Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142
advertisement
Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 142 Türkiye İçin Yapılan Nedensellik Uygulamaları Üzerine Literatür Araştırması Özgür ENGELOĞLU, İsa Gürkan MERAL, Kübra GENÇ Kırıkkale Üniversitesi engelogluo@gmail.com Nedensellik kuramı 1969 yılında Granger tarafından geliştirilmiştir. Kurama göre; iki değişken arasındaki nedensellik ilişkisi açıklanırken, değişkenlerden birinin cari zamandaki değerini açıklamada diğer değişkenlerin gecikmeli değerlerinin bir katkı sağlayıp sağlamadıklarına bakılır. Daha açık bir ifade ile bir değişkenin (Y) t zamanındaki değerini açıklamak için kurgulanan bir modelin açıklama gücü diğer değişkenin (X) gecikmeli değerleri içerildiğinde artıyorsa; X, Y’nin Granger nedenidir denir. Uzunca bir zaman ekonometrik uygulamalarda kullanılan temel bir yaklaşım olan Granger Nedensellik yaklaşımına ilk önemli teorik ve ampirik katkı 1980 yılında Sims tarafından yapılmıştır. Sims nedenselliği geleceğin günümüzün nedeni olamayacağı gerçeğinden yola çıkarak açıklayan bir Nedensellik Testi geliştirilmiştir. Son 30 yılda ise Granger ve Sims Nedensellik Testleri dışında Toda‐Yamamoto Nedensellik Testi, Panel Nedensellik Testi vb. birçok diğer nedensellik testleri yaklaşımları geliştirilmiştir. Bu çalışmada Türkiye için nedensellik testleri kullanılarak yapılan akademik çalışmaların literatür taraması yapılacaktır. Araştırmada ilgili çalışmalarda kullanılan nedensellik testleri ve testler sonucu elde edilen bulgular incelecek, karşılaştırılacak ve analiz edilecektir. Ayrıca söz konusu çalışmalarda ağırlıklı olarak hangi değişkenlerin nedenselliklerinin incelendiği ve büyük oranda hangi değişkenlerin birbirlerinin nedeni olduğu da ortaya çıkacaktır. Bu çalışmanın bulguları, Türkiye’de bu alanda yanıtlanmayan soruların ortaya çıkmasına ve böylece yeni araştırmalar yapılmasının özendirilmesine katkı sağlayacaktır. Anahtar Kelimeler: Nedensellik, Granger Nedensellik, Nedensellik Testleri, Türkiye A Literature Review on the Causality Test Applications about Turkey Causality Theory was developed by Granger in 1969. According to this theory; we should check if the past values of one of the variables contribute to explain the current values of the other variable. In other words, we conclude that the variable X is a Granger Cause of the variable Y if including the past values of X raises the explanatory power of the model constructed to explain the value of Y in time period t. The Granger Causality approach was used extensively in empirical research. One of the first important theoretical and empirical contribution to Granger Causality Approach was made by Sims in 1980. Based on the fact that ‘future cannot be the cause of today’, Sims developed a new Causality Approach to explain causality. In the last three decades, in addition to Granger and Sims Causality approaches, some other causality tests, such as Toda-Yamamoto Causality Test and Panel Causality Test, have also been developed. In this study we will provide an all-embracing literature review of the academic research for Turkey utilizing causality test approach. In the first step, we will study the variables considered, the specific tests carried out, and conclusions reached each research paper. In the second step, we will compare and analyze the literature in terms of the variables considered, the specific tests carried out, and conclusions reached. One important contribution of this study is to determine which macroeconomic variables in Turkey are considered in causality tests. Hence, the study will help in determining what questions in terms of the causal Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 143 relations among macroeconomic variables have not yet been answered, and stimulate new research in this field. Keywords: Causality, Granger Causality, Causality Tests, Turkey Giriş Nedensellik kavramı ilk olarak Clive W. Granger’ın 1969 yılında yayınladığı “Investigating causal relations by econometric models and cross-spectral methods” makalesi ile ortaya atılmıştır. Nedensellik Testleri günümüzde iktisat ve ekonometri dışında, temel bilimler, mühendislik ve medikal bilimlerde de yaygın olarak kullanılmaktadır (Atukeren, 2011, s. 137). Nedensellik kuramında; iki değişken arasındaki nedensellik ilişkisi açıklanırken, değişkenlerden birinin cari zamandaki değerini açıklamada diğer değişkenin gecikmeli değerlerinin bir katkı sağlayıp sağlamadıklarına bakılır. Çalışmada, belirlenen akademik dergilerde yayınlanan ve Türkiye üzerine yapılan nedensellik testlerini içeren çalışmaların literatür taraması yapılacaktır. Bu kapsamda öncelikle nedensellik testlerinin ilk olarak ortaya çıkışından bahsedilip teorik olarak tanımlanması yapılacak ve sonraki yıllarda geliştirilen diğer nedensellik testleri üzerinde durulacak ve bazı yaklaşımlardan kısaca bahsedilecektir. Sonraki aşamada ise araştırmanın kapsamı ve incelenen dergilerin özellikleri belirtilerek, bu dergilerdeki çalışmalarda kullanılan nedensellik testleri ve testler sonucu elde edilen bulgulara yönelik bir dizi analiz ve değerlendirme yapılacaktır. Çalışmanın sonuç bölümünde söz konusu çalışmalarda ağırlıklı olarak hangi değişkenlerin nedenselliklerinin incelendiği ve büyük oranda hangi değişkenlerin birbirlerinin nedeni olduğu ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla çalışmanın bulguları, Türkiye’de bu alanda yanıtlanmayan soruların ortaya çıkmasına ve böylece yeni araştırmalar yapılmasının özendirilmesine de katkı sağlayacaktır. Nedensellik Testleri Granger (1969) nedensellik testini şu şekilde tanımlamıştır; eğer Yt değişkeni, Xt değişkeninin geçmiş değerleri kullanıldığında kullanılmadığı duruma göre daha iyi tahmin edilebiliyor ise Xt, Yt’nin Granger nedenidir denir. Xt ve Yt değişkenlerinin durağan olduğu varsayım ile Granger nedensellik testi, belirtilen 1 ve 2 numaralı Vektör Otoregresif (VAR) modellerin tahminini gerektirir. Söz konusu modelde Tablo 1’de belirtilen dört durumdan biri söz konusu olabilir; (Asteriou ve Hall, 2011, s. 322): ∑ ∑ (1) ∑ ∑ (2) Nedenselliğin analizinde aşağıda belirtilen H0 ve HA hipotezlerinin anlamlılıkları sınanmaktadır. Buna göre H0 hipotezinin reddedilmesi durumunda değişkenler arasında nedensellik ilişkisi bulunduğu iddia edilebilir. ∑ ∑ Nedensellik yaklaşımına ilk önemli teorik ve ampirik katkı 1980 yılında Sims tarafından yapılmıştır. Sims, nedenselliği geleceğin günümüzün nedeni olamayacağı gerçeğinden yola Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 144 çıkarak açıklayan bir Nedensellik Testi geliştirilmiş olup, aşağıdaki gibi VAR modelleri önermiştir (Asteriou ve Hall, 2011, s. 324); ∑ ∑ ∑ (3) ∑ ∑ ∑ (4) Tablo 1 Nedensellik Durumları 1 2 3 4 Durum (1) numaralı denklemde gecikmeli X terimlerinin katsayıları 0’dan farklı, Y terimininkiler ise (2) numaralı denklemde 0’dan farklı değilse (1) numaralı denklemde gecikmeli X terimlerinin katsayıları 0’dan farklı değil, Y terimininkiler ise (2) numaralı denklemde 0’dan farklıysa (1) numaralı denklemde gecikmeli X terimlerinin katsayıları 0’dan farklı, Y terimininkiler de (2) numaralı denklemde 0’dan farklı ise (1) numaralı denklemde gecikmeli X terimlerinin katsayıları 0’dan farklı değil, Y terimininkiler de (2) numaralı denklemde 0’dan farklı değilse Sonuç X, Y’nin Granger Nedenidir Y, X’in Granger Nedenidir X ve Y arasında çift yönlü Granger Nedensellik vardır. X ve Y arasında Granger Nedensellik ilişkisi yoktur. Granger ve Sims Nedensellik Testleri dışında son 30 yılda geliştirilmiş olan pek çok nedensellik testi bulunmaktadır. Bu testlerden bazıları Tablo 2’de belirtilmiştir. Bahsi geçen nedensellik türleri elbette literatürdeki tüm nedensellik testlerini kapsamamaktadır. İlgili tabloda detayı verilen test türleri, çalışmanın analiz bölümünde incelenen makalelerde en az bir kere kullanılmış yöntemleri içermektedir. Araştırmanın Kapsamı Türkiye için yapılmış olan nedensellik testleri üzerine literatür taramasının yapıldığı konumuz çalışmada, taraması yapılacak dergilerin belirlenebilmesi için bazı kriterler belirlenmiştir. Taraması yapılacak dergilerin belirlenmesinde dikkate alınmış olan üç kriter şu şekildedir; iTürkiye’de ekonometri bölümü bulunan fakültelere ait fakülte dergileri, ii- Türkiye’de ekonometri yüksek lisans programı bulunan sosyal bilimler enstitülerine ait enstitü dergileri, iii- Türkiye’de adında ekonometri ibaresi geçen akademik dergiler. Belirtilen bu üç kriter ışığında toplam 27 adet (sırasıyla 15, 11 ve 1) akademik derginin taraması yapılmıştır. Bu dergiler Tablo 3’te belirtilmiştir. Çalışmanın inceleneceği dönem olarak 2010-2015 yılları belirlenmiştir. Araştırma sonucunda 27 dergide söz konusu dönem içerisinde yayınlanmış toplam 3,876 adet makale taranarak, araştırmaya konu 122 adet makaleye ulaşılmıştır. Araştırmanın Bulguları İncelenen dergilerde 122 adet farklı çalışmada nedensellik testi uygulandığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu çalışmalardan 29’u (%24) Atatürk Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi’nde, 13’ü (%11) Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi’nde, 11’i (%10) Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi’nde, 9’u (%7) Cumhuriyet Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi’nde, 6’şar (%5) tanesi ise Dokuz Eylül Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, Dumlupınar Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 145 ve Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi’nde yayınlanırken, kalan 42 makale ise diğer 20 dergide yayınlanmıştır. Nedensellik çalışmalarının yayınlandığı dergilere göre dağılımı Şekil 1’de verilmiştir. Tablo 2 Nedensellik Testi Çeşitleri Nedensellik Testleri Hsiao Nedensellik Testi (1979) Holtz-Eakin, Newey ve Rosen Nedensellik Testi (1988) Toda Yamamoto Nedensellik Testi (1995) DoladoLütkepohl Nedensellik Testi (1996) Bootstrap Nedensellik (2006) Açıklama Hsiao tarafından geliştirilen bu yöntem ile birlikte nedensellik, gecikme uzunluğunun seçimi ile sorgulanmaktadır. Bu yöntem, Granger nedensellik testinde kullanılan denklemleri esas alır (Bağdiden ve Beşer, 2012, s.12). Ancak nedenselliğin belirlenmesinde F testi yerine, modeldeki ilk değişkenin gecikme uzunluğu ile ilk denkleme ilave edilen ikinci değişkenin optimal gecikme uzunluğunun karşılığı olan FPE (Son Tahmin Hata Kriteri) bilgi kriterlerinin karşılaştırılmasına dayanır (Terzi ve Oltular, 2004, s. 26). Holtz-Eakin, Newey ve Rosen, tarafından önerilen panel nedensellik sınaması iki aşamalı EKK yöntemine dayanmakta olup, Granger nedenselliğinin geliştirilmiş halidir. HoltzEakin ve diğerleri, sabit etkilerden arındırmak için değişkenlerin farkını alarak Granger anlamında nedensellik testi için uyarlanmış ve değişkenlerin fark ya da seviyelerini içeren enstrüman değişken seti kullanılmasını önermiştir (Ağayev, 2010, s.173; Kamacı ve Oğan, 2014 s. 1010; Öztürk, Darıcı ve Kesikoğlu, 2011; s. 63) . Toda ve Yamamoto, nedensellik testi, Granger nedenselliğini incelemek için, düzeltilmiş VAR modelinin tahminine dayalı bir yöntemdir. Test incelenirken serilerin durağanlık düzeyleri ya da eşbütünleşme ilişkisinin olup olmaması bu testin geçerliliğini etkilemediği için diğer nedensellik testlerine göre avantajlıdır. Test uygulanırken öncelikle bilinen ekonometrik şartların sağlandığı k gecikmeli VAR(k) modeli tahmin edilir ve incelenen serilerin maksimum bütünleşme derecesi (dmax) belirlenerek k+dmax gecikmeli bir VAR model tahmin edilir. Bu modeldeki bağımsız değişkenlerin parametrelerine kısıtlamalar konularak bağımlı değişkeni anlamlı düzeyde etkileyip etkilemediği yani nedensellik ilişkisinin varlığı belirlenir (Mercan ve Yurttançıkmaz, 2013, s. 66). Dolado-Lütkepohl değişkenlerin bütünleşik veya eş bütünleşik olup olmamalarını dikkate alan standart Granger nedensellik analizindeki zorlukların üstesinden gelmektedir. Analizde VAR modelinde bulunan optimal gecikme uzunluğuna ilave gecikmeler ekleyerek Granger nedenselliğinde karşılaşılan sorunlar bertaraf edilmektedir (Şentürk ve Akbaş, 2012, s. 49). Analizi iki aşamadan oluşur. Birinci aşamada, klasik VAR modelinde Akaike ve Schwarz bilgi kriterleri yardımıyla optimal gecikme uzunluğu (k) belirlenir. İkinci aşamada k+1 gecikmeli geliştirilmiş VAR modeli tahmin edilerek, k gecikmeli VAR katsayı matrisine geliştirilmiş Wald (MWALD) testi uygulanır. Dolado-Lütkepohl nedensellik analizinin en önemli avantajı değişkenler arasında nedensellik ilişkisini araştırırken birim kök testlerini göz önünde bulundurmamasıdır (Çetin ve Seker, 2013, s. 133). Hacker ve Hatemi-J tarafından geliştirilen bu nedensellik testi, Toda-Yamamoto tarafından geliştirilen nedensellik testine dayanmaktadır. Toda ve Yamamoto testinden farklı olarak asimptotik Ki-kare (χ2) dağılımı yerine bootstrap dağılımı kullanılmaktadır. Bu yüzden, nedensellik testindeki kritik değerleri elde edebilmek için bootstrap simülasyon teknikleri kullanılır (Lebe ve Aktaş, 2011, s. 68). Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 146 Tablo 3 Literatür Taramasının Yapıldığı Dergiler Marmara Üniversitesi İstanbul Üniversitesi Gazi Üniversitesi Akdeniz Üniversitesi Dokuz Eylül Üniversitesi Uludağ Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Celal Bayar Üniversitesi Çukurova Üniversitesi Trakya Üniversitesi Balıkesir Üniversitesi Süleyman Demirel Üniversitesi İnönü Üniversitesi Cumhuriyet Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Fakülte Dergileri Enstitü Dergileri İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Sosyal Bilimler Dergisi İstanbul Üniversitesi Gazi İktisat Fakültesi Mecmuası Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dokuz Eylül Fakültesi Dergisi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Uludağ Fakültesi Dergisi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Çukurova Fakültesi Dergisi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Kırıkkale Fakültesi Dergisi Üniversitesi Trakya Sakarya İktisat Dergisi Üniversitesi Karadeniz Teknik Yönetim ve Ekonomi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dumlupınar Fakültesi Dergisi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Süleyman Demirel Fakültesi Dergisi Üniversitesi Bandırma İİBF Yönetim Atatürk ve Ekon. Araştırmaları Üniversitesi Dergisi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Sosyal Bilimler Dergisi DEÜ SBE Dergisi Journal of Socialınquiry Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sosyal Bilimler Dergisi SOBEDERGİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sosyal Bilimler Dergisi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sosyal Bilimler Dergisi Adında Ekonometri Bulunan Dergiler Akademik Yaklaşımlar İstanbul Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi *2015 yılı için bahsi geçen dergilerin 01.05.2015’e kadar çıkmış tüm sayıları taranmıştır. Ekonometri Ve İstatistik Dergisi Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 147 35 30 29 (%24) 25 20 13 (%11) 15 11 (%10) 9 (%7) 10 6 (%5) 6 (%5) 6 (%5) 5 0 Atatürk İİBF Süleyman Demirel İİBF Marmara Cumhuriyet Dokuz Dumlupınar İİBF İİBF Eylül İİBF SBE Trakya SOBE Şekil 1 Nedensellik Çalışmalarının Yayınlandığı Dergiler Çalışma kapsamında 2010-2015 yılları arasında yayınlanan dergiler göz önüne alınmış olup, yayınlanan çalışmaların yıllar bazında dağılımı Şekil 2’de verilmiştir. Bu kapsamda yapılan literatür taramasında bulunan toplam 122 makalenin 20’si (%16) 2010 yılında, 28’i (%23) 2011 yılında, 25’i (%20) 2012 yılında, 22’si (%18) 2013 yılında, 23’ü (%19) 2014 yılında ve 4’ü (%3) ise 2015 yılında yapılmıştır. Yıllar bazında baktığımızda genel olarak çalışma sayısının yatay bir seyir izlediği göze çarpmaktadır. Bununla birlikte 2015 yılında yayınlanan makalelerde nedensellik testi yapılan çalışma sayısının diğer yıllara göre belirgin olarak az olmasının sebebi ise dergilerin 2015 yılı sayılarının, araştırmanın yapıldığı tarih itibariyle çok az sayıdaki bölümünün yayınlanmış olmasıdır. 30 25 20 15 28 (%23) 10 20 25 (%20) (%16) 22 (%18) 23 (%19) 5 4 (%3) 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Şekil 2 Yıllara Göre Nedensellik Testleri Literatürde birçok nedensellik testi bulunduğundan sınıflandırma yapılırken en çok kullanılan nedensellik testleri olan Granger ve Toda-Yamamoto testlerini ayrı ayrı birer kategori olarak Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 148 seçilmiştir. Geriye kalan nedensellik testleri ise diğer grubu içinde barındırılmıştır. Şekil 3’den de gözlenebileceği gibi yapılan analiz sonucunda taranan çalışmalardan 89’unda (%73) Granger Nedensellik Testi, 21’inde (%17) Toda-Yamamoto Nedensellik Testi ve geriye kalan 12 (%10) çalışmada ise diğer nedensellik testlerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Söz konusu 12 çalışmada kullanılan nedensellik testleri şu şekildedir; Hsiao Nedensellik Testi, HoltzEakin, Newey ve Rosen Nedensellik Testi, Dolado-Lütkepohl Nedensellik Testi, Bootstrap Nedensellik Testi. Diğer 12 (% 10) 21 (% 17) Toda Yamamoto 89 Granger Nedensellik (% 73) 0 20 40 60 80 100 Şekil 3 Çalışmalarda Kullanılan Nedensellik Testleri Bu bölümdeki analizde; yapılan tüm çalışmalarda verisi kullanılan her yıl için o yıla 1 puan verilmiş (örneğin 2002-2006 arasındaki dönemin incelendiği bir çalışma için 2002, 2003, 2004, 2005 ve 2006 yıllarına 1 puan eklenmiştir) ve son olarak tüm yıllar için verilen puanlar toplanarak Şekil 4 oluşturulmuştur. Yapılan çalışmada Nedensellik Testi uygulaması bulunan çalışmaların kapsadığı yılları incelendiğinde -bir yere kadar- günümüze yaklaştıkça yılların kullanılma sıklığının arttığı gözlemlenmiştir. 120 100 80 60 40 20 1923 1925 1927 1929 1931 1933 1935 1937 1939 1941 1943 1945 1947 1949 1951 1953 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 0 Şekil 4 Çalışmalarda İncelenen Yıllar Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 149 Kullanılan en yoğun dönem olarak 1998-2008 arası dikkat çekmektedir. Son yılların verilerinin daha sıklıkla kullanılmasının sebebi veri tabanları oluşturarak sağlıklı verilere ulaşımda kolaylığın son yıllarda artması iken bununla paralel olarak geçmiş yıllara ait verilerin analize katılmamasının veya katılamamasının sebebi ise araştırmacıların ilgili verilere ulaşamamasıdır. Ayrıca Şekil 4 incelendiğinde en çok veri kullanılan dönemin 2006 yılı olduğu ve bu yıldan sonra analizlere dâhil edilen dönemlerde aşağı yönlü bir seyrin olduğu gözlemlenmektedir. Bunun temel sebebi 2010 yılı ve sonrası çalışmaların analize tabi tutulmasıdır. Dolayısıyla 2010’da yayınlanan bir çalışmanın sonraki 4 yılın verilerini, 2011 yılında yapılan bir çalışmanın ise sonraki 3 yılın verilerini içermesi mümkün değildir. Ayrıca yine örneğin 2010 yılında yapılan bir çalışmada, çalışmayı yapan araştırmacının hemen bir iki yıl önceki verilere ulaşabilmesi de mümkün olmamakla birlikte pek çok çalışma da en sağlıklı veriler genellikle ancak dört beş yıl öncesine dayanabilmektedir. Söz konusu durumlar dikkate alındığında en çok analiz edilen yılın 2006 yılı olması beklentilerle de uyuşmaktadır. Nedensellik Testi uygulaması bulunan çalışmalarda kullanılan zaman verilerini frekanslarına bakıldığında ise 122 çalışmanın 69’unda (%57) yıllık verilerin kullanıldığı, 24’ünde (%20) çeyreklik verilerin kullanıldığı, 16’sında (%13) aylık verilerin kullanıldığı, 9’unda (%7) ise günlük verilerin kullanıldığını görülmektedir. Ayrıca çalışmaların 4’ünde (%3’) diğer frekansların kullanıldığı gözlemlenmiş olup bu frekansların 2 tanesi haftalık, 1 tanesi 6 aylık, 1 tanesi ise dakikalıktır. Detayı yukarıda belirtilen bulgular Şekil 5’te de gösterilmiştir. Diğer 4 (%3) Günlük 9 (%7) Aylık 16 (%13) Yıllık 69 (%57) Çeyreklik 24 (%20) Şekil 5 Çalışmalarda Kullanılan Dönemlerin Frekansları Çalışmalarda nedensellik ilişkisi incelenen değişkenleri detaylı olarak analiz edebilmek için öncelikle kullanılan tüm değişkenler için bir üst sınıf belirlenmiş ve daha sonra her değişken bu üst sınıfla tanımlanmıştır. Sonuç olarak 14 farklı üst sınıf belirlenmiş ve değişkenleri tümü bu sınıflara dağıtılmıştır. Sınıfların ismi ve detayı ise Tablo 4’te gösterilmiştir. Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 150 Tablo 4 Çalışmalarda Kullanılan Değişkenler ve Sınıfları Değişkenler İçerik Milli Gelir GSYH, GSMH, Büyüme, Kişi Başı Gelir vb. Dış Ticaret İthalat, İhracat, Cari Açık vb. Kamu Kamu Harcamaları, Kamu Gelirleri, Bütçe Açığı vb. Borsa Hisse Senedi, Endeks, Getiri vb. Sektörel İnşaat, Gıda, Giyim, Sağlık vb. Kurlar Döviz Kuru, Altın, Brend Petrol vb. Yatırım Sabit Sermaye Yatırımları, Özel Sektör Yatırımları, Doğrudan Yabancı Yatırımlar vb. Bankacılık Krediler, Kredi Kartları, Finansal Gelişme vb. Enflasyon TÜFE, ÜFE, Fiyatlar vb. İşgücü İstihdam, İşsizlik, Ücretler vb. Eğitim Okullaşma oranı, Mezun Öğrenci Sayısı vb. Enerji Enerji Kullanımı, Petrol Tüketimi, Elektrik Tüketimi vb. Faiz Nominal Faiz vb. Faiz Oranları Diğer Nüfus, Turizm, Politik Risk, İstikrar, Haklar, Kâğıt Tüketimi vb. Ele alınmış bu sınıfların araştırmamıza konu çalışmalarda incelenme sıklığına baktığımızda Şekil 6’daki durumla karşılaşılmaktadır. Buna göre toplam 355 kez kullanılan değişkenlerin; 82’si (%23) Milli Gelir değişkenlerinden, 49’u (%14) Dış Ticaret değişkenlerinden, 32’si (%9) Kamu değişkenlerinden, 31’i (%9) diğer değişkenlerden, 30’u (%9) Borsa değişkenlerinden oluşurken geriye kalan 131 (%36) değişken ise Sektörel, Kurlar, Yatırım, Bankacılık, Enflasyon, İşgücü, Eğitim ve Enerji değişkenlerinden oluşmaktadır. 25% %23,1 20% 15% 10% %13,8 %9,0 %8,7 %8,5 %5,6 %5,4 %5,4 5% 0% Şekil 6 Çalışmalarda En Çok Kullanılan Değişkenler %4,5 %4,2 %3,7 %3,1 %2,8 %2,3 Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 151 Yukarıda belirtilen değişkenlerin ikili nedensellik ilişkilerinde çıkan sonucun ne olduğuna baktığımızda ise 173 (%67) analizde tek yönlü, 52 (%20) analizde çift yönlü ilişki bulunurken 32 (%13) analizde ise değişkenler arasında herhangi bir ilişkiye rastlanılmamıştır. Yani toplam 225 analizde değişkenler arasında ilişki mevcuttur. En çok hangi değişkenlerin birbirleriyle ilişkilerinin incelendiğine baktığımızda ise karşımıza Şekil 7’deki gibi bir durum çıkmaktadır. Buna göre ilişki bulunan analizlerde en çok 25 (%11) kez ile Milli Gelir ve Dış Ticaret değişkenlerinin ilişkileri incelenmiş olup, bunu 15 (%7) kez ile Milli Gelir ve Kamu değişkenlerinin ilişkileri izlemektedir. İkili ilişkisi incelenen diğer değişkenler ise sırasıyla 12 kez ile Milli Gelir-Yatırım değişkenleri, 11’er kez ile Borsa-Borsa ve Milli Gelir-Enerji değişkenleri, 10’ar kez ile de Milli Gelir-Bankacılık ve Milli Gelir-Diğer’dir. İlk 7 sıranın verildiği bu sıralamaya bakıldığında ilk göze çarpan, 4. Sıradaki Borsa-Borsa ilişkisi hariç diğer tüm ikili ilişkilerde mutlaka ilişkinin taraflarından birinin Milli Gelir değişkenleri olmasıdır. 30 25 25 20 15 15 12 11 11 10 10 10 5 0 Milli Gelir Milli Gelir Milli Gelir Dış Ticaret Kamu Yatırım Borsa Borsa Milli Gelir Milli Gelir Milli Gelir Enerji Bankacılık Diğer Şekil 7 Çalışmalarda İlişkisi En Çok İncelenen Değişkenler İlişkisi en çok incelenen değişkeler için ilişkinin yönlerine baktığımızda ise karşımıza Tablo 5’de bulunan durum çıkmaktadır. Buna göre; 25 defa ile en çok ilişkisi araştırılan Milli GelirDış Ticaret ilişkisinde, 5 ilişki Milli Gelir değişkenlerinden Dış Ticaret değişkenlerine doğru, 12 ilişki Dış Ticaret değişkenlerinden Milli Gelir değişkenlerine doğru iken 8 analizde ise iki değişken arasında çift yönlü ilişki bulunmuştur. 15 defa incelenen Milli Gelir-Kamu değişkenlerinde ise; 5 kez Milli Gelir değişkenlerinden Kamu değişkenlerine doğru, 8 kez Kamu değişkenlerinden Milli Gelir değişkenlerine doğru, 2 kez ise çift yönlü ilişki mevcuttur. Yine Milli Gelir-Yatırım değişkenleri arasındaki ilişkilerin yönünü incelediğimizde, Milli Gelir değişkenlerinden Yatırım değişkenlerine doğru 2 kez, Yatırım değişkenlerinden Milli Gelir değişkenlerine doğru 7 kez, çift yönlü olarak ise 3 kez nedensellik ilişkisinin varlığı tespit edilmiştir. Tüm ilişkiler içinde en çok incelenen değişken grubu olan Milli Gelir değişkenleri için, -tablodan da gözlenebileceği gibi- genel olarak diğer değişken türlerinden (Dış Ticaret, Kamu, Yatırım, Borsa, Enerji ve Bankacılık) kendisine doğru ilişki olduğu Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 152 yorumu yapılabilir. Borsa değişkenlerinin birbirleriyle nedenselliğinin incelendiği 11 çalışmada ise 9 tek yönlü, 2 çift yönlü ilişkinin varlığına rastlanılmıştır. Tablo 5 Çalışmalarda İlişkisi En Çok İncelenen Değişkenlerde İlişkilerin Yönleri Milli Gelir => Dış Ticaret 5 Milli Gelir => Kamu 5 Milli Gelir => Yatırım 2 Milli Gelir => Enerji 3 Borsa - Borsa Milli Gelir => Bankacılık 2 Milli Gelir <= Dış Ticaret 12 Milli Gelir <= Kamu 8 Milli Gelir <= Yatırım 7 Milli Gelir <= Enerji 5 Tek Yönlü 9 Milli Gelir <= Bankacılık 7 Milli Gelir <=> Dış Ticaret 8 Milli Gelir <=> Kamu 2 Milli Gelir <=> Yatırım 3 Milli Gelir <=> Enerji 3 Çift Yönlü 2 Milli Gelir <=> Bankacılık 1 Toplam 25 Toplam 15 Toplam 12 Toplam 11 Toplam 11 Toplam 10 Sonuç ve Değerlendirme 1969 yılında Granger tarafından geliştirilmiş olan nedensellik testleri günümüzde hala birçok çalışmada kullanılan önemli bir ekonometrik yöntemdir. Bu çalışmada hedeflenen temel nokta ise ülkemizde yapılan çalışmalarda kullanılan nedensellik testleri üzerinde literatür araştırması yaparak, bu testlerin genel kullanım alanlarını tespit edip bu çalışmalar için çeşitli analizler yapmaktır. Bu kapsamda Türkiye çapında yayın yapan ve belirlenmiş kriterler ile seçilen 27 akademik derginin 2010-2015 dönemi içerisinde tüm sayıları taranmış ve nedensellik testinin uygulandığı 122 çalışmanın detaylı analizi yapılmıştır. Çalışmada nedensellik testleri ile ilgili teorik açıklamalara ve nedensellik çeşitlerine yer verildikten sonra taranan çalışmalardaki nedensellik uygulamalarında söz konusu nedensellik testlerinden hangilerinin kullanıldığı, testlerde ağırlıklı olarak hangi yılların incelendiği, verilerin frekansları, en çok kullanan değişkenler ve nedensellik ilişkileri en çok araştırılan değişkenler analiz edilmiştir. Çalışmanın bulguları nedensellik testi olarak genellikler Granger Nedensellik Testinin (%73) kullanıldığını gösterirken bunu Toda-Yamamoto Nedensellik Testi (%17) izlemektedir. Araştırmamızın kapsamını oluşturan Türkiye üzerine yapılan nedensellik çalışmalarında genellikle 1998-2008 arasındaki dönemin verilerinin incelendiği ve en çok kullanılan yılın 2006 olduğu dikkat çekmekte olup söz konusu durumun ortaya çıkmasında verilere ulaşabilme imkânın önemli oranda etkili olduğu düşünülmektedir. İncelenen dönemlerin frekanslarına baktığımızda ise verilerin yarısından fazlasının yıllık (%57) olduğu, daha sonra ise bunu çeyreklik (%20), aylık (%13) ve günlük (%7) verilerin izlediği tespit edilmiştir. Yine nedensellik ilişkileri incelenen değişkenlere bakıldığında ise çalışmalarda en çok Milli Gelir (%23) değişkenlerinin incelendiği görülmekte olup bununla birlikte Dış Ticaret, Kamu ve Borsa değişkenlerinin de sıklıkla kullanıldığı gözlenmiştir. Çalışmada nedensellik ilişkileri ikili olarak en çok incelenmiş değişkenler ise Milli Gelir ve Dış Ticaret değişkenleridir. Toplam 25 kez incelenen ilişkide ilişkilerin 17’si tek yönlü (5’i Milli Gelir → Dış Ticaret, 12’si Dış Ticaret → Milli Gelir olmak üzere ), 8’i ise çift yönlüdür. 15 kez incelenen Milli Gelir ve Kamu ilişkisinde ise ilişkilerin 13’si tek yönlü (5’i Milli Gelir → Kamu, 8’i Kamu → Milli Gelir olmak üzere ), 2’i ise çift yönlüdür. Borsa verileri ise aynı sınıftaki verilerin Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 153 birbirleriyle en çok nedensellik ilişkisinin incelendiği verilerdir. İki Borsa değişkeninin nedensellik ilişkisi 11 çalışmada incelenmiş olup, bunlardan 9 tanesinde tek yönlü, 2 tanesinde ise çift yönlü ilişki olduğu tespit edilmiştir. Araştırmada nedensellik testi analizlerinde genel olarak Milli Gelir değişkenlerinin diğer değişkenler ile ilişkisinin araştırıldığı ortaya çıkmış olup, ülke üzerine yapılan analizlerde farklı alanlar ile ilgili analizlere yönelik eğilimin fazla olmadığı değerlendirilmiştir. Pek çok çalışmada benzer değişkenlerin nedensellik analizinin yapıldığı gözlenmekle birlikte araştırmalarda konu edilen politik risk, pozitif özgürlük, sivil haklar, kâğıt tüketimi vb. bazı farklı ve özgün değişkenlere az da olsa değinen çalışma mevcuttur. Yine Ar-Ge, yenilik, girişimcilik ve verimlilik gibi konularda da çok fazla çalışmaya rastlanılmamış olup, bundan sonra nedensellik araştırması yapacak araştırmacılar için bu ve bu tarz konular üzerinde durmanın faydalı ve özgün olabileceği düşünülmektedir. Kaynaklar Ağayev, S. (2010). Doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve ekonomik büyüme ilişkisi: Geçiş ekonomileri örneğinde panel eştümleşme ve panel nedensellik analizleri. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 12(1), 159-184. Asteriou, D., & Hall, S. G. (2007). Applied Econometrics: a modern approach using eviews and microfit. New York: Palgrave Macmillan. Atukeren, E. (2011). Granger–Nedensellik Sınamalarına Yeni Yaklaşımlar.Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 25, 137-153. Bağdigen, M., & Beşer, B. (2012). Ekonomik büyüme ile kamu harcamaları arasındaki nedensellik ilişkisinin Wagner tezi kapsamında bir analizi: Türkiye örneği. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 5(9), 1-17. Çetin, M., & Seker, F. (2013). Doğrudan Yabancı Yatırımlar ve İhracat İlişkisi: Gelişmekte Olan Ülkeler Üzerine Bir Nedensellik Analizi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 8(1), 121-142. Dolado, J. J., & Lütkepohl, H. (1996). Making Wald tests work for cointegrated VAR systems. Econometric Reviews, 15(4), 369-386. Granger, C. W. (1969). Investigating causal relations by econometric models and crossspectral methods. Econometrica: Journal of the Econometric Society, 424-438. Hacker, R. S., & Hatemi-J, A. (2006). Tests for causality between integrated variables using asymptotic and bootstrap distributions: theory and application.Applied Economics, 38(13), 1489-1500. Holtz-Eakin, D., Newey, W., & Rosen, H. S. (1988). Estimating vector autoregressions with panel data. Econometrica: Journal of the Econometric Society, 1371-1395. Hsiao, C. (1979). Autoregressive modeling of Canadian money and income data. Journal of the American Statistical Association, 74(367), 553-560. Kamacı, A., & Oğan, Y. (2014). Turizm Gelirlerinin Ekonomik Büyüme Üzerine Etkileri: Panel Eşbütünleşme ve Nedensellik Analizi. International Conference on Eurasian Economies 2014 1007-1012. Lebe, F., & Akbaş, Y. E. (2014). Türkiye’nin Konut Talebinin Analizi: 1970-2011. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 28(1), 57-83. Mercan, M., & Yurttançıkmaz, Z. Ç. (2013). Doğrudan yabancı yatırımlar-cari işlemler açığı ilişkisi: Türkiye için ampirik bir analiz. Bankacılar Dergisi, 2013(87), 57-78. Öztürk, N., Darıcı, H. K., & Kesikoğlu, F. (2011). Ekonomik Büyüme ve Finansal Gelişme İlişkisi: Gelişmekte Olan Piyasalar İçin Bir Panel Nedensellik Analizi. Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, 30(1), 53-69. Social Sciences Research Journal, Volume 4, Issue 2, 142-154 (June 2015), ISSN: 2147-5237 154 Sims, C. A. (1980). Macroeconomics and reality. Econometrica: Journal of the Econometric Society, 1-48. Şentürk, M., & Akbaş, Y. E. (2012). Finansal aktif fiyatları ve borsa getirisi ilişkisi: Türkiye örneği üzerine bir uygulama. Terzi, H., & Oltulular, S. (2004). Türkiye’de ekonomik büyüme-enflasyon süreci: sektörler itibariyle ekonometrik bir analiz. Bankacılar Dergisi, 50, 19-33. Toda, H. Y., & Yamamoto, T. (1995). Statistical inference in vector autoregressions with possibly integrated processes. Journal of econometrics,66(1), 225-250.
