238-247 \336izofreni cinsel.qxp

ARAÞTIRMA
Þizofreni Hastalarýnýn Cinsel Yaþama Ýliþkin
Öznel Düþüncelerinin Cinsiyetler Arasý
Karþýlaþtýrmasý
Gender Differences in Subjective Thoughts of Schizophrenia Patients
About Their Sexuality
Basri Doðu1, Jülide Güler2, Serhat Çýtak3, Yavuz Altunkaynak4, Nihat Alpay4
1Uz.Dr., Özel Cankatan Týp Merkezi, Kocaeli, 2Uz.Dr., 3Doç.Dr., Erenköy Ruh ve Sinir Hastalýklarý Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi, 4Uz.Dr.,
Bakýrköy Ruh ve Sinir Hastalýklarý Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi, Ýstanbul
ÖZET
SUMMARY
Amaç: Bu çalýþma; psikiyatri polikliniklerinde izlenen ve
remisyonda olan þizofreni hastalarýnýn cinsel iþlevleri ile
ilgili öznel düþüncelerini, hastalarý izleyen psikiyatri
hekimlerinin cinsel iþlevler ve bozukluklarý konusunda
hastalarýna yaklaþýmlarý ile sosyodemografik veriler
arasýndaki iliþkiyi araþtýrmayý amaçlamýþtýr. Yöntem:
Çalýþmaya evli ve en az ilkokul mezunu olan 18-45 yaþ
arasýnda 63 kadýn, 57 erkek; toplam 120 hasta alýnmýþtýr.
Bu hastalar, en az 1 yýldýr yatarak ve/veya ayaktan izlenen, klinisyenler tarafýndan þizofreni tanýsý için görüþ birliðine varýlmýþ, çalýþmaya alýndýðý esnada klinik remisyonda olan ve en az dört haftadýr antipsikotik tedavi alan
hastalardan oluþmuþtur. Bulgular: Kadýn hastalarýn
%52.4'ü, erkeklerin %50.9'u düzenli bir cinsel yaþamlarý
olduðunu düþünüyordu. Kadýnlarýn %52.4'ü, erkeklerin
%38.6'sý cinsel yaþamlarýnda bir sorun olduðunu belirttiler. Kadýn hastalarýn %46'sý, erkek hastalarýn %49.1'i cinsel sorunlarýnýn hastalýklarý ile iliþkili olduðunu düþünüyordu. Ancak kadýn hastalarýn %84.1'i, erkek hastalarýn
ise %78.9'u hastalýklarýnýn veya kullandýklarý ilaçlarýn cinsel yaþamlarý üzerindeki etkileri hakkýnda bilgi sahibi
deðildi. Olgularýn %83.3'ü (kadýnlarýn %88.9'u, erkeklerin
%77.2'si), cinsel yaþamlarý veya cinsel sorunlarý hakkýnda,
psikiyatristlerinin herhangi bir soru sormadýðý veya bilgilendirme yapmadýklarýný belirtmiþlerdir. Sonuç: Bu bulgular, antipsikotik tedavi baþlanan þizofreni hastalarýnýn
güvenli ve saðlýklý cinsel yaþam metodlarý, antipsikotik
tedavinin cinsel yan etkileri yönünden hekim tarafýndan
bilgilendirilmesinin önemini ortaya çýkarmaktadýr.
Objectives: The aim of this study was to evaluate the
relation of schizophrenic outpatients' subjective
thoughts about their sexual functioning, The psychiatrists' attitudes about sexual function and sexual dysfunction of schizophrenic patients and sociodemographic variables of the patients'. Method: The study included
a total of 120 patients, 63 females and 57 males, all
diagnosed with schizophrenia but in remission according
to DSM-IV diagnosis criteria. The patients filled out a
socio-demographic survey form designed in order to
evaluate the patients' subjective views of their sexual life
and determine their medicinal use, in addition to other
data. Results: 52.4% of female patients and 50.95 of
male patients had reported regular sexual life. 52.4% of
women and 38.6% of men told that they had have a
problem in their sexual life. 46% of women and 49.1%
of men considered that their sexual problems are due to
their illness. But 84.1% of women and 78.9% of men
have had no information about the influence of the illness and medications on their sexual funcions. 83.3% of
the patient (88.9% of the women and 77.2% of the men)
told that their psychiatrists' did not ask them about their
sexual life or about their sexual problems, and also didn't informed them about that. Conclusion: This findings
had shown us that the psychiatrists must give information to schizophrenic patients about safe and healthy
sexual life and about the sexual side effects of the
antipsychotic treatment.
Anahtar Sözcükler: þizofreni, cinsel yaþam, cinsel yan
etkiler.
Key Words: schizophrenia, sexual life, sexual side
effects.
(Klinik Psikiyatri 2012;15:238-247)
238
Makalenin geliþ tarihi: 27.08.2011, Yayýna kabul tarihi: 25.09.2012
Þizofreni Hastalarýnýn Cinsel Yaþama Ýliþkin
Öznel Düþüncelerinin Cinsiyetler Arasý Karþýlaþtýrmasý
GÝRÝÞ
Geçtiðimiz yüzyýldan beri þizofreni; biliþsel fonksiyonlarda, duygu ve davranýþlarda yýkýmla giden,
ilerleyici bir hastalýk olarak tanýmlanmaktadýr. Bu
hastalýðýn bütün korkutucu yanlarýna raðmen,
günümüz psikiyatri çevrelerinde remisyondaki
þizofreni hastalarýnýn cinsel yaþamlarýnýn, hastalýðý
olmayan kiþilerden farklý olmadýðý düþüncesine
daha çok itibar edilmektedir.
Cinsellik kendiliðin önemli bir parçasýdýr, ancak
þizofreni hastalarýnýn cinselliðini deðerlendiren
çalýþma sayýsý azdýr. Bulgular þizofreni hastalarýnýn
cinselliklerini kendilik algýlarýna dahil ettiklerini
göstermektedir. Her ne kadar hastalýk cinsel
yaþamlarýnýn birçok yönünü etkilese de, hastalarýn
çoðu anlamlý yakýn iliþki geliþtirebilmekte ve
sürdürebilmekte, cinsellikleri ile ilgili kiþisel bir
kavrayýþ ve taným geliþtirebilmektedir (Volman ve
Landeen 2007)
Þizofreni gibi aðýr psikotik bozukluðu olan hastalarýn cinsel iþlevlerine klinisyenler çok az ilgi
göstermiþtir. Cinsel iþlev bozukluklarý, düþük yaþam
kalitesine ve ilaç uyumsuzluðuna neden olan önemli bir faktördür. Hastalarýn kendi bildirimlerine
dayanarak yapýlan çalýþmalarda, cinsel iþlev bozukluðu sýklýðý (%10 ve daha az) daha objektif
metodolojiler ile yapýlmýþ çalýþmalara oranla daha
düþük oranlarda bildirilmiþtir (Knegtering ve ark.
1999). Bu sonuçlar bize klinisyen tarafýndan sorgulanmadýðý takdirde, hastalarýn cinsel iþlev bozukluklarýnýn gözden kaçýrýlabileceðini göstermektedir.
Geçtiðimiz yüzyýlýn erken dönemlerinde þizofreninin duygularda ve ahlaki deðerlerde yýkýma yol
açmasýndan korkulmasýna raðmen artýk günümüzde pek çok þizofreni hastasýnýn cinsel konularda "normal" insanlara benzediklerine inanýlmaktadýr. Araþtýrmalar, þizofrenili kadýn ve erkeklerin
cinselliðe karþý ilgili olduklarýný fakat duygularýný
nasýl ifade edeceklerini bilemediklerini göstermektedir (Iþýk ve Aker 2000).
Çoðu klinisyenin halen kronik þizofreni hastalarýnýn hiposeksüel veya aseksüel olduklarýna dair
inançlarýna karþýn, yapýlan çalýþmalar bu hastalarýn
cinsel yaþamlarýnýn deðiþkenlikler gösterdiðini
belirtmektedir. Þizofreniye özgü primer yapýsal
Klinik Psikiyatri 2012;15:238-247
bozukluk saptanmamýþtýr. Þizofrenide cinsel istek
ve aktivite hastalýðýn baþlangýç evresinde artabilmektedir. Hastalýðýn kronikleþmesi ile azalabilir
ve normal seviyelerin altýna inebilir. Düþünce
karýþýklýðý ve gerileme, sosyalizasyonun azalmasý,
motivasyon eksiklikleri ve ilaçlarýn tetiklediði cinsel
iþlev bozukluklarý sebepler arasýnda sayýlmaktadýr.
Þizofreni hastalarýnýn normal popülasyona kýyasla
çok daha az fiziki ve emosyonel doyuma ulaþtýklarý
bilinmektedir. Erkek hastalarda genelde stabil
seyretmesine raðmen kadýn þizofren hastalarda cinsel aktivite dalgalanmalar göstermektedir. Bu
durumun cinsel aktivite azalmasý veya isteksizlikten
çok sosyal beceri eksikliðinden kaynaklandýðý
düþünülmektedir (Iþýk ve Aker 2000, McEvoy ve
ark. 1983).
Þizofreni hastalarýnýn büyük bir kýsmý cinsel iliþki
yaþamadýklarýný veya cinsel iþlev bozukluklarý
yaþadýklarýný belirtmiþlerdir (kadýnlarda %28-%40;
erkeklerde %40-%60); etiyolojide hastalýðýn kendisi (%12-%15), yaþlanma (%35-%41) veya psikiyatrik tedavinin yan etkileri (%26-%36) etkili
olarak deðerlendirilmiþtir.
Hastalarýn %36'sý cinsel alanda güçlük yaþadýðýný
belirtmiþ; %50'si belli düzeyde düzenli cinsel iliþki
yaþadýklarýný, sadece %32'si son bir ayda cinsel iliþki yaþadýklarýný belirtmiþ; ve %5'den azý düzenli
cinsel partneri olduðunu ifade etmiþtir (Gabay ve
ark. 2006).
Yapýlan çalýþmalarda, þizofreni hastalarýnda en sýk
rastlanan cinsel iþlev bozukluðu cinsel istek azalmasý olarak bulunmuþtur (Knockott ve Pfeiffer
1996). Macdonald ve ark. (2003) tarafýndan yapýlan
baþka bir çalýþmada, þizofrenik erkek hastalarýn
%82'sinin en az bir cinsel iþlev bozukluðundan
yakýndýðý bildirilmiþtir. Tedavi altýnda olan ve
olmayan erkek hastalarda, kontrollere oranla erken
boþalma oranlarý daha yüksek bulunmuþtur
(Aizenberg ve ark. 1995). Ghadirian ve ark. (1982)
tarafýndan klasik antipsikotik kullanan 55
þizofrenik hasta üzerinde yapýlan bir çalýþmada,
erkeklerin %58'inde ereksiyon ve orgazm problemleri, kadýnlarýn %33'ünde ise orgazm bozukluðu
bulunmuþtur. Þizofrenide seksüel fonksiyonlar
üzerine kadýnlarda daha az çalýþma vardýr.
Ghadirian ve ark. (1982) seksüel yakýnmalarýn
erkeklere göre kadýnlarda daha az yaygýnlýkta
olduðunu bildirmiþlerdir.
239
Doðu B, Güler J, Çýtak S, Altunkaynak Y, Alpay N.
McKinnon ve ark. (1993); þizofreni, þizoaffektif
bozukluk ve iki uçlu duygudurum bozukluðu
tanýlarý alan toplam 127 hasta üzerinde yaptýklarý
çalýþmalarýnda bir yýllýk süreç içinde %70'inin cinsel
olarak aktif olduklarýný, yaklaþýk yarýsýnýn düzenli
cinsel eþi bulunduðunu, bunlardan 95 þizofren hastanýn %44'ünün son 6 ay içinde cinsel yönden aktif
olduðunu bildirilmiþlerdir.
Sosyal ve duygusal iyilik hali ile yakýndan iliþkili
olsa da psikiyatrik hastalýðý olan kiþilerin cinsel ve
üreme davranýþlarý ile ilgili çok az bilgiye sahibiz.
Bunlar ayný zamanda cinsel yolla bulaþan hastalýklar, aile planlamasý ve gebelik ve doðum nedeniyle
saðlýk hizmetlerine ihtiyaç derecesini de etkilemektedir (Cournos ve ark. 1994, Carney ve ark. 1997,
Miller 1997).
Ýki yüz major duygudurum bozukluðu veya
þizofreni tanýlý erkek ve kadýn hastanýn deðerlendirildiði bir çalýþmada hastalarýn cinsellik ve
üreme ile ilgili davranýþlarý deðerlendirilmiþtir
(Dickerson ve ark. 2004). Saðlýklý kadýnlarla
karþýlaþtýrýldýðýnda hasta olan kadýnlarýn daha az
sayýda gebelik ve canlý doðumu olduðu, ancak daha
fazla canlý doðumla sonuçlanmayan gebelik
yaþadýklarý bulunmuþtur. Psikiyatrik taný alan
kadýnlarýn yaþam boyu daha fazla cinsel partner
edindiði bulunmuþtur. Bu bulgular klinisyenlerin
psikiyatrik bozukluðu olan hastalarýn cinsel ve
üreme saðlýðýna dikkat etmesi gerektiðini göstermektedir.
Þizofreni hastalýðý olan kadýnlarýn daha az bir kýsmýnýn, psikiyatrik taný almayan kadýnlara göre
halen bir cinsel partneri olduðu, ancak yaþam boyu
daha fazla cinsel partner edindiði ve daha fazla
sayýda istenmeyen gebelik yaþadýklarý bildirilmiþtir
(Miller ve Finnerty 1996).
Sadece partneri olanlarý deðerlendiren bir çalýþmada þizofreni hastalarýnda yüksek oranda cinsel iþlev
bozukluðu saptanmýþtýr (Aizenberg ve ark. 1995),
bir çalýþma partnere sahip olmanýn cinsel iþlev
bozukluðundan koruduðunu (Raboch 1984), bir
diðeri ise korumadýðýný (Kockott ve Pfeiffer 1996)
bulmuþtur. Bir çalýþmada ise parteneri olan ve olamayan þizofreni hastalarýnda benzer oranda cinsel
iþlev bozukluðu saptanmýþtýr (Macdonald ve ark.
2003)
240
Hem kadýn hem de erkek hastalarda psikiyatrik
olarak daha kötü olma ile cinsel iþlev bozukluðu
arasýnda iliþki olduðu bulunmuþtur (Kockott ve
Pfeiffer 1996). Bir çalýþmada (Macdonald ve ark.
2003) ise sadece kadýn hastalarda psikiyatrik olarak
daha kötü olma ile cinsel iþlev bozukluðu arasýnda
iliþki bulunmuþ, erkek hastalarda böyle bir iliþki
saptanmamýþtýr. Puanlar hem negatif semptom
hem de genel psikopatoloji skalasýnda daha yüksek
bulunmuþ; büyük olasýlýkla geri çekilme, anksiyete
ve depresyonun kadýn hastalarda cinsel iþlev bozulmasýna neden olduðu yorumu getirilmiþtir. Aðýr
hasta olanlan kiþilerin cinselliðe daha az ilgi duyduðu bulunmuþtur (Lyketsos ve ark. 1983). Tipik
antipsikotik kullanan hastalarda depresyon ile cinsel iþlev bozukluðu arasýnda iliþki saptanmýþtýr
(Smith ve ark. 2002).
Antipsikotiklerin çoðu cinsel iþlevleri etkilemektedir (Sadock 1989). Bununla birlikte hastalýðýn kendisi, ilaç uyumu da cinsel iþlevleri etkilediðinden ve
insan cinselliðini etkileyen tüm deðiþkenler henüz
tam olarak anlaþýlamadýðýndan antipsikotiklerin
cinsel iþlevler üzerindeki etkisini deðerlendirmek
güçtür (Macdonald ve ark. 2003). Bazý çalýþmalar
atipik antipsikotiklerin tipiklere göre daha az cinsel
yan etkiye neden olduðunu belirtse de (Meltzer ve
ark. 1979, Aizenberg ve ark. 2001), bazýlarý arada
fark saptamamýþtýr (Hummer ve ark. 1999,
Macdonald ve ark. 2003).
Bir çalýþmada (Macdonald ve ark. 2003) þizofreni
hastalarýný %67'sinin halen sigara içtiði bulunmuþtur. Sigara içmeyen erkek hastalarýn içenlere oranla daha az cinsel istek duyduðu bulunmuþtur. Sigara
içen erkeklerde kan antipsikotik düzeyinin daha
düþük olmasý bu bulgunun olasý açýklamasý olabilir;
sigara içme karaciðer mikrozomal enzimleri
indükleyerek antipsikotiklerin metabolizmasýný arttýrabilir (Salokangas ve ark. 1997). Seeman (1982)
þizofren kadýnlarda; evlilik, mesleki ve sosyal uyumun daha iyi olduðunu ve hastalýkta remisyonlarla
gidiþin erkek þizofrenlerden daha sýk olduðunu saptamýþtýr (Sevimli 1999). Test (1990) çalýþmasýnda
þizofrenik kadýnlarýn daha sýk ebeveyn olduklarýný,
bir eþle beraber yaþadýklarýný ve heteroseksüel
olarak aktif olduklarýný bildirmiþtir.
Vedi çalýþmasýnda (Vedi 1999) þizofren kadýnlarýn
kontrollerle benzer oranlarda (%70) cinsel dene-
Klinik Psikiyatri 2012;15:238-247
Þizofreni Hastalarýnýn Cinsel Yaþama Ýliþkin
Öznel Düþüncelerinin Cinsiyetler Arasý Karþýlaþtýrmasý
yim bildirdiðini, cinsel disfonksiyonun %50 oranýnda -literatürle uyumlu olarak saptandýðýný, hastalarýn %26'sýnda cinsel kötüye kullaným bildirildiðini, %54 oranýnda istemeden cinsel iliþkide bulunulduðunu, cinsel isteðin hastalýk sonrasýnda %45
oranýnda azaldýðýný saptamýþtýr.
kadýn ve erkeklerin, þizofreni hastasý olmayan
insanlar gibi cinsel yaþamlarýnýn olduðu, cinsel iþlev
bozukluklarý yaþadýklarý ancak; duygularýný ifade
edebilme yeteneklerinde hastalýðýn getirdiði yýkýma
baðlý kayýplar olduðundan, sorunlarýný yeteri kadar
ifade edemediklerini vurgulama eðilimindedir.
McEvoy'un (McEvoy 1983) 23 þizofren kadýnýn cinsel yaþam, gebelik, doðum kontrol ve çocuk bakýmý
ile ilgili çalýþmasýnda; %88.3'ünün cinsel olarak
aktif olduðunu bildirilmiþ, yarýdan fazlasýnýn gebelik istediði, gebeliðin kendilerini daha mutlu hissetmelerine neden olduðu, bebek sahibi olmanýn güzel
duygular olduðu ve gebe olmanýn kadýnlýk duygusunu arttýrdýðýný söyledikleri belirtilmiþtir .
Bu çalýþma; psikiyatri polikliniklerinde izlenen ve
remisyonda olan þizofreni hastalarýnýn cinsel iþlevleri ile ilgili öznel düþüncelerini, hastalarý izleyen
psikiyatri hekimlerinin cinsel iþlevler ve bozukluklarý konusunda hastalarýna yaklaþýmlarý ile sosyodemografik veriler arasýndaki iliþkiyi araþtýrmayý
amaçlamýþtýr.
David ve Morgall psikiyatrik hastalarýn özellikle
þizofrenlerin sonuçlarýný kavrayamadan, cinsel
iliþkilere zorlanabildiðini; tecavüze uðrayabildiðini,
bu nedenle istenmeyen gebelikler ve HIV açýsýndan
riskin artabildiðini bildirmiþtir (David ve Morgall
1990).
GEREÇ VE YÖNTEM
Vedi'nin þizofren kadýnlarýn %18'inin birden fazla
kiþiyle cinsel iliþkisinin olduðu, %20'sinin anal
iliþkide bulunduðu, %6'sýnýn alkol-madde kullanýmý
sonrasý cinsel birliktelik yaþadýðý, AÝDS ve cinsel
yolla bulaþan hastalýklar hakkýnda bilgisinin genel
toplumdan eksiklikler gösterdiði ve %2 oranýnda
cinsel yolla bulaþan hastalýk geçirdiðini bildirdiði
1999 yýlýndaki çalýþmasýndaki bulgularýn Avrupa ve
Amerika'dakiler kadar çarpýcý olmamasýnýn nedeni
ülkemizin sosyo-kültürel yapýsýnýn koruyuculuðuna
baðlanmýþtýr (Vedi 1999).
Bir çalýþmada cinsel hayatlarýnýn yeterli olduðunu
düþünen hastalarýn oranýnda hastalýðýn baþlamasýndan sonra önemli bir düþüþ olduðu ve hastalýk
baþlangýcý sonrasý cinsel iliþki sýklýðýnda azalma
olduðu saptanmýþtýr (Üçok ve ark. 2007). Hastalýk
süresi ile olan korelasyon þizofreni tanýsý almýþ
hastalarýn hastalýða maruz kaldýðý sürenin uzunluðunun cinsel iliþki sýklýðýnda azalmaya neden
olduðunu göstermektedir. Bu cinsel iletiþimde
hastalýk nedeniyle sorun yaþamanýn yetersiz doyuma neden olmasýnýn, hastalýk süresi uzadýkça kiþileri cinsel iliþkiden uzaklaþtýrdýðýný ve cinsel iliþki
sýklýðýnda azalmaya neden olduðunu düþündürmektedir.
Literatürdeki tartýþmalar, þizofreni hastalýðý olan
Klinik Psikiyatri 2012;15:238-247
Bu çalýþmaya, Bakýrköy Ruh ve Sinir Hastalýklarý
Ayaktan Tedavi Ünitesi'ne ardýþýk olarak baþvuran,
evli ve en az ilkokul mezunu olan 18-45 yaþ arasýnda 63 kadýn, 57 erkek; toplam 120 hasta alýnmýþtýr.
Bu hastalar, en az 1 yýldýr yatarak ve/veya ayaktan
izlenen, klinisyenler tarafýndan þizofreni tanýsý için
görüþ birliðine varýlmýþ, çalýþmaya alýndýðý esnada
klinik remisyonda olan ve en az dört haftadýr
düzenli antipsikotik tedavi alan hastalardan oluþmuþtur. Hastalarýn tümünden çalýþmaya katýlmak
konusunda bilgilendirici görüþme yapýldýktan sonra
yazýlý onay alýnmýþtýr.
Son 3 ayda psikotik alevlenmesi olmayan, görüþme
esnasýnda kýsa psikiyatrik derecelendirme ölçeðindeki (KPDÖ) psikotik itemlerde 3 ve 3'ün altý puan
ve Calgary þizofrenide depresyon ölçeðinde depresif bozukluk için kesme puaný 11/12 veya altýnda
olan hastalar (Doðu 2011), bu çalýþmaya dahil
edilmiþtir.
Hastalarýn son üç ayda alevlenme yaþamadýðýna
hastanýn kendisinden, ailesinden ve hastane kayýtlarýndan alýnan bilgiler deðerlendirilerek karar
verilmiþtir. Aktif psikoz ve depresyonun hastanýn
cinsel iþlevlerini olumsuz etkileyebileceðinden
hastalarýn þizofreni açýsýndan remisyonda olmasý ve
Calgary Þizofrenide Depresyon Ölçeði'nden kesme
puanýn altýnda puan almasýna dikkat edilmiþtir.
Antipsikotik tedavinin de cinsel iþlevleri olumsuz
etkilediði bilindiðinden çalýþmaya en azýndan 4 haftadýr düzenli antipsikotik tedavi alan hastalar dahil
edilmiþtir.
241
Doðu B, Güler J, Çýtak S, Altunkaynak Y, Alpay N.
Bu çalýþmaya, baþta hiperprolaktinemi yapan
durumlar dahil olmak üzere, cinsel hayata olumsuz
etkisi olduðu bilinen sistemik hastalýðý (diyabet,
koroner kalp hastalýðý vb) veya cinsel iþlevleri
olumsuz etkileyen psikiyatri dýþý ilaç kullanýmý olan,
alkol ve psikoaktif madde kötüye kullanýmý ve
baðýmlýlýðý olan hastalar; ve cinsel yaþamý olumsuz
yönde etkileyebilecek sosyal bir deðiþken olduðundan dolayý evsiz ve bekar hastalar ile 18 yaþ altý ve
45 yaþ üstündeki hastalar dahil edilmemiþtir. Cinsel
yaþama olabilecek etkileri nedeniyle hamilelik,
emzirme ve menopoz dönemi içerisinde olan hastalar da çalýþmaya alýnmamýþtýr. Çalýþmada sosyodemografik veri formu, kýsa psikiyatrik deðerlendirme ölçeði (KPDÖ) ve Calgary þizofrenide
depresyon ölçeði kullanýlmýþtýr.
Sosyodemografik Veri Formu: Hastalarýn sosyodemografik ve klinik özelliklerini deðerlendirmek
amacýyla hazýrlandý. Form; yaþ, cinsiyet, öðrenim
düzeyi, medeni durum, çalýþma durumu, çocuk
sayýsý, gebelik sayýsý, menstruasyon bilgileri, korunma yöntemi, yatýþ sayýsý, ve tedavi öyküsünden
oluþmaktadýr. Tedavi öyküsü bilgileri, görüþme
sýrasýnda kullandýklarý ilaç dozlarý ve sürelerini
kapsayacak þekilde, hastadan ve yakýnlarýndan alýnan ayrýntýlý anamnez ve hastanemizdeki týbbi
kayýtlarýnýn incelenmesi sonucunda oluþturulmuþtur. Bu formda ayný zamanda hastalarýn cinsel
yaþamlarýna iliþkin öznel düþünceleri (düzenli bir
cinsel yaþamý olup olmadýðý, cinsel yaþamýnda
sorun olup olmadýðý, cinsel yaþamlarýný tatmin edici
bulup bulmaduklarý vb) de sorgulanmýþtýr.
Kýsa Psikiyatrik Deðerlendirme Ölçeði (Brief
Psychiatric Rating Scale-BPRS): Bu çalýþmada
Overall ve Gorham tarafýndan 1962 yýlýnda geliþtirilmiþ 18 madde- 7 dereceli orijinal ölçeðin (Overall
ve Gorham 1962) J. Bech ve ark. tarafýndan 1986
yýlýnda modifiye edilmiþ 18 madde-4 dereceli versiyonu kullanýlmýþtýr (Bech ve ark. 1986). Ülkemizde Soykan (Soykan 1990) tarafýndan gözlemciler arasý güvenirliði yapýlmýþtýr. Ölçek uygulama
sýrasýnda yarý yapýlandýrýlmýþ amaca yönelik bir
görüþme ile doldurulur. Bazý maddeler görüþme
sýrasýnda þimdi ve burada gözlemlerine bakýlarak,
diðer maddeler ise son 72 saat göz önüne alýnarak
doldurulur. Toplam 18 maddeden oluþmaktadýr ve
0-6 arasýnda puanlanmýþtýr. Toplam puan madde-
242
lerden elde edilen puanlarýn toplanmasý ile hesaplanýr.
Calgary Þizofrenide Depresyon Ölçeði (Calgary
Depression Scale for Schizophrenia): Þizofren hastalarda depresyon yönünden hýzlý bir deðerlendirmeye ve risk altýndaki gruplarý belirlemeye
gereksinim vardýr. Bu amaçla kullanýlan en yaygýn
ölçeklerden birisi Calgary Þizofrenide Depresyon
Ölçeðidir (CÞDÖ). Addington ve ark. tarafýndan
geliþtirilen Calgary Þizofrenide Depresyon Ölçeði
(CÞDÖ) bu alan için özgül bir ölçektir (Addington
ve ark. 1992). Bu ölçeðin Türkçe'de güvenilirlik ve
geçerlilik çalýþmasý ise Aydemir ve ark. (2000)
tarafýndan yapýlmýþtýr. Ölçek görüþmecinin deðerlendirdiði bir ölçektir ve dörtlü likert tipinde deðerlendirilen 9 maddeden oluþmaktadýr. Bu maddeler
depresif duygudurum, umutsuzluk, deðersizlik duygusu, suçlulukla ilgili alýnma düþünceleri, patolojik
suçluluk, sabah depresyonu, erken uyanma,
özkýyým ve gözlenen depresyon belirtilerini içermektedir. Aslýnda CÞDÖ bir ölçek olmakla
beraber, yönergesi ile yarý-yapýlandýrýlmýþ bir
görüþme biçimindedir. Ölçeðin her bir maddesi 0-3
puan arasýnda puanlanmaktadýr ve toplam puan 027 puan arasýnda deðiþmektedir. Bu belirtilerin her
birisi ölçeðin yönergesinde bulunan sorularla
araþtýrýlmaktadýr. Son madde (gözlenen depresyon) hastayla yapýlan görüþmeden elde edilen
izlenime göre puanlanmaktadýr. CÞDÖ geliþtirilirken ölçeðin þizofreninin pozitif ve negatif belirtilerinden ya da ekstrapiramidal yan etkilerden etkilenmemesi hedeflenmiþtir ve bunu saðladýðýna dair
çalýþmalar bulunmaktadýr. CÞDÖ saptanan kesme
puaný ile þizofren hastalarda depresyon yönünden
risk belirleme aracý gibi kullanýlabilir. Aydemir ve
ark. (2000) tarafýndan yapýlan çalýþmada ölçeðin
Türkçe versiyonunun depresif bozukluðun eþlik
ettiði þizofreni için kesme puaný 11/12 olarak elde
edilmiþtir.
Çalýþmanýn biyoistatistiksel çözümlemeleri, "SPSS
for Windows Version 11.5" istatistiksel paket programý kullanýlarak yapýlmýþtýr. Hesaplamalar frekanslarýn daðýlýmlarý ve yüzdelerde kikare, ölçümsel verilerin ortalamalarý baðýmsýz iki grup kýyaslamalarýnda student's t testi, nonparametrik grup
karþýlaþtýrmalarýnda Mann-Whitney U testi ile
yapýlmýþtýr.
Klinik Psikiyatri 2012;15:238-247
Þizofreni Hastalarýnýn Cinsel Yaþama Ýliþkin
Öznel Düþüncelerinin Cinsiyetler Arasý Karþýlaþtýrmasý
Tablo 1. Çalýþmaya alýnan hastalarýn sosyodemografik özellikleri
Yaþ (ortalama)
Kadýn
Erkek
p
37.8±6.81
40.8±5.34
0.008
47 (%75)
29 (%49)
0.002
16 (%25)
28 (%51)
3 (%4.8)
13 (%22.8)
0.004
25 (%40)
46 (%81)
<0.001
Eðitim
Ýlkokul ve altý
Ýlkokul üstü
Çalýþma durumu
(çalýþanlar)
Sigara (içenler)
Tablo 2. Çalýþmaya alýnan hastalarýn kullandýklarý ilaç gruplarýna göre daðýlýmý
Kadýn
Erkek
Ýlaç
0.540
Tipik
20 (%31.7)
14 (%24.6)
Atipik
39 (%62.0)
37 (%64.9)
Karma
4 (%6.3)
6 (%10.5)
BULGULAR
Çalýþmamýzda, olgularýn yaþ ortalamalarý açýsýndan
cinsiyetler arasýnda anlamlý bir farklýlýk bulunmuþtur. Yaþ ortalamasý; erkeklerde 40.86, kadýnlarda
37.81 (p=0.008) olarak tespit edilmiþtir.
Eðitim durumlarý deðerlendirildiðinde, kadýnlarýn
eðitim düzeyi, erkeklerden anlamlý ölçüde düþük
bulunmuþtur. Kadýnlarýn %58.7'si, erkeklerin
%50.9'u ilkokul mezunudur (p=0.002). Ancak, bu
oranýn ortaokul, lise ve yüksekokul düzeylerinde
erkekler lehine daha yüksek olduðu gözlenmiþtir.
Olgularýn çalýþma durumu bakýmýndan yapýlan
karþýlaþtýrmada; kadýn hastalarýn %4.8'i, erkek
hastalarýn ise %22.8'inin (p =0.004) bir iþte çalýþtýðý
tespit edildi. Çalýþma genelinde iþsizlik oraný %86.7
idi.
Hastalarýn sigara kullanma özellikleri açýsýndan
yapýlan karþýlaþtýrmada; sigara kullanýmý, erkeklerde kadýnlara göre anlamlý derecede yüksek
bulunmuþtur. Çalýþmaya katýlan erkeklerin 46'sý
kadýnlarýn ise 25'i (p<0.001) sigara kullanýyordu.
Hastalarýn tüm bu sosyodemografik özellikleri
Tablo 1'de gösterilmiþtir.
Klinik Psikiyatri 2012;15:238-247
p
Hastalar tipik antipsikotik, atipik antipsikotik ve
tipik ve atipik antipsikotik birlikte kullananlar
olarak üç gruba ayrýlmýþtýr. Kadýn ve erkek hastalar
arasýnda antipsikotik kullanýmlarýna göre fark
bulunmamýþtýr (p=0.540) (Tablo 2).
Çalýþmada kullanýlan sosyodemografik veri formunda, hastalarýn cinsel yaþamlarýna iliþkin öznel
düþünceleri sorgulanmýþtýr. Bu bulgulara göre,
kadýn hastalarýn %52.4'ü, erkeklerin %50.9'u
(p=0.86) düzenli bir cinsel yaþamlarý olduðunu
düþünüyordu. Kadýnlarýn %52.4'ü, erkeklerin
%38.6'sý (p=0.13) cinsel yaþamlarýnda bir sorun
olduðunu belirttiler. Kadýnlarýn %54'ü, erkeklerin
%50.9'u (p=0.73) cinsel yaþamlarýný tatmin edici
buluyordu. Kadýn hastalarýn %46'sý, erkek hastalarýn %49.1'i (p=0.73) cinsel sorunlarýnýn hastalýklarý ile iliþkili olduðunu düþünüyordu. Ancak kadýn
hastalarýn %84.1'i, erkek hastalarýn ise %78.9'u
(p=0.46), hastalýklarýnýn veya kullandýklarý
ilaçlarýn cinsel yaþamlarý üzerindeki etkileri
hakkýnda bilgi sahibi deðildi. Olgularýn %83.3'ü
(kadýnlarýn %88.9'u, erkeklerin %77.2'si) (p=0.08),
cinsel yaþamlarý veya cinsel sorunlarý hakkýnda,
243
Doðu B, Güler J, Çýtak S, Altunkaynak Y, Alpay N.
Tablo 3. Þizofreni hastalarýnýn cinsel yaþam ve sorunlarýna iliþin öznel düþünceleri (Evet yanýtlarý-tüm hasta
grubunda)
Kadýn
Erkek
p
Düzenli cinsel yaþamýnýz var mý?
33 (%52.4)
29 (%50.9)
0.86
Cinsel yaþamýnýzda herhangi bir
33 (%52.4)
22 (%38.6)
0.13
34 (%54.0)
29 (%50.9)
0.73
29 (%46.0)
28 (%49.1)
0.73
10 (%15.9)
12 (%21.1)
0.46
7 (%11.1)
13 (%22.8)
0.08
4 (%6.3)
12 (%21.1)
0.01
sorun olduðunu düþünüyormusunuz?
Cinsel yaþamýnýzý tatminkar/
doyumlu buluyormusunuz?
Cinsel sorunlarýnýz varsa hastalýðýnýzla
Ýliþkilendiriyormusunuz?
Ýlaçlar ya da hastalýðýnýzýn cinsel yaþamýnýza
olan etkilerini biliyormusunuz?
Psikiyatristler tarafýndan cinsel yaþam
ya da sorunlar hakkýnda bilgi verildi mi?
Psikiyatristinize cinsel yaþamýnýz veye sorunlarýnýz
ile ilgili danýþtýnýz mý?
psikiyatristlerinin herhangi bir soru sormadýðý veya
bilgilendirme yapmadýklarýný belirtmiþlerdir. Kadýn
hastalarýn sadece %6.3'ü , erkek hastalarýn ise
%12'si (p= 0.01) cinsel yaþamý ve sorunlarý hakkýnda psikiyatristine danýþtýðýný belirtmiþtir (Tablo 3).
TARTIÞMA VE SONUÇ
Hastanede yatarak tedavi edilen ve sosyal yaþama
geri dönen þizofreni hastalarýnýn cinsellik ve iliþki
kurma ihtiyaçlarýný tanýmlamak, geçmiþ ve
bugünkü cinsel yaþamlarýný sorgulamak amacýyla
yapýlan bir çalýþmada, hastalarýn cinsellikle ilgili
konularý ve iliþki sorunlarýný tartýþma ve sürekli
iliþkiler kurma konusunda istekli olduklarý saptanmýþtýr (McCann 2000).
Verhaulst ve Schneidman, þizofreni hastalarýyla
genel popülasyon arasýnda cinsel iþlev bozukluðu
sýklýðýnýn farklý olmadýðýný, þizofreni hastalarýndaki
cinsel iliþki sorunlarýnýn þizofreniye özgü yapýsal bir
bozukluktan daha ziyade sosyal beceri eksikliði,
yeti yitimi gibi nedenlere baðlý olarak ortaya çýktýðýný belirtmiþtir (Verhulst ve Schneidman 1981).
Woods, saðlýklý kadýnlar ve ayaktan izlenen
psikiyatrik hastalar veya nörotik ve þizofreni hastalarý arasýnda cinsel doyum açýsýndan fark bula244
madýðýný belirtmiþtir (Woods 1981).
Þizofreni ve cinsel iþlev bozukluðu arasýndaki
iliþkiyi inceleyen araþtýrmalar þizofreni hastalarýnýn
cinsel yaþamlarýnýn genel popülasyondan farklý
olmadýðý yönünde bulgular içerse de sonuçlar
açýsýndan çeþitli farklýlýklar vardýr. Þizofreni
hastalýðýnda yaþanabilecek olan cinsel sorunlardan,
hastalýðýn doðasý veya farmakolojik tedavinin
hangisinin sorumlu olduðu önemli bir tartýþma
alanýdýr.
Yaptýðýmýz çalýþmaya katýlan kadýn ve erkek hastalar, halen kullandýklarý ilaçlarýn tipik, atipik veya
tipik+atipik daðýlýmý açýsýndan karþýlaþtýrýlmýþ;
kadýn ve erkek grubu arasýnda anlamlý bir fark
bulunmamýþtýr (p=0.54). Ancak, bu sonucu deðerlendirirken olgularýn sadece %24.6-%31.7'sinin
tipik antipsikotik kullandýðý da dikkate alýnmalýdýr.
Antipsikotik ilaçlarýn prolaktin düzeylerini farklý
oranlarda yükseltmeleri nedeniyle, gruplar arasýnda kullandýklarý ilaç daðýlýmýnýn birbirine benzer
olmasý, ilaç tipi deðiþkeninin kontrol altýna
alýndýðýný gösterir ve bu çalýþma ilaç tipi ve dozajýndan baðýmsýz olarak tasarlandýðýndan, çalýþmanýn
güvenilirliðini arttýran bir faktördür.
Klinik Psikiyatri 2012;15:238-247
Þizofreni Hastalarýnýn Cinsel Yaþama Ýliþkin
Öznel Düþüncelerinin Cinsiyetler Arasý Karþýlaþtýrmasý
Hastalarýn sigara kullanma özellikleri açýsýndan
yapýlan karþýlaþtýrmada, sigara kullanýmý erkeklerde kadýnlara göre anlamlý derecede yüksek
bulunmuþtur. Çalýþmaya katýlan erkeklerin
%66.7'si bir ve bir paketten daha fazla sigara kullanýrken, kadýnlarýn %60.3'ü sigara kullanmýyordu.
Sigara kullanýmýnýn cinsel iþlevleri olumsuz olarak
etkilediði gözönüne alýndýðýnda, çalýþmamýzýn
güvenilirliðini etkileyen bir faktör olarak deðerlendirilebilir.
Iþýk ve Aker þizofrenisi olan hastalarýn cinsel
yaþamlarý konusunda, 57 erkek ve 52 kadýn hasta
üzerinde yaptýklarý çalýþmada; kadýn hastalarýn
%73.1'i, erkek hastalarýn %509'u, kendilerini
izleyen psikiyatri hekimlerinin cinsel konular
hakkýnda sorgulama ve bilgilendirme yapmadýðýný
belirtmiþlerdir (Iþýk ve Aker 2000). Bu çalýþmada
görüþmeler sýrasýnda hastalarýn bir kýsmýnýn cinsel
konularý ve sorunlarýný hekimleri ile tartýþmak
istemelerine raðmen çekingenlik, utangaçlýk ve
görüþme sürelerinin kýsýtlýlýðý gibi nedenlerden
dolayý ifade edemedikleri saptanmýþtýr. Çalýþmamýzda da benzer sonuçlar ortaya çýkmýþtýr. Bu
bulgular ýþýðýnda, antipsikotik tedavi baþlanan
þizofreni hastalarýnýn, sosyal ve iletiþim yeteneklerini geliþtirme konusunda olduðu kadar, güvenli ve
saðlýklý cinsel yaþam metodlarý, antipsikotik
tedavinin cinsel yan etkileri yönünden hekim
tarafýndan bilgilendirilmesinin önemi ortaya çýkmaktadýr.
Cinsel iþlev bozukluklarý þizofreni hastalarýnýn
yaþam kalitesi ve ilaç uyumu açýsýndan önemli olsa
da (Schöttle ve ark. 2009), daha önce yapýlan birçok
çalýþmada bu konunun psikiyatrik tedaviler sýrasýnda ihmal edildiðini, hastalarýn çoðunun kullandýklarý ilaçlarýn cinsel yan etkilerinden habersiz olduklarý göstermiþtir (Eklund ve Ostman 2010, Hariri ve
ark. 2009).
Çalýþmaya alýnan olgularýn cinsel yaþam konusundaki öznel düþünceleri açýsýndan (düzenli cinsel
yaþam, cinsel yaþamlarýnda sorun, cinsel yaþamlarýnda doyum, ilaç ve hastalýklarýnýn cinsel yaþamlarý üzerindeki etkileri), psikiyatristlerine kendiliðinden cinsel sorunlarýný ifade etmeleri dýþýnda,
cinsiyetler arasýnda anlamlý farklýlýk bulunmamýþtýr. Kadýnlarýn %6.3'ü, erkeklerin %21.1'i,
psikiyatristler konuyu açmadýklarý halde cinsel
Klinik Psikiyatri 2012;15:238-247
sorunlarýný dile getirmiþlerdir (p=0.01). Erkeklerin
kadýnlara oranla cinsel sorunlarýný daha fazla dile
getiriyor olmasýnýn, kültürel yaþam içerisindeki cinsiyet rolleri ve kadýn hastalara oranla eðitim düzeylerinin anlamlý olarak daha yüksek olmasý ile açýklanabileceði düþünüldü. Ayrýca, yapýlan çalýþmalarda antipsikotiklerin yol açtýðý prolaktin yüksekliklerinin, erkek hastalarda cinsel iþlev bozukluklarýna
neden olurken, kadýn hastalarda daha çok menstruasyon ve doðurganlýk üzerine etkilerinin
olmasýnýn da bu konuda etken olduðu söylenebilir.
Çalýþmaya alýnan tüm vakalarýn %45.8'i cinsel
yaþamýnda sorun olduðunu belirtirken sadece
%13.3'ü cinsel yaþamlarý ile ilgili olarak kendiliðinden psikiyatristlerine soru sormuþtur. Benzer þekilde, Knegtering'in yaptýðý çalýþmada da hastalarýn
%10'u psikiyatristleri konuyu açmadan cinsel
sorunlarý olduðunu bildirmiþlerdir (Knegtering ve
ark. 1999). Montejo'nun 1998'de yaptýðý bir çalýþmada, 106 þizofreni tanýsý konulmuþ hastada cinsel
yan etkiler araþtýrýlmýþtýr. Tüm grupta kendiliðinden cinsel yan etki bildirimi %15 iken, doðrudan
sorgulama ile hastalarýn %80'inde cinsel yan etkiler
saptanmýþtýr (Montejo ve ark. 1998).
Bu sonuçlar, psikiyatrik görüþmelerde hastalarýn
cinsel sorunlarýný dile getirmeseler de ayrýntýlý cinsel öykünün sorgulanmasýnýn önemini göstermektedir.
Her iki cinsiyette de, cinsel sorun yaþadýðýný
bildirme oraný yüksek iken; hastalarýn cinsel sorunlarýný kendiliðinden ifade etme oranlarý düþük
bulunmuþtur. Bu durum özellikle kadýn hastalarda
belirgindir. Kadýn þizofreni hastalarýnýn erkeklere
göre cinsel sorunlarý hakkýnda anlamlý düzeyde
daha az kendiliðinden danýþtýklarý saptanmýþtýr.
Þizofreni hastalarýnýn istenmeyen gebelik ve doðum
komplikasyonlarý, cinsel istismara maruz kalma ve
cinsel yolla bulaþan hastalýklar açýsýndan normal
popülasyona göre daha yüksek risk taþýdýklarý
bilindiðinden, bu bulgu önemlidir.
Cinsel sorunlarýn saptanmasý; yaþam kalitesinin arttýrýlmasý ve tedavi uyumu açýsýndan önem taþýmaktadýr. Bu sonuç, psikiyatristler tarafýndan hastalarýn cinsel yaþamlarý konusundaki sorunlarýnýn
gözardý edilmemesi gerektiðini ortaya koymaktadýr.
Çalýþmaya alýnan olgularýn hemen hemen yarýsý
245
Doðu B, Güler J, Çýtak S, Altunkaynak Y, Alpay N.
cinsel yaþamlarýnda bir sorun olduðunu ve cinsel
sorunlarýnýn hastalýkla iliþkili olduðunu belirtmiþlerdir. Tüm vakalarýn 3/4'ünden fazlasý,
hastalýklarýnýn veya kullandýklarý ilaçlarýn cinsel
yaþamlarý üzerine olan etkileri konusunda bilgi
sahibi olmadýklarýný ve psikiyatristlerinin bu konularda
bilgilendirme
yapmadýklarýný
ifade
etmiþlerdir. Bu bulgular, antipsikotik tedavi
baþlanan þizofreni hastalarýnýn, sosyal ve iletiþim
yeteneklerini geliþtirme konusunda olduðu kadar
güvenli ve saðlýklý cinsel yaþam metodlarý, antipsikotik tedavinin cinsel yan etkileri yönünden
hekim tarafýndan bilgilendirilmesinin de önemini
ortaya çýkarmaktadýr.
Kadýn ve erkek hastalar arasýnda ortalama yaþ
açýsýndan fark olmasý çalýþmanýn kýsýtlýlýklarýndan
biri olsa da yaþýn cinsel iþlevler üzerindeki etkisinin
karýþtýrýcý etkisinden kaçýnmak için sadece 18-45
yaþ arasý hastalar çalýþmaya alýnmýþtýr. Kadýn ve
erkek hastalar eðitim ve çalýþma durumu açýsýndan
farklý olsa da bu durumun genel olarak Türk
toplumunda kadýn ve erkek çalýþma ve eðitim durumunu yansýtýyor olabileceði düþünüldü.
Yazýþma adresi: Dr. Basri Doðu, Özel Cankatan Týp Merkezi,
Kocaeli, basridogu@hotmail.com
KAYNAKLAR
Addington D, Addington J, Maticka-Tyndale E ve ark. (1992)
Reliability and validity of a depression rating scale for schizophrenics. Schizophr Res, 6:201-208.
Aizenberg D, Zemishlany Z, Dorfman-Etrog P ve ark. (1995)
Sexual dysfunction in male schizophrenic patients. J Clin
Psychiatry, 56: 137-141.
Aizenberg D, Modai I, Landa A ve ark. (2001) Comparison of
sexual dysfunction in male schizophrenic patients maintained on
treatment with classical antipsychotics versus clozapine. J Clin
Psychiatry, 62, 541-544.
Gabay PM, Fernandez Bruno M, Roldan E (2006) Sexual behavior in patients with schizophrenia: a review of the literature and
survey in patients attending a rehabilitation program. Vertex,
17:136-44.
Ghadirian AM, Chouinard G ve Annable L (1982) Sexual dysfunction and plasma prolactin levels in neuroleptic treated
schizophrenic outpatients. J Nerv Ment Dis, 170: 463-467.
Hariri AG, Karadað F, Gurol DT ve ark. (2009) Sexual problems
in a sample of the Turkish psychiatric population. Compr
Psychiatry, 50:353-360.
Aydemir Ö, Esen Danacý A, Deveci A ve ark. (2000) Calgary
þizofrenide depresyon ölçeðinin Türkçe versiyonunun duyarlýlýðý
ve özgüllüðü. Nöropsikiyatri Arþivi, 37:210-213.
Hummer M, Kemmler G, Kurz M ve ark. (1999) Sexual disturbances during clozapine and haloperidol treatment for schizophrenia. Am J Psychiatry, 156:631-633.
Bech P, Kastrup M, Rafaelsen OJ (1986) Mini-compendium of
rating scales for states of anxiety depression and mania schizophrenia with corresponding DSM-III syndromes. Acta Psychiatr
Scand Suppl, 326:1-37.
Iþýk H, Aker T (2000) Þizofrenisi olan hastalarýn cinsel yaþamlarý. 36.Ulusal Psikiyatri Kongresi Antalya.
Carey MP, Carey KB, Kalichman SC (1997) Risk for human
immunodeficiency virus (HIV) infection among persons with
severe mental illnesses. Clin Psychol Rev, 17:271-291.
Cournos F, Guido JR, Coomaraswamy S ve ark. (1994) Sexual
activity and risk of HIV infection among patients with schizophrenia. Am J Psychiatry, 151:228-232.
David HP, Morgall JM (1990) Family planning for the mentally
disordered and retarded. J Nerv Ment Dis, 178:385-391.
Dickerson FB, Brown CH, Kreyenbuhl J ve ark. (2004) Sexual
and reproductive behaviors among persons with mental illness.
Psychiatr Serv, 55:1299-1301.
Doðu B, Kocabýyýk A, Karson F ve ark. (2011) Antipsikotik
tedavi uygulanan þizofreni hastalarýnda prolaktin düzeyi ve cinsel iþlevlerin cinsiyetlere göre karþýlaþtýrýlmasý. Nöropsikiyatri
Arþivi, 48(Özel sayý):35-38.
Eklund M, Ostman M (2010) Belonging and doing: important
factors for satisfaction with sexual relations as perceived by
people with persistent mental illness. Int J Soc Psychiatry,
56:336-347.
246
Knegtering H, Blijd C, Boks M (2000) Sexual dysfunction and
plasma prolaction levels in patients using classical antipsychotics, risperidone or olanzapine. Schizophr Res, 41:196.
Kockott G, Pfeiffer W (1996) Sexual disorders in nonacute psychiatric outpatients. Compr Psychiatr, 37:56-61.
Lyketsos GC, Sakka P, Mailis A (1983) The sexual adjustment of
chronic schizophrenics: a preliminary study. Br J Psychiatry,
143:376-382.
Macdonald S, Halliday J, MacEwan T ve ark. (2003) Nithsdale
Schizophrenia Surveys 24: sexual dysfunction. Br J Psychiatry,
182: 50-56.
Meltzer HY, Goode D J, Schyve P M ve ark. (1979) Effects of
clozapine on human serum prolactin levels. Am J Psychiatry,
135: 1550-1555.
McCann E (2000) The expression of sexuality in people with
psychosis: breaking the taboos. J Adv Nurs, 32:132-138.
McEvoy JP, Hatcher A, Appelbaum PS ve ark. (1983) Chronic
schizophrenic women's attitudes toward sex, pregnancy, birth
control, and childrearing. Hosp Community Psychiatry, 34:536539.
Klinik Psikiyatri 2012;15:238-247
Þizofreni Hastalarýnýn Cinsel Yaþama Ýliþkin
Öznel Düþüncelerinin Cinsiyetler Arasý Karþýlaþtýrmasý
McKinnon K, Cournos F, Meyer-Bahlburg HFL ve ark. (1993)
Reliability of sexual risk behavior interviews with psychiatric
patients. Am J Psychiatry, 150:972-974.
Miller LJ (1997) Sexuality, reproduction, and family planning in
women with schizophrenia. Schizophr Bull, 23:623-635.
Miller LJ, Finnerty M (1996) Sexuality, pregnancy, and childrearing among women with schizophrenia-spectrum disorders.
Psychiatr Serv, 47:502-506.
Montejo AL, Liorcia G, Izquierdo J (1998) New antipsychotic
induced sexual dysfunction. American Psychiatric Association
Annual Meeting, Toronto, Canada, NR425
Overall JE, Gorham DR (1962) The brief psychiatric rating
scale. Psychol Rep, 10:799-812.
geliþim, evlilik, gebelik, emzirme, doðum sonrasý ve aile planlamasý özelliklerinin genel popülasyonla karþýlaþtýrmalý çalýþmasý,
Atatürk Üniversitesi Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý,
Uzmanlýk Tezi, Erzurum.
Smith S, O'Keane V, Murray R (2002) Sexual dysfunction in
patients taking conventional antipsychotic medication. Br J
Psychiatry, 181:49-55.
Soykan Ç (1990) Institutional differences and case typicality as
diagnosis system severity, prognosis and treatment. Master Tezi
Orta Doðu Teknik Üniversitesi.
Test MA, Burke SS, Wallisch LS (1990) Gender differences of
young adults with schizophrenic disorders in community care.
Schizophr Bull, 16:331-344.
Raboch J (1984) The sexual development and life of female
schizophrenic patients. Arch Sex Behav, 13:341-349.
Uçok A, Incesu C, Aker T ve ark. (2007) Sexual dysfunction in
patients with schizophrenia on antipsychotic medication. Eur
Psychiatry, 22:328-333.
Sadock VA (1989) Normal human sexuality and sexual dysfunctions. Comprehensive Textbook of Psychiatry, 5. baský, HI
Kaplan & BJ Sadock (Ed), Baltimore, Williams & Wilkins,
s.1045-1061.
Vedi F (1999) Þizofrenlerde Cinsel Yaþam ve Kontrasepsiyon
Özellikleri. Uzmanlýk Tezi, Bakýrköy Ruh Saðlýðý ve Hastalýklarý
Hastanesi.
Salokangas RKR, Saarijarvi S, Taiminem T ve ark. (1997) Effect
of smoking on neuroleptics in schizophrenia. Schizophr Res,
23:55-60.
Schöttle D, Kammerahl D, Huber J ve ark. (2009) Sexual problems in patients with schizophrenia. Psychiatr Prax, 36:160-168.
Seeman MV (1982) Gender differences in schizophrenia. Can J
Psychiatry, 27:107-112.
Verhulst J, Schneidman B (1981) Schizophrenia and sexual
functioning. Hosp Community Psychiatry, 32:259-262.
Volman L, Landeen J (2007) Uncovering the sexual self in people with schizophrenia. J Psychiatr Ment Health Nurs, 14: 411417.
Woods SM (1981) Sexuality and Mental Disorders. Sexual
Problems in Media Practise, HI Lief (Ed), American Medical
Association, s.199-242.
Sevimli F (1999) Kadýn psikiyatrik hastalarda psikoseksüel
Klinik Psikiyatri 2012;15:238-247
247