TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

HASAN SABBAH
M. F. Sanaullah, The Decline of the Saljuqid Empire, Calcutta 1938, tür.yer.; B. Lewis, The Origins of lsmailism, Cambridge 1940, s. 93 vd.;
HASAN es-SADR
()~'
a.mf., Haşfşfler (tre. Ali Aktan), istanbul 1995,
tür.yer.; a.mlf .. "İsmailller", İA, V/2, s. 1122;
a.mlf.. "I:Iashlshiyya", EP (İng.). lll, 267-268;
a.mlf.. "Ibn 'Attash", a.e., lll, 725; Ömer Rıza
Doğru!, Cennet Fedaileri: İslam Tarihinde Gizli ve Yıkıcı Teşekküller, istanbul 1945, tür.yer.;
İbrahim Kafesoğlu. Sultan Melikşah Devrinde
Büyük Selçuklu imparatorluğu, istanbul 1953,
s. 128-131, 133-135, 140, 196, 204, 205; a.mlf.,
"Melikşah", İA, vıı, 672; Zirikli, el-A'lam, ll,
208; M. G. S. Hodgson, The Order of Assassins,
The Hague 1955, s. 325-328, ayrıca bk. indeks;
a.mlf., "The Ismaill State", CHIr., V, 429-449,
453-454; a.mlf., "I:Iasan-ı Şabbal)", EP (İng.).
lll, 253-254; M. Kamil Hüseyin, Ta'ifetü '1-İsma­
'iliyye, Kahire 1959; Nasrullah Felsefi. Çend Makale-i Tarfl;i ve Edebi, Tahran 1342 hş., s. 405433; Kerim Kişaverz. ljasan-ı Şabba/:ı, Tahran
1344 hş . ; ısmail K. Poonawala, Biobibliography of lsma'Ili Literature (nşr. T. Joseph). Malibu -California 1977, s. 251-256; Mustafa Galib. eş-Şa'irü '1-/jimyeri el-ljasan b. eş-Şabbal:ı,
Beyrut 1979; Abdülmecid Ebü'l-Fütüh Bedevi,
et-Tarif]. u 's-siyasi ve'l-fikrf, Cidde 1403/1983,
s. 151-171; Mehdi Mu hakkı k, Bist Gü {tar der
Mebaf:ıiş-i 'İlmf ve Felsefi ve Kelami ve Fırak-ı
İslami, Tahran 1363 hş., s. 39-41; M. Altay Köymen, Büyük Selçuklu imparatorluğu Tarihi:
İkinci imparatorluk Devri, Ankara 1984, ll,
150, 154-156; Farhad Daftary, The lsma'llis:
Their History and Doctrines, Cambridge 1990,
s. 261 vd., 324; a.mlf., "Hasan-i Sabbah and
the Origins of the Nizari !sma'ili Movement",
Mediaevallsma'ili History and Thought (ed.
Farhad Daftary), Cambridge 1996, s. 181-194;
Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar
Devri Selçuklu Tarihi (495-511/1105-1118),
1990, s. 75-86; a.mlf.. "Sultan Berkyaruk Devrinde (ı 092- ı ı 04) Batınllerle Yapılan
Mücadeleler", Prof. Dr. Fikret lşıltan 'a 80. Doğum Yılı Armağanı, İs tanbul 1995, s. 177185; a.mlf., "Alamut", DİA, ll, 336-337; Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda ltikadi İslam Mezhep/eri, Ankara 1991, s. 131-133; Eymen Fuad
Seyyid, ed-Devletü 'l-Fatımiyye {f Mışr, Kahire
1413/1992, s. 156-157; M. Cemaleddin Sürür,
Taril].u 'd-devleti'l-Fatımiyye, Kahire 1994, s.
96, 98-99, 208, 211-212; P. Wiley. /fılfı'-ı ljaşşa­
şfn (tre. Ali M. Sak!). Tahran 1374 hş., s. 19-21,
30, 309, 362, 366; M. Şerefeddin. "Fatımiler ve
Hasan Sabbah", DİFM, 1/4 (1926). s. 1-44;
a.mlf., "Batınllik Tarihi", a.e.,ll/8 (1928). s. 1224; L. Lachart. "Hasan- ı Sabbah and the Assassins", BSOAS, V (1928-30). s. 689-696; W.
lvanow, "Alamut" , GJ, LXXYil (1931). s. 38-45;
a.mlf., "Some Ismaili Strongholds in Persia",
!C, Xll ( 1938). s. 383-392; Harold Bowen. "The
Sar-gudhasht-i Sayyidna, the 'Ta1e of the
Three Schoo1fellows' and the wasaya of the
Nizarn al-Mulk", JRAS,sy. 4 (1931). s. 771-782;
a.mlf.- [C. E. Bosworth], "Ni~am a1-Mulk", Ef2
(İng.) , VIII, 72; Minüçihr-i SutQde. "Ka1'a-i Alamut", Ferfıeng-i iranzemin, lll, Tahran 1334 hş.,
s. 5-21; Dihhuda, Lugatname, Xl, 596-597; "Hasan", İA, V/1, s. 311-312; H. A. R. Gibb, "Nizar b.
al-Mustanşır", Ef2 (İng.). Vlll, 83; Azim Nanji.
"Nizariyya", a.e., VIII, 84; B. Hourcade. "Alamut", Elr., ı , 797-801; Tahsin Yazıcı, "Fidai",
DİA, XIII, 53.
Arıkara
liJ
350
ABDÜLKERiM ÖzAYDIN
.;,r>)
Ebu Muhammed Sadrüddin
es-Seyyid Hasen b. Hadi
b. Muhammed Ali b. Salih
(1856-1935)
L
Iraklı Şii
müctehid.
_j
29 Ramazan 1272'de (3 Haziran 1856)
Büyük dedesi Salih
b. Muhammed, Cezzar Ahmed Paşa'nın
Sayda valiliği sırasında ( 1775-1780) Cebeliamil'den ayrılıp İsfahan'a göç etmiş.
evlatlarından bir kısmı burada kalırken
diğerleri daha sonra Kazımiye'ye yerleş. miş. bir bölümü de günümüze kadar Cebeliamil'de varlığını sürdürmüştür. Hasan es-Sadr, Kazımiye ' nin önde gelen
alimlerinden Bakır b. Muhammed Hasan
Yasin ve Bakır b. Haydar el-Hasenl'den
sarf ve nahiv. Muhammed b. Kazım elKazımi ve Ahmed el-Attar'dan belagat,
Mirza Bakır b. Zeynelabidin'den mantık
öğrendi. Bu esnada bazı fıkıh ve usul-i
fıkıh metinlerini başta babası Hadi b. Muhammed olmak üzere çeşitli alimlerden
okuduktan sonra 1290 (1873) yılında Necef'e gitti. Necef'te Hakim Mirza Bakır
eş-Şeki ve Muhammed Taki Gülpayigani'den felsefe ve ketarn okudu. Ayrıca Mirza Muhammed Hasan eş-Ş1razi, Mirza
Habibullah er-Reşti, Mirza Muhammed
Hüseyin el-Kazımi, Molla Muhammed elİrevani, Molla Ali b. Mirza Halil et-Tahrani ve Seyyid Mehdi el-Kazvini gibi hocalardan fıkıh ve usul-i fıkıh tahsil etti.
1297'de ( 1880) ortaya çıkan veba salgını
yüzünden Samerra'ya gitti. Burada daha
önce Necef'ten gelip yerleşen hacası Mirza Muhammed Hasan eş-Ş1razi ile beraberliğini sürdürdü. Ş1razi'nin ölümünden
iki yıl sonra (ı 3 ı 4/ı 896) Samerra'dan ayrıldı, Kazımiye'ye gidip yerleşti. Bu şehir­
de bulunduğu kırk yıl zarfında kütüphanesindeki araştırmaları yanında öğrenci
yetiştirme, eser telifi ve halkı irşad etmekle meşgul oldu. 11 Rebiülewel1354'te ( 13 Haziran 1935) vefat eden Hasan esSadr Kazımiye'de defnedildi.
Kazımiye'de doğdu.
Eserleri. Çeşitli ilim dallarında sekseni
eser kaleme alan Hasan es-Sadr'ın
çoğu neşredilmemiş olan çalışmalarının
bir kısmı konularına göre şu şekilde sıra­
lanabilir: 1. Sebilü'r-reşad ti şer]J.i Necati']- 'i bd d. Muhammed Hasan b. Bakır
el-İsfahani'nin fıkıh ahkamına dair Necatü '1- ]bad adlı eserine yapı l an tamamlanamamış bir şerh çalışmasıdır. z. Sebilü 'n-necat ti fı]fhi'l-mu'amelat. 3.
aşkın
Cevazü'l-cem' beyne'ş-şaldteyn . Buhari ile Müslim'in sahihleri, Ahmed b.
Hanbel'in el-Müsned'i. İmam Malik'in
el-Muvatta'ı ve diğer bazı Sünni kaynaklarından hareketle namazların cemedilmesinin caiz olduğunu ispata çalışan bir
eserdir. 4. Ta]J.şilü'l-türu'i'd-diniyye.
İmamiyye fıkhıyla ilgili olup ilmihal seviyesinde bir çalışmadır. S. el-Lübdb ti
şer]J.i Risaleti'l-istiş]J.db. Şeyh Murtaza
el-Ensari'nin fıkıh usulüne dair eserinin
şerhidir. 6. Şer]J.u Vesa'ili'ş -Şi'a. Hür elAmili'nin hadiste ilgili eserinin şerhidir. 7.
Miftfı]J.u's-sa'ade ve meld;?:;?:ü'l-'ibade.
Yılın çeşitli günlerinde yapılacak ibadetlerle ilgili hadisleri ihtiva etmektedir. 8.
en-Nuşuşü'l-me'şure fi'l-Mehdi. On
ikinci imam Muhammed b. Ha san' ın
(Mehôı ei-Muntazar) mehdiliğine dair haberleri ihtiva etmektedir. 9 . Nihayetü'ddiraye (Leknev 1324). Bahaeddin elAmili'nin dirayetü'l-hadise dair er-Risaletü'l-vecize adlı eserinin şerhidir (bu
çalışma i çin bk. Türaşüna, sy. 41-42. s.
432-433) 1o. Faşlü '1-]faza' fi'l-kitabi'lmüştehir bi-Fı]fhi'r-Rıza. Müellif bu çalışmasında, İmam Ali er-Rıza'nın fıl<hına
dair olduğu ileri sürülen eserin İbnü 'ş­
Şelmegani diye bilinen İbn Ebü'l-Azafir'in
(ibn Ebü'I-Azakir) Kitabü't-Teklit'i olduğunu ispata çalışmaktadır. 11. ed-Dürerü '1-Museviyye ii şer]J.i'l- 'A]fii'idi'lCa'teriyye. Ca'fer el-Fakih en-Necefi'nin
eseri üzerine bir şerhtir. 1Z. İşbatü'r­
rec'a . Şia'nın r ec'at* inancıyıa ilgilidir.
13. Sebilü'ş-şali]J.in fi's-sülUk ve tari]fi'l-'ubudiyye (Tebriz 1332). 14. Tekmile tü Emeli'l-amil. Hür el-Amili'nin biyografik eserini tamamlamak için yazıl­
mış olup Ahmed el-Hüseyni tarafından
neşredilmiştir (Kum 1406). 15. 'Uyunü'rrical (Leknev ı33 ı). 16. Nüzhetü ehli'llfaremeyn (Leknev 1354). Necef ve Kerbela tarihine dairdir. 17. Vefeyatü'la'lam mine'ş-Şi'ati'l-kiram. 18. Te'sisü 'ş-Şi'a (Tahran, ts.; Beyrut 140 ı; Bağ­
dad 1951 ). Müellife asıl şöhretini sağla­
yan bu eserde İslami ilimierin Ş1a uleması tarafından kurulduğu ileri sürülmekte
ve kitap, Vlll. (XIV.) yüzyıla kadar bu konuda emeği geçen çok sayıda Şii aliminin
biyografısini ihtiva etmektedir. Müellifin
bu eseri, Corci Zeydan'ın "Ş1a'nın küçük
bir taife olup zikre değer bir eserinin olmadığı" yolundaki iddiasına karşılık kaleme aldığı belirtilmektedir (Aga Büzürg-i
Tahran!, ı. 60). 19. eş-Şi'a ve fünunü'lİsldm (Sayda 133 ı). Bir önceki eserin
muhtasarıdır (bu eserle ilgili geniş bir
tenkit için bk. Muhsin el-Emin, V, 326-
HASAN SEZAI-yi GÜLSENI
330). 20. el-ibô.ne 'an kütübi'l-{ıizô.ne.
Kendi özel kütüphanesinde bulunan kitapların fihristidir. 21. el-Berô.hinü'lceliyye. Takıyyüddin İbn Teymiyye'nin
dalalet içinde bulunduğunu ispat etmek
amacıyla kaleme alınmıştır. 22. Risô.le
şe rife fi'r-red 'alô. ·fetô.va'l- Vehhô.biyyih. Vehhabiler'in kabirler üzerine türbe
yapılmasının haram olduğu şeklindeki görüşlerine karşı yazılmıştır. 23. ljulô.şa­
tü'n-naJ:ıv. İbn Malik'in el-Elfiyye'si tertibinde yazılmış muhtasar bir eserdir
(Hasan es-Sadr'ın eserleri hakkında geniş bilgi için bk. Aga Büzürg-i Tahran!,
tür.yer.; Muhsin el-Emin, V, 326; Abdülhüseyin Şerefüddin. s. 13-22).
BİBLİYOGRAFYA :
Abdülhüseyin Şerefüddin, "Tercemetü'lmü'ellif" (Hasan es-Sadr, Te'sisü'ş-Şi'a içinde,
[baskı yeri ve yılı yok, et-Tıbaatü'l-lrakıyye[). s.
1-35; Aga Büzürg-i Thhrani, e?-Zerl'a ila teşanl­
{ı'ş-Şi'a, Beyrut 1983, I, 16, 54, 58, 60; ll, 359,
408; lll, 137,298,333, 397; IV, 162,216,411,
495; VI, 25, 48, 272; VII, 28, 234; VIII, 73, 92;
X, 39, 41; Xl, 149; XII, 140; XIII, 15; XIV, 273;
XV, 232, 381; XVI, 3, 234; XVlll, 20, 41, 65, 280,
300, 351, 354; XIX, 370 ; XX, 217, 369; XXII,
320; XXIV, 114, 400; XXV, 72; A'yanü'ş-Şl'a,
V, 325-330;Tebrizi. Rey/:ıanetü'l-edeb, lll, 424425; Ali Fazı! el-Kaini, Mu'cemü mü'elli{ı'ş-Şl'a,
Tahran 1405, s. 246-247; "Min enba'i't-türaş",
Türaşüna, sy. 41-42, Kum 1416, s. 432-433 .
liJ
ı
MusTAFA Öz
HASAN b. sALiH
ı
( ~t.:;,~~f )
Ebu Abdiilah ei-Hasen
b. Salih b. Hay el-KGfi ei-Hemedanl
(ö. 168/784-85)
Zeydiyye'nin kollanndan
ve Kesirünneva el-Ebter' e
(ö. 169/785-86)
nisbetle Bütriyye diye de
tanınan Sa!ihiyye'nin kurucusu
L
(bk . ZEYDİYYE).
_j
HASAN b. SEHL
Emin'e karşı halifeliğini ilan etolan Me'mGn, 196'da (811) Fazı b.
Sehl'i çok geniş yetkilerle doğu eyaJetleri
valiliğine tayin ederken Hasan'ı da henüz
hakimiyeti altına aldığı yerlerin haracı­
na bakınakla görevlendirdi. Emin'in öldürülmesinden ( 198/813) sonra Halife
Me'mGn üzerinde büyük bir nüfuz kazanan ve onu Merv'de oturmaya ikna eden
Fazi Irak, Fars. Ahvaz, Hicaz ve Yemen'in
idaresini kardeşi Hasan b. Sehl'e verdirdi. Ancak Hasan yabancı kökeni sebebiyle Arap halkının sevgisini kazanamadı
ve bir müddet sonra bu bölgelerde karı­
şıklıklar çıktı. Maceraperest bir Şii olan
Ebü's-Seraya, KGfe'de Ali evladından Ebu
Abdullah İbn Ta bataba ile birleşerek onu
hilafet iddiasında bulunmaya yönlendirmişti. Hasan b. Sehl, bu isyanı bastırmak
için Züheyr b. Müseyyeb ed-Dabbi kumandasında 10.000 kişilik bir ordu gönderdi. İbn Tabataba ve Ebü's-Seraya Küfe dışında Karyeişahi denilen yerde bu orduyu mağlüp ederek ağırlıklarını yağma­
Iadılar (ı 99/81 5); ertesi gün ise İbn Tabataba ansızın öldü. Ebü's-Seraya'nın giderek güçlenmesi Hasan b. Sehl'i korkutlu ve onun üzerine Abdüs b. Muhammed ei-MerverrGzi kumandasında 4000
süvariden oluşan yeni bir ordu daha gönderdi. Ancak Ebü's-Seraya Abdüs'u da
Bağdat ile Küfe arasındaki Cami' mevkiinde karşılayıp bozguna uğrattı ( ı 7 Rece b 199/3 Mart 815). Artık bir halife gibi
hareket ettiği anlaşılan Ebü's-Seraya'ya
karşı kayamayacağını anlayan Hasan b.
Sehl Horasan Valisi Herseme b. A'yen'i
yardıma çağırdı . Herseme b. A'yen pek
gönüllü olmamakla beraber KGfe'yi kuşatınca Ebü's-Seraya şeh irden kaçtı. Fakat daha sonra yakalanarak Nehrevan'da bulunan Hasan b. Sehl'in huzuruna getirilip boynu vuruldu ( ı O Reblülewel 200/
18 Ekim 815)
Me'mGn, Tahir b. Hüseyin'i ele geçirdiyerlerden uzaklaştırıp buraları Hasan
b. Sehl'e verdiği sıralarda Irak halkı arasında Fazi b. Sehl'in halifeyi avucunun içine aldığı, onu ailesinden ve kumandanlarından tecrit edip bir saraya kapattığı,
devleti tek başına kendisinin yönettiği
şeklinde dedikodular yaygın vaziyetteydi. Bu duruma öfkelenen Haşimoğulları'y­
la ileri gelen birtakım kimseler, Hasan b.
Sehl'e karşı isyan ederek onu ve adamlaği
(J+..~~f)
EbG Muhammed ei-Hasen
b. Sehl es-Serahsl
(ö. 236/851)
Abbasi Halifesi
Me'mun'un valilerinden.
L
Kardeşi
miş
_j
İran asıllı MecGsi bir aileden gelir; vezir Fazi b. Sehl'in kardeşidir. Babası ve
kardeşi Fazı ile birlikte HarGnürreşid zamanında (786-809) müslüman oldu ve
Bermekller'den Fazı b. Yahya'nın hizmetine girdi.
landırdılar. Neticede şehir halkı Halife
Mehdi'nin oğlu MansGr'a biat etmek istedi; ancak Mansur bundan kaçındı ve
sadece halifelik Me'mün'da kalacak şe­
kilde emir olarakyönetime el koydu (201/
816) Fakat arkasından Ramazan 201 'de
(Nisan 817) Me'mün'un Ali evladından Ali
er-Rıza 'yı veliaht göstermesi üzerine Bağ­
dat'ta yeni bir ayaklanma meydana geldi
ve Mehdi'nin diğer oğlu İbrahim s Muharrem 20Z'de (24 Temmuz 817) halife
ilan edildi. Daha sonra da isyancılar Vas ıt'ta Hasan b. Sehl'in kuwetlerine saldırdılar; ancak yenilgiye uğrayarak Bağ­
dat'a çekilmek zorunda kaldılar (Receb
202/0cak 818)
z Şaban ZOZ'de (13 Şubat 818) Fazi b.
Sehl'in öldürülmesi Hasan'ı çok sarstı.
Bağdat'a dönen Me'mQn Fazi'ın katillerini öldürterek kesik başlarını ona gönderdi ve taziyelerini iletip kendisini kardeşi­
nin yerinevezir tayin ettiğini bildirdi (HatTb, VII, 320). Fakat Hasan idari hayattan
ayrılıp bir kenara çekilmeyi tercih etti;
esasen Fazi'ın öldürülmesinden duyduğu
üzüntü sebebiyle ruhi bunalım içine
girmişti. iyileştikten sonra kızı Büran'ı
(Hatice) Me'mün'la evlendirdi (Ramazan
210/Aralık 825). Düğün münasebetiyle
kumandanlara. katipiere ve Haşimiler'e
çiftlik (day'a) ve hediyeler dağıttı. 236'da
(851) Serahs'ta öldü. Hasan b. Sehl cömert. fasih konuşan, zeki ve edip bir insan olarak tanınıyordu.
BİBLİYOGRAFYA :
Halife b. Hayyat, et-Tarif]. (Ömeri). s. 468,
469, 470; Ya'kilbi, Tar11]., bk. indeks; Taberi. Tarf/]. (Ebü'l-Fazl), bk. İndeks; İbn A'sem ei - Kilfı,
ei-Fütü/:ı, Beyrut 1406/1986, VIII, 455; İbn Abdürabbih. el-'ikdü'l-ferld, bk. İndeks; Cehşiyari,
el-Vüzera' ue'l-küttab, bk. indeks; Mes'Qdi, Mürücü'?-?eheb (Abdülhamid), IV, 27, 30; Hatib,
Tarll].u Bagdad, VII, 319-321; İbn ü'I-Esir. elKamil, bk. İndeks; İbnü't-Tiktaka. el-Fal].r1, Kahire 1962, s. 180, 181; İbn Ebu Usaybia. 'Uyiı­
nü'l-enba', s. 189; İbn Hallikan. Ve{eyat, ll, 120123; D. Sourdel, Le uizirat 'abbaside de 749 a
936, Damas 1959-60, bk. İndeks; a.mlf., "alı:ı:asan b. Sahl", EF (İng.). lll, 243-244; Zirikli.
el-A'Iam (Fethullah). ll, 192; H. Kennedy, The
Early Abbasid Caliphate, London 1981, s. 151156, 159, 165, 167, 208; Nahide Bozkurt, Halife Me'mun Dönemi ue islam Kültür Tarihindeki Yeri (doktora tezi, 199ı). AÜ Sosyal Bilimler
Enstitüsü, s. 60, 61, 63, 66, 74, 75, 77; K. V.
Zettersteen, "Hasan", iA, V/1, s. 312.
Iii
NAHİDE BOZKURT
rını Bağdat'tan çıkardılar. Artık Bağdat'­
ta İran nüfuzuna karşı tepki organize bir
hal almıştı. Muhalifler Hasan'ı ve kardeşi
Fazi' ı, M ecusilik'le suçlayarak ahaliyi ayak-
HASAN SEZAI-yi GÜLŞENİ
(bk. SEZAJ-yi GÜLŞENİ).
L
_j
351