenhâda yalnız iken olan ameli, hareketi, padişahların önünde iken yaptığı hareketler gibi olur. Bir defa Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bağdaş kurup oturmuştu. Bu sırada Cebrâil (aleyhisselâm) gelerek “Yâ Muhammed! Kulun oturuşu gibi otur” (Allahü teâlânın huzûrunda, bir kölenin efendisi karşısında oturduğu gibi, bir kul olarak otur) dedi. Horasan diyarının uç noktasında, Kümend denilen yerde, Edib Kümendî isminde, edeb, fazilet sahibi bir zât vardı. Bu zât, yirmi yıl (namazdaki oturmalar hariç) hiç oturmamıştı. Bu hâlinin sebebi kendisine sorulunca, “Ben, henüz Allahü teâlânın etmekten haya ediyorsun da, ben, herşeyi bilen, işiten ve gören Rabbime karşı saygısızlık, hürmetsizlik yapmaktan haya etmez miyim?” buyurdu. Bu inanç ve edeblerinden dolayı, Yûsuf (aleyhisselâm) babası Ya’kûb’a (aleyhisselâm) kavuştu. Allahü teâlâ, Zeliha’nın gençliğini iade etti ve ona İslâmiyeti ve Hazreti Yûsuf’un zevcesi olmayı nasîb etti. Fakat bu sefer, Zeliha Hazreti Yûsuf’dan kaçar oldu. Yûsuf (aleyhisselâm), “Yoksa bana olan muhabbetini gönlünden sildin mi? Niçin benden kaçıp durmaktasın?” deyince, Zeliha dedi ki: “Hayır vallahi, sevgim, daha da arttı. Fakat ben, daha önce ma’bûd olarak tanıdığım ve kendisine ibâdet ettiğim putun karşısında edebli olmaya her zaman riâyet ettim. Seninle bir arada kaldığımız zamanda, benim ma’bûdum bir put idi ve ben ona saygısızlık etmemek için (gören gözü, işiten kulağı olmadığı hâlde), onun üzerini örtmüştüm. Şimdi ise, benim, herhangi bir âlete ve göze ihtiyâcı olmadan, en gizli şeyleri dahi gören, bilen, işiten bir Rabbim var. O’na karşı edebe riayetsiz bir hâlde bulunmaktan çekiniyorum” dedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) mi’râca gittiğinde edebe riâyet edip, her iki cihâna da bakmamıştı Bu edebi, âyet-i kerîmede meâlen: “Gözü meyletmedi ve aşmadı” (Necm-17) diye medholunmuştur. huzûrunda oturma derecesine çıkamadım” derdi. “Edebin diğer kısmı ise; insanlara karşı olan edebdir ki, Bâyezîd-i Bistâmi hazretlerine, “Bu yüksek insanlar ile sohbet etmenin, onlar ile beraber olmanın ve güzel derecelere ne ile kavuştunuz?” diye sorulunca, geçinmenin esaslarıdır, insanlarla olan münâsebetlerde ve “Tenhâda bile, edebe riâyet etmekle” buyurdu. bütün hâllerde, sünnet-i seniyyeye uymak demektir. Bu üç Kullara lâyık olan, Allahü teâlânın huzûrunda kısım âdabın, ayrı ayrı tarif ve izâhları yapılmış ise de, aslında edebe riâyet etmektir. Zeliha da Hazreti Yûsuf’u bunları birbirinden ayırmak mümkün değildir.” tenhâda yakalayıp, arzusuna kavuşmak isteyince, önce daha evvel kendisine ibâdet ettiği İ’sâr’ın hakîkati: Yolculukta bir arkadaşın, diğer teâlâdan şöyle iste: O beni Cehenneme göndersin. Cismimi arkadaşının hakkına riâyet etmesi, ya’nî yolculuk de o kadar büyültsün ki, İmânı olan, ama günahları sebebiyle sırasında payından vazgeçmesi, onun rahat Cehenneme gidecek olanların, Cehennemdeki yerlerini ben etmesi için meşakkati kendisinin göğüslemesidir. kaplıyayım. Böylece onlar da Cennete gitsinler.” Bunun İ’sâr ile ilgili şöyle bir hikâye anlatılmaktadır üzerine Allahü teâlâ, o Peygambere vahiy gönderip buyurdu “Tasavvuf yolunda bulunanlardan on kişi, bir ki: “O âbide şöyle, bu senin için bir imtihan idi. Sen ve kıyâmet çölde yolculuğa çıkmışlardı. Yollarını kaybettiler. günü şefaat edeceğin kimseler Cennette olsun.” Susuzluktan damakları kurumuştu. Yanlarında ise sâdece bir içimlik su kalmıştı. Bu bir içimlik Ali Hucvîrî hazretlerinin yazmış olduğu diğer eserleri şunlardır: suyu eline alan, arkadaşlarına olan muhabbet ve 1. Kitâb fî şerh-i kelâm-il-Hallâc: Hallâc-ı Mensûr ile ilgili bir merhametinin çokluğu sebebiyle, yanındakilerine eserdir. Hucvîrî bu eseri gençlik yıllarında Hallâc-ı Mensûr’a veriyor, kendisi tahammül ediyordu ve su böylece bağlı olduğundan, onunla ilgili olarak yazmıştır. 2. Kitâb-ül- elden ele dolaşıyordu. Bu şekilde devam beyân li ehl-il-iyân: Tasavvufla ilgilenmeye başladığı ilk ederken, o arkadaşlardan dokuzu susuzluktan yıllarda yazdığı bu eserde, Tasavvufî konuları şerhetmiştir. 3. öldü ve Sonuncu kalan suyu içip yoluna devam Kitâb-ül-fenâ vel-bekâ, 4. Kitâbu bahr-il-kulûb, 5. Esâr-ül-hırak etti: Bu hâdiseyi anlatınca, birisi kendisine, “Sen vel-mülevvenât, 6. Kitâb-ül-Îmân, 7. Er-Riâye bi hukûkillahi de içmeseydin daha iyi olurdu” dedi. O ise “Ben teâlâ 8. Sevâkıb-ül-ahbar, 9. Keşf-ül-esrâr, 10. Minhâd-üd-dîn İslâmiyetin emrini böyle öğrendim. Kalan suyu 11. Divân. Son iki eseri, Hucvîrî daha hayatta iken içmeseydim, intihar edip, kendimi öldürmüş kaybolmuştur. olurdum. Bunun için de mes’ûl olurdum” dedi. Diğer kimse, “O hâlde, o dokuz kişi intihar etmiş olmadılar mı?” dedi. “Hayır. Onların her biri, suyu diğerinin içmesi için fedâkârlıkta bulundu. Onların bu hâlleri İslâmiyete muhalif değildi. Onların hepsi vefât ettikten sonra yalnız ben kaldığım için suyu içmen lâzım oldu” dedi.” “Benî İsrâil zamanında, kırk yıl yalnız ibâdetle meşgûl olan âbid bir zât vardı. Birgün “Yâ Rabbî! Eğer şu dağları yaratmamış olsaydın (yeryüzü düz olur) insanların seyahat edip yol yürümeleri kolay olurdu” dedi. Bunun üzerine, o zamanın Peygamberine Allahü teâlâ vahiy gönderip buyurdu ki: “O âbide şöyle söyle: “Benim mülkümde senin tasarrufta bulunman, mülküm hakkında konuşman senin ne haddîne. Sen böyle niyaz etmekle benim mülkümü kullanmağa kalkmış oluyorsun. Bunun için seni Saîdler (Cennetlikler) defterinden silip, şakilerin (Cehennemliklerin) defterine yazdık.” O Peygamber (aleyhisselâm) gelip, kendisine gelen vahyi, âbide Ali Hucvîrî Keşf-ül-mahcûb’da buyuruyor ki: Mu’tezile denilen bozuk bir mezhebin büyük bir hızla yayılması üzerine Hasen-i Basrî, Hazreti Hasen’e ( radıyallahü anh ) şu mektûbu yazdı: “Bismillâhirrahmânirrahîm. Ey Allah Resûlünün evlâdı ve göz bebeği Allahın selâmı, rahmeti ve bereketi, senin üzerine olsun. Siz Hâşimoğulları topluluğu, fırtınalı denizde akıp giden gemi, karanlıktan aydınlatan kandiller ve hidâyet alâmetleri gibisiniz. Kendilerine tâbi olanların kurtuldukları yolu gösteren önderlersiniz. Tıpkı Nûh’un dolu gemisi gibi ki, mü’minler ona başvurur, dine sıkı sıkıya sarılanlar orada kurtuluşu bulur. Ey Resûlullahın ( aleyhisselâm ) evlâdı. Kader hakkında senin sözün ve reyini bildir. Bildiğinizi, Allahın öğretmesi ile biliyorsunuz. O sizin üzerinize şâhiddir. Siz de hak üzerinde Allahın şahitlerisiniz, vesselâm.” Bu mektûp Hazreti Hasen’e ( radıyallahü anh ) ulaşınca şu cevâbı yazdı: bildirdi. Âbid bunları duyunca çok neş’elendi ve şükür “Bismillâhirrahmânirrahim. Senin hayretini ve bizim secdesine vardı. O Peygamber (aleyhisselâm), “Cehennemlik ümmetimizden olduğunu ileri sürdüğün kimselerin hayretini olduğunu öğrenmek, şükür secdesini icâb etmez ki” buyurdu. haber veren mektûbun bana geldi Benim reyim şudur- Kadere, Âbid, “Ey Allahın Nebisi Ben Cehennemlik olduğuma hayrın ve şerrin Allahtan olduğuna inanmıyan kâfir olur. Bir şükrediyorum. Senden bir hacetim var. Benim için Allahü kimse, işlediği kendi günahlarının sebebi olarak Allahü teâlâyı gösterirse günaha girer. Allahü teâlâya zorla itaat edilmez. olmaktan da muhafaza eder. Bu, Allahü teâlânın Allahü teâlâya gâlib gelecek şekilde de âsi olunamaz. O, bir gayreti ve ihsânıdır. O, bu gayreti ile kullarının sahip oldukları herşeye gâlib ve mâliktir, insan ise dostlarını, başkalarını düşünüp onlarla meşgûl kudretinin gâlib olduğu şeylere kadirdir, insanlar emre uyacak olmaktan korur. Kendi güzelliklerini göstermek olsalar, Allahü teâlâ buna engel olmaz, taât ile onların arasına sûretiyle, onu, kendini beğenme (ucb) âfetine girmez. Şayet insanlar günah işleyecek olsalar, Allahü teâlâ düşmekten muhafaza eder. Ucb iki sebebten da onlara lütufta bulunmak istediği için, onlarla günah arasına hâsıl olur. Birincisi; insanların nazarında i’tîbâr girebilir ve günah işlemelerine mâni olabilir. Eğer bunu görmek ve onlar tarafından övülmeyi yapmazsa, insanları zorla günaha sevketmiş ve zorla bu arzulamaktadır, ikincisi ise; hoşa giden hâl ve günahı onlara yaptırmış olmaz. Kullarına hak ve bâtılı hareketlerden dolayı, başkaları onu medhederler. tanıtması, bu husûsta onlara kudret vermesi, kendisine da’vet O da başkalarının bu medhine aldanarak kendini ettiği şeyi yapmaları için yol göstermesi ve yasak kıldığı beğenir Şöyle ki, bir kimsenin hâl ve hareketleri şeyleri terketmeleri için imkân vermesi, bunun en açık delîlidir. halkın hoşuna gider. O kimse de, halkın hoşuna En mükemmel delil, Allahü teâlânın delîlidir, vesselâm.” giden hal ve hareketlere sahibim der ve onların fazla teveccüh ve iltifâtlarına aldanıp, kendi Ali Hucvîrî hazretleri buyurdu ki: “Evliyânın baş kendine övünmeye, kendi kendini beğenmeye tâcı, Allahü teâlânın muhabbetiyle yananların başlar. Allahü teâlâ, ihsân ederek dostlarını bu önderi, herkesin kendisine tâbi olduğu şerefli belâya yakalanmaktan korumuştur. Bunlar, hâlleri Peygamber Hazreti Muhammed ( aleyhisselâm ), ne kadar güzel olursa olsun, kendilerini kendisine Peygamberliği bildirilmeden evvel, beğenmek bir yana, bütün hâllerini kusurlu ve herkes tarafından; emîn, sözüne i’timâd edilir, noksan bilirler ve böylece hem ucb felâketine büyük bir şahsiyet olarak tanınırdı. Kendisine düşmezler, hem de her an dereceleri yükselir. Peygamberliği bildirilip, Allahü teâlânın emir ve Bu, Allahü teâlânın bir lütfudur. Bunlar, bütün yasaklarını tebliğ etmeye başlayınca, insanların hâllerinde, Allahü teâlânın râzı olduğu şekilde çoğu kendisine inanmadı. Yüz çevirdiler Yalancı, bulunurlar ve insanların övmelerinin veya sihirbaz, şâir, deli diyenler oldu. O’nu ve O’na tâbi yermelerinin kıymetsiz olduğunu bilirler. Bunlar, olanları kınadılar, kötülediler. Onlara dil uzattılar. Allahü teâlânın evliyâsıdırlar.” Daha da ileri gidip, eziyet ve işkence ederek onları korkutmaya, imânlarını yok etmeğe “Bil ki, açlığın şerefi büyüktür. Açlık, bütün büyük zâtlarca uğraştılar. Onlar ise, mallarını, canlarını feda medhedilmiştir. Mi’desi boş olanın hafızası, tok olandan daha edip, îmânlarından dönmediler. Başkalarının kuvvetli, aklı ve zekâsı daha düzgün ve bedeni daha sıhhatli kınamaları, kötülemesi, sıkıntı vermeleri olur. Nefsin arzularına muhalefet ederek, açlıkla nefslerini mü’minleri korkutmadı. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı terbiye edip hazırlamış olanlar, boğazına, mi’desine düşkün kerîmde Mâide sûresi ellidördüncü âyet-i olmazlar. Açlık, nefse boyun eğdirir, kalbin itaat etmesine, kerîmesinde mü’minlerden bahsederken yumuşak olmasına sebep olur. Nefsânî arzu ve istekler açlık meâlen; “Dil uzatanın kınamasından korkmazlar. ile yok olup giderler.” İşte bu, Allahü teâlânın ihsânıdır. Onu dilediği kimseye verir. Allahın ihsânı geniştir, herşeyi “Tasavvuf yolunda bulunan bir kimse için en büyük sıkıntı; bilendir” buyuruyor. Allahü teâlânın âdet-i dostlarından ve sevdiklerinden ayrı kalmak, ya’nî yalnızlıktır.” ilâhiyesi şöyledir ki; kendisine îmân eden, gönül veren kimseyi levm ettirir (kınattırır). Ama kınanan kimsenin kalbini de, dil uzatanın kınamasına aldanmaktan, böyle şeylerle meşgûl Büyüklere hürmet ve sevgi için buyurdular ki: “Evliyânın sohbetinde bulunanlar, herkese, hâllerine, derecelerine göre muâmele ederler. Büyükleri ve yaşlıları baba yerinde, akranı kardeş yerinde, küçükleri de evlâtları şahsına öyle musallat olmuş ve ona karşı güç kazanmıştır ki, yerinde tutarlar. Yaşlı olanlara hürmetle, emsal ve akranına kan gibi damarlarında dolaşır.” samimiyetle, kendinden küçüklere ise şefkatle muâmele ederler. Kimseye kin tutmazlar, kimseyi hased (çekememezlik) etmezler. Hiç kimseye nefret ve düşmanlık etmezler. Mümkün ise nasihat ederek fâideli olmaya çalışırlar. Kendini başkalarından daha üstün ve kıymetli görmezler. Kendinden daha yaşlı birini görünce, “Bu, dünyâya benden daha önce geldi. Benden daha çok ibâdet etmiştir” diye düşünürler. Kendinden daha genç birini görünce, “Bu, dünyâya benden 1) Keşf-ül-mahcub (İngilizce, Urduca tercümeleri mukaddimesi) 2) Sefînet-ül-evliyâ sh. 164 3) Tezkire-i Hazret-i Ali Hucvîrî sonra geldi. Günahı benden daha azdır” diye düşünürler. Dolayısıyla gençler yaşlılar da birbirlerinin sayesinde saadete 4) Nefehât-ül-üns sh. 356 kavuşurlar.” 5) Hazînet-ül-asfiyâ cild-2, sh. 233 “Gaflet içinde bulunan din adamları, dünyâyı gönüllerinin kıblesi hâline getirmiş, şeriatın kolay tarafını tercih etmiş, sultanlara köle olmuş, padişahların çevrelerini tavaf yeri edinmiş, zekâlarının hilelerine kanmış, kalblerini, sözlerindeki incelik ve lafzî güzellik ile meşgûl etmiş, araştırıcı âlimler ve üstâdlar hakkında kötüleyici konuşmuş ve din büyüklerini, söyledikleri fazladan lâflarla kahretme işi ile meşgûl olmuş kimselerdir. Bunlara iki cihanı verseler doymazlar.” “Güzel ahlâk iki çeşittir. Birisi halka karşı, diğeri Allahü teâlâya karşı söz konusudur. Allahü teâlâya karşı güzel ahlâklı olmak ise, halkla beraber olmanın verdiği ağırlığa ve sıkıntıya, Allahü teâlâ için katlanmaktır.” HUCVÎRÎ Evliyânın büyüklerinden. Künyesi, Ebü’l-Hasen olup ismi, Ali bin Osman bin Seyyid Ali bin Abdurrahmân el-Cullâbî elHucvîrî el-Gaznevî’dir. Seyyid olup Hazreti Ali’nin onuncu batından torunudur. Hazreti Ali’ye kadar olan nesebi, Keşf-ülmahcûb isimli Urduca eserinin mukaddimesinde şöyle zikredilmektedir Ali bin Osman bin Seyyid Ali (veya Ebû Ali) bin Abdurrahmân bin Şah Şüca’ bin Ebü’l-Hasen Ali bin Hüseyn Asgâr bin Seyyid Zeyd-i Şehîd bin Zeynel-âbidîn bin “Ucb denilen kendini beğenme hâlinin aslı iki şeydir: İlki, halk Hüseyn bin Ali bin Ebî Tâlib’dir. (r.anhüm). Hucvîrî hazretleri arasında makam ve i’tibâr sahibi olmak, onlar tarafından Dafâ Genc-i Bahş diye de anılır. Sultan Gazneli Mahmûd methedilmeyi arzulamaktır. Ya’nî bir kimsenin hareketleri ve zamanında 400 (m. 1009) senesinde Gazne’de doğdu. 465 yaptığı işler halkın hoşuna gider de, o kimse de halkın hoşuna (m. 1072) senesinde Lâhorda vefât etti. Doğum ve vefâtı için giden hâl ve hareketlere sahibim diye düşünürse, kendini başka târihler de rivâyet edilmektedir. Gazne’de doğduğu için beğenme hâline düşer. Diğeri ise; bir kimsenin hareketleri, Gaznevî, bu şehrin Cüllâb ve Hucvir isimli mahallelerinde başka bir kimsenin hareketleri, başka bir kimsenin hoşuna ikâmet edip yetiştiği için Cüllâbî ve Hucvîrî denilmiştir, gider, onun için o şahsı meth-ü sena ederse, öğülen şahıs ömrünün sonunda Lahor şehrinde yerleşip, vefâtına kadar kendini beğenme hâline düşer.” orada kaldı. Bunun için kendisine Lâhori de denilmektedir. “Melekler Allahü teâlâ hakkında zarurî olarak ma’rifet Babası Seyyid Osman bin Ebî Ali, diğer dedeleri gibi herkes sahibidirler. Çünkü onların yaradılışında meşhûr olma tarafından sevilen, hürmet edilen, âlim ve veli bir zât idi. duygusu, gönüllerinde hırs, âfet ve riya yoktur. Gıdaları tâattır. Muhterem annesi de saliha ve Allahü teâlâdan korkan; Meşrebleri emredileni yerine getirmektir. Halbuki haramlardan sakınan bir hâtun idi. Böylece Hucvîrî, haram ve Ademoğlunun hamuru şöhretle yoğrulmuştur, âsi olması şüphelilerden çok sakınan ve kıymetli bir ailenin evlâdı olarak, muhtemeldir. Dünyâ zîneti kalbine te’sîr eder. Şeytan, onun ihtimâm ile büyütüldü, öğrenilmesi lâzım olan ilk ilmi, tasavvufa âit hakîkatleri ve incelikleri babasından öğrendi. sonuna kadar burada hizmet etti. Vefât edince, mescidinin Bundan sonra Ebû Fadl Muhammed bin Hasen Hutlî’ye talebe yakınında bir yere defnedildi. Sultan Gazneli Mahmûd’un oğlu oldu. Onun yanında, fıkıh, tefsîr, hadîs ve başka ilimleri ve Sultan İbrâhim Gaznevî, kabri üzerine mükemmel bir türbe tasavvufun inceliklerini öğrendi. yaptırdı. Kabri ziyâret edilmekte, sevenler istifâde etmektedirler. Pakistan’da her yıl, bir hafta müddetle, Hucvîrî Daha sonra uzun seyahatler yaparak İslâm memleketlerini hazretlerini anma merasimleri düzenlenmektedir. Ali Hucvîrî, dolaştı. Suriye, Türkistan, Kazvin, Hindistan, Irak, Huzistan herkese karşı merhametli, cömert, eli açık bir zât idi. İhtiyâcı (İran’ın bir eyâleti), Fâris, Şam, Azerbeycan, Gürcistan, olanlara çok yardım ederdi. Horasan ve Mâverâünnehr ve başka yerlere gitti. Gittiği bu yerlerdeki bütün velî zâtlarla görüşüp sohbet etti. Vefât etmiş Hucvîrî’nin ilmi şahsiyeti: Hucvîrî, zamanındaki büyük âlimlerin de kabirlerini ziyâret edip, çok şeylere kavuştu. büyük âlimlerden ilim öğrenmiştir, ilim tahsiline Meselâ, Suriye’ye gittiğinde Şam’da Hazreti Bilâl-i Habeşî’nin küçük yaşta Gazne’de başladı. Kur’ân-ı kerîmi kabrini ziyâret edip, orada bir miktar istirahat etti. İstirahat ezberledi ve edebiyat ve lisân öğrendi. Arabca ve ederken birara uykuya daldı. Rü’yâsında Peygamber Farsça dillerine tam bir hakimiyeti vardı. Hadîs, efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Yanında İmâm-ı a’zam Ebû tefsîr, fıkıh gibi dinî ve şer’î ilimleri tahsil etti. Hanife ( radıyallahü anh ) vardı. Bu rü’yâdan, İmâm-ı a’zamın ve mezhebinin üstünlüğünü anladı. Bu seyahatlerle ilmi ve Tefsîr ilmi yönünden âyetlerin ma’nâsını anlama kudreti ve her anlayışı daha çok genişledi. Bir kısmı kendisinden önce bir âyette gizli olan derin ma’nâları ve gayeleri tesbitteki yaşamış, bir kısmı da zamanında bulunmuş olan beşyüze mehâreti çok güzeldi. Keşf-ül-mahcûb adlı eserinde, yakın veli zâtın hâl tercümelerini ve sözlerini eserlerinde ikiyüzotuzaltı âyet-i kerîmenin meâli şerîfleriyle konulara bildirdi. Nakil ve rivâyet husûsundaki ilminin çokluğu ve açıklık getirmiştir. Hadîs ilminde de söz sahibi olan Hucvîrî, kitablarında yazdığı fıkhi bilgilerden, onun fıkıh bilgisindeki aynı eserinde konuları açıklamak gayesiyle, yüzotuzsekiz üstünlüğü anlaşılmaktadır. Arabî ve Fârisî lisanlarını, birinden hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. diğerine tercüme yapabilecek derecede, gayet mükemmel olarak bilirdi. Rivâyet ve nakil konusundaki bilgisi de çok fazladır. Eserinde birçok Sûfîye âit sözleri de nakletmiştir. Fıkıh ilmini Hanefî Hucvirî hazretleri bu uzun seyahatleri tamamladıktan sonra, mezhebine göre tahsil etmiştir. Çok iyi fıkıh tahsili gören hocasının işâreti üzerine Lahor şehrine geldi. Şehrin batı Hucvîrî, eserinde; namaz, oruç, zekât ve hac gibi fıkhî konuları tarafında bulunan Reva nehri kıyısında yerleşip, orada bir açık bir şekilde anlatmıştır. mescid yaptırdı. Nakledildiğine göre bu mescidin inşâası devam ederken, ba’zıları mihrabın güneye fazla dönülmüş olarak yerleştirildiğini söyleyip i’tirâz ettiler. Bunları toplayıp, mescide götürdü. “Bu mihraba uygun olarak kıbleye dönünüz. Başınızı kaldırıp bakınız. Bakalım Kâ’be-i muazzama yönünde bir yanlışlık var mı?” buyurdu. Onlar da emredildiği şekilde hareket ederek, başlarını kaldırıp baktıkları zaman, Allahü teâlânın izniyle aradaki perde kalktı. Mescidin kıble istikâmetinde, tam karşılarında Kâ’be’yi gördüler. Bunun üzerine i’tirâzlarından vazgeçip, kendisinden özür dilediler. Evliyâya i’tirâz edilmiyeceğini daha iyi anladılar. Hucvîrî hazretleri burada bir yandan taliblere ilim öğretiyor, bir yandan da kitap yazıyordu. Binlerce talebe yetiştirdi. Oranın halkından bir çoğunun müslüman olmalarına vesile oldu. Hayatının Zamanında tasavvuf çok yanlış anlaşılmakta idi. Hucvîrî, tasavvufun mahiyetini açık açık anlatmak ve tasavvufun nazarî ve amelî kısmını açıklamak, tasavvufî esaslardan herbirini âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfle açıklayarak, dînî emirlerin içinde saklı olan tasavvufî ma’nâları denkleştirmek için çalıştı. Böylece tasavvufa da, sûfîlere de kötülük yapan sahte mutasavvıflara karşı, bu alanda birçok eser yazdı. Hucvîrî’de dâima hakîkati arayan bir zekâ, doğruyu bulmaya çalışan bir zihin, her alanda serbestçe düşünebilen bir akıl, sıhhatli ve doğru sonuçlara ulaşabilen bir muhakeme, fikirlerini ve hislerini rahatça açıklayabilmesini sağlayan ilmî bir olgunluk ve medenî bir cesâret mevcût idi. Hanefî mezhebine bağlı olan Hucvîrî, tasavvuf anlayışına aklı hâkim kılmıştır. Hucvîrî’nin hocaları: Hucvîrî birçok âlimden ders Bir süre sonra ise, kapının önünden adı kötüye çıkmış bir almıştır. Ders aldığı âlimlerin bir kısmının hâl kadın geçti. Bebeğin annesi “Yâ Rabbî! Evlâdımı bunun gibi tercümelerini Keşf-ül-mahcûb adlı eserinde kılma” dedi. Bebek ise, “Yâ Rabbî! Beni onun gibi kıl” diye yazmıştır. Hucvîrî; Ebû Abbâs Ahmed bin yalvardı. Annesi bu duruma şaşırarak “Evlâdım niçin böyle Muhammed Sekkânî, Ebû Fadl Muhammed bin konuşuyorsun?” dedi. Bebek, “O süvari zâlim, bir insan idi. Hasen Hultî, Ebû Kâsım Ali Cürcânî, Hâce Ebû Kadın ise sâliha bir hâtun idi. Fakat onun hakkında kötü şeyler Ahmed Muzaffer bin Ahmed bin Hamdân ve söylüyorlardı. Ben zâlimlerden olmak istemiyorum, istiyorum ki birçok âlimin sohbetinde bulunmuş ve onlardan sâlihlerden olayım” dedi.” ilîm öğrenmiştir. “Şüphesiz ki, Allahü teâlâ bedenlerden önce Hucvîrî’nin doğrudan talebesi olduğu âlimlerin dışında, rûhları yaratmıştır.” onlardan istifâde ettiği âlimler de vardır. Bu âlimlerin başında İmâm-ı Kuşeyrî hazretleri gelir. Bunun yanında Hallâc-ı “Siz Allahü teâlâyı hakkıyla tanımış olsaydınız, su Mensûr, Hâkim Tirmizî, Ebû Saîd Ebü’l-Hayr Mihenî ve Yahyâ üzerinde gezerdiniz ve duânız sayesinde dağlar bin Muâz Râzî’den de çok istifâde etmiştir. yerinden oynardı.” Ali Hucvîrî hazretlerinin rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerde, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Ümmetim hakkında en çok korktuğum şeylerden birisi tûl-i emel, diğeri, nefsinin arzu ve isteklerine tâbi olmaktır.” “Küçükken beşikte konuşanların sayısı üçtür. İlki, Îsâ aleyhisselâmdır. Bunu hepiniz bilirsiniz. İkincisi, Râhib Cüreyc’in zamanındaki çocuktur. Cüreyc, Benî İsrâil’de bir râhib idi. Birgün annesi oğlunu ziyârete geldi. Kapıyı çalan annesine Cüreyc namaz kıldığı için kapıyı açmadı, ikinci ve üçüncü günlerde de aynı şekilde olunca, annesi dayanamayarak “Ey Allahım! Oğlumu rezil rüsva eyle, hakkımı ondan al” diye bedduâ etti. Cüreyc zamanında kötü yola düşmüş bir kadın vardı. Bir toplulukta ben Cüreyc’i fitneye düşüreceğim ve yoldan çıkaracağım dedi. Cüreyc’in hücresine gitti. Fakat Cüreyc ona yüz vermedi. Bunun üzerine o kadın, bir çobanla dost olarak hamile kaldı. Halkın içinde “Ben Cüreyc’den hâmile kaldım” dedi. Doğumdan sonra halk Cüreyc’in hücresine giderek, onu yakalayıp padişahın huzûruna getirdiler. Cüreyc bebeğe “Bebek söyle, baban kimdir?” diye sordu. Bebek “Ey Cüreyc! Annem sana iftira ediyor, babam filan çobandır” dedi. “Allahü teâlâ için, tövbe eden gençten daha çok sevimli olan hiçbir şey yoktur.” “Günahına tövbe eden, hiç günah işlememiş gibidir.” Eshâb-ı Kirâm birgün Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) “Yâ Resûlallah! Bize geçmiş ümmetlerin acâib ve harikulade hâllerini anlat” demişti. Bunun üzerine Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) şu hâdiseyi anlattılar “Sizden önceki ümmetlerin içinde üç kişilik bir grup vardı. Bir yere giderlerken gece olunca, geceyi geçirmek için bir mağaraya girdiler ve orada gecelediler. Gece yarısı dağdan kopan bir taş parçası, gelip mağaranın ağzını kapadı. Onlar hayrete düşerek, birbirlerine şöyle dediler; “Riyasız olarak sırf Allahü teâlânın rızâsı için, daha evvel yaptığımız işler bize şefaatçi olur ve onlardan başka hiçbir şey bizi kurtaramaz.” Bunun üzerine içlerinden biri: “Benim annem ve babam ve bir keçim vardı. Bu keçiden başka dünyâ malım yoktu. Bunun sütünü sağar, anneme-babama verirdim. Her gün dağdan Beşikte iken konuşan üçüncü bebeğin hikâyesi şudur: Bir getirip sattığım odunların parası ile onların ve kadının bir bebeği vardı. Kadın evinin önünde otururken, bir benim ihtiyâçlarımızı karşılardım. Birgece eve süvari geçti. Bunun üzerine “Yâ Rabbî! Oğlumu böyle silâhşör geç gelmiştim. Keçinin sütünü sağdım, içine kıl” dedi. Bebek, “Yâ ilâhî! Beni onun gibi kılma” diye duâ etti. ekmek doğrayarak yemekleri hazırladım. Fakat baktım ki annem-babam uyumuşlardı. Tabak meşhûr ve kıymetli eserlerdendir” demektedir. elimde kaldı; Sabaha kadar ayakta ve tabak Dara Şikûh, Sefînet-ül-evliyâ adlı eserinde ise, elimde onların uyanmalarını bekledim. Sabah “Keşf-ül-mahcûb meşhûr bir eserdir. Hiçbir kimse olunca uyandılar ve yemeklerini yediler” dedi. ona i’tirâz edemez. Fars dili ile tasavvuf Sonra “Yâ ilâhî! Şayet ben bu husûsta doğru sahasında onun gibi değerli bir eser söylüyorsam ve bunda samîmi isem imdâdımıza yazılmamıştır” demektedir. yetiş!” diye niyazda bulundu. O anda kaya biraz kımıldadı ve bir yarık meydana geldi. Ali Hucvîrî’nin kendisi ise, bir vatandaşın, tasavvuf yolunun esasları, sûfîlere âit söz, muâmele ve makamların açıklanması İkinci zât: “Amcamın güzel bir kızı vardı. Gönlüm sürekli olarak hakkında soru sorması üzerine bu eserini yazdığını onunla meşgûl oluyordu. Onunla beraber olmak istiyordum. belirtmektedir. Ali Hucvîrî bu eserini 435 (m. 1044) yılında Fakat beraber olamıyordum. Birgün yalnız başımıza kalmak Lâhor’da yazmaya başlamış, 442 yılına kadar ancak eserin için ona bin dinar gönderdim. Beraber olduğumuz anda, yarısını tamamlayabilmiştir. kalbimde Allahü teâlâdan korkma hissi peydah oldu. Altınları verdiğimi unutarak elimi ondan çektim” dedi. Sonra “Yâ Rabbî! Bu eser, mukaddime ile iki kısımdan meydana gelmiştir. Şayet ben bu husûsta doğru söylüyorsam ve bunu ihlâs ile Mukaddime kısmı, sekiz fasıl ihtivâ etmektedir. Birinci kısım yaptıysam, bize bir çıkış yolu sağla”diye duâ etti. O anda kaya ondört babtır. Bâbların büyük bir kısmı tek fasıldan meydana biraz daha kımıldadı ve yarık genişledi. Fakat bir insan gelmiştir. Fakat birinci bâb dört, ikinci, üçüncü, dördüncü ve geçemezdi. altıncı bâblar ikişer fasıl ihtivâ etmektedir. İkinci kısım onbir bölümdür, ikinci, üçüncü, yedinci, sekizinci bölümde bir, Üçüncü kişi ise; “Yanımda birçok işçi çalışıyordu. Hepsinin birinci, dördüncü bölümde iki, beşinci bolümde dört, altıncı ücretlerini ödemiştim. Fakat birisi gelmediği için parasını bölümde altı, on ve onbirinci bölümde on bâb vardır. veremedim. Onunla bir koyun satın aldım. Bir koyun, bir sene sonra iki oldu. Her sene koyunların sayısı arttı. O kişinin malı Keşf-ül-mahcûb yedi kısma ayrılmıştır. Her kısmın çok güzel muazzam bir şekilde artmıştı. O kimse birgün çıkıp geldi. Ben bir tertîb ve son derece mükemmel bir tanzim şekli vardır. falanım dedi ve parasını istedi. Senin malın şunlardır: dedim. Birinci kısım; fakirlik, tasavvuf, safvet gibi tasavvufun usûlünü Sürüyü ona verdim. Adam alıp gitti.” dedi. Sonra da “Yâ ve esaslarını, ikinci kısım; hırka giymek ve melâmet gibi Rabbî! Eğer ben bu sözde sâdık ve samîmi isem, bize tasavvufun mes’elelerini, üçüncü kısım; sûfilerin hâl kurtuluş yolu aç” diye niyazda bulundu. Bunun üzerine kaya tercümelerini, dördüncü kısım; tasavvufî fırkaları hareketleri ve yerinden biraz daha oynadı ve yarık genişledi. Bu üç kimse cereyanları, beşinci kısım; ma’rifetullah, tevhîd ve îmân gibi oradan çıktılar. İşte bu hâl harikulade bir olaydır.” dini, tasavvufî inançları, altıncı kısım; abdest, namaz, zekât, oruç ve hac gibi ibâdetleri, son kısım ise; sûfilerin âdâb ve “Kadın, ya malı için veya güzelliği için yahûd dîni için alınır. erkânını ihtivâ eder. Bu bölümlerde anlatılan konuların Siz dîni olanı alınız! Malı için olan, malına kavuşamaz. Yalnız bâ’zılarını Ali Hucvîrî şöyle açıklamaktadır. cemâl için alan, cemâlinden mahrûm kalır.” İlmin fazileti: Peygamber efendimiz ( Eserleri: 1- Keşf-ül-mahcûb: Hucvîrî’nin en aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerde buyurdu ki: “İlim önemli eseri Keşf-ül-mahcûb’dur. Farsça yazılan tahsil etmek, bütün mü’minlerin üzerine farzdır.” ilk tasavvuf eserlerinden biri ve şüphesiz en “İlim Çin’de olsa bile gidip, alın.” Bir müslümana önemlisidir. Keşf-ül-mahcûb tasavvufun nazari ve amelinin sahih olmasını sağlayacak kadar her amelî esasları hakkında yazılan ilk eserdir. Bu ilimden tahsil görmesi farzdır. Meselâ, vakitleri eser hakkında Molla Câmi’ hazretleri Nefehât-ül- bilmek ve ona göre ibâdet etmek için astronomi, üns kitabında; “Ali bin Osman Hucvîrî’nin Keşf-ül- miras taksimi yapabilmek için matematik bilgisine mahcûb’u tasavvuf ilmi konusunda yazılmış sâhib olmak gerekmektedir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde de faydasız ilimleri öğrenenleri, meâlen varlığına ve birliğine inanmak, O’nu her türlü şu âyet-i kerîme ile zemmetmiştir“Onlar eksik sıfatlardan münezzeh bilmektir. İkincisi; kendilerini zarara sokacak ve hiçbir fayda Allahü teâlânın sıfatlarını ve bu sıfatların vermiyecek şeyleri öğreniyorlar” (Bekâra-102). hükümlerini bilmektir. Sonuncusu ise; Allahü teâlânın fiillerini ve bu fiillerin hikmetini İlimsiz amel, amelsiz ilim olmaz. Kul bilmelidir ki, kavramaktır.” Fıkıh ilmininde üç esası vardır. İlk az ilimle birçok ameli yapabilir, İlmin amelle esası; Kur’ân-ı kerîmdir, ikincisi; sünnettir. Çünkü beraber bulunması lâzımdır. Peygamber Allahü teâlâ Haşr sûresi yedinci âyet-i efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i kerîmesinde meâlen; “Peygamber size ne verdi şerîfte;“Fıkıh bilmeden ibâdet eden, değirmen ise onu alın ve emirlerini tutun. Size neyi yasak taşını döndüren merkeb gibidir” buyurmuştur. etti ise onu da yapmayın” buyurmaktadır. Sünnet, Fıkıh öğrenmeyi gaye edinmeden ibâdet etmeyi, kavl-i Resûl (Hadîs-i şerîf), fi’l-i Resûl Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) değirmen (Peygamber efendimizin yaptığı işler), takrir-i taşını döndüren merkebe benzetmiştir. Zira bu işi Resûl’dür (Bir konu hakkında görüp de sükût yapan hayvan, durmadan aynı yerde dolanır. Hiç etmesidir). Üçüncüsü; İcmâ’-i ümmettir. Ya’nî ilerleme kaydetmez. Fıkıh bilgisi edinmeden aynı asırda bulunan müctehidlerin, meselâ yapılan ibâdetin kula hiçbir faydası yoktur. Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) veya dört mezheb İnsan bildiğiyle amel etmeli ki, onun bereketiyle bilmediklerini imamlarının bir konuda söz birliği yapmasıdır. öğrensin, İbrâhim bin Edhem hazretleri; “Yolda giderken yerde Rızânın hakîkati: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde bir taş, gördüm. Üzerinde, beni çevir ve oku, diye bir yazı meâlen; “Bugün, doğru söyliyenlerin sadakatleri vardı. Hemen taşı çevirdim, şöyle yazıyordu: Sen bildiğinle kendilerine fayda vereceği bir gündür. Onlara, amel etmiyorsun, nasıl olur da bilmediğini öğrenmek istersin?” ağaçları altından ırmaklar akan Cennetler vardır. buyurmuştur. Onlar orada devamlı olarak kalıcıdırlar. Allah İlim, Allahü teâlânın ilmi ve halkın ilmi olmak üzere iki kısımdır. Halkın ilmi, Allahü teâlânın ilmi yanında kaybolur gider. Zira ilim, Allahü teâlânın sıfatıdır. O’nun sıfatlarının sonu yoktur, ilmin en iyi tanımı şudur “İlim; akıl sahibi bir varlığı âlim yapan bir sıfattır.” Allahü teâlânın ilmi: Allahü teâlâ var olan ve yok olan şeyleri ilmi ile bilir. Kul, ilimde O’na ortak olamaz. Allahü teâlâ Haşr suresindeki yirmiikinci âyet-i kerîmede meâlen;“O öyle Allah ki, O’ndan başka hiçbir ilâh yok... Gizliyi de bilir, aşikârı da bilir” buyurmaktadır. Bu âyet-i kerîme Allahü teâlânın ilim sıfatının naklen delîlidir. Kulun ilmi: insanın ilmi, Allahü teâlâyı tanıma ve O’nun ile ilgili olması lâzımdır. Yeri geldiği zaman zâhirî ve bâtınî amellerle ilgili ilmi öğrenmek kul üzerine farzdır. Hakîkat ilminin üç esâsı vardır. Bunlar ise şunlardır: “İlki; Allahü teâlânın kendilerinden râzı olmuş, onlar da Allahtan râzı olmuşlardır. İşte bu, en büyük kurtuluş!” (Mâide119) buyurmaktadır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ise bir hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlânın, Rabbi ve sahibi olduğuna râzı olan, îmânın tadını tatmıştır” buyurmaktadır. Rızâ; Allahü teâlânın kulundan râzı olması, kulun Hak teâlâdan râzı olması şeklinde iki çeşittir. Allahü teâlânın rızâsının hakîkati; kuluna sevâb, ni’met, kerâmet ve ikram irâde etmesidir. Allahü teâlânın rızâsı, O’nun irâdesidir. Kulun rızâsı ise, Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmesi ve hükümlerine boyun eğmesidir. Allahü teâlâdan, vermiş olduğu dünyalıklardan, ya’nî mal, mülk ile râzı olan helâka ve hüsrana uğrar. Rızâsı baştan sona kadar ateş olur. Ve sonunda Cehenneme gider. Çünkü dünyânın O’nun yanında hiç kıymeti yoktur. Allahü teâlâdan dostluğu ve safâsı ile râzı olanlar, O’na âşık olanlardır. Bunların kalbleri, Allahü teâlâdan vardır. Rûhun sıfatı akıl, nefsin sıfatı hevâ, bedenin sıfatı ise başka birşeyi düşünmez, Kalbleri halktan histir. Müslümanın rûhu, onu Cennete da’vet eder. Zira kopmuştur. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm Cennetin dünyâdaki misâli rûhtur. Nefs ise müslümanı ) bir hadîs-i şerîfte; Bir kimse Allahü teâlâya ve Cehenneme da’vet eder. Çünkü Cehennemin dünyâdaki kazasına râzı olmazsa, yaptığı ibâdetin ve amelin misâli nefstir. Rûhun idârecisi ve tedbir alıcısı vardır ki, o da ona bir faydası yoktur” buyurmuştur. akıldır. Nefsin sevk ve idârecisi vardır ki, o da hevâdır. Doğru yolda bulunmak isteyenler, dâima nefslerine muhalefet Mûsâ aleyhisselâm Allahü teâlâya, “Allahım bana öyle bir etmelidirler. Zira nefse muhalefet, insanın rûhunu ve aklını amel göster ki, onu yaptığım sürede, sen benden râzı olasın” destekler. Bâyezid-i Bistâmi hazretleri “Nefs, kötü olandan diye duâ etti. Allahü teâlâ “Yâ Mûsâ, senin buna gücün başka bir şeyle sükûn bulmayan bir varlıktır” buyurmuştur. yetmez” buyurdu. Mûsâ (aleyhisselâm) bunun üzerine secdeye kapanarak yalvarmaya başladı. O anda Allahü Nefsinin sıfatı olan hevâ, onu sevk ve idâre eden arzusudur. teâlâdan Hazreti Mûsâ’ya şöyle vahiy geldi: “Yâ Mûsâ! Benim Nasıl akıl bulunmayan rûh eksikse, hevâ bulunmayan nefs de senden râzı olmam, senin, benim hükmüme ve kazama râzı eksiktir. Kula, akıldan ve hevâdan gelen iki da’vet vardır. Aklın olmandadır.” da’vetine uyan imâna ve tevhîde kavuşur. Hevânın da’vetine uyan ise dalâlete ve küfre düşer. Hevâ iki kısımdır: Biri; lezzet Rızâ ile alâkalı olarak anlatılan şu menkıbe çok meşhûrdur ve şehvet hevâsı, diğeri; halk arasında i’tibâr ve mevki’ sahibi “Evliyâdan bir zât Dicle nehrine düşmüştü. O zât yüzme de olma hevâsıdır. Nefsin en açık sıfatı şehvettir. Şehvet, bilmiyordu. Bir kişi ona, “İstersen seni kurtaralım” dedi. O zât insanoğlunun bütün a’zâlarına yayılmıştır. Kul, bütün a’zâlarını “Olmaz” deyince, soru soran kişi “Batmak ve boğulmak mı şehvetten korumalıdır. Gözün şehveti görmek, kulağın işitmek, istiyorsun?” dedi. O zât “Hayır” cevâbını verince, ona, “O burnun koklamak, dilin konuşmak, bedeninki dokunmak ve halde ne istiyorsun?” diye sordu Velî zat, “Hak teâlânın benim ellemek, dimağınki düşünmektir. Kulun kendi kendinin çobanı için istediğini istiyorum” dedi. ve nefsine hâkim olması, gecesini gündüzünü, duyu Nefsin hakîkatı ve hevânın ma’nası: Nefs, lügatte birşeyin varlığı, hakîkati, zâtı ve kendisi organlarında peydah olan hevâ sebeblerini kendisinden yok edene kadar harcaması lâzımdır. ma’nâsına gelir. Sûfîlere göre nefs, kötülüğün Îmân babı:Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde kaynağı ve temelidir. Nasıl ki âlemde Cennet- meâlen; “Ey îmân edenler! Allaha, O’nun Cehennem, şeytan-melek var ve biz bunları peygamberlerine ve Peygamberine indirdiği gözlerimizle göremiyorsak, nefs ve rûh da vardır. Kur’ân-ı kerîme, gerek daha evvel, indirdiği Her ikisi de bedene tevdi edilmiştir. Fakat birisi kitaplara îmân edin” (Nisâ-136) buyurmuştur. şer yeri, biri hayır mahallidir. Nefse muhalefet Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i etmek, yapılan bütün ibâdetlerin başıdır. Kul şerîfte “Îmân; Allaha, meleklere, kitaplara, nefse muhalefet etmekle, Hak teâlâya giden yola Pegamberlere ve âhıret gününe inanmaktır” kavuşur. Çünkü kul nefsinin esîri olmuşsa, helak buyurmuştur. İmân tarifini, bütün İslâm âlimleri olmuş demektir. Allahü teâlâ nefse muhalefet şöyle yapmışlardır: îmân; kalb ile tasdik, dil ile etmeği emretmiş ve Kur’ân-ı kerîmin Nâziât ikrârdır. Îmân, Hak teâlânın hidâyetine kavuşmuş sûresi 40. âyet-i kerîmesinde meâlen: “Her kim olan kulun fiilidir. Allahü teâlâ’nın dalâlette Rabbinin makâmından korkmuş ve nefsini bıraktığı bir kimse, doğru yola ulaşamaz ve şehvetten alıkoymuşsa, muhakkak onun varacağı hidâyete eremez. Cenâb-ı Hakkın doğru yolu yer Cennettir” buyurmuştur. gösterdiği kimse, dalâlete düşmez. Allahü teâlâ Kâmil bir insan üç unsurdan meydana gelir: İlki rûh, ikincisi nefs, üçüncüsü bedendir. Bunların her birinin ayrı ayrı sıfatları Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Allah kime doğru yolu gösterirse, îmâna muvaffak kılarsa, onun kalbini İslâm için açar, gönlünü genişletir. Kimi de ederek abdest alırım. Abdest uzuvlarımı yıkar, kalbden de sapıklıkda bırakmak isterse, onun da kalbini son tövbe ederim. Sonra câmiye giderim. Mescid-i Harâm-ı derece daraltır, sıkar” (En’âm-125) buyurmaktadır gözümün önüne getirir, Makam-ı İbrâhim’i iki kaş arasında Kalbin imânının alâmeti, tevhîd i’tikâdıdır. Gözün tutar. Cenneti sağımda, Cehennemi solumda, sıratı imânı, men edilen şeylerden gözü korumaktır. ayaklarımın altında, can alıcı meleği arkamda düşünür, Kulağın imânı, Allahü teâlânın kelâmı olan kalbimi Allahü teâlâya ısmarlar, sonra ta’zîmle “Allahü ekber” Kur’ân-ı kerîmi dinlemektir. Dilin imânı, doğru der, hürmetle kıyâm, heybetle kırâat, tevâzuyla rükû’, tazarrû sözdür. Hülâsa hakiki ma’nâdaki imân, kulun ile (kendimi alçaltarak) secde, hilim ile cülus (tehıyyattaki bütün varlığı ile Allahü teâlâyı talebte çok gayretli oturuş), şükürle selâmı yerine getiririm. Benim namazım olmasıdır. böyledir.” Taharet ve abdest babı: imândan sonra, kulun Namaz öyle bir ibâdettir ki, talibleri baştan sona kadar Hak üzerine farz olan ilk şey, namazı kılmak için teâlânın yolunu onda bulurlar. Abdest, kul için tövbe yeridir. abdest almaktır. Bu, bedenin necâsetten ve cünüblükten temizlenmesidir. Temizlik iki çeşittir. Zekât babı: İslâmın şartlarından biri de üzerine Biri bedenî temizlik, diğeri ise kalb temizliğidir. zekât vermek farz olan kimsenin zekât Beden temiz olmadan namaz sahih olmayacağı vermesidir. İkiyüz dirhem gümüşe mâlik olan gibi, kalb temiz olmadan ma’rifet sahih olmaz. kimsenin beş dirhemini, zekât vermesi ona farz Beden temizliği ya’nî namaz abdesti ve gusül olur. Kul nisâb miktarı paraya veya mala mâlik abdesti için mutlak su lâzımdır. Ya’nî mutlak su; olduktan sonra üzerinden bir sene geçmesi hem temizdir, hem de temizleyicidir. Karışık, kirli lâzımdır. Beş devesi olan, bir koyun zekât verir. ve kullanılmış su ile temizlik yapmak caiz değildir. (96 gr. altın veya bu değerde mala veya paraya Kalb temizliği için ise, hâlis ve saf bir tevhîd mâlik olan kimse, nisaba mâlik olur. Nisaba mâlik lâzımdır. Beden temizliği yapılırken, kalb olduktan bir sene sonra zekât vermesi farz olur.) temizliğine de dikkat etmelidir. Ya’nî abdest alırken el yıkandığında, kalbin de dünyâ sevgisinden uzaklaştırılmasına gayret etmelidir. Edebin fazileti; Edeb birkaç kısımdır. Birinci kısım; tenhâda, yalnız iken Allahü teâlâya karşı olan edeb. Bir kimsenin yalnız iken, kendisini Namaz babı:Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde hürmetsizlik, edebsizlik olan şeylerden meâlen; “Dosdoğru namaz kılın ve zekât korumasıdır. Böyle bir kimsenin tenhâda yalnız verin” (Bekâra-43) buyurulmaktadır. Namaz, iken olan ameli, hareketi, padişahların önünde cenâb-ı Haktan gelmiş bir emirdir. Namaza iken yaptığı hareketler gibi olur. Bir defa başlamadan evvel, namazın ba’zı şartları vardır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bağdaş Bu şartların ilki, bedeni necâsetten, kalbi kurup oturmuştu. Bu sırada Cebrâil arzulardan temizlemektir, ikincisi, elbiseyi (aleyhisselâm) gelerek “Yâ Muhammed! Kulun necâsetten temizlemek ve bu elbiseyi helâl oturuşu gibi otur” (Allahü teâlânın huzûrunda, bir yoldan sağlamaktır. Üçüncüsü, abdest almaktır. kölenin efendisi karşısında oturduğu gibi, bir kul Dördüncüsü, kıbleye karşı yönelmektir. Beşincisi, olarak otur) dedi. Horasan diyarının uç namaz vaktinin girmesidir. Altıncısı, niyetin hâlis noktasında, Kümend denilen yerde, Edib olmasıdır. Yedincisi, namaza girmek için tekbir Kümendî isminde, edeb, fazilet sahibi bir zât getirmektir. vardı. Bu zât, yirmi yıl (namazdaki oturmalar hariç) hiç oturmamıştı. Bu hâlinin sebebi Hâtim-i Esam’a birisi, “Nasıl namaz kılarsın?” diye sordu. O da kendisine sorulunca, “Ben, henüz Allahü teâlânın şöyle buyurdu: “Namaz vakti gelince temiz bir kalb ile niyet huzûrunda oturma derecesine çıkamadım” derdi. Bâyezîd-i Bistâmi hazretlerine, “Bu yüksek “Edebin diğer kısmı ise; insanlara karşı olan edebdir ki, derecelere ne ile kavuştunuz?” diye sorulunca, insanlar ile sohbet etmenin, onlar ile beraber olmanın ve güzel “Tenhâda bile, edebe riâyet etmekle” buyurdu. geçinmenin esaslarıdır, insanlarla olan münâsebetlerde ve Kullara lâyık olan, Allahü teâlânın huzûrunda bütün hâllerde, sünnet-i seniyyeye uymak demektir. Bu üç edebe riâyet etmektir. Zeliha da Hazreti Yûsuf’u kısım âdabın, ayrı ayrı tarif ve izâhları yapılmış ise de, aslında tenhâda yakalayıp, arzusuna kavuşmak bunları birbirinden ayırmak mümkün değildir.” isteyince, önce daha evvel kendisine ibâdet ettiği putun üzerini bir örtü ile örttü. Hazreti Yûsuf, “Ne İ’sâr’ın hakîkati: Yolculukta bir arkadaşın, diğer yapıyorsun?” diye sordu. Zeliha “Beni uygunsuz arkadaşının hakkına riâyet etmesi, ya’nî yolculuk bir vaziyette görmesin diye yüzünü örtüyorum. sırasında payından vazgeçmesi, onun rahat Aksi hâlde, edebin şartına, hükmüne riâyet etmesi için meşakkati kendisinin göğüslemesidir. etmemiş olurum” dedi. Hazreti Yûsuf, “Sen, İ’sâr ile ilgili şöyle bir hikâye anlatılmaktadır görmeyen, işitmeyen bir puta karşı saygısızlık “Tasavvuf yolunda bulunanlardan on kişi, bir etmekten haya ediyorsun da, ben, herşeyi bilen, çölde yolculuğa çıkmışlardı. Yollarını kaybettiler. işiten ve gören Rabbime karşı saygısızlık, Susuzluktan damakları kurumuştu. Yanlarında hürmetsizlik yapmaktan haya etmez miyim?” ise sâdece bir içimlik su kalmıştı. Bu bir içimlik buyurdu. Bu inanç ve edeblerinden dolayı, Yûsuf suyu eline alan, arkadaşlarına olan muhabbet ve (aleyhisselâm) babası Ya’kûb’a (aleyhisselâm) merhametinin çokluğu sebebiyle, yanındakilerine kavuştu. Allahü teâlâ, Zeliha’nın gençliğini iade veriyor, kendisi tahammül ediyordu ve su böylece etti ve ona İslâmiyeti ve Hazreti Yûsuf’un zevcesi elden ele dolaşıyordu. Bu şekilde devam olmayı nasîb etti. Fakat bu sefer, Zeliha Hazreti ederken, o arkadaşlardan dokuzu susuzluktan Yûsuf’dan kaçar oldu. Yûsuf (aleyhisselâm), öldü ve Sonuncu kalan suyu içip yoluna devam “Yoksa bana olan muhabbetini gönlünden sildin etti: Bu hâdiseyi anlatınca, birisi kendisine, “Sen mi? Niçin benden kaçıp durmaktasın?” deyince, de içmeseydin daha iyi olurdu” dedi. O ise “Ben Zeliha dedi ki: “Hayır vallahi, sevgim, daha da İslâmiyetin emrini böyle öğrendim. Kalan suyu arttı. Fakat ben, daha önce ma’bûd olarak içmeseydim, intihar edip, kendimi öldürmüş tanıdığım ve kendisine ibâdet ettiğim putun olurdum. Bunun için de mes’ûl olurdum” dedi. karşısında edebli olmaya her zaman riâyet ettim. Diğer kimse, “O hâlde, o dokuz kişi intihar etmiş Seninle bir arada kaldığımız zamanda, benim olmadılar mı?” dedi. “Hayır. Onların her biri, suyu ma’bûdum bir put idi ve ben ona saygısızlık diğerinin içmesi için fedâkârlıkta bulundu. Onların etmemek için (gören gözü, işiten kulağı olmadığı bu hâlleri İslâmiyete muhalif değildi. Onların hâlde), onun üzerini örtmüştüm. Şimdi ise, benim, hepsi vefât ettikten sonra yalnız ben kaldığım için herhangi bir âlete ve göze ihtiyâcı olmadan, en suyu içmen lâzım oldu” dedi.” gizli şeyleri dahi gören, bilen, işiten bir Rabbim var. O’na karşı edebe riayetsiz bir hâlde bulunmaktan çekiniyorum” dedi. “Benî İsrâil zamanında, kırk yıl yalnız ibâdetle meşgûl olan âbid bir zât vardı. Birgün “Yâ Rabbî! Eğer şu dağları yaratmamış olsaydın (yeryüzü düz olur) insanların seyahat Resûlullah da ( aleyhisselâm ) mi’râca gittiğinde edip yol yürümeleri kolay olurdu” dedi. Bunun üzerine, o edebe riâyet edip, her iki cihâna da bakmamıştı zamanın Peygamberine Allahü teâlâ vahiy gönderip buyurdu Bu edebi, âyet-i kerîmede meâlen: “Gözü ki: “O âbide şöyle söyle: “Benim mülkümde senin tasarrufta meyletmedi ve aşmadı” (Necm-17) diye bulunman, mülküm hakkında konuşman senin ne haddîne. medholunmuştur. Sen böyle niyaz etmekle benim mülkümü kullanmağa kalkmış oluyorsun. Bunun için seni Saîdler (Cennetlikler) defterinden silip, şakilerin (Cehennemliklerin) defterine yazdık.” O Bu mektûp Hazreti Hasen’e ( radıyallahü anh ) ulaşınca şu Peygamber (aleyhisselâm) gelip, kendisine gelen vahyi, âbide cevâbı yazdı: bildirdi. Âbid bunları duyunca çok neş’elendi ve şükür secdesine vardı. O Peygamber (aleyhisselâm), “Cehennemlik “Bismillâhirrahmânirrahim. Senin hayretini ve bizim olduğunu öğrenmek, şükür secdesini icâb etmez ki” buyurdu. ümmetimizden olduğunu ileri sürdüğün kimselerin hayretini Âbid, “Ey Allahın Nebisi Ben Cehennemlik olduğuma haber veren mektûbun bana geldi Benim reyim şudur- Kadere, şükrediyorum. Senden bir hacetim var. Benim için Allahü hayrın ve şerrin Allahtan olduğuna inanmıyan kâfir olur. Bir teâlâdan şöyle iste: O beni Cehenneme göndersin. Cismimi kimse, işlediği kendi günahlarının sebebi olarak Allahü teâlâyı de o kadar büyültsün ki, İmânı olan, ama günahları sebebiyle gösterirse günaha girer. Allahü teâlâya zorla itaat edilmez. Cehenneme gidecek olanların, Cehennemdeki yerlerini ben Allahü teâlâya gâlib gelecek şekilde de âsi olunamaz. O, kaplıyayım. Böylece onlar da Cennete gitsinler.” Bunun kullarının sahip oldukları herşeye gâlib ve mâliktir, insan ise üzerine Allahü teâlâ, o Peygambere vahiy gönderip buyurdu kudretinin gâlib olduğu şeylere kadirdir, insanlar emre uyacak ki: “O âbide şöyle, bu senin için bir imtihan idi. Sen ve kıyâmet olsalar, Allahü teâlâ buna engel olmaz, taât ile onların arasına günü şefaat edeceğin kimseler Cennette olsun.” girmez. Şayet insanlar günah işleyecek olsalar, Allahü teâlâ da onlara lütufta bulunmak istediği için, onlarla günah arasına Ali Hucvîrî hazretlerinin yazmış olduğu diğer eserleri şunlardır: girebilir ve günah işlemelerine mâni olabilir. Eğer bunu 1. Kitâb fî şerh-i kelâm-il-Hallâc: Hallâc-ı Mensûr ile ilgili bir yapmazsa, insanları zorla günaha sevketmiş ve zorla bu eserdir. Hucvîrî bu eseri gençlik yıllarında Hallâc-ı Mensûr’a günahı onlara yaptırmış olmaz. Kullarına hak ve bâtılı bağlı olduğundan, onunla ilgili olarak yazmıştır. 2. Kitâb-ül- tanıtması, bu husûsta onlara kudret vermesi, kendisine da’vet beyân li ehl-il-iyân: Tasavvufla ilgilenmeye başladığı ilk ettiği şeyi yapmaları için yol göstermesi ve yasak kıldığı yıllarda yazdığı bu eserde, Tasavvufî konuları şerhetmiştir. 3. şeyleri terketmeleri için imkân vermesi, bunun en açık delîlidir. Kitâb-ül-fenâ vel-bekâ, 4. Kitâbu bahr-il-kulûb, 5. Esâr-ül-hırak En mükemmel delil, Allahü teâlânın delîlidir, vesselâm.” vel-mülevvenât, 6. Kitâb-ül-Îmân, 7. Er-Riâye bi hukûkillahi teâlâ 8. Sevâkıb-ül-ahbar, 9. Keşf-ül-esrâr, 10. Minhâd-üd-dîn Ali Hucvîrî hazretleri buyurdu ki: “Evliyânın baş 11. Divân. Son iki eseri, Hucvîrî daha hayatta iken tâcı, Allahü teâlânın muhabbetiyle yananların kaybolmuştur. önderi, herkesin kendisine tâbi olduğu şerefli Peygamber Hazreti Muhammed ( aleyhisselâm ), Ali Hucvîrî Keşf-ül-mahcûb’da buyuruyor ki: Mu’tezile denilen kendisine Peygamberliği bildirilmeden evvel, bozuk bir mezhebin büyük bir hızla yayılması üzerine Hasen-i herkes tarafından; emîn, sözüne i’timâd edilir, Basrî, Hazreti Hasen’e ( radıyallahü anh ) şu mektûbu yazdı: büyük bir şahsiyet olarak tanınırdı. Kendisine Peygamberliği bildirilip, Allahü teâlânın emir ve “Bismillâhirrahmânirrahîm. Ey Allah Resûlünün evlâdı ve göz yasaklarını tebliğ etmeye başlayınca, insanların bebeği Allahın selâmı, rahmeti ve bereketi, senin üzerine çoğu kendisine inanmadı. Yüz çevirdiler Yalancı, olsun. Siz Hâşimoğulları topluluğu, fırtınalı denizde akıp giden sihirbaz, şâir, deli diyenler oldu. O’nu ve O’na tâbi gemi, karanlıktan aydınlatan kandiller ve hidâyet alâmetleri olanları kınadılar, kötülediler. Onlara dil uzattılar. gibisiniz. Kendilerine tâbi olanların kurtuldukları yolu gösteren Daha da ileri gidip, eziyet ve işkence ederek önderlersiniz. Tıpkı Nûh’un dolu gemisi gibi ki, mü’minler ona onları korkutmaya, imânlarını yok etmeğe başvurur, dine sıkı sıkıya sarılanlar orada kurtuluşu bulur. Ey uğraştılar. Onlar ise, mallarını, canlarını feda Resûlullahın ( aleyhisselâm ) evlâdı. Kader hakkında senin edip, îmânlarından dönmediler. Başkalarının sözün ve reyini bildir. Bildiğinizi, Allahın öğretmesi ile kınamaları, kötülemesi, sıkıntı vermeleri biliyorsunuz. O sizin üzerinize şâhiddir. Siz de hak üzerinde mü’minleri korkutmadı. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı Allahın şahitlerisiniz, vesselâm.” kerîmde Mâide sûresi ellidördüncü âyet-i kerîmesinde mü’minlerden bahsederken meâlen; “Dil uzatanın kınamasından korkmazlar. yumuşak olmasına sebep olur. Nefsânî arzu ve istekler açlık İşte bu, Allahü teâlânın ihsânıdır. Onu dilediği ile yok olup giderler.” kimseye verir. Allahın ihsânı geniştir, herşeyi bilendir” buyuruyor. Allahü teâlânın âdet-i “Tasavvuf yolunda bulunan bir kimse için en büyük sıkıntı; ilâhiyesi şöyledir ki; kendisine îmân eden, gönül dostlarından ve sevdiklerinden ayrı kalmak, ya’nî yalnızlıktır.” veren kimseyi levm ettirir (kınattırır). Ama kınanan kimsenin kalbini de, dil uzatanın kınamasına aldanmaktan, böyle şeylerle meşgûl olmaktan da muhafaza eder. Bu, Allahü teâlânın bir gayreti ve ihsânıdır. O, bu gayreti ile dostlarını, başkalarını düşünüp onlarla meşgûl olmaktan korur. Kendi güzelliklerini göstermek sûretiyle, onu, kendini beğenme (ucb) âfetine düşmekten muhafaza eder. Ucb iki sebebten hâsıl olur. Birincisi; insanların nazarında i’tîbâr görmek ve onlar tarafından övülmeyi arzulamaktadır, ikincisi ise; hoşa giden hâl ve hareketlerden dolayı, başkaları onu medhederler. O da başkalarının bu medhine aldanarak kendini beğenir Şöyle ki, bir kimsenin hâl ve hareketleri halkın hoşuna gider. O kimse de, halkın hoşuna giden hal ve hareketlere sahibim der ve onların fazla teveccüh ve iltifâtlarına aldanıp, kendi Büyüklere hürmet ve sevgi için buyurdular ki: “Evliyânın sohbetinde bulunanlar, herkese, hâllerine, derecelerine göre muâmele ederler. Büyükleri ve yaşlıları baba yerinde, akranı kardeş yerinde, küçükleri de evlâtları yerinde tutarlar. Yaşlı olanlara hürmetle, emsal ve akranına samimiyetle, kendinden küçüklere ise şefkatle muâmele ederler. Kimseye kin tutmazlar, kimseyi hased (çekememezlik) etmezler. Hiç kimseye nefret ve düşmanlık etmezler. Mümkün ise nasihat ederek fâideli olmaya çalışırlar. Kendini başkalarından daha üstün ve kıymetli görmezler. Kendinden daha yaşlı birini görünce, “Bu, dünyâya benden daha önce geldi. Benden daha çok ibâdet etmiştir” diye düşünürler. Kendinden daha genç birini görünce, “Bu, dünyâya benden sonra geldi. Günahı benden daha azdır” diye düşünürler. Dolayısıyla gençler yaşlılar da birbirlerinin sayesinde saadete kavuşurlar.” kendine övünmeye, kendi kendini beğenmeye “Gaflet içinde bulunan din adamları, dünyâyı gönüllerinin başlar. Allahü teâlâ, ihsân ederek dostlarını bu kıblesi hâline getirmiş, şeriatın kolay tarafını tercih etmiş, belâya yakalanmaktan korumuştur. Bunlar, hâlleri sultanlara köle olmuş, padişahların çevrelerini tavaf yeri ne kadar güzel olursa olsun, kendilerini edinmiş, zekâlarının hilelerine kanmış, kalblerini, sözlerindeki beğenmek bir yana, bütün hâllerini kusurlu ve incelik ve lafzî güzellik ile meşgûl etmiş, araştırıcı âlimler ve noksan bilirler ve böylece hem ucb felâketine üstâdlar hakkında kötüleyici konuşmuş ve din büyüklerini, düşmezler, hem de her an dereceleri yükselir. söyledikleri fazladan lâflarla kahretme işi ile meşgûl olmuş Bu, Allahü teâlânın bir lütfudur. Bunlar, bütün kimselerdir. Bunlara iki cihanı verseler doymazlar.” hâllerinde, Allahü teâlânın râzı olduğu şekilde bulunurlar ve insanların övmelerinin veya “Güzel ahlâk iki çeşittir. Birisi halka karşı, diğeri Allahü teâlâya yermelerinin kıymetsiz olduğunu bilirler. Bunlar, karşı söz konusudur. Allahü teâlâya karşı güzel ahlâklı olmak Allahü teâlânın evliyâsıdırlar.” ise, halkla beraber olmanın verdiği ağırlığa ve sıkıntıya, Allahü teâlâ için katlanmaktır.” “Bil ki, açlığın şerefi büyüktür. Açlık, bütün büyük zâtlarca medhedilmiştir. Mi’desi boş olanın hafızası, tok olandan daha “Ucb denilen kendini beğenme hâlinin aslı iki şeydir: İlki, halk kuvvetli, aklı ve zekâsı daha düzgün ve bedeni daha sıhhatli arasında makam ve i’tibâr sahibi olmak, onlar tarafından olur. Nefsin arzularına muhalefet ederek, açlıkla nefslerini methedilmeyi arzulamaktır. Ya’nî bir kimsenin hareketleri ve terbiye edip hazırlamış olanlar, boğazına, mi’desine düşkün yaptığı işler halkın hoşuna gider de, o kimse de halkın hoşuna olmazlar. Açlık, nefse boyun eğdirir, kalbin itaat etmesine, giden hâl ve hareketlere sahibim diye düşünürse, kendini beğenme hâline düşer. Diğeri ise; bir kimsenin hareketleri, başka bir kimsenin hareketleri, başka bir kimsenin hoşuna Talebesi Fakîh Ebû Abdullah Muhammed bin Mûsâ bin gider, onun için o şahsı meth-ü sena ederse, öğülen şahıs Ammâr el-Meyûrkî, onun hakkında şöyle bilgi vermektedir kendini beğenme hâline düşer.” “Bâkıllânî hazretleri çok talebe yetiştirdi. Bunlar çeşitli memleketlere gidip ilim neşrettiler. Çoğu Irak ve Horasan’a bir “Melekler Allahü teâlâ hakkında zarurî olarak ma’rifet kısmı da Fas, Tunus ve Cezayir taraflarına gitti. Ebû Abdullah sahibidirler. Çünkü onların yaradılışında meşhûr olma el-Âzerî hazretleri, Tunus’daki Kayrevan denilen beldeye duygusu, gönüllerinde hırs, âfet ve riya yoktur. Gıdaları tâattır. yerleşti. Orada İslâm bilgilerini yaydı. Talebe yetiştirdi. Meşrebleri emredileni yerine getirmektir. Halbuki Kayrevan halkı kendisinden çok istifâde etti. Vefât edeceği Ademoğlunun hamuru şöhretle yoğrulmuştur, âsi olması zaman, yerine talebelerinin ileri, gelenlerini vekîl olarak bıraktı. muhtemeldir. Dünyâ zîneti kalbine te’sîr eder. Şeytan, onun Hocam Hüseyn bin Abdullah hazretlerinin şöyle dediğini şahsına öyle musallat olmuş ve ona karşı güç kazanmıştır ki, işittim: “Vatanımdan ve çoluk çocuğumdan garîb olarak elli kan gibi damarlarında dolaşır.” senedir ayrı bulunmaktayım. Bu zaman zarfında ilim öğrenmek ve öğretmekten başka bir kazancım olmadı.” Başkalarının onun hakkında şöyle dediklerini işittim: “O, 1) Keşf-ül-mahcub (İngilizce, Urduca tercümeleri mukaddimesi) 2) Sefînet-ül-evliyâ sh. 164 kendilerine emek verip ilim öğrettiği talebelerinden, ücret olarak en küçük birşeyi kabûl etmedi. Talebelerinden mal mülk sahibi nice kimse olmasına ve dünyâ malı olarak çok şey vermek istemelerine rağmen, hiçbir şey kabûl etmedi ve “Bu ilmi Allah rızâsı için öğretmek benim güvendiğim bir dalımdır. 3) Tezkire-i Hazret-i Ali Hucvîrî Herhangi maddî bir ücret alırsam, ona birşey bulaşdırmanızdan korkarım. Allahü teâlânın bana vereceği- 4) Nefehât-ül-üns sh. 356 mükâfattan başka birşeyde gözüm yoktur” buyurdu.” 5) Hazînet-ül-asfiyâ cild-2, sh. 233 Talebelerinden bir zât şöyle anlatır: “Ebû Abdullah el-Âzerî hazretleri, bize evinde ders okuturdu. Biz evde iken o dışarı çıkar, pazara alış-verişe gider, oradan yiyecek içecek alır, elinde taşıyarak eve dönerdi. Biz kendisine “Muhterem HÜSEYN BİN ABDULLAH EL-ÂZERÎ Büyük kelâm âlimlerinden. Künyesi Ebû Abdullah olup ismi Hüseyn bin Abdullah bin Hâtem el-Âzerî’dir. Kendisine Azarbeycanlı olduğu için Azeri dendi. Ebû Abdullah hazretleri, güzel ahlâk sahibi, güler yüzlü ve tatlı dilli idi. Güzel latifeler yapardı. 423 (m. 1032) senesinde Kayrevan’da garîb olarak vefât etti. hocamız, biz sizin talebeleriniziz. Genciz, gücümüz kuvvetimiz yerindedir. Her birimiz zât-ı âlinizin ihtiyâçlarını karşılamaya can atıyoruz. Ne olur müsâade etseniz. Bu şekilde size yardım edememek bizleri çok üzüyor” derdik. Fakat o kabûl etmez, kendi ihtiyâcını kendi görmeye çalışırdı ve bize, “Allahü teâlâ sizlere iyilikler versin. Bana hizmet etmek arzu ve iştiyâkınızı bilmez değilim. Fakat siz benim özrümü bilmektesiniz. Size ilim öğretmek için Allahü teâlânın bana vereceği ecir ve mükâfatın ba’zısını, dünyâdaki karşılıkları için alacağı Ebû Abdullah Âzer, Kâdı Ebû Bekr bin et-Tayyib el- sebebiyle endişe ediyorum. Ecrin âhırette verilmesini Bâkıllânî’nin talebesidir. Birçok eserde Ebû Abdullah istemekteyim” buyurdu. hazretlerinin ismi, Kâdı el-Bâkıllânî’nin seçilmiş talebesi ve Şafiî mezhebi büyüklerindendir diye geçmektedir. Ebû Bekr Abdullah bin Muhammed el-Kureşî, Muhammed bin Ebû Bekr Atîk bin Ebî Nasr Hibetullah bin Ali bin Mâlik: Kayrevan’da Ebû Abdullah el-Âzerî hazretlerinin yetiştirdiği talebelerindendir. Fakîh el-İmâm Ebü’l-Hasen Ali bin Müslim bin Muhammed bin Ali bin el-Feth-üs-Sülemî hocasından şöyle nakleder: “Ebü’lHasen bin Dâvûd. Câmi-i Dımeşk’de namaz kıldırırdı. Orada Mücessime fırkasından ba’zı kimseler ileri geri konuşmağa, halkın güzel i’tikâdını bozmaya başladılar. Haşeviye veya 2) Tebyîn-i Kizb-il-müfteri sh. 41 Mücessime denilen bu sapıklar, bid’at fırkalarının en kötüsü olup, Allahü teâlâyı mahlûklara benzeten ve O’na madde, cisim diyen kâfirlerdir. Yetmişiki bid’at fırkasından biri olan (Müşebbihe) ve (Mücessime) denilen bu kafirler, sapık fikirleriyle müslümanlara zarar vermeye başlayınca, câminin hocası Ebü’l-Hasen bin Dâvûd, hemen Bağdad’daki büyük kelâm âlimi Kâdı Ebû Bekr Muhammed bin et-Tayyib bin elBâkıllânî hazretlerine bir mektûp yazdı. Durumu teferruatıyla arzedip, kendisinden çâre olarak bir âlimi göndermesini ve Mücessime denilen bu sapıklara delîller göstererek doğruyu anlatmasını istedi. O da, en üstün talebesi olan Ebû Abdullah Hüseyn bin Hâtem el-Âzerî’yi gönderdi. Dımeşk’e gelen Ebû Abdullah Azeri hazretleri, derhal mes’eleyi enine boyuna açıklayıp anlatmak için, Câmi-i Dımeşk’de bir meclis kurdu ve herkes Ebü’l-Hasen bin Davud’un etrâfında toplandılar. Ebû Abdullah Azeri hazretleri Allahü teâlânın varlığını, birliğini ve hiçbir mahlûka benzemediğini, madde ve cisim olmadığını, sıfatlarını, bu sıfatlarının da zâtı gibi ezelî ve ebedî olduğunu ya’nî sonsuz olarak var olduklarını ve mukaddes olduklarını mahlûkların sıfatları gibi olmadıklarını akıl ile, zan ile ve dünyâdakilere benzetilerek anlaşılmadıklarını izah etti. Delîller getirerek Mücessime fırkasındakileri susturdu. Söyliyecek şey bulamadılar. Câmideki topluluk Allah bir, Allah bir diyerek dağıldılar. Ebû Abdullah el-Âzerî hazretleri bir süre daha Dımeşk’de ikâmet etti.” Şöyle anlatılır: “Ebû Abdullah el-Âzerî hazretleri helvayı çok severdi. Dostları onun bu hâlini bildiklerinden, yemeğin arkasından helva koyarlardı. Ba’zan helvayı unuttuklarında, yemekten sonra, herkes giderken, “Oruçlular orucunu açtı. Sâlih kimseler yemeğinizi yedi. Meleklerin yarısı da size duâ etti.” buyururdu. Kendisine, “Siz, melekler size duâ etti demeniz gerekirken ve doğrusu da böyle iken, size meleklerin yarısı duâ etti, dediniz” dendiğinde, “Meleklerin diğer yarısı da helva ile beraber kaldı” buyururdu.” Kitâbün fî menâkıb-il-Kâdı Ebî Bekr el-Bâkıllânî isimli kitap, yazmış olduğu eserlerindendir. HÜSEYN BİN ALİ ES-SAYMERÎ (Kâdı Saymerî) Hanefî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Hüseyn bin Ali bin Muhammed bin Ca’fer esSaymerî’dir. Künyesi Ebû Abdullah’dır. Saymer, İran’ın Hûzistan bölgesinde dağlık bir yerde kurulmuş olup, Basra’ya yakın aynı isimdeki nehrin üzerindeki köylerden ikincisinin adıdır. Bu köye nisbetle “Saymerî” diye meşhûr oldu. 351 (m. 962) senesinde doğdu. Hanefî mezhebinde büyük bir fıkıh âlimi idi. Medâin şehrinde kadılık yaptı. İmâm-ı a’zam Ebû Hanife hazretlerinin ve talebelerinin menkıbelerini anlatan çok kıymetli bir kitabı vardır. 436 (m. 1045) senesi Şevvâl ayının yirminci günü Pazar gecesi vefât etti. Ertesi gün, Derb-i Zerrâdîn’deki evine defnedildi. Kâdı Saymerî, Hanefî mezhebindeki âlimler arasında üstün yeri olan büyük bir fakîhdir. Fıkıh ilmini; Ebû Nasr Muhammed bin Sehl bin İbrâhim’den, Ebû Bekr-i Cessâs er-Râzi’den, Ebû Bekr Muhammed el-Harezmî’den, Ebü’l-Hasen-i Kerhî’den, Ebû Saîd el-Berde’î’den, Mûsâ bin Nasr er-Râzi’den, İmâm-ı Muhammed’den aldı. Bağdad’a yerleşip oturduğu için, Iraklı fakihler arasında zikredilmektedir. Fıkıh ilminin mes’elelerini kavraması ve inceliklerine vâkıf olması çok yüksekti, ilk kadılık vazîfesini Medâin şehrinde yaptı. Sonraki kadılık vazîfesini, Kerh şehrinde yaptı. Vefâtına kadar bu vazîfede kaldı. Kendisinden birçok kimseler fıkıh ilmini öğrendiler. Bunlar arasında Kâdı’l-kudât (temyiz reîsi) Ebû Abdullah Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Hüseyn ed-Dâmgânî, Ebü’l-Hasen bin Ali bin Hüseyn es-Sandalî en-Nişâbûrî gibi büyük âlimler yetişti. Hadîs ilmini, Ebû Bekr Muhammed bin Ahmed el-Cürcânî’den, Ebü’l-Fadl ez-Zührî’den, Ebû Bekr bin Şâzân’dan, Ali bin Hassân’dan, Ebû Hafs bin Şahin’den, Kâtib Hüseyn bin Muhammed bin Süleymân’dan, Ebû Hafs el-Kettanî’den Ebû Ubeydullah el-Merzebânî’den Vezir Îsâ bin Ali bin Îsâ’dan ve 1) Terâcim-ül-müellifîn et-Tunûsiyyîn cild-1, sh. 53 daha birçok âlimden aldı. Onlardan çok hadîs-i şerîf dinleyip, rivâyet etti. Kendisinden de birçok âlim hadîs-i şerîf rivâyet Babama: “Bu zât kimdir?” diye sordum. Dedi ki: etmişlerdir. “Bu zât, Muhammed aleyhisselâm ile sohbet eden Abdullah bin Hâris’tir.” Ben de babama: Hatîb-i Bağdadî diyor ki “Ondan ben de hadîs-i şerîf dinleyip “Onun yanında ne var ki, insanlar yanında yazdım. Sadûk (sağlam, güvenilir) bir râvî, zeki ve akıllı bir zât toplanmışlar?” diye sorunca, “Peygamber idi. Herkesle çok iyi geçinirdi. İlim ehlinin hukukunu gözetirdi. efendimizden ( aleyhisselâm ) dinlediği hadîs-i Ondan işittim. Diyordu ki, “Ebü’l-Hasen Dâre Kutnî’nin yanında şerîfler vardır” dedi. Babama: “Beni onun yanına idim. Kendisinden tasnif ettiği “Kitâb-üs-Sünen” isimli eserinin götür de, söylediklerini işiteyim” dedim, O sırada birçok cüzlerini (muayyen konularda toplanmış hadîs-i yanıma geldi. İnsanlar, ondan ayrılmaya şerîfleri) dinledim.” Ayrıca ondan Ali bin Ebil-Hevl ve başlamıştı. Ona çok yaklaştım ve onun: Abdülazîz el-Kettânî de, hac dönüşünde Dımeşk’e (Şam’a) “Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Bir kimse fakîh geldiği zaman hadîsi şerîf dinlemiştir.” olursa, Allahü teâlâ, onun özlediği şeyleri ve İbn-i esîr diyor ki: “Hüseyn bin Ali bin Muhammed es-Saymerî, yaşadığı devirde, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin mezhebindeki âlimlerin en büyüğü oldu.” rızkını, ummadığı yerlerden gönderir” buyurdu” dediğini işittim.” “Eshâb-ı Kirâmdan Enes bin Mâlik’i gördüm ve ondan işittim, diyordu ki: “Resûlullahın ( Allâme Ebü’l-Hasenât Muhammed bin Abdülhayy el-Lüknevî “El-Fevaid-ül-behiyye” ismindeki eserinde diyor ki, “Saymerî’nin, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin haberleri, (hayatı, menkıbeleri ve talebeleri) hakkında büyük bir kitabı vardır. Biz aleyhisselâm ): “Hayır, iyilik yapmaya sebeb olan kimse, o hayrı yapan gibi sevâb kazanır. Allahü teâlâ üzüntülü olanlara yardım etmeyi sever” buyurduğunu işittim.” bu kitabımızda ondan nakiller yaptık.” Başlıca eserleri şunlardır: “Kendilerinden ilim aldığımız âlimlerin hepsi, secde-i sehv hakkında: “Namazda sehv (yanılma) 1. Ahbâr-ı Ebû Hanîfe ve eshâbihî: İmâm-ı a’zam ile talebelerinin ve onların talebesinin hayatlarını ve menkıbelerini anlatan büyük bir kitaptır. Yazma nüshası Manisa Kütüphânesi 1342 numarada kayıtlıdır. 1394 (m. 1974) senesinde Beyrut’ta tahkîkli olarak neşredilmiştir.” 2. Şerh-i Muhtasar-ı Tahâvî fî fürû’ ıl-fıkh-ılHanefî: Büyük bir eser olup birkaç cild hâlindedir. 3. Mesâil-ül-hılâf fî usûl-il-fark. hâlinde yapılan iki secde, selâm verilip yapılır. Sehv secdesinden sonra teşehhüd miktarı (ettehıyyâtü duasını okuyacak kadar) oturulup tekrar selâm verilir” diyorlar. Hocam Hammâd bin Ebî Süleymân da: “Enes bin Malik böyle fetvâ verirdi” buyurdu. Ben, Enes bin Mâlik’e sorduğumda, “Bu, böyledir” diye cevap vermişti.” Îmâmı a’zam, fıkıh ilminde herkesin suâllerine fetvâ vermeye başlayınca, kendisini kıskanıp hased edenler, çekemeyenler olmuştu. Bunun üzerine: “Kâdı (hüküm veren âlim), denizde Kâdı Saymerî’nin, “Ahbâr-ı Ebû Hanîfe ve eshâbihî” yüzen kimse gibidir. İlim denizinde yüzüp de, kendisinden râzı kitabından seçmeler: olunan kaç kimse gelmiştir?” buyurdu. İlmi ile amel eden âlimlere bir kusur bulup, aleyhinde söz söyleyenler çok oldu, Karşılaştığı Eshâb-ı Kirâmdan işittiği hadîs-i şerîfleri rivâyet demek istedi. ederken İmâm-ı a’zam buyuruyor ki: Hocası Hammâd bin Ebî Süleymân, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “16 yaşında iken, 96 (m. 715) senesinde babamla hakkında buyurdu ki: “Ebû Hanîfe, ağırbaşlı, vekar ve vera’ beraber hac yapmıştık. Orada yaşlı bir zât ile sahibi olarak bize gelir, ilim meclisimizde otururdu. Biz onu, karşılaştım. İnsanlar etrâfında toplanmışlardı. ilimle gıdâlandırıyorduk. Öyle oldu ki, her mes’eleyi ince ince tetkik ederdi. Anlatılanlar kendisine hafif gelmeye başladı. Ancak ba’zı şartları vardır. Eğer yemek kaynama hâlinde ise, Vallahi, onun anlayışı çok güzel, hafızası çok kuvvetli idi. Bu suyu ile birlikte et de atılır. Şayet tenceredeki yemek haliyle, diğerlerinden daha çok bilen birisi olması sebebiyle, kaynamıyorsa, et yıkanır ve suyu dökülür” buyurdu. Abdullah kendisini kıskanıp kötülediler, onu karşılarına aldılar. Ben İbni Mübârek: “Bunu nereden söylüyorsun?” diye sorunca, şunu iyi biliyorum ki, ilim Nu’mân’ın (Ebû Hanîfe’nin) İmâm-ı a’zam: “Çünkü kaynayan tencerenin içindeki yemeğin bulunduğu yerdedir. Bunun böyle olduğunu, güneşin suyu, sirkenin ve baharatın ulaştığı yere kadar ulaşır. ışıklarının, gecenin karanlığını parlatan bir nûr olduğunu Kaynamayan yemeğin suyu ise, sâdece etin dışını kirletir, bildiğim gibi biliyorum.” içine girmez” diye cevap verdi. Abdullah İbni Mübârek de: “Bu altından daha kıymetli bir cevaptır” dedi. Onunla beraber, otuz Hasen bin Süleymân, “İlim ortaya çıkmadıkça, kadar âlim de bu cevâbı beğenip kabûl etmişlerdi (Tavuk kıyâmet kopmaz” hadîs-i şerîfinin tefsîrinde kesilip, tüyleri dökülmek için, karnı yarılmadan kaynar suya buyurdu ki: “O, Ebû Hanîfe’nin ilmidir ve onun konursa necis (pis) olur. Ebüssuûd efendi fetvâsı dördüncü tefsîri olan eserleridir.” sahifesinde buyuruyor ki, “Bir tavuğu boğazlayıp, içini ve Ali bin Âsım diyor ki, “Ebû Hanîfe’nin ilmi, zamanındaki âlimlerin ilimleri ile tartılsaydı onlardan ağır gelirdi.” İmâm-ı Vekî anlatıyor: “Birgün Ebû Hanîfe’nin yanında idik: Ona bir kadın geldi ve dedi ki: “Ey İmâm! Benim bir erkek kardeşim vefât etti ve tereke olarak 600 dinar bıraktı. “Ondan bana bir dinar verdiler.” Ona,” “Mirasınızı kim taksim etti?’ diye sordu. Kadın: “Dâvûd-i Tâî” diye söyledi. Buyurdu ki: “O, senin hakkındır. Senin erkek” kardeşinin arkasında mirasçı olarak iki kızı kalmıştı, değil mi?” Kadın da, “Evet!” dedi. “Onun, annesi de var, değil mi?” dedi. Kadın “Evet!” deyince, “Hanımı da var, değil mi?” diye sordu. Kadın “Evet” deyince, Ebû Hanîfe yine, “Oniki erkek kardeşi ve bir kız kardeşi var değil mi?” diye sorunca, kadın “Evet!” dedi. Ebû Hanîfe: “Mirasın üçte birerden iki hissesi olan 400 dinar kızlar içindir. Altıda biri olan 100 dinar anne içindir. 75 dinar hanımı içindir. 25 dinar kalır. Bunun 24 dinârı, 12 erkek kardeşin hisseleri toplamı olup, her birine ikişer dinar düşer. Geri kalan bir dinar da senindir” buyurup, ferâiz ilmindeki keskin görüş ve derin bilgisini izhar eyledi. Ali bin Müshîr şöyle anlatıyor Birgün Ebû Hanîfe’nin ( radıyallahü anh ) yanında bulunuyorduk. Abdullah bin Mübârak ona geldi ve: “Bir adam, tencerede et pişirirken bir kuş gelip onun içine düşse ve ölse, bunun hakkında ne dersin?” diye sordu, İmâm-ı a’zam, talebelerine dönerek “Bu husûsta sizler ne diyorsunuz?” dedi. Onlar da, Abdullah İbni Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) “Önce etin suyu süzülüp dökülür. Sonra et yıkanır ve yenilir” dediğini bildirdiler. Îmâmı a’zam Ebû Hanife de ( radıyallahü anh ): “İşte biz de böyle diyoruz. kursağını çıkarmadan kaynar suda haşlasalar, yolsalar, yemesi helâl olmaz, haramdır. Kesip, içi ve kursağı çıkarılıp, içi yıkandıktan sonra haşlanırsa, tüylerine necâset bulaşmamış ise, yemesi helâl olur.” Redd-ül-muhtâr ve Bahr kitaplarında diyor ki: “Kaynamıyan sıcak suda bırakılan, içi boşaltılmamış tavuğun yalnız derisi necis olur. Yolunup, içi boşaltıldıktan sonra, üç kerre soğuk su ile yıkanınca, heryeri temiz olur. İşkembe de, böyle üç kere yıkanmakla temiz olur.”) Birgün adamın birisi, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye gelip; “Ben, Cenneti istemiyorum. Cehennemden korkmuyorum, ölmüş hayvan eti yiyorum. Görmediğim şeye şehâdet ediyorum. Rükû’süz ve secdesiz namaz kılıyorum. Hakkı sevmiyorum ve fitneyi seviyorum diyen bir kişi hakkında ne dersin?” diye sordu, İmâm-ı a’zam hazretleri, onun kendisine çok kızacağını bildiği hâlde buyurdu ki: “Ey filânın babası! Bana, kendinin bildiği bu şeyden mi soruyorsun?” Adam da ona: “Hayır! Fakat, ben böyle söyleyenden daha rezil, alçak birşeyi bilemiyorum ve bunun için sana sordum” dedi. İmâm-ı a’zam hazretleri, talebelerine dönerek; “Böyle söyleyen adam hakkında ne diyorsunuz?” diye sordu. Talebeleri de: “Böyle söylemek, en büyük kötülüktür. Bu, insanın kâfir olmasına sebep olan bir sıfattır,” dediler, İmâm-ı a’zam tebessüm etti ve talebelerine dedi ki: “Vallahi, böyle söyleyen, gerçekten Allahın dostlarından birisidir.” Sonra suâl soran adama: “Şüphesiz ki, ben sana böyle söyleyenin Allahın dostlarından olduğunu haber değil ki, ben sana birşey söyleyeyim! Fakat, sen şimdi git! veriyorum. Bunu da, dilinle beni kötülememen ve Sabah oluncaya kadar, geceyi namaz kılarak geçir, inşallah, amelleri yazan Kirâmen kâtibîn meleğinin, senin malını sakladığın yeri hatırlarsın!” Adam denileni yapmaya hakkında zarar veren birşeyi yazmaması için başlayınca, gecenin dörtte biri olmuştu ki, sakladığı yeri bildiriyorum. Kötü birşey söylemiyeceğine söz hatırladı, İmâm-ı a’zama gelip, durumunu haber verdi. O da: veriyor musun?” dedi. O da “Evet” dedi. İmâm-ı “Bunu sana şeytanın unutturduğunu, geceni namaz kılarak a’zam hazretleri buyurdu ki: “Senin (Cenneti geçirirsen hatırlayacağını anlamıştım. Sana yazıklar olsun! istemiyorum ve Cehennemden de korkmuyorum) Allahü teâlâya şükretmiş olmak için, geceni ibadetle geçirsen sözüne gelince, bunu söyleyen kimse Cennetin olmaz mıydı?” diye buyurdu. sahibi olan Rabbini istiyor ve Cehennemin Rabbinden korkuyor. (Allahtan korkulmaz sözüne İbrâhim bin Saîd el-Cevherî anlatıyor: Birgün mü’minlerin emîri gelince, şüphesiz bunu söyleyen kimse, Allahü Hârûn-ür-reşîd’in yanında idik Bir de baktık ki, içeriye İmâm-ı teâlânın zulüm ve haksızlık yapmasından a’zamın talebelerinden Ebû Yûsuf girdi. Halîfe ona: “Ebû korkmuyor. Çünkü Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde, Hanîfe’nin ( radıyallahü anh ) ahlâkını anlat da dinleyelim” Fussilet suresinin 46’ncı âyet-i kerîmesinde dedi. Ebû Yûsuf da şöyle anlattı: “Herkes, onu konuşuyor ve mealen: “Senin Rabbin, kuluna zulüm edici ondan ilim alıyordu. Benim ilmim de, Ebû Hanîfe’den ( değildir” buyurdu. (ölmüş olanın etini yiyor) radıyallahü anh ) öğrendiklerimdir. O, haramlardan nefret sözüne gelince, o balık yedi. Onun (rükû’suz ve eder, çok sakınırdı. Kuvvetli vera’ sahibi idi. Dinde bilmediği secdesiz namaz kılıyor) sözüne gelince, o, şeyi söylemezdi. Allahü teâlâya itaat ve ibâdet etmeyi ve O’na Cenâze namazı kılmıştır. Çünkü cenâze namazı, isyan etmemeyi çok severdi. Dünyâyı sevenlerden, dünyâya rükû’suz ve secdesizdir. (Görmediği şeye düşkün olanlardan uzak idi. Az konuşur, çok düşünürdü. Çok şehâdet’ediyor) sözüne gelince, bu, hakka olan vaktini ibâdetle geçirirdi Konuşmasında yanılması olmazdı. şehâdettir ki, “Gözümle görmüş gibi kesin olarak Eğer bir suâl sorulsa ve cevâbını bilse, konuşur ve o husûsta bilir ve inanırım ki, Allahtan başka kendisine ancak öğrendikleri ile cevap verirdi. Eğer bundan başka bir ibâdet edilecek bir ilâh yoktur. Yine gözümle mes’ele olsa, hak üzere kıyâs edip, ona tâbi olurdu. Bunda, görmüş gibi bilir ve inanırım ki, Muhammed dinini ve kendisini çok kayırırdı. İlmini ve malını Allah yolunda aleyhisselâm O’nun kulu ve resûlüdür, dağıtırdı. İnsanlardan hiç kimseye muhtaç değildi. O, yalnız Peygamberidir.” Onun (Hakkı sevmez) sözüne Allahü teâlânın rahmetine kavuşmayı ve rızâsını kazanmayı gelince, o hep yaşamayı seviyor. Tâ ki, sonsuza düşünürdü. Hiç kimseyi hayırdan, iyilikten başka birşeyi ile kadar Allaha itaat etsin. Halbuki ölüm hak olduğu anmazdı.” Bunun üzerine Hârûn-ür-reşîd: “Bu saydıkların, hâlde onu istemiyor. Nitekim Allahü teâlâ Kâf sâlihlerin, evliyânın ahlâkıdır” dedi. Sonra kâtibine: “Bu sûresi 19. âyet-i kerîmesinde meâlen: “Sekerât- sıfatları yaz ve onları oğluma ver. Onlara bakıp ahlâkını ül-mevt (can çekişme) gerçekten düzeltsin!” dedi. Sonra oğluna da: “Ey oğlum! Bu yazıları iyi gelecektir” buyurmaktadır. (Fitneyi severim) muhafaza et, senin de böyle olmaya çalışmanı istiyorum” diye sözüne gelince: Kalbler, mala ve evlâda sevgi nasihatte bulundu. üzere yaratılmıştır. Halbuki mal ve evlâd sevgisi, mü’minlerin kalbleri üzerinde büyük bir fitnedir, insanın Rabbinden uzaklaşmasına sebep olur.” İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye hased eden birisi vardı. Fakat görünüşte sevenlerden idi. Birgün nehrin kenarında olan bahçesinde, İmâm’a ve talebelerine ziyâfet hazırladı. Buyurun, Hasen bin Ziyâd anlatıyor Birgün adamın biri, malını gömerek yemek yeyin deyince, İmâm talebelerine: “Benim yaptığımı bir yere saklamıştı. Sonra gömdüğü yeri unuttu. Aramasına yapın” buyurdu. Sonra yemekten önce elleri yıkamak sünnet rağmen bulamadı. İmâm-ı a’zama gelip hâlini arzetti. Ebû olduğu için nehre gidip ellerini yıkadı. Bütün talebesi de böyle Hanife ( radıyallahü anh ) ona buyurdu ki: “Bu fıkhî bir mes’ele yaptı. Bu esnada bir kedi gelip, İmâm’ın tabağından yedi. Ve hemen öldü. İmâm’ın eshâbı, yemeğe zehir karıştırıldığını Hasen bin Sâlih şöyle anlatıyor: İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe anladılar. Hiçbirisi yemeğe başlamadan, durum anlaşıldı ve kuvvetli vera’ sahibiydi. Haramdan çok korkardı. Şüphelilerden dağıldılar. Yemekte zehir olduğunu Ebû Hanîfe anlamış idi, korkusu sebebiyle helâlin çoğunu da terk ederdi. Kendisinin ve fakat açıkça söylemeyip, el yıkama bahânesiyle zaman ilminin vekarını korumak husûsunda ondan daha gayretlisini geçirmek istemiş, hem de böylece, bir sünneti yerine görmedim. Bu hâl, kabrine kadar onun süsü oldu. getirmişti. Bir Sünneti yerine getirmekle ölümden kurtulmuş oluyorlardı. Nadr bin Muhammed diyor ki, “Vera’ bakımından Ebû Hanîfe’den daha üstün olanını görmedim. Dâima ciddi olup, Zengin bir adam vardı. Emîr-ül-mü’minîn Hazreti Osman’a ( hafiflik hâli görülmedi. Hiç kahkaha ile gülmezdi. Fakat radıyallahü anh ) düşman idi. Hattâ ona, yahudi derdi Bu söz tebessüm ederdi.” Yezîd bin Hârûn diyor ki, “Binlerce âlimden Ebû Hanîfe’nin kulağına gitti. Onu çağırdı ve: “Senin kızını hadîs-i şerîf dinleyip yazdım ve onlardan ilim tahsil ettim. filân yahudiye vereceğim” dedi. O şahıs: “Sen müslümanların Yemîn ederim ki, onlar içinde Ebû Hanîfe’den daha çok vera’ İmâmı olasın ve bir müslümanın kızım bir yahudiye vermeğe sahibi olanını, dilini ondan daha çok koruyanı görmedim.” cevaz veresin, bu nasıl olur? Ben kızımı yahudiye vermem” dedi. Ebû Hanîfe: “Sübhânallah, kendi kızını bir yahudiye İmâm-ı Ebû Yûsuf anlatıyor. Ben, hocam Ebû Hanîfe ( vermeğe râzı olmuyorsun da, Peygamber efendimizin (s.a.v) radıyallahü anh ) ile beraber yolda yürüyordum. Çocukların iki kızını bir yahudiye verdiğini nasıl söyleyebiliyorsun? ona: “Bu, geceleri hiç uyumayan Ebû Hanîfe’dir” diye buyurdu. O şahıs, o zaman sözün nereden geldiğini ve ne için bağırıştıklarını işitti ve bana dedi ki: “Ey Ebû Yûsuf! Şu söylendiğini anladı. O bozuk i’tikâdından vaz geçti ve İmâm’ın çocukların söylediği şeyi işitmiyor musun? Artık bana, Allah o bereketli sözleriyle tövbe etti. rızâsı için sırtımı yatağa koymamam lâzımdır. Ancak Allahü teâlâ yatağa düşürürse, o başka!...” Ebû Hanîfe’nin bir kimseden alacağı vardı. O şahsın mahallesinde, İmâm’ın talebesinden biri vefât etti. İmam-ı a’zam bunun cenâze namazına gitti. Güneş yakıyordu. Orada, İmâm’a borcu olan şahsın duvarından başka, gölge verecek hiçbir şey yoktu. Halk, İmâm’a “Bu duvarın gölgesinde bir mikdar oturun” dedi. Cevabında; “Benim bu 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 35 2) El-A’lâm cild-2, sh. 245 3) Târih-i Bağdâd cild-8, sh. 78 duvar sahibinden alacağım vardır. Onun duvarından istifâde etmem caiz değildir. Zira 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 256 hadîs-i şerîfte “Bir kimse, borç verir ve bundan bir fayda beklerse, faiz olur.”buyuruldu. Bunda da 5) Tehzîb-i Târih-i İbn-i Asâkir cild-4, sh. 344, faizden korkarım” buyurdu. İmâm-ı a’zamı bir defa hapse attılar. Zâlimlerden biri kendisine: “Şu kalemimi aç” dedi. “Hayır, kalemini açmam” diye cevap verdi. Zâlim, ne kadar söylediyse fayda vermedi. Sonunda: “Niçin kalemimi açmıyorsun?” dedi. Ebû Hanîfe cevâbında: “Korkarım şu insanlardan olurum ki, Allahü teâlâ Saffât sûresinde onların hakkında meâlen:“Ey meleklerim! Zâlimleri ve yardımcılarını beraber haşredin!” buyuruyor” dedi. HÜSEYN TABERÎ Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Abdullah olup ismi Hûseyn bin Ali bin Hüseyn’dir. 418 (m. 1027) yılında Taberistan’da doğdu. Doğum yerine nisbetle Taberî denildi. Otuz sene Mekke’de insanlara ilim öğrettiği için “İmâm-ülHaremeyn” lakabı verildi. 498 (m. 1105) yılında Mekke’de vefât etti. İsfehan’da da vefât ettiği söylenmektedir. Ebû Abdullah Tâberî, küçük yaşta Bağdad Şafiî ulemâsından Kâdı 4) Keşf-üz-zünûn sh. 1 Ebû Tayyib Taberî’nin himâyesine girdi. Onun ilminden istifâde etti. Fakih Nasr-ül-Ömerî’den fıkıh öğrendi. Daha sonra Ebû İshâk Şirâzî hazretlerinin derslerine devam etti. Ebû İshâk Şîrâzî’nin en büyük talebelerinden oldu. Abdülgâfir Fârisî’den “Sahîh-i Müslim” kitabını okudu. Daha birçok âlimden ilim öğrendi. İlimde yüksek bir dereceye sahip oldu. Ebü’l-Kâsım Debbûsî’den sonra Bağdad’daki Nizamiye Medresesi’nde fıkıh dersleri vermeye başladı. Daha sonra Ebû Muhammed Fâmî ile münavebeli olarak ders vermeye başladılar. Bu durum İmâm-ı Gazâlî” hazretlerinin Nizamiye Medresesi’nde ders vermeye başladığı 489 (m. 1096) yılına kadar devam etti. Kendisi de büyük bir âlim olmasına rağmen, İmâm-ı Gazâlî gibi bir âlimin bulunduğu medresede fıkıh dersi HUSRÎ KAYREVANÎ (Ali bin Abdülganî) Kırâat ve Arabî ilimlerde âlim, şâir. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi Ali bin Abdülganî’dir. Aslen Tunus’taki Kayrevân şehrinden olduğu için Kayrevânî ve Fihri nisbet edildi. Gözleri doğuştan kör olduğu için Darîr, kırâat âlimi olduğu için Mukrî denildi Husrî lakabıyla meşhûr oldu. Doğum târihi bilinmemekle birlikte, 483 (m. 1090) veya daha önceki yıllarda Tanca’da vefât ettiği bildirilmektedir. vermekten haya etti. Orayı terk etti. Daha sonra tekrar da’vet Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi hıfzedip, Arabî ilimler ve kırâat edildi. Da’vete icabet edip Nizamiye Medresesi’nde kendi ilmi üzerinde çalışmaya başlayan Ebü’l-Hasen Husri, kırâat kitabı “Udde”yi okuttu. Bir müddet sonra Mekke’ye gitti. Orada ilmini, batı İslâm dünyasındaki ilim merkezi olan Kayrevan’daki yerleşti. Çoluk-çocuk sahibi oldu. Şarktan garba kadar İslâm âlimlerden öğrendi. Meşhûr yedi kırâat imamının kırâatlerini, memleketlerinden gelen âlimlere hadîs-i şerîf dersleri verdi. Ebû Bekr Atîk bin Ahmed bin İshâk Temimî Kasrî ve Ebû Ali Allahü teâlânın rızâsı için insanlara nasihat eder, Resûlullaha ( Hasen bin Hasen bin Hamdûn Celûlî Mukrî’den öğrendi. aleyhisselâm ) tâbi olmanın ehemmiyetini anlatırdı. Mala, İmâm-ı Nâfi” kırâatini, İbn-i Süfyân’ın talebelerinden olup İbn-i paraya ehemmiyet vermezdi. Az şeye kanâat eder, Ahî Abdülhamîd diye tanınan Ebû Abdülazîz bin Muhammed elindekilerin fazlasını fakirlere sadaka olarak dağıtırdı. Çok Kübrâ’dan öğrendi. Ebû Bekr Atîk Temîmî’nin huzûrunda, ibâdet eder, Allahü teâlânın dînini öğretmeye çalışırdı. Pekçok doksan defa Kur’ân-ı kerîmi baştan sona okudu. Zamanında, kimseye ilim öğretti. Müslümanlar, dinlerini doğru olarak İmâm-ı Nâfi’ kırâatinin temsilcisi oldu. İmâm-ı Nâfi’ kırâatini güvendikleri bir âlimden öğrenince, Allahü teâlânın emir ve anlatan İkiyüzdokuz beyitlik bir kasîde yazdı. Şiirde şöhreti çok yasaklarına daha iyi bir şekilde uyarak Rabbimizin rızâsını yükseldi. Kayrevan şehrinin 449 (m. 1057) yılında Fatımî ve kazanmaya gayret ettiler. Talebeleri arasında Hâfız İsmâil ve Hilâlîlerin baskılarıyla harâb olmasından sonra Endülüs’e gitti. Silefî meşhûr oldu. Endülüs’teki Emevî devletinin 420 (m. 1029) yıllarına doğru Yetiştirmiş olduğu mümtaz talebelerinin yanında pek kıymetli eserler de yazdı. Beş büyük cüz hâlinde “Udde” kitabı vardır. Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini ihtiva eden Ebû Bekr Fûrânî’nin “îbâne”sine yaptığı şerhi, bilinen eserleri arasındadır. Keşf-üzzünûn’da “Udde’nin, “îbâne” kitabının şerhi olduğu bildirilmektedir. yıkılmasından sonra, bölge bölge “Tavâif-ül-mülük” adı verilen beylikler ortaya çıkmıştı. Ebü’l-Hasen Husri, Endülüs sultanları tarafından memnuniyetle kabûl edildi. İslama hizmet edip, barbar Avrupa askerlerine karşı cihâd eden sultanları öven şiirler yazdı. Onların kahraman askerlerini cihâda teşvik eden kasideler söyledi. Sebte’de bir müddet kalarak burada birçok kimseye Kur’ân-ı kerîm kırâatini öğretti. Lensiye, Dâniye, Malaka, Merye ve Mersiye gibi şehirlere gidip, insanlara kırâat ilmini öğretti. İşbiliyye sultânı ile Tanca’da sohbet edip 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 349 nasihatlerde bulundu. Daha sonra Tanca’ya yerleşti. Orada da birçok kimseye Kur’ân-ı kerîm kırâatini öğrettikten sonra vefât 2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 408 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 29 etti. Zamanın zâhidlerindendi. Dünyâya hiç değer vermez, Allahü âhir ayında Cum’a gecesi Kurtuba’da doğdu. 463 (m. 1071)’de teâlânın rızâsını kazanmak için çalışdı. Ömrünü Kur’ân-ı kerîm Şâtibe’de vefât etti. Memleketinde bulunan âlimlerden ilim öğrenmek, öğretmek ve ibâdetle geçirdi. tahsil ettikten sonra, İslâm âleminde ilim merkezleri olan yerleri gezdi. Oralarda bulunan âlimlerle görüşüp, Birçok talebe yetiştirdi. Ebü’l-Kâsım bin Sevvâb, Muhammed kendilerinden ilim öğrendi. Mısır’da ve Mekke’de hadîs bin Ahmed Emevî ve Ebû Dâvûd Süleymân bin Yahyâ Me’afirî âlimlerinden icâzet (diploma) aldı. Bu ilimde çok ilerleyip, meşhûr olan talebeleri arasındadır. Kitapları pekçoktur. zamanındaki hadîs âlimlerinin en büyüklerinden oldu. Hadîs Bunlardan, İmâm-ı Nâfi’ kırâatini anlattığı ikiyüzdokuz beyitlik ilminde Hâfız idi. Ya’nî yüzbinden ziyade hadîs-i şerîfi, rivâyet “Kaside fî kırâat-i Nâfi” adındaki eseri meşhûrdur. Tunus’ta edenlerin hâl tercümeleri ile birlikte ezbere bilirdi. Mektebet-ül-Vataniyye’de nüshası mevcûttur. Arkadaşı, İşbiliyye sultânı Mu’temed bin Ubbâd’a ithaf ettiği “Müstahsen- İbn-i Abdilberr ( radıyallahü anh ) çok kitap yazdı. Yazdığı ül-Eş’âr”ını divân şeklinde tertîb eden Ebü’l-Hasen Husrî’nin kıymetli kitaplardan ba’zıları şunlardır: Ed-Dürer fî ihtisâr-il- en geniş eseri, “İktirâh-ül-karîh ve ictirâh-ül-cerîh” adlı megâzi ves-siyer, el-Aklü vel-ukalâ, (Eshâb-ı Kirâmın hâl ikibinbeşyüzdoksanbir beyitlik divânıdır. Elifbe sırasına göre, tercümelerini anlatan) el-İsti’âb, Câmi’u beyân-il-ilm, el- her harf için kısa veya uzun bir kasidenin yazılmasından Medhal, Behcet-ül-mecâlis, et-Temhîd, el-İstizkâr, el-Kasd-ül- meydana gelen eserin, dörtyüzotuzbeş beyitlik bir de zeyli ümem, el-İnsâf fî mâ beyn-el-ulemâ-i min-el-ihtilâfi-el-kâfî fil- (ilâvesi) vardır. Bu kitap, Tunus’ta 1963 yılında basılmıştır. fıkh. “Sehm-üs-sehm” ve “Mu’aşerât” adlı kitaplar da onun eserleri arasındadır. Kâdı Ebü’l-Velîd el-Bâcî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “Hadîs ilminde, Endülüs’de İbn-i Abdilberr gibisi yoktur. Zamanındaki hadîs âlimlerinin en yükseği idi.” 1) Terâcim-ül-müellifîn-it-Tunûsiyyîn cild-2, sh. 153 İbn-i Abdilberr ( radıyallahü anh ), Mâlikî mezhebi âlimlerinden idi. Bununla beraber diğer üç mezhebin fıkıh bilgilerini de çok 2) Kitâb-üs-sile cild-2, sh. 410 3) Kırâat-i bi-Afrikiyye sh. 358, 360, 361 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 385 iyi bilirdi. Ve bu husûsda, diğer âlimler tarafından sened kabûl edilirdi. İmâm-ı a’zam hazretlerine ve diğer mezheb imamlarına olan muhabbet ve bağlılığı pek ziyâde idi. “Ebû Hanîfe’ye dil uzatmayınız ve ona dil uzatanlara inanmayınız. Allaha yemîn ederim ki, ondan daha üstün, ondan daha vera’ 5) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 331 sahibi ve ondan daha bilgili kimse bilmiyorum” buyururdu. 6) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 176 İbn-i Abdilberr buyurdu ki, “Yalnız, mü’min ve münâfık Ehl-i kıbleye suâl vardır.” İbn-i Abdilberr’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden ba’zıları: İBN-İ ABDİLBERR “Azîz ve Celil olan Allahü teâlâ, Peygamberlerden Endülüs’te yetişen, Mâlikî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinden. birisine vahyederek buyurdu ki: (Din uğrunda İsmi Cemâleddîn Yûsuf bin Abdullah bin Muhammed bin olmayıp, başka maksatlar için fakîh olanlara, Abdilberr-i Kurtubî. Künyesi Ebû Ömer’dir, İbn-i Abdiberr diye amel gayesi olmayan ilim öğrencilerine, âhıret tanınır. Kendisine Hâfız-ül-Magrib de denir. Fıkıh, hadîs, ilmiyle dünyalık isteyenlere, dışarıdan koyun edebiyat, târih ve diğer ilimlerde derin âlim idi. Lizbon ve derisine bürünmüş, içleri kurt gibi olanlara, dilleri Şinterin kadılıklarında bulunmuştur. 368 (m. 978)’de Rebî’-ül- baldan tatlı fakat kalbleri sabır otundan acı olanlara, bana hîle edip benimle eğlenenlere kendimizin olduğu için, bizim kendimizi kınamamız lâzım. O söyle, onlara öyle bir belâ kapısı açarım ki, Muhacirler ki, İslama da’vet olundukları zaman hemen kabûl halîm (yumuşak) insanları da hayrette bırakır).” ettiler. Biz ise geç kaldık. Şimdi, müslüman olmakla şereflenmiş durumdayız ama, bize ilk tebliğ edildiği sırada “Her şeyin bir direği, dayanağı vardır. İslamın müslüman olmuş olsaydık, şerefimiz daha yüksek olurdu” dayanağı da âlimlerdir.” dedi. Daha sonra tekrar Hazreti Ömer’in huzûruna gelerek, “Kim rızkının bol olmasını ve ömrünün uzamasını severse, sıla-i rahm yapsın.” “Ey mü’minlerin emîri! Bize bugün öyle davranmanızda kabahatin kendimizde olduğunu biliyoruz. Fakat, acaba diyoruz, geçmişteki kaybımızı telâfi edebileceğimiz bir yol yok “İnsanlara merhamet etmiyene, Allahü teâlâ mu?” dediler. Hazreti Ömer, İslâm ordusunun, Şam merhamet etmez.” taraflarında Rum sınırında İslâmiyeti yaymak için cihâd etmekte olduğunu, oraya gidip katılmalarını emretti ve: “Sizin “Allaha ve âhıret gününe imân eden kimse, için bundan başka yol bilmiyorum” buyurdu. Onlar da gidip komşusuna iyilik etsin. Allaha ve âhıret gününe İslâm ordusuna katıldılar ve savaşta şehîd oldular.” imân eden kimse, misâfirine ikram etsin. Allaha ve âhıret gününe îmân eden kimse, ya hayır Yine İsti’âb kitabında Hazreti Hasen-i Basrî’den rivâyetle şöyle söylesin, yahut sussun.” anlatılıyor: “Ümmetimden iki sınıf düzelirse, bütün insanlar “Hazreti Ömer’in hilafeti zamanında, aralarında Süheyl bin düzelmiş olur. Bozuldukları, vakit, bütün insanlar Amr, Ebû Süfyân ve Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) ba’zılarının da bozulur. Bunlar da; âmirler ile âlimlerdir.” da bulunduğu bir topluluk halifenin huzûruna geldiler. Kendilerini karşılayan kapıcı, evvelâ Bilâl, Ammâr (r.anhüm) “Sâdık ve emîn tüccâr, kıyâmet gününde gibi Bedr harbinde bulunmuş olanları içeri aldı ve kalanların şehidlerle beraberdir.” üzülmemeleri için de “Vallahi, Ömer ( radıyallahü anh ) Bedr’de bulundu. O harbe iştirâk etmiş olanları da çok sever. “Rızkın onda dokuzu ticârettedir.” “Kazancın en faziletlisi, elle kazanılandır.” Bana da böyle olmamı tavsiye etti” dedi. Ebû Süfyân ( radıyallahü anh ) “Sübhânallah, ben böyle bir hâdiseye ilk defa rastlıyorum. Dünyâ hâline bakılırsa biz asiliz, içeri girenler ise “Kazanan rızıklanmıştır. köle ama esas asâletin ve şerefin İslâmiyete uymakta olduğu İhtikâr (karaborsacılık) yapan ise la’netlenmiştir.” bu hâdise ile ne güzel anlaşılmaktadır” buyurdu. Hazreti Süheyl de, geride kalanlara hitaben “Arkadaşlar! Böyle bir İbn-i Abdilberr ( radıyallahü anh ) İsti’âb isimli eserinde: Nevfel muâmele ile karşılaşmamız bizi kızdırmasın. Biz kendi bin Umâre şöyle anlatıyor “Haris bin Hişâm ile Süheyl bin Amr kendimize kızmalıyız. Onlar, İslâma” da’vet olunduktan zaman (r.anhüm) Hazreti Ömer’in huzûruna gelip iki yanına oturdular. derhal kabûl ettiler. Biz ise ağırdan aldık. Geç kaldık. Allahü Bu sırada, ilk muhacirlerden ba’zıları gelmeye başladılar. teâlâya yemîn ederim ki, Allahü teâlânın dinini kabûl etmek ve Bunlar geldikçe Hazreti Ömer “Sen kalk şuraya otur yâ bu din için yaptıkları gayretler ile, bizim onlara katılmamızdan Süheyl’ Sen de kalk buraya otur yâ Haris!” derdi. Çünkü önceki kazançları, bizim kendimizde var olduğunu gelenler, bunlardan daha önce müslüman olmuşlardı. Böylece zannettiğimiz asâlet, şeref ve faziletten kat kat daha üstündür. bunlar en gerilerde kaldılar. Hazreti Ömer’in huzûrundan Onlar bizden çok üstünler. Bizim, onların derecelerine ayrıldıktan sonra, mahcûb bir hâlde biri diğerine; “Hazreti ulaşmamız mümkün değildir. Şimdi, İslâm ordusunun yaptığı Ömer efendimizin bize olan muâmelesini gördün mü? Keşke cihâdlara biz de katılalım. Umulur ki Allahü teâlâ bize de cihâd biz de daha önce müslüman olmuş olsa idik” dedi. Diğeri ise; sevâbı verir veya şehîd olmakla mükâfatlandırır” dedi.” “Elbette bize öyle muâmelede bulunur. Bunda kabahat Hasen-i Basrî hazretleri buyuruyor ki: “Süheyl bin Amr ( müslümanlar! Beni onların üzerine atınız!” dedi. Müslümanlar, radıyallahü anh ) ne güzel söylemiş. Allahü teâlâya yemîn kendisini bahçe duvarının üzerine kaldırdılar. O da duvardan ederim ki, O, emrine hemen icabet (kabûl) eden bir kulu ile içeri atlayıp, müşriklerle çok mücâdele eyledi. Bahçe kapısını icabet etmekte geciken bir kulunu bir tutmaz. Hemen icabet da açıp İslâm askerinin içeri girmesini temin etti. Bundan eden, elbette daha kıymetlidir.” sonra müşrik ordusu dağıtıldı. Müseyleme de orada katledildi.” Yine İsti’âb’da, Hazreti Enes’den rivâyetle şöyle İsti’âb’da Ali bin Ebî Tâlib’den naklen şöyle buyurulmaktadır anlatılıyor “Ebû Talhâ ( radıyallahü anh ), Berâe (Tevbe) sûresinin “Ey mü’minler! Gerek “Birgün İbn-ün-Nebbâc, Hazreti Ali’ye gelerek “Ey mü’minlerin hafif (süvari) gerek ağırlıklı (piyade) olarak emîri? Beyt-ül-mâl altın ve gümüş ile doldu (ne yapalım?)” seferber olun ve mallarınızla, canlarınızla Allah dedi. Hazreti Ali kalkıp, Beyt-ül-mâl’a geldi ve “İşte bu yolunda muharebe edin. Eğer bilirseniz, bu, sizin müslümanların ganîmetidir. Kim bunu hakkı olanlara için pek hayırlıdır.” meâlindeki 41. âyet-i vermezse pişmandır. Yâ İbn-ün-Nebbâc bunu ihtiyâcı olanlara kerîmesine gelince; cihâd aşkıyla coşarak, “Ben dağıtacağım” buyurdu ve halka ilân, ettirip, Beyt-ül-mâl’daki görüyorum ki, Allahü teâlâ, genç de ihtiyâr da paraların hepsini muhtaç olanlara dağıttı. Öyle ki, geride hiçbir olsa, cihâda koşmamızı emrediyor. Ey oğullarım, şey bırakmadı. Sonra kendi elleriyle Beyt-ül-mâl’i süpürdü ve beni cihâda hazırlayınız, beni cihâda hazırlayınız” orada iki rek’at namaz kıldı. Kıyâmet günü kendisine şahitlik dedi. Oğulları ona dediler ki: “Babacığım. Allahü etmesi ümidi ile Beyt-ül-mâl’ın temizliğini yapar, süpürür, teâlâ sana iyilik versin. Resûlullah efendimiz ( orada namaz kılardı. aleyhisselâm ) vefât edinceye kadar sen O’nunla beraber cihâd ettin. Ondan sonra, vefât edinceye kadar Hazreti Ebû Bekr ile beraber idin. Ondan sonra Hazreti Ömer vefât edinceye kadar onunla beraber idin. Müsâade et de artık biz cihâda gidelim. Sen çok yaşlandın.” Ebû Talhâ “Hayır! Beni savaşa hazırlayın” dedi. Bir deniz savaşına katıldı ve şehîd oldu. Kendisini defnedecek bir ada ancak yedi gün sonra bulunabildi. Orada defnettiler. Vücûdu yedi günde hiç değişmemiş, bozulmamıştı.” Birgün Kanber, Hazreti Ali’ye gelerek, “Ey Emîr-ül-mü’minîn! Gelen malı hiç bekletmeyip dağıtıyorsunuz. Halbuki bunda sizin ailenizin de ihtiyâcı var. Bunun için ben size vermek üzere ba’zı şeyler gizledim” dedi. “Nedir gizlediklerin?” buyurdu. Gelin de size göstereyim” dedi. Hazreti Ali’yi, içinde altın, gümüş ve çok kıymetli eşyaların bulunduğu bir odaya götürdü. Hazreti Ali bunları görünce, “Sen bizim evimizi ateşe vermek mi istiyorsun?” buyurdu ve bunları da müslümanlara dağıttı. Sonra da, “Bu müslümanların ganîmetidir. Kim onu yerine vermezse, yaptığına pişman olur. Ey mal, beni aldatma, git başkasını aldat!” buyurdu. İsti’âb’da Ebû Zabyân’dan rivâyetle şöyle anlatıyor. “Ebû Eyyûb-i Ensârî ( radıyallahü anh ) Hazreti Mu’âviye zamanında İstanbul’a 50 (m. 670) senesinde gelen ordu içinde bulunan Sahabelerden (r.anhüm) biri idi. Yolda durumu ağırlaşınca, yanında bulunanlara: “Ben vefât ettiğimde, beni de beraberinizde götürünüz. Düşmana karşı saf olduğunuz yerde, beni defnediniz” buyurdu. Onlar da öyle yaptılar.” Yine İsti’âb’da Yemâme cengi anlatılırken buyuruluyor ki: İst’âb’da Abdullah İbni Abbâs’dan ( radıyallahü anh ) rivâyetle şöyle buyuruluyor: Ebû Sâib Osman bin Mâz’ûn ( radıyallahü anh ) vefât edeceği sırada Resûlullah ( aleyhisselâm ) geldi. Birşeyler söyler gibi üzerine eğildi. Biraz sonra başını kaldırdı. Bu hâl üç defa tekrar etti. Birinci defada Resûlullahın ( aleyhisselâm ) gözleri yaşarmıştı, ikinci defada ağladığı, üçüncü defada içini çektiği görüldü. Orada bulunanlar Osman bin “Yemâme’de, İslâm askeri müşriklere saldırıp onları bir bahçe Maz’ûn’un ( radıyallahü anh ) vefât ettiğini içine kıstırdılar. Allahü teâlânın düşmanı olan Müseylemet-ül- anladılar. Onlarda bağırarak ağlamaya başladılar. kezzâb da oradaydı. Hz: Berâ bin Mâlik, müslümanlara: “Ey O zaman Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), “Susun! Ölünün Abdullah bin Umeys ( radıyallahü anh ) imiş. arkasından (bağırarak) ağlamak şeytanın işidir. Evine gittim. Hizmetçisine, “Câbir, sizinle Allaha tövbe ve istiğfar ediniz” buyurdu. Sonra görüşmeye gelmiş deyiniz” dedim. Hizmetçi içeri da, “Yâ Ebâ Sâib! Allahü teâlâ sana rahmet girip çıktı. “Abdullahın oğlu Câbir mi?” diye sordu. eylesin. Sâib! dünyaya bağlanmadan çekip “Evet” dedim. Biraz sonra Abdullah bin Umeys ( gidiyorsun” buyurdu. radıyallahü anh ) dışarı çıktı. Kendisiyle sarılıp kucaklaştık. Ona, “Kısas hakkında senin Ka’b bin Alkam ( radıyallahü anh ) anlattı: Eshâb- Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîf ı Kirâmın (r.anhüm) büyüklerinden Garafe bin işittiğini öğrendim. Onu öğrenmeden Haris ( radıyallahü anh ), bir hıristiyanın, öleceğimden korktum. Bunun için bir aylık yoldan Resûlullah ( aleyhisselâm ) hakkında kötü sözler geldim” dedim. Bunun üzerine hadîs-i şerîfi söylediğini işitince, o hıristiyânı güzelce dövdü, nakletti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu burnunu kırdı. Garafe bin Hâris’i ( radıyallahü anh ki; “Allahü teâlâ, kıyâmet günü insanları, çıplak, ) Amr bin As’ın ( radıyallahü anh ) huzûruna sünnetsiz ve eli boş olarak haşreder. Sonra, da’vet ettiler. Amr bin As ( radıyallahü anh ) onlara yakın ve uzakta olanların işitebileceği bir Garafe bin Hâris’e ( radıyallahü anh ), “Biz onlara sesle; “Hesap görücü benim. Tek hâkim benim. emân vermiş idik. Niçin onu dövdün?” diye sordu! Cehenneme gideceklerden hiç bir kimse Garafe bin Haris ( radıyallahü anh ) “Yâ Amr! Cennetlik birisindeki hakkını almadan Herhalde Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) Cehenneme girmeyecektir. Cennete küfür etsinler diye emân verilmedi. Bildiğim gireceklerden hiçbir kimse de, Cehennemlik kadarıyle, onlara sâdece kiliselerine birisinin kendisinde alacağı varsa, onu karışmayacağımıza, oralarda diledikleri gibi kendisinden almadan Cennete giremeyecektir. ibâdet edeceklerine, altından kalkamayacakları Herkesin hakkını alacağım” diye nidâ mükellefiyetler yüklemeyeceğimize, onlara bir edecek.” Biz, “Yâ Resûlallah! Biz oraya çıplak, düşman saldırırsa, onların yanında sünnetsiz ve eli boş olarak geleceğiz. Bu nasıl savaşacağımıza, kendi aralarında, diledikleri gibi olur?” dedik. Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Çünkü karar verebileceklerine, ancak dinimizin kısas; mükâfat ve ceza verilerek emirlerine tâbi olmak isteyenler hakkında, Allah yapılacaktır” buyurdu.” ve Resûlullahın emrettiği şekilde hüküm vereceğimize, istemezlerse zorlamayacağımıza İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki, “Her sonraki yıl, bir dâir ahid ve emân verdik” dedi. O zaman Amr bin önceki yıldan daha kötüdür. Her önceki yıl, bir sonraki yıldan As ( radıyallahü anh ), “Doğru söylüyorsun. Sen daha hayırlıdır. Her sonraki nesil de, bir önceki nesilden daha haklısın” dedi. hayırlı değildir. Fakat âlim ve iyi kimselerinizin ölmesi bir felâkettir. Mes’elelerini şahsî görüşleri ile çözmeye çalışan Hazreti Ömer anlattı: “Geceleri karada ve denizlerde kavimler ortaya çıkacak, işte o zaman İslâm binası yıkılacak yönünüzü ta’yin edeceğiniz yıldız ilmini iyi öğrenin ve bu ilmi ve çökecektir.” ihmâl etmeyin.” İsti’âb’da Ebû Cuhayfe’den ( radıyallahü anh ) Abdullah bin Muhammed ( radıyallahü anh ) naklen şöyle anlatılıyor: “Birgün, yağlı etten anlattı: Câbir bin Abdullah’dan ( radıyallahü anh ) yapılma tirit yedim. Daha sonra Resûlullahın ( işittim. Bir kimsenin Resûlullahtan ( aleyhisselâm aleyhisselâm ) huzûruna vardım. Yemeği biraz ) bir hadîs-i şerîf öğrendiğini haber alınca, bir fazla kaçırmış olduğum için geğiriyordum. deve satın alıp yola koyuldum. Bir ay yolculuktan Bana: “Yâ Ebâ Cuhayfe! Git, uzakta geğir. sonra Şam’a geldim. Meğer hadîs-i şerîfi öğrenen Dünyâda karnını tıka basa dolduran, âhırette edemeyen müşrikler, bu mübârek şehidin cesedine hücum uzun zaman aç kalacaktır” buyurdular.” Ebû edip, dudaklarını, burnunu, kulaklarını kestiler. Her tarafı kana Cuhayfe ( radıyallahü anh ), bu hâdiseden sonra, boyandı. Muharebe bittikten sonra, Hazreti Abdullah bin Cahş ömrü boyunca hiç doyuncaya kadar yemek ve dayısı Seyyid-üş-şühedâ Hazreti Hamza’yı beraber yemedi. Akşam yerse, sabah yemez, sabah defnettik.” yerse, akşam yemezdi. İbn-i Abdülberr Câmi’u beyân-il-ilm kitabında der ki: İsti’âb kitabında İbn-i Abdilberr ( radıyallahü anh ), Hazreti Sa’d bin Ebî Vakkas’ın bildirdiği şu hâdiseyi naklediyor Hazreti Muâz bin Cebel’den ( radıyallahü anh ) rivâyetle Abdullah bin Cahş yiğitliğin sembolüydü. Hazreti Sa’d, Uhud Resûlullah buyurdu ki: “İlim öğrenin. Çünkü ilim, harbinde Hazreti Abdullah bin Cahş ile aralarında geçen bir Allaha olan saygınızı artırır, ilim taleb etmek konuşmayı şöyle anlattı: “Uhud’da sava
