islam tarihi - Ankara Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
advertisement
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ) ANABİLİM DALI HZ. MUHAMMED’İN HAYATINA SAVUNMACI YAKLAŞIM: SEYYİD EMİR ALİ’NİN THE SPIRIT OF ISLAM ÖRNEĞİ Doktora Tezi Yusuf KABAKCI Ankara 2016 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ) ANABİLİM DALI HZ. MUHAMMED’İN HAYATINA SAVUNMACI YAKLAŞIM: SEYYİT EMİR ALİ’NİN THE SPIRIT OF ISLAM ÖRNEĞİ Doktora Tezi Yusuf KABAKCI Tez Danışmanı Prof. Dr. Seyfettin ERŞAHİN Ankara 2016 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. ( 22 / 03 / 2016 ) Yusuf KABAKCI İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... II KISALTMALAR ................................................................................................... VII ÖNSÖZ ...................................................................................................................VIII GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 A.ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ ............................................................. 2 B. METOD ............................................................................................................... 4 C. ORYANTALİSTLERİN HZ. MUHAMMED ALGISININ TARİHÇESİ........... 6 D. SEYYİD EMİR ALİ’NİN DÖNEMİNDE ORYANTALİZMİN GENEL DURUMU .............................................................................................................. 14 E. MÜSLÜMANLARDA REDDİYECİLİK GELENEĞİ VE EMİR ALİ’NİN SAVUNMACI YAKLAŞIM .................................................................................. 27 1. Müslümanlarda Reddiyecilik Geleneği .......................................................... 27 2. Emir Ali’nin Savunmacı Yaklaşımı ................................................................ 32 BİRİNCİ BÖLÜM SEYYİD EMİR ALİ’NİN HAYATI VE ESERLERİ A. HAYATI ............................................................................................................ 35 1. Siyasi Faaliyetleri ........................................................................................... 38 2. Hilafetle İlgili Faaliyetleri .............................................................................. 43 B. ESERLERİ ...................................................................................................... 47 C. THE SPIRIT OF ISLAM ..................................................................................... 52 a. Eserin Basımı .................................................................................................. 52 b. Muhtevası ....................................................................................................... 53 c. Çevirileri ......................................................................................................... 55 c.a. Türkçe Çevirileri....................................................................................... 55 c.b. Arapça Çevirileri ...................................................................................... 56 cc. Urduca Çevirileri ....................................................................................... 56 c.d. Diğer Çevirileri ........................................................................................ 57 d. Kaynakları....................................................................................................... 57 d.a. İslamî Kaynaklar ...................................................................................... 57 II d.b. Oryantalist Kaynaklar .............................................................................. 60 d.c. Emir Ali’nin Kaynakları Kullanması ....................................................... 65 İKİNCİ BÖLÜM ORYANTALİSTLERİN HZ. MUHAMMED VE İSLAM’LA İLGİLİ İDDİALARINA EMİR ALİ’NİN CEVAPLARI A. İSLAM’DA ULÛHİYET ANLAYIŞI VE TEVHİD ......................................... 67 B. VAHYİN KAYNAĞI ........................................................................................ 68 C. RAHİP BAHİRA OLAYI .................................................................................. 70 D. HZ. MUHAMMED’İN HASTA OLDUĞU İDDİASI....................................... 71 E. HZ. MUHAMMED’İN TAVIRLARININ HİCRETTEN SONRA DEĞİŞTİĞİ İDDİASI ................................................................................................................. 73 F. İSLAM’IN KILIÇ DİNİ OLDUĞU İDDİASI .................................................... 76 1. Hz. Peygamber’in Merhameti ve Barış Uygulamaları.................................... 78 a. Sümâme b. Usal Olayı ................................................................................. 79 b. Hebbâr Olayı ............................................................................................... 80 c. Komutanlara Verilen Talimat...................................................................... 80 2. Hz. Muhammed’in Gazveleri ve İslam Savaş Hukuku................................... 82 G. HZ. MUHAMMED’İN YAHUDİLERLE İLGİLİ TUTUMU........................... 85 1. Yahudiler’in Genel Durumu ........................................................................... 86 2. Medinede’ki Yahudiler ................................................................................... 86 3. Medine Antlaşması ve Yahudîlerin Yaklaşımı ............................................... 87 4. Yahudîlerin İşledikleri Suçlar ve Verilen Cezalar .......................................... 88 a. Suikast Girişimi ........................................................................................... 88 b. Ka’b b. Eşref ve Ebu Rafi Olayı ................................................................. 89 c. Benî Kaynuka Olayı .................................................................................... 90 d. Benî Nadir Olayı ......................................................................................... 91 e. Benî Kurayza’ya Verilen Ceza .................................................................... 91 H. HZ. MUHAMMED’İN HIRİSTİYANLARLA İLGİLİ TUTUMU................... 98 1. Hz. İsa ve Hıristiyanlık ................................................................................... 99 2. Hz. Muhammed Zamanında Uluslararası Hukuk ve Hıristiyanlık ............... 101 3. İslam ve Hıristiyanlıkta Muhaliflere Karşı Tutum ....................................... 102 III 3. Hz Muhammed’in Hıristiyanlara Verdiği Berat ........................................... 104 4. Tebliğ Metodu Açısından İslam ve Hıristiyanlık ....................................... 1065 5. İslam’ve Hıristiyanlığın Yayılma Süreçleri ................................................ 1056 H. HZ. MUHAMMED’İN ÇOK EŞLİLİĞİ MESELESİ ...................................... 109 1. İslam’dan Önce Çokeşlilik ........................................................................... 110 2. İslam’da Çokeşlilik ....................................................................................... 111 3. Hz. Muhammed’in Eşleri.............................................................................. 112 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EMİR ALİ’NİN GELENEKSEL SİYER ÇİZGİSİNDEN AYRILDIĞI HUSUSLAR A.HZ. MUHAMMED’İN DOĞUMU ÖNCESİ DÖNEME YAKLAŞIM ........... 117 B. HZ. MUHAMMED’İN NÜBÜVVET ÖNCESİ HAYATINDA ÖNE ÇIKARILANLAR ................................................................................................ 121 1. Emin Muhammed ......................................................................................... 121 2. Haşmetli Mekke ............................................................................................ 122 4. Hz. Muhammed’in Doğumu ......................................................................... 123 5. Hz. Muhammed’in “Hissiyatlı Çocuk” Oluşu .............................................. 124 6. İdeal Eş Hz. Hatice ....................................................................................... 125 7. Hılfu’l-Fudûl Teşkilatı ve Kâbe Hakemliği .................................................. 125 8. Ali ve Zeyd’in Hamisi .................................................................................. 126 B. HZ. MUHAMMED'İN İLK VAHİY ALIŞI ..................................................... 128 C.İLK MÜSLÜMANLARLA HAVARİLERİN MUKAYESESİ........................ 129 D. GARÂNİK OLAYI .......................................................................................... 132 H. EMİR ALİ’NİN MUCİZELERE BAKIŞI ....................................................... 138 1. Hz. Muhammed’in Beşer Peygamber Olması ve Mucize İsteklerine Verdiği Cevaplar ............................................................................................................ 139 2. En Büyük Mucizesi Kur’an’dı ...................................................................... 140 3. Hz. Muhammed’in Tefekkürü Tavsiye Etmesi ............................................ 141 4. Mucizeler Hususunda Hz. Muhammed ve Diğer Dini Önderler .................. 141 5. Fil Vakası ...................................................................................................... 143 6. İsra ve Mirac ................................................................................................. 144 IV 7. Bedir Gazvesinde Meleklerin Yardım Etmesi .............................................. 145 I. EMİR ALİ’YE GÖRE HZ. MUHAMMED’İN BAŞARISININ TEMEL DİNAMİKLERİ ................................................................................................... 148 1. Hz. Muhammed’in Samimiyyeti ve Hoşgörüsü ........................................... 148 2. Sadeliği ve Çalışkanlığı ................................................................................ 149 3. Ailesine Düşkünlüğü .................................................................................... 150 4. Sosyal Hayata Bakışı ve Evrensel Sevgisi.................................................... 150 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM EMİR ALİ'YE GÖRE İSLAM’IN ÖZÜ A. İSLAM İDEALİ VE ALLAH İNANCI............................................................ 152 B. İBADETLER ................................................................................................... 154 1. Eski Milletlerde İbadetler ............................................................................. 154 2. Yahudi ve Hıristiyanlarda İbadet .................................................................. 154 3. İslam’da İbadet ............................................................................................. 155 a. Namaz........................................................................................................ 155 b. Mabed........................................................................................................ 156 c. Oruç ........................................................................................................... 157 d. Zekat.......................................................................................................... 158 e. Hac ............................................................................................................ 158 f. Helal ve Haram .......................................................................................... 158 C. İSLAM’IN EVRENSELLİĞİ .......................................................................... 159 E. AHİRET İNANCI ............................................................................................ 160 BEŞİNCİ BÖLÜM DEĞERLENDİRME A. EMİR ALİ’NİN HAYATI ESERLERİ VE KAYNAKLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ ..................................................................................... 163 1. Hayatı ............................................................................................................ 163 2. Eserleri .......................................................................................................... 165 3. Kaynaklara Yaklaşımı .................................................................................. 166 4. İslam Tarihçiliğine Bakışı............................................................................. 167 V B. NÜBÜVVETE BAKIŞININ DEĞERLENDİRİLMESİ .................................. 168 1. Vahiy Öncesi Dönem .................................................................................... 168 2. Risalet Dönemi ............................................................................................. 170 C. EMİR ALİ’NİN ŞİÎLİĞİNİN ESERE YANSIMALARI ................................. 172 E. EMİR ALİ'NİN KAVRAMLARI KULLANMA ŞEKLİ ................................. 176 F. EMİR ALİ'NİN TESİRLERİ ............................................................................ 178 1. İslam Dünyasındaki Tesirleri ........................................................................ 178 a. Hindistan ................................................................................................... 179 b. Mısır .......................................................................................................... 182 c. Türkiye ...................................................................................................... 183 2. Batıdaki Tesirleri .......................................................................................... 184 SONUÇ .................................................................................................................... 187 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 194 EKLER .................................................................................................................... 207 ÖZET....................................................................................................................... 208 ABSTRACT ............................................................................................................ 209 VI KISALTMALAR A.Ü.İ.F.D. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi bkz. : bakınız C. : cilt çev. : çeviren DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi ed. : editör Hz. : Hazreti M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı ö. : ölümü S. : Sayı s. : sayfa tah. : tahkik ts. : tarihsiz U.Ü.İ.F.D. : Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi y.y. : yüzyıl VII ÖNSÖZ Peygamberler en özel insanlardır. Onların hayatları ve faaliyetleri kendilerine inanlar için izlenmesi gereken örnek olduğu gibi diğer insanların da dikkatini çekmiştir. Müslümanların mukaddesât tasavvurunda da en hassas konuların başında Hz. Muhammed’e hürmet gelmektedir. Zira Müslümanlar için, ateist bile olsalar diğer insanların dinî tercihleri ve her türlü dinî faaliyetleri herhangi bir sorun teşkil etmez. Ancak Hz. Muhammed’e karşı yapılacak en küçük bir hakaret bile hemen dikkat çekecektir. Salman Rüşdi olayı ve son yıllarda yaşanan karikatür krizleri bu durumun en somut örnekleridir. İslam’ın ilk yıllarından itibaren Müslümanlarla Hıristiyanlar arasında yaşanan çekişmelerin odak noktalarından birisi de peygamber tasavvuru olmuştur. Müslümanlar Hz. İsa’nın risaletine inandıklarından, O’nun kişiliği ve tebliğ ettiği hususlarla herhangi bir problemleri olmamıştır. Ancak Hıristiyanlar, Hz. Muhammed’in nübüvvetini olgusal da olsa kabul etmek ve saygı duymak bir tarafa, İslam’ın başarısını kendi mevcudiyetleri için en büyük tehlike olarak gördüklerinden bu dinin kitabına ve peygamberine iftira atmaktan ve çok ağır hakaretlerde bulunmaktan çekinmemişlerdir. Ortaçağ boyunca bu minval üzere devam eden durum, Hıristiyan aydınların İslamî kaynaklara doğrudan ulaşma imkânı buldukları ve birtakım bilimsel kriterlerin esas alındığı 19. yüzyılda da çok fazla değişmemiştir. Seyyid Emir Ali de dönem itibariyle İngiliz sömürgesi olan Hindistan’da doğup büyümüş ve uzun süre İngiltere’de yaşamış bir Müslüman olarak, öncelikle Oryantalist müelliflerin iddialarına karşı İslam’ı ve Hz. Muhammed’i savunmak, bilahare Müslüman aydınlarla, İslam’a ilgi duyan yabancılara İslam’ı doğru bir şekilde anlatabilme amacıyla The Spirit of Islam’ı yazarak ilk defa 1891’de Londra’da yayınlamıştır. Bir Müslüman tarafından yazılmış ilk kapsamlı İngilizce VIII siyer kitabı olma özelliğini de taşıyan eser, İngiltere’de defalarca basılmış, sonrasında değişik dillere tercüme edilmiş olup hala canlılığını korumaktadır. Biz bu çalışmamızda Emir Ali’nin Hz. Peygamber’i nasıl ve ne kadar savunduğunu, bunu hangi argümanlarla yaptığını, bu konuda başarılı veya eksik yönlerini ortaya koymaya çalıştık. Giriş bölümünde Oryantalizmi ve 19. yüzyıl oryantalistlerinin genel özelliklerini ve Müslümanlarda reddiyecilik geleneğini, birinci bölümde ise Emir Ali’nin hayatı, faaliyetleri ve eserlerini inceledik. İkinci bölümde Hz. Muhammed hakkındaki oryantalistlerin iddialarını ve Emir Ali’nin bunlara verdiği cevapları, üçüncü bölümde Emir Ali’nin geleneksel siyer anlayışından farklı düşündüğü hususları ve Hz. Muhammed’in hayatında ön plana çıkardığı hususları ortaya koyduk. Dördüncü bölümde Emir Ali’nin bakış açısıyla İslam idealini aktardıktan sonra beşinci bölümde de Emir Ali’yi ve The Spirit of Islam’ı tüm yönleriyle değerlendirmeye tabi tuttuk. Akademik taraflarının yanı sıra Hz. Peygamber’in daha iyi anlaşılmasına ve daha güzel anlatılmasına bir nebze olsun katkı sağlamasını ümit ettiğimiz bu çalışmada, konunun belirlenmesinden neticelenmesine kadar verdikleri her türlü destekten dolayı danışman hocam Prof. Dr. Seyfettin Erşahin’e, bu süreçte bir dönem danışmanlığımı da yapan ve bana her türlü desteği ve kolaylığı sağlayan değerli hocam Prof. Dr. Mehmet Özdemir’e, katkılarından dolayı kıymetli arkadaşım Yard. Dç. Dr. İlhami Oruçoğlu’na ve aileme şükranlarımı az ediyorum. Yusuf KABAKCI Ankara 2016 IX GİRİŞ Tarih boyunca, kendi inancının bütün insanlığın kurtuluşu için evrensel bir mahiyet arzettiğini düşünen her inanç sahibi, bu inanç ve öğretisini diğer insanlara sunarak onların da kurtuluşa ermesine hizmet etmeyi mutlaka yapması gereken kutsal bir görev olarak telakki etmiştir. Nitekim tüm insanlığa yönelik evrensel bir mesaja sahip olduklarını iddia eden Hıristiyanlar da “misyon” ve “misyonerlik” terimleriyle kurumsallaştırdıkları vazifeleriyle, tanrının mesajını diğer insanlara ulaştırmaya çalıştıklarını ileri sürmektedirler.1 Bu husus, önceki din ve inançlar da olduğu gibi, İslam’da da böyledir. Zira Kur’an-ı Kerim’de insanları hayra çağıracak ve iyiliği emredip, kötülükten sakındıracak bir topluluğun bulunması gerektiği emredilmiştir.2 Binaenaleyh İslam’ın yayılmaya başlamasından itibaren özellikle bu son iki ilahî dinin temsilcileri arasında bir üstünlük yarışı yaşandığı söylenebilir. Bu yarışma bazen çatışmalara hatta savaşlara bile sebep olmuştur. İlmî olarak da gerek Hıristiyan din adamları ve gerekse İslam âlimleri, hem kendi dinlerinin üstünlüklerini ispat, hem de karşı tarafın fikirlerini red ve iptal etme niyetiyle binlerce eser yazmışlar, neticede bir reddiye literatürü meydana gelmiştir. İslam’ın daha ilk yıllarında başlayan bu mücadele, Müslümanlarla Hıristiyanların içiçe veya birbirlerine yakın olarak yaşadığı toplumlar başta olmak üzere 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar bir şekilde devam edegelmiştir. 1 2 Şinasi Gündüz-Mahmut Aydın, Misyonerlik, İstanbul 2004, s. 7. Kur’an, Âl-i İmran, 3/104. Bu ayetten önceki ayetlerde inkâra sapmaları ve insanları saptırmaları sebebiyle Yahudi ve Hıristiyanlar kınanmıştır. Müfessirler bu ayetin emri gereğince Müslümanlar içinde, iyiliği emredip kötülükten sakındıran ictimaî bir kontrol mekanizmasının mevcudiyetinin farz-ı kifaye olduğunu ifade etmişlerdir. Ancak bu görevi ifa edecek kişilerde bazı özelliklerin bulunmasının da gereğine işaret etmişlerdir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Hayrettin Karaman vd., Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, Ankara 2003, c. I, s. 478-482. Seyyid Emir Ali, dönem itibariyle İngiliz sömürgesi olan Hindistan’da doğup büyümüştür. Daha sonra da önce eğitim, sonrasında da iş ve özel sebeplerden dolayı uzunca bir süre İngiltere’de bulunmuş, Hindistan’daki resmî görevinden emekli olduktan sonra da İngiltere’ye yerleşmiş ve nihayet orada vefat etmiştir. Böylece bir yandan Hindularla diğer taraftan da İngilizlerle iç içe uzun zaman geçiren bir Müslüman olarak, İslam’dan ve de birbirlerinden çok farklı olan iki ayrı dini (Hıristiyanlık, Hinduizm) ve bu dinlerin mensuplarının kültürlerini yakînen tanıma imkânı bulmuştur. Müslümanlarla Hinduların dinî ve sosyal yaşantıları çok faklı olduğundan Emir Ali, Hindistan Müslümanlarıyla Hinduları, siyasî ve kültürel olarak ayrı ayrı değerlendirmiştir. Buna mukabil ilk olarak kolej yıllarındayken tanıştığı Batı kültürü ve siyasetinden etkilenmiş, İngiltere’de geçirdiği zaman zarfında Batı toplumunu ve değerlerini tanımış, bu esnada Oryantalistlerin İslam ve Hz. Muhammed hakkındaki görüşlerine yakînen vâkıf olmuştur. Kendisi esasen bir hukukçu olmasına rağmen sadece hukuk ya da İslam hukukuyla ilgilenmek yerine genel olarak İslam ve Hz. Muhammed’in hayatı ve risaletiyle de ilgilenmiş, İslam’ı ve Hz. Muhammed’i yanlış tanıyan ve tanıtan oryantalistlere karşı kendi dinini ve peygamberini müdafaa etmek, Avrupalılar’ın İslam’a yönelik eleştirilerine cevap vermek, İslam’a ilgi duyan gayri müslimlere İslam hakkında güvenilir bilgiler sunmak ve özellikle eğitimli Müslümanlarda din ve tarih bilinci oluşturmak için birçok kitap yazmıştır. Bunlar arasında Hz. Muhammed’in hayatını ve İslam dinini anlattığı 700 sayfalık eseri The Spirit of Islam en etkili olanıdır. Müellif eserini İngilizce yazmış, reddiyeden ziyade savunmacı bir üslup kullanmış ve daha önceki Müslüman müelliflerin konulara bakış açıları ve yorumlamalarından farklı bir yaklaşım sergilemiştir. Eser önce Batı’da bilahare İslam dünyasında büyük ilgi görmüş olup hala canlılığını korumaktadır. A. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ Emir Ali’nin en meşhur eseri olan The Spirit of Islam, modern dönemde İslam dünyasından Batılılara karşı İslam’ı ve Hz. Muhammed’i savunmak ve 2 İslam’ın Hıristiyanlıktan daha üstün ve makul bir din olduğunu ispat etmek amacıyla Batı diliyle yazılan nadir eserlerden biridir. Bu gerçeği oryantalistler de ikrar etmektedirler.3 Eser, muhit, müellif, menba, metod ve muhteva gibi klasik değerlendirme kriterleri açısından farklı özelliklere sahiptir. Müslüman bir müellif tarafından, Batı dilinde yazılmış ve İngiltere’de yayınlanmış, kapsamlı sayılabilecek ilk siyer kitabıdır. Müellifin tefsir, hadis, fıkıh, siyer klasiklari gibi İslamî kaynakların yanında, oryantalistler tarafından yazılmış dinler tarihi, Yahudîlik, Hıristiyanlık, İslam ve Hz. Muhammed’le ilgili çalışmaları da inceleyerek eserini meydana getirmiş olması, The Spirit of Islam’ı kaynak bakımından zengin ve içerik olarak değerli yapmıştır. Bu eseri çalışmayı farklı kılan özelliklerinden birisi de eserde Müslümanların “peygamber” ve “Hz Muhammed” algılarıyla, Hıristiyanların “İsa” ve “peygamberlik” algılarının karşılaştırmalı olarak incelenmiş olmasıdır. Biz bu çalışmamızda Emir Ali’nin ve fikirlerinin daha iyi tanınmasını, savunmacı bir tarzda kaleme aldığı eserinin başarılı ve eksik yahut hatalı taraflarını ve tesirlerini akademik bir anlayışla tespit etmeye çalıştık. Seyyid Emir Ali’nin İslam’ı ve Hz. Peygamberi savunurken ne gibi yollara başvurduğunu, hangi konuları ön plana çıkardığını, nasıl bir metot kullandığını ve bu konuda ne kadar etkili olduğunu ortaya koymayı amaçladık. Bunu yaparken tüm eserlerini incelemekle beraber asıl tez konumuz ve Emir Ali’nin en meşhur eseri olan The Spirit of Islam’ı esas aldık. Öncelikle eserin yazıldığı dönemi ve modern oryantalist düşüncenin Hz. Muhammed algısını ve yansımalarını inceledik. Emir Ali’nin en çok muhatap aldığı, eleştirdiği veya kaynak gösterdiği oryantalistleri ve siyerle ilgili görüşlerini kısaca inceledik. Bilahare müellifin eserlerini ve özellikle The Spirit of Islam ’ın kaynaklarını araştırdık. Eserin gerçekten zengin bir kaynak altyapısının olduğunu gördük. Sonrasında müellifin oryantalist iddialara verdiği cevapları, siyere bakış 3 Margoliouth, The Spirit of Islam için “Emir Ali’nin bu büyüleyici ve zarif eseri, muhtemelen Muhammed hakkında Avrupa dillerinde savunmacı üslupla yazılmış en başarılı bilimsel eserdir” benzetmesini yapmıştır. David Samuel Margoliouth, Mohammed and The Rise of Islam, London 1905, s. VII. 3 açısını ve öne çıkardığı konuları özetle vermeye çalıştık. En sonunda ise ise bütün bunları bir değerlendirmeye tabi tutarak müsbet veya menfi etkilerini tesbit etmeyi hedefledik. Yazıldığı dönemde özellikle Hindistan Müslümanları ve Avrupalılar tarafından çok ilgi gören ve uzun süre etkisini koruyan eser ve müellifi hakkında, Pakistan’da ve Batı ülkelerinde birçok çalışma yapılmış olup bu çalışmalardan aşağıda müellifin hayatı anlatılırken bahsedilmiştir. Ülkemizde ise DİA’daki “Seyyid Emir Ali” maddesi4 hariç eser ve müellifi hakkında müstakil telif çalışmalar henüz yapılmamıştır. Sadece, müellifin bazı eserleri Türkçe’ye tercüme edilmiş ve muhtelif çalışmalarda değişik konular işlenirken kendisinin modernist görüşlerine yer verilmiştir. Bundan dolayıdır ki çalışmamızın ülkemizde küçük de olsa bir boşluğu dolduracağını düşünmekteyiz. Seyyid Emir Ali, klasik ve modern dönemde telif edilen farklı kaynaklardan beslenmiştir. İngilizceye ana dili gibi hâkimdir. Eserine The Spirit of Islam (İslam’ın Ruhu/Özü) gibi bir isim koyacak kadar da iddialıdır. Hukuk ve tarih alanındaki akademik çalışmalarının yanında siyaseten ve sosyal açıdan aktif bir kişidir. The Spirit of Islam başta olmak üzere eserlerinin birçoğu değişik dillere çevrilerek özellikle Batı’da defalarca basılmıştır. Siyasi faaliyetleriyle Hint Müslümanlarının bağımsızlık meşalesini ateşleyen öncülerden biri olmuştur. Bütün bunlar O’nu ve en önemli eseri olan The Spirit of Islam’ı ilginç bir konu olarak karşımıza çıkarmıştır. B. METOD Tarih kaynaklarının bazıları sadece kronolojik bilgi verirken bazılarında ise bunun yanı sıra tarihi olaylar ve kişiler yoruma tabi tutulmuştur. Bu yorumlar doğal olarak müellifin bakış açısına göre farklılıklar arzedebilmektedir. Ayrıca aynı inanca sahip olsalar bile, tarihi süreç içinde insanların ve toplumların dinlerine, kitaplarına 4 Bkz., Abdullah Ahsan, “Seyyid Emîr Ali”, DİA, XI, 123-124. 4 ve peygamberlerine olan bakış açıları değişebilmektedir.5 Zira her yazar ya da tarihçi, kişi ve olaylara kendi penceresinden bakmakla beraber kendi zamanındaki tarih ve bilim anlayışından, din ve peygamber tasavvurundan da etkilenmektedir. Yine yazıldığı dönemdeki siyasi, sosyal ve kültürel konjonktür de eserlerin muhteva ve üslubunu etkilemektedir. Bu anlamda tarihçinin pozitif bilimlerde olduğu gibi yüzde yüz objektif olması mümkün olmasa da kendi içinde tutarlı olması, delillere dayanması ve değişik kaynaklardan beslenmesi gerekmektedir. Biz de Emir Ali’yi ve görüşlerini tüm bu özellikleri göz önünde bulundurarak değerlendirmeye çalıştık. İlk dönemlerden itibaren İslam Tarihi boyunca özellikle Müslümanlarla Hıristiyanlar arasında karşılıklı olarak birçok polemik/reddiye türü kitap ve risaleler yazılmıştır.6 Müslüman müellifler tarafından yazılan bu çeşit eserlerin çoğunlukla İslamî kaynaklardan beslenerek, aynı türden kaygı ve gâyelerle benzerî konuları işledikleri, Müslümanları bilinçlendirmek için incillerdeki tahrifat, teslis inancı gibi daha ziyade karşı tarafın hatalı taraflarına odaklandıkları görülmektedir.7 Emir Ali ise seleflerinden farklı şartlar altında yaşadığından, oryantalistlerin kendi kaynaklardan da istifade ederek yeni bir üslup ve muhteva ile her iki kesime de hitap edecek bir eser meydana getirmiştir. Eser bu yapısıyla bir ilk olma özelliği taşıdığından onu öncesinden ziyade sonrasıyla kıyaslamak ve değerlendirmek mümkün olmuştur. Ancak eserin ortaya çıktığı dönemi anlayabilmek için giriş bölümünde önce tarihi süreç hakkında bilgi verilmiş, birinci bölümde müellifin hayatı ve eserleri tanıtılmıştır. İkinci bölümde Hz. Muhammed hakkında oryantalistlerin ortaya attıkları iddialar ve Emir Ali’nin bunlara verdiği cevaplar, üçüncü bölümde ise Emir Ali’nin geneleksel siyer anlayışından ayrıldığı konular 5 6 7 Bu konuda daha geniş bilgi için bkz., İlhami Oruçoğlu, Başlangıcından Günümüze İslâm Dünyasında Peygamber İmajı, Basılmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2008. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbrahim Kaplan, “Erken Dönemde Hıristiyan Karşıtı Söylemin Ortaya Çıkmasını Hazırlayan Sebepler”, A.Ü.İ.F.D. 47 (2006), S 2, s. 165-183. Bkz. Mehmet Aydın, Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, Ankara 2012. 5 işlenmiştir. Dördüncü bölümde Emir Ali’nin İslam dini ve esasları üzerine düşünceleri aktarılımış, beşinci bölümde ise genel bir değerlendirme yapılmıştır. Muir, 19. yüzyılın en etkili oryantalistlerinden olduğu ve Emir Ali’de birçok yerde O’nun iddialarını konu edindiği ve cevap verdiği için oryantalist iddiaların dillendirilmesinde daha çok Muir’in görüşlerine yer verilmiştir. Dipnotlarda Diyanet İslam Ansiklopedisi maddeleri yazılırken pratik olması açısından sadece cilt sayfa numarasının yazılması yeterli görülmüştür. Kaynakların tespit edilebilen yayınevleri kaynakçada belirtilmiştir. Çalışma boyunca tez konusu eserin müellifi için “Emir Ali” ismi, dipnotlarda ise sadece “The Spirit of Islam” tercih edilmiştir. Eserin 1978 Delhi baskısı esas alınmıştır. C. ORYANTALİSTLERİN HZ. MUHAMMED ALGISININ TARİHÇESİ Bizim çalışmamızın özünü teşkil eden The Spirit of Islam’ın temel amaçlarından biri oryantalistlerin iddilalarına cevap vermek ve Batılılara İslam’ı ve Hz. Muhammed’i doğru bir şekilde anlatmaktır. Müellif bunu kendisi de eserin ilk baskısının önsözünde belirtmiştir.8 Bu sebeple konunun daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla öncelikle oryantalizmin ve oryantalistlerin Hz. Muhammed algılarının hatırlatılmasında fayda vardır. Oryantalizm din, dil, bilim, düşünce, sanat, tarih, gibi alanlarda Doğu dünyasını inceleyen ve Doğu hakkında değer yargıları üreten Batı kaynaklı kurumsal bir faaliyettir. Bir düşünce biçimi ve uzmanlık alanı olarak Avrupa ve Asya arasında değişken tarihsel ve kültürel ilişkiyi inceler.9 Batılılarca gerçekleştirilen bu faaliyetlerin mazisi çok eskiye dayanmakla birlikte oryantalizm, XIX. yüzyılda tamamen kurumsal bir altyapıya kavuşturularak bilimsel bir disiplin haline gelmiştir. 8 9 Seyyid Emir Ali, The Spirit Of Islam, London 1891, s. VII. Yücel Bulut, “Oryantalizm”, DİA, XXXIII, 428. 6 Kavram Türkçe’de önceleri Arapça’dan intikalle şarkiyat, bilahare de doğu bilimi olarak anılmıştır. Oryantalist ise doğu araştırmalarında uzmanlaşmış kişi olup Türkçe’de doğu bilimci, Arapça’da müsteşrik olarak kullanılmaktadır. Edward Said, Oryantalizm adlı meşhur eserinde “Doğu hakkında ders veren, yazı yazan ve araştırma yapan herkes oryantalisttir” demiştir. XVIII. yüzyıl sonlarında şekillenmeye başlayan modern oryantalizmi de “Batı’nın üstünlük sürdürme taktiği, Doğu üzerinde otorite kurma çabasıdır” diye tarif etmiştir.10 Tarihsel süreçte oryantalizmin ortaya çıkmasında birçok faktör etkili olmuştur. Bunları şöyle sıralayabiliriz: 1. Akademik merak: Bu merakı tatmin edecek kaynak birikimi, başka medeniyetlerle asla kıyaslanamayacak ölçüde ancak İslâm dünyasında vardır. 2. Kitab-ı Mukaddes incelemeleri. 3. Batılıların, düşman olarak niteledikleri Müslümanların güçlerinin kaynaklarını anlamak amacıyla İslâm’ın temel kaynaklarını tercüme faaliyetleri. 4. Bu iki konuyla ilgili olarak gelişen filoloji çalışmaları. 5. Batılıların, rakip kabul ettikleri Müslümanlara karşı birliklerini korumak için geliştirilen karalama kampanyaları. 6. Misyonerlik faaliyetleri. 7. Sömürgecilik faaliyetleri.11 Cemil Meriç, Edward Said’in meşhur Oryantalizm kitabının Türkçe’ye tercümesi sonrasında kitaptan övgüyle bahsetmiş ve oryantalizm için “sömürgeciliğin keşif kolu” benzetmesini yapmıştır.12 İslam araştırmaları her dönemde oryantalizmin önemli bir alanını oluşturmuştur. Bunun nedenleri yukarıda oryantalizmi ortaya çıkaran sebepler arasında sayılmıştır. Bir diğer sebebi ise dinî bir kaygı olmasa bile Avrupa’dan 10 11 12 Edward Said, Oryantalizm, çev. Nezih Uzel, İstanbul 1998, s.13-14. İbrahim Sarıçam – Mehmet Özdemir – Seyfettin Erşahin, İngiliz ve Alman Oryantalistlerin Hz. Muhammed Tasavvuru, Ankara 2011, s.1-2. Cemil Meriç, “Bir Çıkmazda Dolaşırken”, Türk Edebiyatı, Aralık 1982 s.37-40. 7 Hindistan ve Çin’e giden yolların da İslam coğrafyasından geçmesidir. Ayrıca Endülüs Müslümanlarının entelektüel mirasını sahiplenen İspanyolların bu birikimi devşirmek ve değerlendirmek için gerçekleştirdikleri faaliyetler de onların bir şekilde İslamî eserlerle temas etmelerini sağlamıştır.13 Kur’an’a göre İslam son din, Hz. Muhammed ise ilk insan ve ilk peygamber olan Hz. Âdem’le başlayan peygamberler silsilesinin son ve mükemmel halkasıdır. Kur’an ve sünnette önceki peygamberlerden övgüyle bahsedilmiş ve peygamberlere iman, imanın temel şartlarından biri sayılmıştır. Bu sebepledir ki Müslümanların hiçbir zaman peygamberlerle ve peygamberlik kurumuyla bir problemleri olmamıştır. Buna mukabil, Hz. Muhammed’in peygamber olarak gelmesi ve kendisini Hz. İsa’yı da sahiplenerek İbrahimî geleneğin son halkası olarak tanıtması, Hıristiyanlar üzerinde derin bir etki meydana getirmiştir. Hz. Muhammed’in dininin başarılı olması, Hıristiyanlığın yok olması anlamına geldiğinden İslamla ve Müslümanlarla uğraşmayı bir var olma mücadelesi olarak görmüşlerdir. Burada bizim konumuzu ilgilendiren asıl sorun İslam-Hıristiyan mücadelesinden ziyade Hıristiyanlarla Müslümanların peygamber algılamaları arasındaki farklılıktır. Zira Hıristiyanlar Hz. İsa’yı, hem bir insan hem de insanüstü bir varlık, tanrının bir parçası gibi görmüşlerdir. Müslümanlara göre ise Hz. Muhammed, Allah’ın kulu ve elçisidir. Bu gerçek İslam’ın temel şartı olan kelime-i şehadette ikrar edildiği gibi birçok ayet ve hadisde de ifade edilmiştir. Hz. Muhammed Tanrı’nın oğlu olmak bir tarafa kendisini birçok kez “kul bir peygamber”14 şeklinde tarif ederek sosyal hayatın tam da içinde olduğunu beyan etmiştir. Bu nedenle Hıristiyanlar hiçbir zaman Müslümanların peygamber algılarını tam olarak anlayamamışlardır. Hıristiyan din adamları, fetihlerle hızla yayılan İslâm’ı kendileri için bir tehdit ve en büyük rakipleri olarak gördüklerinden, İslam’a ve Müslümanlara karşı daha ilk 13 14 Mehmet Özdemir, Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet, Ankara 2012, s. 385-397. Örnek olması açısından Kur’an, İsra 17/1; Buhari, Teheccüd 6; ayrıca Hz. Muhammed’den “kul” diye bahsedilmesiyle ilgili olarak bkz.: Adem Dölek, “Hz. Peygamber’den Kul Diye Bahsedilmesinin Anlamı: Hadisler Işığında Bir Değerlendirme”, İslamî Araştırmalar, XVII, S. III, 2004, s. 184-191 . 8 dönemlerden itibaren fikri alanda adeta savaş açmışlar, Hıristiyanlığı savunmak ya da Müslümanların yaptıkları tenkitlere cevap verebilmek için Hıristiyanlığı öven veyahut İslam’ı reddeden eserler yazma durumunda kalmışlardır. Bu eserlerde Eski Ahit’in sahihliği, İncillerdeki malumatın yanlış anlaşılması, Hıristiyanlar arasındaki bölünme, Hz. İsa’nın ulûhiyeti gibi kendi dinleriyle alakalı konularla birlikte Hz. Muhammed’e de bir şekilde değinilmiştir. Dolayısıyla bu reddiyeler, o günün Hıristiyanlarının Hz. Muhammed’i nasıl anladıklarını tespit etmek bakımından son derece önemli tarihî vesikalardır. Yahya/Yuhanna ed-Dımeşkî (ö. 754), Ebû Nuh İbnu’s-Salt el-Embarî (ö.803), Ebû Raitah (ö. 9. yüzyıl başları), Timâsâvûs/Catolicos Timothy (ö. 823), Theodore Ebû Kurra (ö. 820), Ammar el-Basrî (ö. 850), Abdülmesih b. İshak el-Kindî, Kustâ b. Luka (ö. 912), Sa'id b. el-Bitrik (X. yy.), Yahya b. Adî (ö. 974) bu tür reddiyeler kaleme almış kimseler arasında isimleri öne çıkanlardır.15 Ancak biz bunlardan özellikle üçüne değinmek istiyoruz. Bunlar; Batıda John of Damascus olarak bilinen Yuhannâ ed-Dımeşkî (ö. 754?), O’nun öğrencisi Theodore Ebu Kurre (ö. 820?) ve Abdulmesih b. İshak el-Kindî’dir.(ö. 850?) Ortodoks bir teolog olan, kendini Hıristiyanlığın yüceltilmesine ve savunulmasına adayan Yuhannâ ed-Dımeşkî’nin birçok eseri olmakla beraber bunlardan ikisi bizim konumuzu doğrudan ilgilendirmektedir. Birincisi Disputatio Christiani et Saraceni (Bir Müslümanla Hıristiyan arasındaki tartışma), diğeri ise ömrünün sonlarına doğru yazdığı ve en meşhur eseri olan E Page tes Gnoseo (Bilginin kaynağı)dır. Bu kitap üç ana bölümden oluşmakta olup birinci kısımda felsefi meseleler ele alınmış, yüzbir bölümden oluşan ikinci kısmı De Haeresibus’ta ise ilk yüz bölüm Hıristiyanlıktan önce var olan ve bu dinin ortaya çıkışından sonra tezahür eden “heretik” (sapkın) hareketlere tahsis edilmiştir. Son, yani yüz birinci bölüm “İsmailîler’in Sapkınlığı” başlığı altında İslâm ve Hz. Muhammed’i eleştiren görüşleri ihtiva etmektedir. Kitabın üçüncü ana bölümü ise Ortodoks inancı üzerinedir.16 Yuhannâ ed 15 16 Sarıçam, Özdemir, Erşahin, İngiliz ve Alman Oryantalistler.., s. 31-32. Ömer Faruk Harman, “Yuhannâ ed-Dımeşkî”, DİA; XLIII, 581. 9 Dımeşkî’yle başlayan tartışmalar İslâmî yönetimlerin hoşgörüsü içinde zamanla yayılmış, Dımeşkî’nin iddiaları kendisinden sonra gelen Hıristiyan polemikçilere dayanak oluşturmuştur. Dımeşkî’nin teolojik delillerini Theodore Ebû Kurre (ö. 820) biraz daha geliştirmiş, bu da İslâm ve Hıristiyanlık tartışmalarında Hıristiyanlar için bir güç kaynağı teşkil etmiştir.17 El-Kindî ise kendisini Müslüman olmaya davet eden bir risale yazan Abbasi Halifesi Me’mun’un yeğeni Abdullah b. İsmail el-Haşimî’ye cevaben yazdığı risale18 ile (Müslüman âlimler bu risalenin daha sonra yazılıp Kindî’ye nispet edildiği kanaatindedirler)19 Hıristiyanlığı savunmaya ve bu dinin İslâm’dan üstün olduğunu göstermeye çalışmıştır.20 Dımeşkî ve Kindî yazdıkları eserlerde Hz. Muhammed’i saralı, sahte peygamber, mülhid ve kadın düşkünü olarak takdim etmişler, İslâm’ı da kılıçla yayılan bir din olarak tanıtmışlardır. Böylece kendilerinden sonraki yazarların düşüncelerinin şekillenmesine de etki ederek Ortaçağ’dan günümüze Batıda İslâm hakkında “şiddet dini”, Hz. Peygamber içinse “şehvet düşkünü” imajının oluşmasında etkili olmuşlardır. Hıristiyan müelliflerinin İslam hakındaki bu önyargılı ve menfi tutumları tüm ortaçağ boyunca devam etmiş, Hıristiyanlığı savunma ve/ya İslam’ı reddiye adına birçok kitap yazmışlardır.21 W. Mongomery Watt, Hıristiyanların Hz. Muhammed’e olan yaklaşımlarını “dünyadaki büyük insanlardan hiç birisi Muhammed kadar kötülenmemiştir” şeklinde ifade ettikten sonra bunu sebebini de şöyle açıklamıştır: “Yüzyıllar boyunca Müslümanlar, Hıristiyanların en büyük düşmanları olmuşlardır. Çünkü Hıristiyanların ilişkiye girdikleri devletler arasında hiçbirisi Müslümanlarla mukayese edilemezler. Bizans 17 18 19 20 21 Mehmet Aydın, Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler,. s.28-29. Haşimî’nin risalesi reddiyeden ziyade İslam’a davet niteliğindedir. bkz. Mehmet Aydın, Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler, s.36-38. Yusuf Şevki Yavuz, “Kindî”, DİA, XXVI, 39. Bu konuda daha geniş bilgi için bkz., Sarıçam, Özdemir, Erşahin, İngiliz ve Alman Oryantalistler.., s.31-34. Bu geleneğin ortaçağdaki tipik örneklerinden biri de Hıristiyan bir apologist olan Saint Thomas Aquinas’ın(1224-1274) Müslümanlara ve Yahudilere karşı yazıldığı kabul edilen Summa Contra Gentiles adlı eseridir. Aquinas’ın Hıristiyan ögretilerini mümkün oldugunca aklî argümanlarla açıklamaya çalıştığı bu eserini, Emir Ali Hıristiyanlığın canlandırılması gayretlerine örnek göstermiştir. ( The Spirit of Islam, s.185) Aquinas ve eseri hakkında daha fazla bilgi için bkz. Muhammed Tarakçı, Bir Hristiyan Apolojist Olarak Saint Thomas Aquinas, Basılmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Soysal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2005. 10 İmparatorluğu’nun Suriye ve Mısır eyaletleri Müslümanların eline geçtikten sonra Anadolu’ya saldırılar başladı. Ayrıca İspanya ve Sicilya üzerinden de Batı Avrupa tehdit edildi. Haçlı seferlerinden önce kutsal toprakların Müslümanlardan kurtarılması için Müslümanlar aleyhinde ‘büyük düşman’ kavramı geliştirildi. Bu noktada Muhammed ismi Mahound’a (karanlıklar prensi) dönüştü.”22 Bu süreçte Batı, İslam’ı hep Hıristiyanlarca yazılan eserlerden tanımış, Kuran’ın Batı dillerine ilk tercümesi ancak İspanya’da Muhterem Peder’in (Petrus Venerabilis ö.1156) teşvikiyle Robert Ketton tarafından 1143 yılında yapılabilmiştir. Ketton’un başkanlık ettiği komisyonca Muhterem Pederin seçtiği Arapça metinler tercüme edilerek “Cluny Corpus" adı verilen antolojiler oluşturuldu. Bu ilk Kur’an tercümesi birçok hatasının olmasına rağmen 1698 de İtalyan Ludovico Marracius'nin yaptığı çeviriye kadar Avrupa dillerindeki diğer tercümelere kaynaklık etmiştir.23 Arapça kaynakların bir kısmının Batı dillerine tercüme edilmesi ve Osmanlı Devleti’nin Avrupa’daki başarıları neticesinde 16. yüzyıla kadar Hz. Peygamber’e, Hıristiyan din adamlarının kurguladığı efsaneler, iftiralar ve ön yargıların arasından bakılan Avrupa’da 17 ve 18. yüzyıllarda İslâm’a karşı romantik bir merak uyanmış ve yeni bilgi ve belgelerin ışığında yanlış ve maksatlı tasvirlerin meydana getirdiği olumsuz imaj bir nebze olsun düzeltilmeye çalışılmıştır.24 Zira Batı medeniyeti, Rönesans ve reform sonrası büyük bir değişim ve dönüşüm geçirmiştir. Bu geçiş döneminden sonra XVII. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan Aydınlanma felsefesi hayatın hemen her alanında yeni bir bakış açısı geliştirmiştir. Eski ve geleneksel olan her şeyi aklın süzgecinden geçirerek varsayımlardan ve önyargılardan arındırmayı ve orta çağda hüküm süren kurumlara ve dünya görüşüne karşı aklın önderliğinde entellektüel bir dünya görüşünün ortaya çıkartılıp temellendirilmesini hedeflemiştir.25 Mevcut dini yapıya başkaldıran deizmin ve aklı rehber edinen rasyonalizmin etkili olduğu modern çağ diye isimlendirilen bu dönemdeki düşünce 22 23 24 25 W. Montgomery Watt, Muhammad at Madina, London 1956, s. 324. Yücel Bulut, “Oryantalizm”, DİA, XXXIII, 429. İlhami Oruçoğlu, Başlangıcından Günümüze İslâm Dünyasında Peygamber İmajı, s.27. Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, İstanbul 1994, s.237. 11 yapısı din ve peygamber konusuna bakışı da değiştirmiştir. Deistler kiliseyi dolayısıyla ortaçağ Hıristiyanlığını ilerlemenin önünde bir engel olarak görürken, akılcılar dini tamamen hayatlarından çıkarmak yerine onu yeni bir kalıba sokmuşlardır. Neticede nakil geleneğine dayalı bir din yerine aklî bir din, Tanrının görevlendirdiği dolayısıyla dinin tartışılmaz otoritesi olan peygamber yerine ise tarihi olayların etkisiyle ortaya çıkan erdemli bir insan modeli üretilmiştir. Batılı aydınlar, kendi dinleri ve peygamberleri için biçtikleri bu elbiseyi İslam’a ve onun peygamberine de giydirmeye kalkışmışlardır. Aydınlanma döneminin başta gelen din anlayışı akıl dini olduğundan “tarihî” ya da “geleneksel” olan din bozulmuş olarak görülmüş ve yerine her insanın özünde var olan “doğal din” uygun bulunmuştur.26 Daha ilginç olan ise Batılı aydınlar bu dönemde Hıristiyanlığa oranla daha rasyonel buldukları İslâm’ı ön plana çıkarmışlardır.27 Ancak olgusal yaklaşımla tarif edilmeye çalışılan bu din, İslam’ın kendisi olmaktan ziyade aklın inşa ettiği bir din olup, bu dinin peygamberi de vahiyle işi olmayan, mucizeye ihtiyaç duymayan rasyonel bir lidere dönüşmüştür. Rönesans’la başlayıp aydınlanmayla devam eden bu gelişmeler neticesinde Batı literatüründe ortaya çıkan Hz. Muhammed tasavvurunu üç grupta toplamak mümkündür. Birinci grup, Batıda asırlardır devam edegelen Hz. Muhammed’in sahte peygamber olduğu kabulüne dayanan geleneksel yaklaşımdır. Bu yaklaşımın en önemli temsilcilerinden biri deistlere karşı yazdığı The True Nature of Impoosture adlı eseri 19. yüzyıl ortalarına kadar alanında temel başvuru kaynağı kabul edilen İngiliz Humprey Prideaux (ö.1724)’dur. Amacı “kafir” olarak nitelediği ve toplumu fikirleriyle zehirlemekle itham ettiği deistlere gerçek sahte dini ve peygamberi göstermektir. Ona göre Hz. Muhammed, hedefine ulaşmak için kılıç dâhil her yolu mubah gören ihtiras sahibi ve şehvet düşkünü birisidir. Bu şekilde düşenen yazarların yanında yine geleneksel söylemi kısmen korumakla beraber Hz. Muhammed’i en azından bazı konularda haklı gören ikinci 26 27 Macit Gökberk, a.g.e., s. 361. İlhami Oruçoğlu, Başlangıcından Günümüze İslâm Dünyasında Peygamber İmajı, s.30. 12 bir grup daha vardır. Bu zamana kadar Ketton ve Marracius’un yaptığı hatalı ve tahrifatlı tercümelerle yetinen Batı’da ilk defa ciddi bir Kur’an tercümesi yapan George Sale (ö.1736) bu tarz düşüncenin öncülerindendir. Sale, tercümesinin başına koyduğu “Preliminary Discorurse” adlı bölümde Kur’an ve Hz. Muhammed’den bahsederken kınayıcı ve kötü sıfatları kullanmayı en azından ahlaken kendisine uygun görmemiştir. Ayrıca Hz. Muhammed’in sahte bir din empoze etmiş olsa bile, bunun onun bazı faziletlerini görmeyi ve icabında methetmeyi engellememesi gerektiğini söylemiştir. Sale’ye göre Hz. Muhammed, umumiyetle tasvir edildiği gibi kötülük canavarı değil, hoş görülebilir ahlakî davranışları olan biridir. Bu düşüncelerine rağmen Sale, Hz. Muhammed’i sahte peygamber olarak nitelemekten kendini alıkoyamamıştır. Bir de Hennry Stubbe (ö. 1676) gibi, geleneksel yaklaşıma tamamen zıt bir şekilde Hz. Muhammed’i değerlendiren yazarlar çıkmıştır. Ölümünden yaklaşık otuz yıl sonra 1705’te Charles Hornby tarafından bulunan ve Stubbe’ye nispet edilen An Account of the rise and Progress of Mahometanism and a vindication of Mahomet and His Religion from the Calumnies of the Christians adlı eser, Batı tarihinde Hz. Muhammed’i savunma adına yazılmış ilk çalışma özelliğine sahiptir. Stubbe’ye göre Hz. Muhammed, birçok alanda büyük başarılar kazanmış, Arius’un28 görüşleri temelinde bir din kurucusu olan olağanüstü bir şahsiyettir. Stubbe Kur’an ve Hz. Muhammed hakkında Ortaçağ boyunca Hıristiyan dünyasına üretilen malumatın tamamına yakınına itiraz etmiştir. O’na göre önyargıları bırakıp Hz. Muhammed’in 28 İskenderiye’de papaz olan Arius (ö. 336), teslise dair tartışmalar sonucunda ortaya çıkan temel mezheplerden biri olan Arianizm’in kurucusudur. Arianizm, kristolojik meseleler konusunda kiliseyi bir hayli sarsmışsa da etkisi fazla sürmemiştir. Arius, Kitab-ı Mukaddes'i literal olarak yorumlayan Antakya ekolünün takipçisidir ve teslisi kabul etmez. Buna göre Mesih, Tanrı ile aynı özden ve O'nun oğlu olmayıp yalnızca bir insan ve Tanrı ile insanlar arasında bir aracıdır. Arius'un savunduğu bu fikirler İznik Konsili'nce (m.325) reddedilerek kendisi aforoz edilmiş ve Mesih'in Tanrı ile aynı özden olduğu şeklindeki klasik telakki temel akide olarak kabul edilmiştir. Bu tepkiye rağmen Konstantin'in 337'de ölümünden sonra oğlu Konstantius Arianizm'i benimsemiş; böylece mezhep, VI. yüzyıla kadar imparatorluğun özellikle batı bölgesindeki barbarlar arasında kabul görmüştür. Bugün modern dünyada Arianizm'in temsilcisi bulunmamakla birlikte Yahova Şahitleri’nin kristolojik görüşleri Arianizm'inkine oldukça benzemektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Aydın, “Hıristiyanlık”, DİA, XVII, 354-355. 13 dininde beklentinin dışında olan şeyleri görmek gerekir. Müslümanların inanç esasları az ve açık olduğundan, farklı görüşleri olmakla beraber temel esaslarda ittifak etmişler ve Hıristiyanlar gibi büyük bölünmelerden korunmuşlardır. Onlardaki Tanrı fikri yüce ve değerli olup, ahlaken de Hıristiyanlıktan aşağı değildirler.29 Özetle ifade etmek gerekirse 17. ve 18. yüzyıllarda Batıda İslam, Kur’an ve Hz. Muhammed’in hayatına dair yazılan eserlerde, ortaçağdaki bağnazlık yerini bir derece olsun olgusal yahut indirgemeci yaklaşıma bıraktıysa da genel olarak yine de eski husumetlerinden vazgeçememişlerdir. D. SEYYİD EMİR ALİ’NİN DÖNEMİNDE ORYANTALİZMİN GENEL DURUMU 19. yüzyıl, Batılılarca gerek Avrupa gerekse doğu ülkelerinin birçok yerinde oryantalist derneklerin kurulduğu ve süreli yahut kaynak eserlerin yayınlandığı bir dönemdir. 1798'de Napolyon'un Mısır'ı işgal denemesi başarısızlığına rağmen Batı'nın İslam dünyası, özelde de Osmanlı Devleti ile ilişkilerinde bir dönüm noktasıdır. Avrupa’da Rönesans sonrası oluşan İslâm’a ve Hz. Peygambere karşı romantik ve olgusal yaklaşım, Osmanlı Devleti’nin Avrupa Devletleri karşısında ekonomik ve siyasî yönden gerilemesiyle etkisini yitirmiştir. Bu olay aynı zaman da oryantalist çalışmalarla sömürgecilik faaliyetlerinin birlikteliğini simgelemektedir. Napolyon bu sefere çıkarken yanına çok sayıda oryantalisti almış ve Mısır'da lnstitut d'Egypte'i kurmuştur.30 Bu sayede İslam tarihine dair pek çok orijinal eser Avrupa’ya geçmiştir. Böylece daha önce Ebu’l-Fida31 gibi geç dönemde yazılmış eserlerle yetinen Batılı aydınlar32 çok sayıda erken dönem İslam Tarihi kaynaklarına ulaşma imkânı bulmuşlardır. Ancak bu dönemde kurumsallaşmanın ve pozitivizm, 29 30 31 32 Sarıçam, Özdemir, Erşahin, İngiliz ve Alman Oryantalistler…, s. 47-95. Bulut, Oryantalizm”, DİA, XXXIII, s. 431. Jean Gagnier’in 1723 yılında Latince’ye tercüme ettiği Ebü’l-Fida’nın(ö.732/1331) el-Muhtasar fî tarihi’l-beşer adlı eseri 19. Yüzyılın ikinci yarısında yoğun olarak gerçekleştirilen tercümelere kadar Batıda en temel İslamî kaynak olmuştur. Margoliouth bu gerçeği eserinin önsözünde belirtmiştir, bkz. Margoliouth, Mohammed and The Rise of Islam, s. III. 14 rasyonalizm gibi akımların da etkisiyle Oryantalist araştırmalar teolojik bağlardan kurtarılarak filolojik bir zemine kaydırılmış ve Avrupa’da klasik tarih anlayışının bırakılarak eleştirel tarih araştırmaların başladığı bir zaman dilimi olmuştur. Bir taraftan sonraki dönemlerde yazılan eserler bırakılarak erken dönem eserlerine yönelinmiş, diğer taraftan ise bu kaynaklar olduğu gibi kabullenilmek yerine eleştirel bir süzgeçten geçirilmiştir. Bu metoda göre erken dönemde de olsa dini kaynaklar, insan eseri oldukları için tarihi olayların kendisini değil müellifin bu olaydan ne anladığını göstermektedir.33 Böylece Ortaçağ’daki “tanrısal İsa”yı, “tarihsel İsa”ya çeviren Batılı aydınlar aynı metodla ilk dönem İslam Tarihi kaynaklarının müelliflerini de tenkide tabi tutarak bu eserlerin güvenilirliğine şüphe düşürmüşlerdir. Buna ilave olarak Muir gibi bazı oryantalist yazarlar tarihi rivayetlerden İslam ve Hz. Peygamber aleyhine olanları, “böyle olmasa kaynaklara girmezdi” diyerek tamamen doğru kabul ederlerken,34 lehte olanları ise eleştiriye tabi tutmuşlardır. Bu oryantalist yaklaşımın neticesinde İslam tarihi ile ilgili Kur’an’dan başka güvenilir bir kaynağın olamayacağı kanaatine varılmış, böylece Hadis de dâhil olmak üzere tüm İslam Tarihi kaynaklarının güvenilirliğine gölge düşürülmüştür. Bu noktada 19. yüzyılda Emir Ali’den önce İslam ve Hz. Muhammed hakkında eser yazmış olup, The Spirit of Islam’da sıkça görüşlerinden dolayı eleştirilen yahut zaman zaman isabet ettikleri noktalarda da müspet olarak zikredilen Oryantalist yazarlardan bahsetmek yerinde olacaktır. Bu müelliflerin tamamını tanıtmak mümkün olmadığından, eserde ençok mevzu bahis edilen kişiler ve konumuz açısından önemli olan eserler kronolojik olarak aktarılacaktır. 1. Armand-Pierre Caussin de Perceval (1795-1871) 13 Ocak 1795'te Paris'te doğdu. Müsteşrik olan babası Jean Jacques Antoine’nin etkisiyle Doğu dilleriyle ilgilendi. 1817'de İstanbul’a geldi. Bir müddet sonra Lübnan'a geçti ve orada üç yıl kaldı. Arap ülkelerindeki Fransız sefaret ve 33 34 Oruçoğlu, Başlangıcından Günümüze İslâm Dünyasında Peygamber İmajı, s.31. Bkz. Muir, Sir William, The Life of Mahomet, C. I, London 1861,s, LXXXI. 15 konsolosluklarında tercüman olarak çalıştı. Dönüşünde (1822) Paris'teki Ecole des Langues Orientales Vivantes'a halk Arapça'sı hocası tayin edildi. 1833'te College de France'ta Arap dili ve edebiyatı profesörü olarak görevlendirildi. 15 Ocak 1871'de Paris'te öldü. Caussin de Perceval’in üç önemli eseri vardır. 1. Grammaire Arabe vulgaire: Cezayir, Mısır ve Suriye'de konuşulan Arapça'nın grameri hakkındaki bu eser 1824'te Paris'te yayımlanmış, daha sonra çeşitli baskıları yapılmıştır. 2. Dictionnaire Français-Arabe: Ellious Bocthor'un aynı adı taşıyan Fransızca–Arapça sözlüğünü gözden geçirerek ve bazı ilavelerle iki cilt halinde yeniden yayımlamıştır. (Paris 1828-1829)35 3. Essai sur l'histoire des Arabes avant l'Islamisme:36 Caussin de Perceval’in tez konumuz açısından en önemli eseridir. İbn Sa’d, Taberî, Ebu’l-ferec el-İsfahanî, Ebu’l-fida ve İbn Haldun gibi klasik İslam tarihi kaynaklarından da faydalanarak, İslam öncesi Arap tarihini (Tarih sahnesinden silinenler, Yemen ve Mekke, Hire Gassan, Necd ve Medine hakkında bilgiler), hicretten itibaren kronolojik bir sırayla Hz. Muhammed dönemini, Arap kabilelerinin İslam hâkimiyeti altına alınmasını, Hz. Ebü Bekir ve h.18/m.639 yılına kadar Hz. Ömer devirlerini anlattığı bu eser Caussin de Perceval'in en meşhur eseridir. Oryantalistlerce yazılan eserler arasında önemli bir yeri olan eser, Paris'te üç cilt halinde yayınlanmıştır. Perceval’in bu eseri Emir Ali’nin, The Spirit of Islam’da İslam ve Hz. Muhammed hakkındaki müspet düşüncelerinden alıntılar yaptığı ve sıkça başvurduğu kaynakları arasındadır. Özellikle vaka tarihlerinin tesbitinde (fil olayı, Hz. Muhammed’in doğumu gibi) adeta otorite kabul ederek görüşlerine en çok itibar ettiği müellif Causssin de Perceval’dir. 2. Aloys Sprenger (1813-1893) Avusturya doğumludur. Lise yıllarında yabancı dillere ilgi duyarak Grekçe, Latince, İngilizce, İtalyanca, İspanyolca ve İbranice öğrendi. Liseden sonra Paris’te felsefe okudu, tıp ve şarkiyat dersleri aldı. 1836’da Londra’ya gitti, iki yıl sonra da 35 36 Abdülkerim Özaydın, “Caussin de Perceval, Arman Pierre” DİA, VII, 170. Caussin de Perceval, Essai sur l'histoire des Arabes avant l'Islamisme, I-III, Paris 1847-1848. 16 İngiliz vatandaşlığına geçti. 1841’de Leiden Üniversitesi’nde Arap Tıp Tarihi konulu teziyle tıp doktorasını yaptı. 1843’te Hindistan’da faaliyet gösteren bir şirketle anlaşarak Kalküta’ya gitti. Burada öğretmenlik, doktorluk ve idarecilik yaptı. 1848’de Leknev’e geçti. Hindistan’da iken Hintçe ve Farsça öğrendi. 1857’de Avrupa’ya dönerek Bern Üniversitesi’nde doğu dilleri profesörü oldu. 1881’de Heidelberg’e yerleşti ve ölünceye kadar burada yaşadı.37 İslam düşüncesi üzerine özgün görüşler ortaya koyan Sprenger, şarkiyatçılar kadar çağdaşı Müslüman düşünürleri de etkilemiştir. Şarkiyatçılığın hemen her alanıyla ilgilenmiş ve telif ve neşir olmak üzere birçok eser yayınlamıştır. Bunlar arasında konumuz açısından en önemli olanları The Life of Mohammad from Original Sources38 ve Das Leben und die Lehredes Mohammad nach bisher grösstentheils unbenutzten Quellen (I-lll)39 ve Muhammad und der Koran: eine psychologische studie’dir.40 Sprenger, daha önce oryantalistlerce kullanılmayan önemli miktardaki malzemeyi eserlerinde kullanmıştır. Ancak Kur’an, anlaşma metinleri ve şiir dışındaki siyer malzemesini (hadisler de dâhil olmak üzere41) sağlam kaynaklar olarak görmeyerek kendinden sonrakileri de bu konuda etkilemiştir. Ayrıca tıpla ilgisi olan Sprenger, Hz. Muhammed’in peygamberlik iddiasının(!) “hysteria muscularis” olarak adlandırılan bir tür sinir hastalığının neticesi olduğunu iddia etmiştir.42 Emir Ali’nin Yahudilere verilen cezalar, Hz. Peygamber’in evlilikleri gibi birçok konuda görüşlerini en çok eleştirdiği oryantalistlerden birisi de Sprenger’dir. 37 38 39 40 41 42 İlhan Erdem “Aloys Sprenger”, DİA, XXXVII, 421-422. Aloys Sprenger, The Life of Mohammad from Original Sources, Allahabad 1851. Aloys Sprenger, Das Leben und die Lehredes Mohammad, I-III, Berlin 1861-1862. Bu kitap son cildi iki kitaptan oluşan toplamda üç cilt ve yirmi dört bölümden oluşmaktadır. Aloys Sprenger, Muhammad und der Koran: Eine Psychologische Studie, Hamburg 1889. Sprenger da dahil olmak üzere Oryantalistlerin bu konudaki yaklaşımları için bkz. Ali Dere, Oryantalistlerin Hadise Yaklaşımları Eleştirel Bir İnceleme, Ankara 2006. Sarıçam, Özdemir, Erşahin, İngiliz ve Alman Oryantalistler…, s.21. 17 3. Sir William Muir (1819-1905) Glasgow’da doğdu. İskoç asıllıdır. Glasgow ve Edinburg üniversitelerinde okudu. Asıl eğitimini İndian Civil Service (ICS) kademelerinde alarak Doğu dillerini bu servisin elemanlarının eğitildiği Haileybury College’de öğrendi. 1837’den itibaren otuz dokuz yıl boyunca önce Doğu Hindistan Şirketi ve bilahare yeni kurulan Hindistan Genel Valiliği’nin değişik kademelerinde görevler üstlendi. 1867’de hizmetlerinden dolayı kendisine şövalyelik (sir) ünvanı verildi. 1876'da emekli olunca İngiliz hükümetinin daveti üzerine İngiltere'ye döndü ve Londra'daki Hindistan Konseyi'ne dâhil edildi. 1884’de Royal Asiatic Society'nin43 başkanlığına seçildi(1884-1886). Edinburg Üniversitesi rektörlüğü yaptı(1885-1903). 2 Temmuz 1905'te Edinburg’da öldü.44 Asıl uzmanlık alanı Sanskritçe olan Muir, dindar Hıristiyan kişiliğiyle gayretli bir misyoner, üst düzeyde görevler yaptığı İngiliz sömürü faliyetlerinde aktif bir kolonyalist ve yazdığı eserler, entellektüel kimliği ve Kur’an ve Hz. Muhammed hakkındaki eleştirel görüşleriyle kendinden sonraki batılı araştırmacılar üzerinde etkili olmuş bir oryantalisttir.45 Hindistan’ın birçok bölgesinde Hıristiyan eğitimi veren okullar açmış, üniversiteler kurmuş, Müslüman halkı Hıristiyanlaştırmak için gayret sarfetmiş ve Hıristiyan olan yerli halkın refahı için çaba göstermiştir. Kur'an'ın ve tefsir kaynaklarının gerçekte Hıristiyan vahyini teyit ettiğini ispatlamaya, İslam'ı ve Hz. Peygamber’i ilmî tarafsızlıktan ve objektif kriterlerden uzak bir şekilde yıkıcı eleştirileriyle yıpratmaya çalışan Muir, Emir Ali’nin de The Spirit of Islam’da iddialarını en çok eleştirdiği, onun şahsında tüm oryantalistlere cevap verdiği kişidir. Muir, The Coran adlı eseriyle bir taraftan Hıristiyanlara bazı 43 44 45 15 Mart 1823’te Londra’da, Asiatic Society’nin (Kalküta) eski başkanlarından Sanskritist Henry Thomas Colebrooke tarafından Hindistan ve diğer Asya ülkelerinin tarih, medeniyet, sanat ve edebiyatını incelemek amacıyla kurulan ve ertesi yıl İngiltere Kralı IV. George’un himayesiyle “Royal” unvanını alan The Asiatic Society of Great Britain and Ireland isimli derneğin yayın organı. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Köse, “Journal of The Royal Asiatic Society”, DİA, XXIII, 583-584. Christine Woodhead, “Muir, Sir William” DİA, XXXI, 94. Sarıçam, Özdemir, Erşahin, İngiliz ve Alman Oryantalistler…, s.490. 18 ayetlerin ve tefsirlerinin İncil’i teyit ettiğini açıklamaya çalışırken, diğer taraftan yine Kur’an ayetlerine dayanarak Müslümanları, mevcut Hıristiyan kutsal kitabının tahrif edilmediğine ikna etmek istemiştir.46 Muir, diğer önemli eseri olan The Life of Mahomet47’de ise temel olarak Hz. Muhammed’in peygamer olup olmadığını sorun etmiştir. Dört cilt halinde toplamda otuz yedi bölümden oluşan bu eser, o zamana kadar orjinal kaynaklara dayanılarak yazılan en kapsamlı İngilizce çalışmadır. Muir burada Hz. Muhammed'le ilgili olarak nadiren, onun dürüstlüğü, putlara karşı verdiği mücadele, bazı konulardaki ılımlılığı gibi adil ve insaflı değerlendirmeler yaparken, diğer taraftan O’nu zalim, kendi uydurduklarını vahiy diye sunan sahtekâr, sonuca ulaşabilmek için türlü hile ve düzenbazlıklar yapabilecek birisi ve kadın düşkünü olarak tarif etmiştir. Hz. Muhammed hakkındaki müspet rivayetlere eleştirel yaklaşan müellif, aleyhte olanları ise tereddütsüz gerçek kabul ederek akademik davranmaktan ziyade misyoner ruhuyla hareket etmiştir. Eserinin başına orjinal İslam kaynaklarını değerlendirdiği yaklaşık yüz sayfalık bir giriş bölümü hazırlamış ve burada kaynaklar üzerine kendi değerlendirmelerini belirtmiştir. Buna göre; Kur’an’ın siyer malzemesi olarak güvenilir bir metin olduğunu düşünen Muir, hadislerin ise ravilerinin tarafgir eğilimlerine bağımlı olduklarını, dolayısıyla ihtiyatla karşılanmları gerektiğini savunur. İlk dönem müelliflerinden İbn İshak, Vakidî, Taberî ve İbn Sâd’ı otorite kabul ederken (İbn Hişam’ı da beğenmekle beraber O’nun bazı husuları gizlediğinden yakınır), muahhar tarihçilerin ise yeni bir şey meydana getiremediklerini savunur.48 19. yüzyılın en etkili oryantalistlerinden olan Muir, bu dönemde Batıda Hz. Muhammed ve İslam imajının oluşmasında önemli bir yere sahiptir.49 Kendisi Sprenger’dan etkilenmiş, birçok yerde onun görüşlerine yer vermiş, kendisinden sonrakileri ise büyük ölçüde etkileyerek bir nevi kaynaklık etmiştir. Emir Ali, onun 46 47 48 49 Sarıçam, Özdemir, Erşahin, İngiliz ve Alman Oryantalistler…, s.491. Muir, Sir William, The Life of Mahomet, I-IV, London 1861. Muir, The Life of Mahomet, C. I, s., I-CII.. Jabal Muhammad Bauben, Image of the Prophet Muhammad in the West: A Study of Muir, Margoliouth and Watt, Leichester 1996, s.21. 19 insaflı davrandığı konuları takdir ettiği gibi eserin büyük bir kısmında onu eleştirmiş, yalan yanlış iddia ve ithamlarına bazen aklî, bazen naklî, bazen de Hıristiyanlık üzerinden misaller göstererek cevaplar vermiştir. Dönemin etkili oryantalistlerinden David Samuel Margoliout (1858-1940) kendi eserinin mukaddimesinde Muir ile Emir Ali’yi karşılaştırmış ve Hz. Muhammed’in başarısını değerlendirirken, O’nun entellektüel kabiliyetini adil değrlendirmeye çalıştığını ve O’na karşı saygılı davranmaya gayret gösterdiğini ifade ederek; zira eserinin Emir Ali’nin The Spirit of Islam’ı gibi apolojik, yahut sayıları çok olsa da Muir’in ki gibi iddianâme türünden olmadığını belirtmiştir.50 4. Reinhart Dozy (1820-1883) Güney Fransa’dan gelerek Hollanda Leiden’a yerleşmiş Protestan bir ailenin çocuğudur. Lise yıllarında Arapça’ya ilgi duydu. 1837’de girdiği Leiden Üniversitesi’nde filoloji, tarih ve edebiyat alanlarında üstün başarı gösterdi. Burada Şark dilleri uzmanı olan Weijers’ten Arapça’nın yanında İbranice, Süryanice ve Keldanice dersleri aldı. Hocasının tavsiyesiyle Endülüs tarihi ve edebiyatıyla ilgilenmeye başladı, bu amaçla İspanyolca öğrendi ve bu alanda doktora yaptı. 1854’te Leiden Üniversitesi’nde profesör oldu. 1861-1867 yıllarında Doğu dilleri kürsüsünde çalıştı. 30 Nisan 1883’te Leiden’da öldü. İlmî çalımalarını ağırlıklı olarak Fransızca yazdı.51 Telif ve neşir olmak üzere çok sayıda eseri olan Dozy’nin bizim açımızdan iki önemli çalışması vardır. Birincisi Histoire des Musulmans d 'Espagne52, müellifin en önemli eseri olup, The Spirit of Islam’ın da kaynakları arasındadır. Diğeri ise Essai sur l'Histoire de l'lslamisme’dir.53 Muhtasar bir İslam Tarihi kitabı mahiyetinde olan bu eser, İslam ve Hz. Peygamber hakkında hakâretler ve iftiralarla doludur. Abdullah Cevdet tarafından Türkçe’ye çevrilmiş ancak hakkında birçok 50 51 52 53 D.S.Margoliouth, Mohammed and The Rise of Islam, s. VII. Mehmet Özdemir, “Dozy, Reinhart Pieter Anne”, DİA, IX, 513-514. Reinhart Pieter Anne Dozy, Histoire des Musulmans d 'Espagne, Leiden 1861. Reinhart Pieter Anne Dozy, Essai sur l'Histoire de l'lslamisme, Leiden 1863. 20 reddiye yazılmıştır.54 Yaşadığı dönemde Batıda Hz. Muhammed'le ilgili var olan genel önyargı ve ifade tarzı aynen Dozy için de geçerlidir. 5. Robert Durie Osborn (1835–1889) Babası Doğu Hindistan şirketinde görevli bir subay olduğundan Hindistan Agra’da doğdu. Kendisi de askeri eğitim görerek orduda görev yaptı ve 1879’da yarbay rütbesinden emekli oldu. Usta bir tenisçi olan Osborn, 1889’da İngiltere’de tenis oynarken öldü. Dinî ve politik konulara ilgi duyan Osborn, Hindistan’da topladığı materyallerden Islam under the Arabs,55 ve Islam under the Khalifs of Baghdad56 adlı eserlerini meydana getirdi.57 Islam under the Arabs, üç bölümden oluşmakta olup birinci bölümde “İslam” başlığı altında Hz. Muhammed’in Mekke’deki nübüvvet dönemi, Medine dönemi, veda haccı, Hz. Ali ve çocukları ile imparatorluk mücadelesi anlatılmaktadır. İkinci bölümde “Fatimîler” başlığı altında, Şia, Araplar ve Berberiler, Fatımîlerin doğuşu ve Mısır’ın fethi, üçüncü bölümde ise “Emevî halifeleri” başlığı altında İslam’dan önce Araplar, Yezid b. Muhalleb isyanı, Ümeyyeoğullarının gerilemesi, Abbasiler ve Ümeyyeoğullarının ortadan kalkması anlatılmaktadır. Islam under the Khalifs of Baghdad da üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde dört amelî mezhep ve imamları, hadis ilmi ve hadis imamları ve Mutezileden, ikinci bölümde “İran egemenliği” başlığı altında Araplar, Persler, Bermekiler ve Kur’an tartışmalarından, üçüncü bölümde ise halifeliğin eski gücünü yitirmesinden, Selçuklu sultanlarından, haşhâşîlerden ve Bağdat’ın Moğollarca işgal edilmesinden bahsedilmektedir. Dipnot kullanmayan Osborn, kitaplarının sonunda 54 55 56 57 Dozy’nin ilk olarak Fransızca yazdığı ve Leiden’da basılan bu kitap, 1863 yılında Hollanda kamuoyuna İslam’ı tanıtmak için ayrıca Hollandaca Het İslamisme (İslam) ismiyle Haarlem’de yayınlanmış, 1880’de revize edilerek ikinci baskısı, 1900’de de üçüncü baskısı yapılmıştır. Eser, Abdullah Cevdet tarafından Fransızcasından 1908 yılında Türkçe’ye tercüme edilerek Mısır’da basılmıştır. Eserdeki iddialardan dolayı bu kitaba birçok reddiye yazılmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Muharrem Samet Bilgin, Dozy’ye Yazılmış Türkçe Reddiyeler, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2013. Robert Durie Osborn, Islam under the Arabs, London 1876. Robert Durie Osborn, Islam under the Khalifs of Baghdad, London 1878. http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Durie_Osborn (erişim:01/05/2015). 21 kaynaklarını belirtmiştir. Buna göre temel kaynakları Taberi, Mes’udi, Şehristanî ve İbn Hallikan’dır. Mes’udî’nin şiî eğilimli mutezilî,58 Şehristanî hakkında da ismailî olduğuna dair rivayetler59 gözönüne alındığında Osborn’un niçin şia merkezli bir başlıklandırma ve yaklaşım tarzı benimsediği daha kolay anlaşılacaktır. Osborn, yukarıda haklarında bilgi verdiğimiz oryantalistler kadar etkili bir isim olmasa da Emir Ali’nin oryantalist iddialara cevap verirken ismini sıkça zikrettiği kişilerdendir. 6. Edward W. Lane (1801-1876)-Stanley Lane Poole (1854-1931) Edward William, Hereford’da doğdu. Üniversite okurken Cambridge’ten ayrılarak Londra’ya geçti. Burada gravür ressamlığı eğitimi alırken bir yandan da Arapça öğrendi ve bu konuda uzmanlaştı. 1825’te Mısır’a giderek toplam on iki yıl burada kaldı. Mısır kıyafetleri üzerine bir kitap yazdı. Binbir Gece Masalları’nın İngilizce’ye en muteber çevirisini yaptı. 1842-1849 tarihleri arasında Mısır’da geçirdiği zaman diliminde topladığı malzemelerle meşhur An Arabic-English Lexicon isimli sözlüğü hazırladı. Sözlüğün tamamını yayınlayamadan 1876’da öldü. Sözlüğünün kalan son üç cildini yeğeni Stanley Lane Poole yayınladı.60 Stanley Lane Poole (1854-1931): Londra’da doğdu. Babası ve amcaları da oryantalisttir; ünlü oryantalist Edward William Lane’nin yeğenidir. Oxford ve Dublin üniversitelerinde okudu. Doktorasını yaptıktan sonra 1874-1892 yıllarında British Museum’da İslamî sikkeler bölümünde yönetici olarak çalıştı. 1894-1904 yılları arasında Dublin Üniversitesi Trinity College’de Arapça profesörü olarak çalıştı. Bu arada çeşitli bilimsel görevler vesilesiyle 1883'te Mısır'da, 1886'da Rusya'da, 1890'da Avustralya'da ve 1895-1897 yıllarında tekrar Mısır'da bulundu. 29 Aralık 1931'de Londra'da öldü. En önemli eserlerini British Museum’da çalıştığı dönemde nümismatik (para bilimi) alanında verdi. Çok velûd bir müellif olan 58 59 60 Ayrıntılı bilgi için bkz. Casim Avcı, “Mes’udî, Ali b. Hüseyin”, DİA, XXIX, 353-355. Bu rivayetler için bkz. Ömer Faruk Harman, “Şehristanî”, DİA, XXXVIII, 467-468. İsmail Durmuş - Philip Charles Sadgrove, “Lane, Esward William”, DİA, XVII, 99-100. 22 Stanley, ayrıca Endülüs’ten Hindistan’a Müslüman hanedanlıkların şecerelerini çıkardı. Endülüs, Osmanlı ve Mısır tarihi üzerine eserler yazdı.61 Edward William ve Stanley Lane’nin bizim açımızdan önemleri birlikte çıkardıkları Selection From the Kuran62 adlı çalışmalarıdır. Stanley Lane, daha önce amcasının hazırladığı bu kitaba, İslamdan önce Araplar, Muhammed, İslam ve Kur’an başlıklarını taşıyan yaklaşık yüz sayfalık bir giriş bölümü yazarak tekrar yayınlamıştır. Emir Ali, birçok defa bu bölüme atıflarda bulunmuştur. Amcası Edward William ile birincisinde İslam, Kur’an, Hz. Muhammed, iman esasları ve ibadetlerden bahsettiği, diğerinde ise Hz. Âdem’den Hz. İsa’ya kadar peygamberleri konu alan Kur’an ayetlerinden seçtiklerini iki bölüm halinde, İngilizce tercüme, not ve tefsirleriyle birlikte hazırlamıştır. Stanley Lane, Emir Ali’nin Endülüs’ten bahsederken kaynakları arasındadır. Ayrıca birçok yerde onun Hz. Peygamber’in hayatı hakkındaki ılımlı görüşlerine atıflarda bulunmuş, zaman zaman da eleştirmiştir. Emir Ali, ilk kitabı olan A Critical Examination of the Life and Teachings of Mohammed’in önsözünde oryantalist müellifler hakkında genel bir değerlendirme yaparak Weil, Sprenger, Nöldeke, Muir ve Dozy’nin Hz. Muhammed’in hayatına düşmanca niyetlerle yaklaşmalarına karşın, İngiltere’de Maurice, Stanley ve Carlyle’nın, Amerika’da ise Emerson, Parker, Channing ve Draper gibilerin liberal düşünceyle yaklaşarak Hz. Muhammed’in insanlığa yararlarından bahsettiklerini ifade etmiştir.63 İsmini zikretiği bu kişilerden bazılarının fikirlerinden hiç bahsetmemiştir. The Spirit of Islam’da bahsi çok geçip de yukarıda haklarında kısaca bilgi verdiğimiz oryantalistleri Emir Ali’nin gözgüyle değerlendirecek olursak; Caussin de Perceval ve Edward William-Stanley Lane, İslam’a ve Hz. Muhammed’e 61 62 63 Ali Murat Yel, “Lane-Poole, Stanley”, DİA, XXVII, 100-101. Edward William Lane, Selection from the Kur’an (with an introduction by Stanley Lane Poole), London 1879. Syed Ameer Ali, A Critical Examination of the Life and Teachings of Mohammed63 Edinburg 1873, s. V-VII. 23 karşı daha olgusal yaklaşan kişilerdir. Sprenger, Muir, Dozy ve Osborn ise nadiren de olsa hakkı teslim etmiş olsalar bile genel olarak düşmanca ve reddedici bir yaklaşım sergilemişlerdir. Şimdi burada kısaca anlattığımız kişiler üzerinden Emir Ali’nin dönemi dolayısıyla da 19. yüzyıl oryantalistlerinin genel özelliklerini sıralayabiliriz. 1. Daha önce tercümelerle veyahut birkaç belirli kaynakla yetinen Batılıların artık orijinal kaynaklara doğrudan ulaştıkları görülmektedir. Bu durum mesela Muir’de olduğu gibi birçok kez “from original sources” şeklinde kitap isimlerine de yansımıştır. İbn İshak, İbn Hişam, Vakıdî, İbn Sad, Taberi ve başkaları tenkide tabi tutulsalar yahut tercümeler vasıtasıyla da olsa artık temel kaynaklar arasına girmiştir. 2. Bu dönem oryantalistleri çoğunlukla, Batı dilleri gibi başta Arapça olmak üzere birçok Doğu dilini de öğrenmiş kişilerdir. Yukarıdaki örneklerinden de anlaşılacağı üzere takdire şayan bir şekilde oryantalist müellifler birden çok doğu diline aşina kişilerdir. 3. Yine bu dönemde sömürgelerle ilişkiler, ticari işler, misyonerlik faaliyetleri, akademik gayretler, bunların bazısı veyahut tamamı gibi sebeplerle oryantalist yazarların büyük çoğunluğu İstanbul, Kahire, Bağdat, Hindistan gibi her açıdan zengin İslam ve Doğu kültürüne sahip memleketlerde uzun süre yaşamışlardır. Bunun doğal bir sonucu olarak hem daha çok materyal toplama imkânları olmuş hem de doğu insanını yakından tanıma şansına sahip olmuşlardır. 4. Oryantalistler genel olarak Kur’an’ın vahiy mahsülü olmadığını, Hz. Muhammed’in sözleri veya uydurması olduğunu iddia ederler. Daha ilk dönemlerden itibaren dillendirilen bu iddiayı 19. yüzyıl oryantalistleri de genel bir kabul olarak savunmuşlardır. Kur’an’ın kaynağı hakkındaki bu görüşleri onların, ayetleri yorumlarken müslümanlardan farklı sonuçlara ulaşmalarına sebep olmuştur. Ancak siyer malzemesi olarak Kur’an’ın en güvenilir kaynak olduğunda hemfikirdirler. Her ne kadar karmaşık bir dizilişi, konuları tekrarı ve anlaşılmaz ifadeleri olsa da Kur’an, 24 Hz. Muhammed zamanında kayda geçmiştir ve bir değişikliğe uğramadan sonraki nesillere ulaşmıştır. 5. Kur’an dışındaki siyer malzemesi ise hadisler de dâhil olmak üzere tarihî tenkit metoduna tabi tutulmuştur. Zira hadisler uzun süre şifahî olarak nakledilmişlerdir. Bu yüzden de en azından ihtiyatla karşılanmalı veya başka malzemelerle desteklenmelidirler.64 Anlaşma metinleri ve şiir gibi unsurlar ise somut delil mahiyetindedir. 6. Konuları işlerken oryantalistlerin hepsi aynı görüşte değiller ve aynı konular üzerine yoğunlamamışlarsa da bu dönem eserlerinde ön plana çıkarılan ya da Hz. Muhammed’e saldırmak için ısrarla üzerinde durulan belli başlı konular ise şunlardır: - Hz Muhammed’den önce Arabistan’ın durumu uzun uzadıya anlatılmıştır. Böylece ahlaken kokuşmuş olan bu bölgede Hz. Muhammed gibi “kurnaz” bir ıslahatçının işi kolaylaşmıştır denilerek Hz. Peygamber’in başarısı hafife alınmak istenmiştir. - Rahip Bahira olayında olduğu gibi Hz. Muhammed’in çocukluğu ve gençliğinde yaptığı değişik seyahatler vesilesiyle Yahudi ve Hıristiyan din adamlarıyla tanıştığı ve onlardan etkilendiği, binaenaleyh İslam’ın Yahudi ve Hıristiyanlıktan devşirilmiş bir din olduğu iddia edilmiştir. - İlk dönem kaynaklarında yer alan mucize türünden haberler ya görmezden gelinmiş veya hadiseler fiziki şartlara bağlanmıştır. - Hz. Muhammed’in tavırlarının hicretle birlikte değiştiği iddiası. Buna göre Hz. Peygamber, hicretten önce gayet sakin ve mütevazi bir kişiliğe sahipti ve mağdurların yanında yer alıyordu. Medine’ye yerleşip güçlü bir konuma gelince emreden ve zulmeden bir kişiliğe büründü. Müsteşrikler bu düşünceden hareketle 64 Şibli Numanî, Avrupalı müelliflerin Hz. Muhammed’in hayatını yazarken hataya düşmelerinin sebeplerini açıklarken önce onların dinî ve sayasî tassuplarına dikkat çeker. Sonra da siyer malzemesini hadislerin önüne geçirmelerini ve Hadis ilminde olduğu gibi ravinin adaletine, takvasına vs bakmaksızın sadece rivayetin teknik şartlarını göz önüne aldıklarını ifade eder. Bkz. Mevlânâ Şibli Numanî, Asr-ı Saadet, terc. Ömer Rıza Doğrul, İstanbul 1973, C. I, s. 78-79. 25 Hz. Muhammed’in Mekke’deyken insanları etkilemek için rol yaptığı sonucuna varmışlardır. - Mekke’de hep sabrı tavsiye eden, Hz. Muhammed, Medine’de kılıca sarılmıştır. Müslümanlar bazen ganimet, bazen inançlarını yaymak bazen de başka sebeplerle şiddeti körüklemişler. - Bazı kişilerin öldürülmeleri birer suikast, Kurayzaoğullarına yapılanlar ise bir cezadan ziyade, cinayettir. - Hedef kitle kim olursa olsun, Hz. Muhammed’in askeri faaliyetlerindeki asıl amacı ganimettir. Araplarda varolan yağmacılığın İslam’da cihat adı altında kutsallaştırıldığını savunmuşlardır. - Mekke’deyken kendisinden yaşça büyük olan bir tek kadınla evlenen Hz. Muhammed, Medine’de bir düzine hanımla evlenmiştir. Bu da O’nun şehvetperest olduğunun göstergesidir. Bu iddiların yeni olmadığı herkesçe malumdur. Tüm ortaçağ boyunca değişik şekillerde dillendirilmiştir. Ancak son dönemde yukarıda anlatıldığı üzere Doğu ile Batı veya daha açık bir ifade ile İslam, Müslümanlar ve İslamî kaynaklarla Hıristiyanlar aydınlar arasındaki engeller büyük ölçüde ortadan kalkmıştır. Günyüzüne çıkan yeni bilgi ve belgeler, hemen herkes için ulaşabilir hale gelmiştir. Fakat anlatımda üslup değişikliğine gidilmesine ve yeni bilimsel kriterler geliştirilmiş olmasına rağmen yine de Batı’nın İslam’a ve Hz. Muhammed’e yaklaşımında zihniyet temelli bir değişiklik olmamıştır. Lehlerine olan meselelerde sonuna kadar savundukları kriterlerden, aleyhlerine olduğunda bir şekilde vazgeçmesini bilmişlerdir. İşte The Spirit of Islam’ın yazıldığı dönemde Batı’da durum özetle bu şekildedir. Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde görüleceği üzere Emir Ali, bir yandan bu oryantalistleri eleştirirken diğer taraftan onların dünya görüşlerinden ve metodlarından etkilenmiş, meramını anlatmak isterken çoğu zaman onların kavramlarını kullanmıştır. Emir Ali’nin fikrî ve zikrî arka planının daha iyi 26 anlaşılmasına katkı sağlayacağı düşünüldüğünden bu bölümde tafsilatlı bilgi verme ihtiyacı hissedilmiştir. E. MÜSLÜMANLARDA REDDİYECİLİK GELENEĞİ VE EMİR ALİ’NİN SAVUNMACI YAKLAŞIM 1. Müslümanlarda Reddiyecilik Geleneği Genel olarak İslam’ı insanlara ulaştırmak ve onlara İslamî prensipleri anlatmak için yapılan faaliyetlere tebliğ,65 Müslüman olup da dinini tam olarak bilmeyen ya da inanç, ibadet ve ahlakî konularda eksik veya hataları bulunan kimselere İslamî esasları öğretmeye ise irşad66 faaliyeti denilmektedir. Tebliğ ve irşad en başta peygamber olarak Hz. Muhammed’in temel görevi67 olmakla birlikte bu konuda yetkin olan her müslüman tebliğ ve irşad faaliyetinde bulunabilir. Zira Kur’an ve Sünnet’te Müslümanları buna teşvik edici hükümler vardır. Tebliğ ve irşad vazifesinin şekli zamana, zemine ve muhatapların durumuna göre sözlü veya yazılı olabileceği gibi başka vasıtalar aracılığıyla da gerçekleştirilebilir. Müslümanların Hz. Peygamber’e olan bağlılıklarının ve ilgilerinin temel sâiki ilahî ve Kur'anî'dir.68 Bu bağlılık ve sadakat en üst düzeyde sahabede görülmüştür. Daha sonraki dönemlerde bu peygamber sevgisi ve ilgisine ilaveten günlük hayatta ortaya çıkan bir takım hukuki ve siyasi problemlerin çözümü için Hz. Peygamber’in söz ve uygulamalarının daha iyi bilinmesine ihtiyaç duyulmuştur. Bunlara ilmî gayretleri ve özellikle fetihler sonrasında diğer din mensuplarıyla yapılan tartışmalarda İslam’ın ve Hz. Muhammed’in üstünlüğünü ispat için duyulan bilgi ihtiyacını da eklersek, Hz. Muhammed’in hayatının öğrenilmesinin ve kayda geçirilmesinin sahabe ve sonrası dönem müslümanları için ne kadar elzem olduğu 65 66 67 68 İsmail Karagöz (ed.),”Tebliğ” Dini Kavramlar Sözlüğü, Ankara 2007, s. 637 İsmail Karagöz (ed.),”İrşad” Dini Kavramlar Sözlüğü, s. 320. Kur’an, Maide 5/67; Nahl 16/125 vd. Mustafa Fayda, “Siyer ve Megazi” DİA, XXXVIII, 320 . 27 ortaya çıkacaktır.69 Ayrıca cahiliye döneminde kabileciliğe düşkün olan ve bunu sohbet ve şiir konusu yapan Araplar, İslamî dönemde bu faaliyetlerine Hz. Peygamber’le ilgili haberleri de katmışlardır. Hicretin takvim başlangıcı yapılması, divan teşkilatının kurulup sahabenin bilgilerine ihtiyaç duyulması, Hz. Osman'ın öldürülmesiyle başlayan siyasi ve dini ihtilaflar siyere olan ilgi ve ihtiyacın artmasında etkili olmuştur. Neticede h. II. asırda ilk siyer klasikleri ortaya çıkmaya başlamıştır. İbn İshak’ın (ö.151/768) Kitabü'l-Mübtede' ve'l-Meb'as ve'l-Megâzi' si (Siretü ibn İshak) bugünkü anlamda ilk ve en kapsamlı siyer kitabı olup kendisinden sonraki eserlere kaynaklık etmiştir. Böylece başlayan klasik dönem siyer yazımı çok büyük bir değişime uğramadan 19. yüzyıla kadar devam etmiştir. Yukarıda belirttiğimiz sebeplere ilave olarak bir de İslam’a, bu dinin kitabına, peygamberine veya inananlarına yapılan tenkit ve saldırılar karşısında onu savunmak ve haklılığını ispat etmek için yapılan faaliyetler vardır. İslam Tarihi boyunca özellikle Müslümanlarla Hıristiyanlar arasında, karşılıklı olarak dinlerini tebliğ etmek, kendi inançlarının üstünlüğü ispat etmek ve karşı tarafın dininin batıl olduğunu ortaya koyabilmek için birtakım faaliyetler gerçekleştirilmiş ve reddiyeler yazılmıştır. Hıristiyanlık ise uzun yıllar baskı altında olması sebebiyle olsa gerektir ki daha Havarilerden itibaren kendisini savunma ihtiyacı hissetmiştir. Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde apolojiler genellikle Yahudilere ve kâfirlere (Gentiles) karşı Hıristiyan inancını korumaya yönelikken ortaçağa gelindiğinde daha ziyade İslam’a ve Müslümanlara karşı savunma yapmak durumunda kalmışlardır. Kelime anlamı “savunma” olan apoloji,70 terim olarak, belli bir saldırı veya suçlama karsışında Hıristiyanlığı savunmayı ifade etmektedir. Bu kelimeden türetilen Apolojetik ise sistematik bir sekilde Hıristiyanlığı savunma yollarını ve araçlarını araştıran bilim dalıdır. Muhtemel tehlikeler karşısında Hıristiyanlığı savunmak için yazılan 69 70 Siyer ilminin gelişimine etki eden faktörler hususunda daha geniş bilgi için bkz. Şaban Öz, İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006, s. 25-37. Longman-Metro, Büyük İngilizce-Türkçe Türkçe Sözlük, İstanbul 1993, s. 43. 28 apolojiler somut bir saldırıya cevap oldugu için, genellikle Hıristiyanlığın Hıristiyan olmayanlara karşı savunulmasını ifade ederken; Hıristiyanlığın özünden kaynaklanan Apolojetik’te amaç Hıristiyanları donanımlı hale getirmektir ve bu sebeple de hedef kitle Hıristiyanlardır.71 Bu manada Emir Ali’nin eseri de bir apoloji olmanın yanı sıra aynı zamanda Apolojetik bir eserdir. Zira O’nun amacı bir yandan oryantalistlere karşı İslam’ı savunurken diğer taraftan da Müslümanları kendi dinleri ve peygamberleri konusunda bilinçli hale getirmektir. Müslümanların Doğu Hırtistiyanlarıyla münasebetleri İslam’ın daha ilk yıllarına dayanmaktadır. Risaletin beşinci ve altıncı yıllarında Habeşistan’a yapılan ilk hicretler, Hudeybiye Antlaşması’ndan sonra h. 7. yılın hemen başlarında Bizans İmparatoru Heraklius’a, Habeşistan Kralı Necaşi’ye, Dımeşk Emiri Hâris b. Ebi Şamir’e, Bizans’ın Mısır genel valisi Mukavkıs’a gönderilen İslâm’a davet mektupları, h. 8 de gerçekleşen Mute Savaşı ve h. 9. yıldaki Tebük Seferi (bu sefer savaşa dönüşmemiş ancak Hz. Peygamber konakladığı Tebük’te birçok Hıristiyan temsilciyle anlaşmalar imzalamıştır72) Müslümanlarla Hıristayanların ilk ciddi münasebetleridir. Habeşistan hicretleri ve İslam’a davet mektupları dışında, Müslümanlar Mute Savaşı ve Tebük Seferine kadar daha ziyade içe kapanık bir yapıdayken, bu iki sefer artık dışa açılımın ve Hz. Peygamber ’in Kur’an mesajının evrenselliği ile uyumlu hareketleri olarak da değerlendirilebilir.73 İlk dönemlerdeki Müslüman-Hıristiyan münasebetleri daha çok siyasi ve askeri faaliyetleri içerirken, hicrî II. asırdan itibaren oluşan ortam özellikle de İslam’ı kendileri için en büyük rakip gören Doğu Hıristiyanlarınca İslam ve Hz. Muhammed hakkında reddiye türünden birçok kitap yazılmasına sebep olmuştur. Müslümanlar tarafından da Hıristiyanlara hitaben reddiyeler yazılmış, ancak Müslümanlar inançları gereği tüm peygamberlere inandıklarından onların Hz. İsa’nın gerçek 71 Ayrıntılı bilgi için bkz. Muhammed Tarakçı, Bir Hristiyan Apolojist Olarak Saint Thomas Aquinas, s. 8-10. 72 73 Bkz. Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, İstanbul 1991,C. I, s. 336-342. Murat Ağarı, “Hz. Muhammed’in Hıristiyan ve Yahudi Siyasetlerine Genel Bir Bakış”, İslamî Araştırmalar, 2007, C. XX, S. 2, s. 135-144. 29 kişiliği veya orijinal mesajıyla herhangi bir problemleri olmamıştır. Müslümanların yazdığı reddiyelerde, Kuran’ı Kerim’in Hıristiyanlığı eleştirdiği noktalardan hareketle teslis, Hz. İsa’nın kulluğu ve peygamberliği, Hıristiyan Kitab-ı Mukaddesinin tahrifi, Hz. İsa’nın çarmıha gerilmediği, Hz. Muhammed’in risaletinin İncil’de haber verilmiş olduğu(tebşirât) konuları, İslamî tefekkür sistemi içerisinde Kur’an ayetlerinin referans alındığı bir üslupla ele alınmışlardır.74 Kısacası Müslümanların problemi, Hz. İsa sonrası din adamlarınca tahrif edilerek özünden saptırılan Hıristiyanlıkla olmuştur. Bu süreçte Müslümanlarca yazılan reddiyelerin konumuz açısından mühim olan tarafı ise bu eserlerin esas itibariyle İslam inancının üstünlüğü ispat etmekten ziyade karşı tarafın yanlış ya da bâtıl kabul edilen yönlerinin ele alınmış olmalarıdır. Bu yapılırken sık sık Kur’anî prensiplerin Kitab-ı Mukaddes metinleriyle teyid edilmesi yoluna başvurulmuş, ancak Câhız ve İbn Hazm gibi bazı âlimler mevcut Kitab-ı Mukaddes metinlerinin Hz. İsa’ya indirilen İncil’in aynısı olmadığı gerekçesiyle buna da ihtiyaç duymamışlardır.75 Bu yazılı literatüre ilave olarak ayrıca Müslüman-Hıristiyan münasebetlerinde bazen karşılıklı münazaraların da yapıldığı bilinmektedir. Yakubi Patriği I. Yohannes ile Mısır fâtihi Amr b. As arasında geçen sözlü münazara tarihte kayda geçen ilk MüslümanHıristiyan tartışmasıdır.76 19. yüzyıla gelindiğinde ise modern dönem oryantalistleri tarafından yeni bilimsel usûllerle ve orijinal kaynaklara dayandırılarak yazılan ancak özü itibariyle ciddi bir değişiklik arzetmeyen neşriyat ve Müslüman toplumlarda gerçekleştirilen misyoner faaliyetleri, Müslümanlar aydınları rahatsız etmiş ve doğal olarak İslâm coğrafyasının her tarafında bu literatüre red ve cevap mahiyetinde kitaplar yazılmıştır. Bu mealde kaleme alınan onlarca eser arasında Ahmed Midhat Efendi ve Rahmetullah Hindî’nin çalışmaları en etkin ve yetkin olanlarıdır. Ahmed Midhad 74 75 76 Mehmet Aydın, Müslümanların Hristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, Ankara 2012, s.95-197. Mehmet Aydın, a.g.e. s. 197. Casim Avcı, İslam-Bizans İlişkileri, İstanbul 2003, s.111-113; Abdülhamit Birışık, Oryantalist Misyonerler ve Kur’an, İstanbul 2004, s. 130-131; Mehmet Aydın, a.g.e., s.28. 30 Efendi(ö.1912) misyonerlere karşı kaleme aldığı Müdafaa77, Müdafaaya Mukabele ve Mukabeleye Müdafaa78 ve Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhammediyye79 adlarıyla Türkçe olarak yazdığı eserlerinde Hıristiyan teolojisinin ana problemlemlerine girmeden, İncillerin vahiy mahsûlü olamıyacağını Batılı kaynaklardaki eleştirileri de dikkate alarak tutarlı bir şekilde ortaya koymaya çalışmıştır.80 Hint alt kıtasında da 16. yüzyılda Katolik Cizvit misyonerleriyle başlayıp 19. yüzyılda modern oryantalist kurumların da katkısıyla güçlenerek devam eden sömürge ve misyonerlik faaliyetlerine karşı Hindistanlı Müslümanlar tarafından tepkisel olarak birçok ilmî faaliyet gerçekleştirilmiştir. Hatta ortaya çıkan konjonktürün etkisiyle sîret kitaplarının muhtevasında bile değişiklikler olmuş, 19. asrın ortalarından itibaren bölgede yazılan siret kitaplarında kelam, fıkıh ve ahlak gibi konular da işlenmeye başlamıştır.81 Hindistan’dan Oryantalistlere karşı siyer anlamında ilk ciddi tepkiyi W. Muir’in Arapça kaynakları da tarayarak 1861’de dört cilt olarak yayınladığı The Life of Mahomet adlı eserine reddiye olarak, 1870’te A Series of Essays on the Life of Mohammad and Subjects Subsidiary Thereto82 (Hutabât-ı Ahmediyye) adlı kitabıyla Seyyid Ahmed Han vermiştir. Seyyid Ahmed Han, Muir gibi etkili bir bir oryantalistin sahih kaynaklara dayalı anlatımının batılı eğitim gören Müslüman gençler üzerinde bırakacağı tesir hakkında endişe duymuş ve bu yüzden ona kendi çalışmasıyla karşılık vermişti.83 Ancak bu çalışma Muir’e tam bir cevap olabilecek 77 78 79 80 81 82 83 Ahmed Midhad Efendi, Müdafaa, İstanbul 1300/1882. Ayrıca bkz. M. Orhan Okay, “Müdafaa”, DİA, XXXI, 459-460. Ahmed Midhad Efendi, Müdafaaya Mukabele ve Mukabeleye Müdafaa, İstanbul 1300/1882. Ahmed Midhad Efendi, Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhammediyye, İstanbul 1312/1894. Ayrıca bkz. M. Orhan Okay, “Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhammediyye ”, DİA, V, 548-549. Mehmet Aydın, Müslümanların Hristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler, s. 89. Ayrıntılı bilgi için bkz. Abdülhamit Birışık, “Hint Alt Kıtasında Son Üç Asır Sîret Kitaplarında Görülen Muhteva Değişiminin Nedenleri”, U.Ü.İ.F.D., C. XX, S. 2, Yıl:2011, s. 21-52. Bkz. Syed Ahmad Khan, A Series of Essays on the Life of Mohammad and Subjects Subsidiary Thereto, Lahore 1979. Wessels, Antonie, “Modern Biographies of the Life of the Prophet Muhammad in Arabic”, Islamic Culture, vol. XLIX, year 2, April 1975, pp. 99-105 (çev. İlhami Oruçoğlu, “Hz. Muhammed’in Hayatına Dair Arapça Yazılmış Biyografiler”, U.Ü.İ.F.D., C. 14, sayı: 2, yıl:2005, s. 185-194. 31 mahiyette değildi. Bu bölgede özellikle Rahmetullah Hindî’nin (ö.1891)84 çalışmaları büyük önem arzetmektedir. Hindî, önce Alman asıllı misyoner Karl Gottlieb Pfander’in(ö.1865) The Mizan ul Haqq or Balance of Truth adlı kitabına karşılık olarak İzâletü’l-Evhâm adıyla reddiye telif etmiş, sonrasında bu kişiyle yazışmaya başlamış ve nihayetinde 10-11 Nisan 1854 tarihlerinde Agra’da William Muir’in yönettiği iki gün süren münazarada bulunmuşlardır. Rahmetullah Hindî, Batı kaynaklarını da kulanarak85 rakibine üstünlük sağladığı bu münazaradaki notlarını İzhâru’l-Hak adıyla kitap haline getirmiştir.86 Alanında önemli bir yere sahip olan bu eser, kendisinden sonra yazılan reddiyelere de kaynak teşkil etmiş, ilk defa 1281/1865’te İstanbul’da Arapça olarak yayınlanan eserin birçok baskısı yapılmış, daha sonra İbrâzü'l-Hak adıyla Türkçe’ye de tercüme edilmiştir(İstanbul 1293). Hindî bu eserinde Ahd-i Atik ve Ahd-i Cedid’de bulunan çelişki ve tahrifleri, nesih meselesini, teslisi, Kur’an’ın mucize oluşunu, Hz. Muhammed’in peygamberliğini ve bunun Kitab-ı Mukaddes’teki delillerini izah etmiştir. Ele aldığı konular itibariyle bir nevi klasik reddiye olan bu çalışma oldukça etkili olmakla beraber doğrudan bir siyer çalışması mahiyetinde değildir. Hindî ve Ahmed Midhad Efendi de dikkatimizi çeken nokta ise Batılı kaynakları da kendi argümanları için delil saymalarıdır ki, bu husus önemlidir. 2. Emir Ali’nin Savunmacı Yaklaşımı Yukarıda anlatılan eserler (Seyyid Ahmed Han’a ileride ayrıca değinilecektir) genel olarak klasik reddiye mahiyetindedir. Daha çok karşı tarafın (Hristiyanlık) yanlış taraflarından hareket edilmiştir. Muhatap kitle daha ziyade misyoner etkilerine karşı Müslümanlar olduğundan doğu dilleriyle yazılmışlar ve İstanbul, Kahire, Karaçi gibi İslam şehirlerinde basılmışlardır. Genellikle itikadi konuları içerdiklerinden tam bir siyer kitabı mahiyetinde değildirler. Rahmetullah Hindî ve Ahmed Han’la benzer atmosferde yetişen Emir Ali ise biraz daha farklı bir 84 85 86 Bkz. Abdülhamit Birışık, “Rahmetullah el-Hindî”, DİA, XXXIV, 419-421. Avril A. Powell, Muslims and Missionaries in Pre-Mutiny India, London 2003, s. 259. Bkz. Mehmet Aydın, “İzhâru’l-Hak”, DİA, XXI, 507-509. 32 metod takip etmiştir. O, salt misyonerlerden ziyade Muir gibi oryantalistlerden rahatsız olmuştur. Şöyle ki; misyonerler Hıristiyanlık reklamı yaptıklarından onlara reddiye türünden tepkiler verilirken, Muir gibi oryantalistler, Batı’da İslam ve Hz. Muhammed hakkında eskiden beri varolan menfi imajın devam ettirilmesinde etkin rol oynayarak Hıristiyanlığı savunurken aynı zamanda İslam’a ve Hz. Muhammed’e kalemleriyle saldırmaktan geri durmamışlardır. Bu tehlikeli durum karşısında Emir Ali de onlara karşı savunma pozisyonu almıştır. Ancak bunu pasif savunma olarak değil de kendi dini, peygamberi ve medeniyetine olan güveninden dolayı “boyasına güvenen kilimler güneşten korkmaz” sözüyle ifade edildiği gibi aktif savunma şeklinde yapmıştır. Böylece muhatabı olan batılılara apoloji tarzında cevap verirken, Müslüman entelektüelleri de apolojetik olarak bilinçlendirmeyi hedeflemiştir. Burada asıl dikkat edilmesi gereken konu ise Emi Ali’nin yaşadığı muhit, muhatap kitlesi ve çalışmalarının etkisi göz önünde bulundurularak değerlendirilmesidir. Zira O, ömrünün büyük bir bölümünde İngiltere gibi Anglo-Sakson kültürün hâkim olduğu bir ülkede yaşamış, kitaplarını İngilizce yazmış, eserlerini çoğunlukla Londra’da yayınlamış ve öncelikle oryantalistleri ve Batlılıları muhatap almıştır. Klasik dil ve üslupla beraber batı terminolojisini de kullanmıştır. Bütün bu özellikleriyle bir ilki gerçekleştirmiştir. Ancak bütün bunları yaparken Müslümanların klasik siyer anlayışlarından ve peygamber imajından farklı sonuçlara varmıştır. Vardığı sonuçlar bugün için Müslüman entelektüeller arasında yaygın olarak dillendirilse de kendi zamanına göre çok modernist görüşlerdir. Dolayısıyla O’nun savunmacı duruşu bu çerçevede değerlendirilmelidir. W.C. Smith “Müslümanlar, Allah’a karşı yapılan saldırıları kabullenebilirler, orada ateistler, ateist yayınlar ve rasyonalist cemiyetler vardır. Ama Hz. Muhammed’e karşı yapılan bir hakâret, toplumdaki en liberal kesimleri bile şiddetli bir fanatizmle provoke edecektir” demiştir.87 Emir Ali de, 19. yüzyıl Hindistan toplumunda yetişmiş fakat uzunca bir süre de Batı toplumuyla iç içe 87 Wilfred Cantwell Smith, Modern İslam in İndia, Lahore 1943, s. 69. 33 yaşamış Müslüman bir entelektüel olarak dindaşlarıyla aynı kaygıları hissetmiştir. Böylece dini ve peygamberi hakkında ileri sürülen iddialara ve bu alandaki oryantalist müellefata kendi üslûbuyla yazarak cevap ve tepki vermiştir. 34 BİRİNCİ BÖLÜM SEYYİD EMİR ALİ’NİN HAYATI VE ESERLERİ A. HAYATI Emir Ali’nin hayatı hakkında ansiklopedi maddesi, makale ve müstakil kitap olarak birçok çalışma yapılmış, vefatından sonra hâtıraları ve diğer yazıları Haydarabad’da basılan Islamic Culture’ın değişik sayılarında88 ve Memoirs and Other Writings of Syed Ameer Ali ve Syed Ameer Ali on Islamic History and Culture başlıklarıyla iki cilt halinde yayımlanmıştır.89 Onun hayatı hakkında yapılmış bir başka müstakil çalışma ise Khurseed Kamal Aziz’in Ameer Ali: His Life and Works90 adlı eseridir. Ayrıca Muhammad Yusuf Abbasî tarafından politik biyoğrafisi91 ve Shan Muhammad tarafından politik yazılarının derlendiği bir kitap yayınlanmıştır.92 Bu kitapta Makaleler, Konuşmalar, Mektuplar ve Hatıralar olmak üzere dört bölüm halinde Emir Ali’nin politik faaliyetleri anlatılmaktadır. Birçok ülkede yayınlanan ansiklopedilerde çoğunlukla Emir Ali’nin biyoğrafisi verilmiş, bazılarında özet olarak fikirlerinden ve faaliyetlerinden de 88 89 90 91 92 Bkz. İslamic Culture, Ekim 1931, s. 513-542; Ocak 1932, s. 1-18; Nisan 1932, s. 163-182; Temmuz 1932, s. 332-362; Ekim 1932, s. 503-525. Syed Razi Wasti, Memoirs and Other Writings of Syed Ameer Ali (I), Syed Ameer Ali on Islamic History and Culture (II), Lahore 1968. K.K. Aziz, Ameer Ali: His Life and Works, Lahore 1968. Bu kitabın tanıtımları için bkz. Muinüddin Ahmad Khan, “Ameer Ali, His Life and Work”, İslamic Studies, İslamabad 1968, C. VII, S. 4, s. 393-400; V.G. Kiernan, “Ameer Ali, His Life and Work”, Journal of the Royal Asiatic Society, London 1972, S. II, s. 160-161. Muhammad Yusuf Abbasî, Syed Ameer Ali: A Political Biography, Lahore 1989. Bu kitabın tanıtımı için bkz., Jalalul Hague, “Syed Ameer Ali: A Political Biography”, Journal of Objective Studies, C. II, S. II, Delhi 1990, s. 112-117. Shan Muhammad, The Right Hon’ble Syed Ameer Ali Political Writings, New Delhi 1989. 35 bahsedilmiştir.93 DİA’daki Emir Ali maddesinin yazarı olan Abdullah Ahsan tarafından Montreal McGill Üniversitesinde yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.94 Yine Emir Ali’nin değişik yönleriyle değerlendirildiği makale türü birçok çalışma yapılmıştır. Tez içinde yeri geldikçe bu çalışmalar mevzu bahis edileceğinden burada topluca zikretmeye gerek görülmemiştir. Emir Ali, 8 Nisan 1849'da Hindistan'ın Orissa eyaletine bağlı Cuttack şehrinde doğdu. Aslen Horasanlı Şiî bir aileye mensup olan Emîr Ali'nin büyük dedesi Ahmed Efdal Han, Nâdir Şah'ın Hindistan seferinde subay olarak görev almış (1739) ve daha sonra Hindistan'a yerleşmişti. Askerlik ve bilgelik geleneğini canlı tutan bir aile yapısı vardır.95 Nevvâb Âsafü’d-devle'nin hizmetinde çalışan dedesi Münevver Ali Han'ın 1820'de vefatı üzerine babası Saadet Ali, Leknev’den taşınarak Cuttack şehrine yerleşti. Buranın eşrafından Şemseddin Han'ın kızı ile evlendi. Bu evlilikten doğan dört çocuğun en küçüğü olan Emir Ali, Hz. Fatma'nın soyundan geldiğini söylemektedir. Babası 1856 yılında koleradan öldü. Önce annesinin gözetiminde evde özel ders alarak Urduca, Arapça ve Farsça öğrendi. Daha sonra Hooghly'deki Muhsiniye Koleji'ne kaydoldu. Sadî’den Shakespeare’e doğulu ve 93 94 95 Emir Ali’nin konu edildiği ansiklopedilerden bazıları şunlardır: Abdullah Ahsan, “Seyyid Emîr Ali”, DİA, XI, 123-124, Bu madde, Emir Ali hakında yazılmış en kapsamlı ansiklopedik çalışmalardan birisidir.; S.V. Fitz Gerald, “Ameer Ali, Syed”, Dictionary of National Biography:1922-1930, London 1937, s. 18-19,; Enver el-Cündî, Teracimü’l-Elâmi’l-Muâsirîn fi’l-Âlemi’l-İslamî, Kahire 1970, s. 53-58; P.H., “Emir Ali, Seyyid”, Encyclopedia Britannica, C. I, s. 793, London 1972; “Syed Ameer Ali”, Muslim İndia, August 1985, Delhi, s. 341; Muinüddin Akîl, “Emir Ali, Seyyid”, Mevsuatü’l-Hadârati’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 445446; Muhammad Yusuf Abbasi, “Ameer Ali in London: A New Scenario”, Encyclopedic Survey of İslamic Culture, ed. Mohamed Taher, New Delhi 1998, V. 15, s. 124-128; Nagendra Kr Singh(ed.), “Ameer, Ali Syed”, Encyclopedia of Muslim Biography: İndia, Pakistan, Bangladesh, V.I, New Delhi 2001, s. 434-441; Yusuf Emir Ali, “Emir Ali, Seyyid”, elMevsüatü’l-arabiyye, Dımeşk 2001, c. III, s. 686-687; Ahmîde Neyfer, “Emir Ali, Seyyid”, Mevsüatü Elâmi ’Ulemâi ve’Üdebâi’l-Arabi ve’l-Müslimîn, Tunus 2007, C. XIII, s. 559-563. Abdullah Ahsan, “Muslim Response to the Western Criticism of Islam: A Study of Amir Ali’s Life and Works”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, McGill University, Montreal 1981. Bu tez daktilo yazısıyla yaklaşık yetmiş beş sayfalık bir çalışmadır. Daha sonra makale formatında özetlenerek, Abdullah Ahsan, “A Late Nineteenth Century Muslim Response to the Western Criticism of Islam –An Analysis of Amir Ali’s Life and Works”, The American Journal of İslamic Social Scciences, USA 1985, S. II, s. 179-206 şeklinde yayınlanmıştır. Mezkûr makale teze oranla daha düzenli olduğu için çalışmamızda referans olarak tercih edilmiştir. Muhammad Yusuf Abbasi, “Syed Ameer Ali”, The Muslim Luminaries, İslamabad 1988, s. 108. 36 batılı yazarların eserlerini okuyarak büyüdü. On iki yaşında Gibbon’un Decline and Fall of the Roman Empire’ını okurken İngilizceye ilgi duymuş, bu kitabın “Rise of the Saracenic Power” bölümüne hayran kalarak İslam tarihiyle münasebeti başlamıştır.96 Yetişme devresinde daha çok hocası Seyyid Keramet Ali'nin97 tesirinde kaldı. Anılarında “İslam felsefesine dair bildiğim ne varsa bu büyük adama borçluyum” demiştir.98 Sanat hukuk, tarih ve iktisat tahsil ettiği Kalküta Üniversitesi'nden 1867'de mezun oldu. Hukukta yüksek lisans derecesini alan (1869) ilk Bengalli müslüman oldu. Kazandığı bir devlet bursu ile hukuk tahsilini ilerletmek üzere İngiltere'ye gitti. Burada entellektüel birikimi ve aktif kişiliği sayesinde 96 97 98 “The Memoirs of Hon’ble Syed Ameer Ali”,The İslamic Culture, Hyderabad, October 1931, C. VI, s. 520. Keramet Ali: XIX. yüzyılın başlarında günümüzdeki Utar Pradeş eyaletine bağlı Cavnpûr’da doğdu. Burada dinî ilimleri tahsil ederken Seyyid Ahmed-i Birîlvî’nin müridleri arasına girdi. Hocasının 1831’de Sihler’le savaşırken ölmesi üzerine halifesi Şah Abdülazîz’in devam ettirdiği dini ihya faaliyetlerine Bihâr ve Bengal bölgelerindeki çalışmalarıyla katıldı. Bu dönemde ılımlı görüşleriyle kendini göstermeye başladı ve daha çok müslümanlar içinde yaşamaya devam eden Hindû âdetleriyle hurafelerin terkedilmesi çabalarına ağırlık verdi. 1855’te Hindistan’ın dârülharp olduğunu savunan Ferâiziyye hareketinin lideri Hacı Şerîatullah ile Kalküta’da bir araya geldiyse de Hindistan’ın dârülislâm sayılamayacağı yönündeki Ferâiziyye görüşüne katılmadı. Kerâmet Ali, bu kanaatini ülkenin tamamen İngiliz hâkimiyetine girdiği 1857 ayaklanmasından sonra da devam ettirdi. Hindistan’da siyasî iktidarı kaybeden Müslümanların Hindû çoğunluk arasında dinî ve kültürel kimliklerini koruyabilmeleri için İngilizler’le iyi ilişkiler kurulması gerektiğini savunuyor, böylece Batı bilimi ve dillerini öğrenerek müslümanların varlıklarını sürdürebileceğine inanıyordu. Bu sebeple, benzer amaçlar için çalışan Nevvâb Abdüllatîf’in Kalküta’da kurduğu Muhammadan Literary Association’a girdi. Bu cemiyetin 23 Kasım 1870’te muhtemelen müslümanlar arasındaki cihad hareketlerinden endişe eden İngilizler’in desteğiyle düzenlediği bir konferansta Hanefî fıkhından deliller göstererek İngiliz yönetimi altındaki ülkenin dârülharp sayılmayacağını, dolayısıyla cihadın da câiz olmadığını savunan Kerâmet Ali, ayrıca Cuma ve Bayram namazlarının kılınamayacağını söyleyen Ferâiziyye gibi hareketlerin görüşlerinin de geçerli olmadığını belirtti. Hint yarımadasında Şah Veliyullah geleneğine bağlı XIX. yüzyıl dini ihya faaliyetlerinde önemli bir yeri bulunan Kerâmet Ali, tasavvufî disiplin ve eğitime önem vermiş, bu amaçla kırk yılı aşkın bir süre Bengal bölgesinin en ücra köylerine kadar yaptığı seyahatler dolayısıyla “seyyar okul” diye anılmıştır. Kendisi, kaynaklarından hiçbirini görüp kullanmadığı halde seyahatlerinde sürekli olarak müslümanları bid‘at ve hurafelere karşı uyardığı için Vehhâbîlik’le itham edilmiştir. Aynı zamanda tanınmış bir kâri, iyi bir hattat ve bir müellif olan Kerâmet Ali 30 Mayıs 1873’te vefat etti. Mezarı Rangpûr’dadır. Özellikle Bengal ve Bihâr bölgelerinde binlerce müridi bulunduğu rivayet edilen Kerâmet Ali’nin yolu ölümünden sonra oğlu Hâfız Ahmed ve torunu Muhammed Muhsin tarafından devam ettirilmiştir. Temel İslâmî bilgiler, Kur’an ilimleri ve tasavvuf alanları ile bid‘at ve hurafelere dair çoğunluğu Urduca olan çok sayıda eser yazmıştır.(bkz.Azmi Özcan, “Keramet Ali”, DİA, XXV, 270-271). “The Memoirs of Hon’ble Syed Ameer Ali”,The İslamic Culture, Hyderabad, October 1931, C. VI, s. 528. 37 kendisine elit bir çevre oluşturdu. Emir Ali bu yıllarda edebiyat, sanat, siyaset ve bilim dünyasından birçok ünlü İngiliz liberalleriyle tanışarak onları yakından tanıma fırsatı bulmuştur.99 1873 yılında hukuk öğrenimini tamamlayan Emîr Ali, İngiltere'de baroya kabul edildi fakat İngiltere’de kalmayıp Hindistan’a dönerek aynı yıl Kalküta Üniversitesi Presidency College'da İslâm hukuku dersleri vermeye başladı. 18811883 yıllarında Bengal yasama meclisi üyeliği yaptı. Daha sonra çalışmaları sebebiyle Genel Valilik Meclisi'ne tayin edilen Emîr Ali, 1884'te hukuk profesörü oldu ve hukuk fakültesi dekanlığına getirildi. Aynı yıl Londra'da Little Portland Street'teki Unitarian Kilisesi'nde İsabella İda ile evlendi. Bu evlilikten iki erkek çocuğu oldu. Hindistan'a döndüğünde Kalküta'da hâkim olarak görev aldı. Daha sonra Kalküta Yüksek Mahkemesi başhâkimi oldu (1890) ve emekliliğine kadar (1904) bu görevde kaldı. Emekli olduktan sonra İngiltere'ye yerleşti. 3 Ağustos 1928'de Sussex'teki (İngiltere) evinde öldü. Vefatından sonra, İngiltere’ye taşınınca üye olduğu ve bir dönem başkan yardımcısı olarak da görev yaptığı Royal Asiatic Society’nin yayın organında taziye ilanı verilmiş ve kısa hayat hikâyesi aktarılmıştır.100 Emir Ali’nin çocuklarından Torich Ameer Ali, babası gibi hukukçu olarak Calcutta High Court’ta hâkimlik yapmış, diğer oğlu Waris Ali ise İndian Civil Service’te çalışmıştır. Emir Ali’nin Oswald birley tarafından resmedilen portresi Londra Downing Street’teki Privy Council Office’e asılmıştır.101 1. Siyasi Faaliyetleri Emir Ali, hukukçu, akademisyen, yazar ve entellektüel olmasının yanında aynı zamanda hayatı hep siyasetle içi içe geçmiş biridir. İngiltere’de hukuk alanında yüksek lisans yaptığı sıralarda İngiltere'yi ziyaret eden Hindistanlı meşhur fikir 99 100 101 Bu sırada gerçekleştirdiği sosyal faaliyetler için bkz. Syed Razi Wasti, Memoirs and Other Writings of Syed Ameer Ali, Lahore 1968, s. 44-54. A. Yusuf Ali, “Obituary Notice The Right Hon. Syed Ameer Ali”, Journal of the Royal Asiatic Society, London 1928, S. IV, s. 986-989. S.V. Fitz Gerald, “Ameer Ali, Syed”, Dictionary of National Biography:1922-1930, London 1937, s. 19. 38 adamı Seyyid Ahmed Han102 ve oğlu Seyyid Mahmûd ile irtibat kurmuştur. Emir Ali’nin, Ahmed Han’la ve onun kurduğu Aligarh hareketiyle sürekli bir bağlantısı ve doğrudan bir etkileşimi olmasa da103 liberal İslamî düşünce, oryantalist saldırılara karşı İslam’ı savunma ve Kur’an’ı esas alma gibi konulardaki düşünceleri paralellik arzetmektedir. 1877 yılında Kalküta Üniversitesi’nde ders verdiği dönemde Hindistan halkının dayanışmasını, Hint Müslümanlarının menfaatlerini korumayı ve onlara siyasî eğitim vermeyi amaçlayan, İngiltere'ye bağlılık prensibine dayanan National Mohammedan Association'u kurdu. Bu derneğin kısa zamanda büyük şehirlerde elli üç şubesi açıldı. Sık sık gerçekleştirdiği İngiltere ziyaretleri ve burada edindiği liberal çevrenin de desteğiyle Hindistan’da müslümanlar lehine politik eşitliğin sağlanması için Birleşik Krallık nezdinde girişimlerde bulundu. 1882'de müslümanların içinde bulunduğu kötü şartları dile getiren ve koloni idaresinden siyasî ve sosyal haklar talep eden "Central Mohammedan Association of Calcutta and the Memorandum Presented to Lord Ripon" başlıklı bir muhtıra yayınladı.104 The Nineteenth Century’de105 çıkan "A Cry from the Indian Muslims" adlı kendi makalesine dayanan muhtıra o sırada diğer müslüman liderlerden pek ilgi görmedi, fakat Hindû basınının sert tepkilerine yol açtı. İngiliz koloni idaresinince olumlu karşılanan muhtıra neticesinde 15 Temmuz 1885’de Lord Duffer hükümeti, 102 103 104 105 Seyyid Ahmed Han: 1817 Delhi doğumlu Hindistanlı fikir adamı ve yazar. Eğitimini tamamlayarak hâkimlik yaptı. Hint Müslümanlarının kurtuluşunun İngiliz Eğitim sistemi sayesinde gerçekleşebileceğini savunmuştur. 1875 yılında Aligarh’da meşhur Batı tarzı eğitimi esas alan Mohammadan Anglo-Oriental Kolej’i kurdu. Ölümüne kadar bu okulun idaresini bizzat yürüttü. Bu kolej Ahmed Han'ın ölümünden sonra 1920 yılında üniversite haline getirildi. Hindistan'daki günümüz müslüman aydınlarının birçoğu Aligarh Koleji veya üniversitesinde yetişmiştir. Ahmed Han, siyasî olarak İngiliz hâkimiyetini benimsemiştir. İslam’ın akılla uzlaştığını, kâinatta sebep-sonuç iliksi olduğunu ve Ortaçağ İslam filozoflarının sudûr görüşünü yoruma tabi tutarak benimsemiştir. Batı akılcılığına dayanarak İslam'ı kendi şahsi yorum ve fikirleriyle uzlaştırmaya çalışmıştır. Hadisleri ancak akıl ve dirayet yoluyla sabitse kabul etmiştir. Siyasetin dinden ayrı tutulmasını savunmuştur. Ayrıntlı bilgi için bak: Mustafa Öz, “Seyyid Ahmed Han”, DİA, II, 73-75. K.K.Aziz, Ameer Ali: His Life and Works, s. 556; Aziz Ahmed-G.E. von Grunebaum, Muslim Self Statement in İndia and Pakistan 1857-1968, Wiesbaden 1970, s. 9. Bu muhtıra 1963 yılında A.Rashid tarafından bir önsöz ilave edilerek müstakil olarak Lahor’da yayınlanmıştır. Syed Ameer Ali, “A Cry from the Indian Muslims", The Nineteent Century, August 1882, V.XII, s. 193-215. 39 müslümanların sosyal şartlarının düzeltilmesi ve şikâyetlerinin giderilmesiyle ilgili bir karar yayımladı. Emir Ali bu kararı Hindistan Müslümanlarının Magna Carta’sı olarak değerlendirmektedir.106 Nisan 1908’de batılı devletlerin göçmenlere ve kolonilerine yaptıkları haksızlıkları kınadığı “Anomalies of Civilisation” isimli makalesini yayınladı. Bu yazısında Avrupalıların vatanseverlik hislerinin Asya ve Afrika’ya yerleşince fanatizme dönüştüğünü, batılıların kalkınma ve gelişme arzusunun doğu ülkelerinde huzursuzluğa sebep olduğunu dile getirdi.107 Doğu ve Güney Afrikadaki koloni müslümanların durumlarının düzeltilmesine dikkat çekti. 6 Mayıs 1908'de Hindistan Müslüman Birliği'nin (All İndia Muslim League) Londra şubesini açtı.108 Bu birliğin İngiliz Parlamentosu'ndaki lobi faaliyetleri çok etkili oldu; birçok İngiliz milletvekili bu faaliyetlere katıldı. Emir Ali, bu şubede kendisi gibi Şiî olan, Nizârî İsmailî mezhebi lideri III. Ağa Hanla beraber çalışmıştır. Hindistan’ın İngiliz Valisi Lord Morley'in Hindûlar'la ortak seçimlerde müslümanlara sandalye ayrılması teklifine karşı çıktı ve müslüman seçmenler için bağımsız bir seçim sistemini savundu. Hindistan'da yapılan büyük mitingler sonunda ve Şiblî Nu'mânî, Ağa Han ve Muhammed Ali Cinnah gibi liderlerin de destek vermesiyle müslümanlar için bağımsız seçim sistemi kabul edildi. Bu tarz faaliyetleriyle yer yer İngiliz hükümetinin tepkilerine ve gizli servisin takibine mâruz kaldı. Öte yandan Devlet Danışma Meclisi üyeliğine seçilen ilk Hintli oldu(1909). 1911-1912 Türkİtalyan(Trablusgarb) ve Balkan Savaşlarında Osmanlı Devleti lehine lobi faaliyetlerinde bulunmuştur.109 Buna rağmen, Ağa Han’la beraber Balkan 106 107 108 109 M. A. Rahim, “Syed Ameer Ali and Muslim Politics and Renaissance”, İslamic Studies, Pakistan 1968, V. VII, S. 2, s. 104. Syed Ameer Ali, “Anomalies of Civilisation. A Peril to İndia”, The Nineteenth Century, April 1908, V. LXIII, S. 374, s. 568-581. Bu şubenin açılış süreci ve Emir Ali’nin burada gerçekleştirdiği faaliyetleriçin bkz. Qutbuttin Aziz, “The London Muslim League of 1908”, Pakistan Studies, London 1983, C. II, S. 1-2, s. 43-51. Emir Ali’nin bu konuda gerçekleştirdiği faaliyetleriçin bkz.: Muhammed Yusuf Abbasi, “Ameer Ali’s Advocacy of the Turkish Cause and Reaction of the British Coverment”, Pakistan Journal of History and Culture, C. V, S. 2, İslamabad 1984, s. 49-54. 40 Savaşları’na sessiz kalan İngiltere’nin bu konuda masum olduğunu savunduklarından Muhammed Ali’lerin başını çektiği Türk dostu, anti-emparyalist, milliyetçi, genç grupla araları açılmıştır. Bu gelişmeler neticesinde 1913'te Hindistan Müslüman Birliği'nde yerinden yönetim konusu gündeme gelmeye başlayınca siyasî olarak İngiltere'ye bağlılığı savunduğundan bu kuruluştan istifa etti. Nihayetinde Hindistan Müslümanlar Birliği’nin anayasasından “Britanya Hükümetine sadakât” ibaresi atılarak, amacın “Hindistan için uygun bir yönetimin kurulması ile Müslümanların meşru haklarının sağlanması” olduğu belirtilmiştir. Siyaseten benzer bir olay daha önce de yaşanmıştır. 1906’da Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında yaşanan Akabe krizi sonrasında kendi cemaatlerindeki Genç Müslümanların kontrollerinden çıkarak II. Abdülhamid’e fazla yaklaştığını gören Seyyid Ahmed Han gibi liderler, İslamcılıkda milletlerarası boyut kazanmanın İngiltere ile ilişkilerinin bozulmasına sebep olabileceğinden “Biz Abdülhamid’in değil Britanya Hükümeti’nin sadık tebasıyız” türünden açıklamalar yapmışlardır. Hâlbuki Ahmed Han Türkler lehine yazılar yazan, fesi, Aligarh öğrencilerinin okul kıyafetlerine aksesuar yapacak kadar Türk hayranıdır.110 Bölge Müslümanlarının tamamı Osmanlı Devleti’ni ve Türk halkını sevip saymasına rağmen, zaman zaman, siyasî olarak Britanya idaresine sadık olan ve kurtuluşun ancak İngilizler’le işbirliği yaparak mümkün olabileceğine inanan Seyyid Ahmed Han, Seyyid Emir Ali ve Ağa Han gibi zatlarla,111 Muhammet Ali, Mevlana Muhammed, Şevket Ali gibi Hindistan’da sömürge düzenini devirmede ısrarlı, mücadeleci, Batı’yı bilen ancak Batı’yla ilişkilerinden kendi öz değerlerinden kopmayan Genç Müslümanlar arasında fikir ve usûl ayrılıkları yaşanmıştır. Emir Ali, Ocak 1919’da İngiliz Hükümeti’nce Ağa Han’la birlikte Güney Asya Müslümanları’nı temsilen Paris Barış Konferansı’na katıldı. 6 Kasım 1919’da Times’a gönderdiği bir mektupta Anadolu’da gelişen Millî Mücadele’ye temas etmiş 110 111 Mim Kemal Öke, Hilafet Hareketleri, Ankara 1991, s. 19-20. Bu kişilerin üçü de Şiî kökenlidir. Birçok defa Britanya Krallığı ve İngiliz Hükümeti tarafından değişik unvan ve nişanlarla taltif edilmişlerdir. Emir Ali hariç diğer ikisine “sir” ünvanı verilmiştir. 41 ve İngiltere’nin Türkiye aleyhtarı politikalarını eleştirerek, “İngiltere gibi kendi ülkesinde özgürlük timsali geçinen bir milletin, dışarıda başka halkların millî kaderlerini baskı altında tutmaya çalışmasını” eleştirmiştir. Benzer mektupları Sevr Anlaşması öncesi de göndermiştir. Bu mektuplarda “Britanya İmparatorluğu’nun Hindistan’daki hissiyata sessiz kalmasının doğru olmadığını, dindaşlarının Türk yanlısı isteklerinin küçümsenmemesi gerektiğini, aksi takdirde Hindistan’da asayişi korumanın güçleşeceğini” ifade etmektedir. 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevr Anlaşması’nın hükümleri Güney Asya Müslümanları için tam bir hayal kırıklığı olmuştur. Bu duruma kalemiyle ilk tepki verenlerden biri de yine Emir Ali’dir. Mektubunda “Türkiye’ye dikte ettirilen bu barış şartları dinî nefretleri kabartacak, Pan-İslam kâbusunu yükseltecektir” demektedir.112 Emir Ali’nin Times’a gönderdiği mektuplardan bazıları, Ömer Rıza (Doğrul) tarafından tercüme edilerek Sebilü’r-reşâd dergisinin muhtelif sayılarında yayınlanmıştır.113 Emir Ali ayrıca Londra Merkez Camii'nin kuruluş çalışmalarına katıldı.114 Birkaç yıl Woking Camii komitesi başkanlığı yaptı.115 1928 Haziranında, Hint müslümanları için uygulanan bağımsız seçim sisteminin kaldırılmaması yönünde 112 113 114 115 Mim Kemal Öke, Hilafet Hareketleri, s. 41-66. Bkz. Sebilü’r-Reşâd, C. XVIII, S. 455, s. 156; Sebilü'r-Reşad C. XVIII, S. 456, s., 166; Sebilü’rReşâd C. XVIII, Sayı 457, s.176-177. Bu cami projesi için İstanbul’dan bizzat padişah ve ahaliden de yardım edenler olmuş ve bin ikiyüz küsür lira yardım toplanmıştır. Ayrıca İstanbul’da yayımlanan Sabah Gazetesi tarafından da bir yardım kampanyası düzenlenmiş, bu vesile ile de beşyüz lira civarında bir yardım toplanmıştır. Bu meblağın ikiyüz liralık kısmı Osmanlı Bankası’nın Londra şubesine havale edilmiş, kalan meblağ İstanbul’da meydana gelen yangın felaketi dolayısıyla cami komitesinin o dönem başkanı olan Emir Ali’nin de onayı da alınarak yangınzedeler için sarfedilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bakz. Sırat-ı Müstakîm, 13 Şaban 1329/27 Temmuz 1327 C. VI, S. 153, s. 363. Londra Merkez cami projesinde bir takım aksaklıklar olmuştur. İlk cami yaptırma komisyonunda da bulunan, daha sonra da aynı komisyonda Emir Ali ve Ağa Han’la birlikte çalışan Halil Halid, bu konuda birlikte hareket eden Emir Ali ve Ağa Han’ın samimî olmadıklarından bahseder. Ayrıntılı bilgi için bkz. Halil Hâlid, “İsmailîyeler, Aga Han, Hint Müslümanları”, Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 1930, C. IV, S. 14, s. 57-58. http://www.wokingmuslim.org/pers/s-ameer-ali.htm (erişim:15/03/2015). 42 İngiltere kralını uyaran "Memorandum to the Indian Statutory Commission" adlı bildiriyi yayımladı. Hint altkıtasında özellikle yükselen Hindû milliyetçiliğine karşı siyasî bir organizasyonun gereğini ve önemini ilk farkeden Emir Ali’nin Hint-İslâm hareketi için yaptıkları ve yazdıkları çok önemli sonuçlar doğurdu. Hindistan Müslümanlarının haklarının elde edilmesi konusunda Seyyid Ahmed Han ve Nevvab Abdüllatif gibi çağdaşlarının sadece eğitime önem verdikleri bir zamanda bilinçli ve planlı eğitimin yanında organize olmuş sayısal güce ve dayanışmaya da önem veren Emir Ali, birçok organizasyonun kuruculuğunu ve idareciliğini üstlendi.116 Anılarında Seyyid Ahmed Han’ı Hindû milliyetçiliğine karşı bu kuruluşu desteklemeye çağırdığını, ancak reddedildiğini ifade etmiştir.117 Aynı şekilde Nevvab Abdüllatif de Emir Ali’nin kuruluşlarını desteklememiş, hatta onu bu konuda eleştirmiştir.118 İngiliz himayesini benimsemiş olsa da Hint müslümanlarının Hindistan içinde ayrı bir kültürel ve siyasî varlık olarak tanınmasını sağlayan lider oldu. Yine bağımsız Pakistan'a giden yolda ilk adımları atanlardan biri de Emîr Ali olmuştur. Emîr Ali'ye göre İslâm siyasî bir sistem olarak demokrasiyi getirmiştir. Fikirlerinin. İslâm modernizminin iki merkezi olan Hindistan ve Mısır'daki Batı yanlısı, yenilikçi aydınlar üzerinde önemli etkileri vardır.119 İslâm'a ve İngiliz İmparatorluğu'na bağlıdır. Bu sebeple onun çalışmaları Doğu-Batı sentezi olarak değerlendirilir.120 2. Hilafetle İlgili Faaliyetleri Emir Ali’nin Osmanlı Hilafeti’yle ilgili olarak gerçekleştirdiği faaliyetler siyaseten önemli olaylara sebebiyet verdiğinden bu konu ayrı bir başlık altında değerlendirilmiştir. 116 117 118 119 120 Muhammed Yusuf Abbasi, “Syed Ameer Ali”, The Muslim Luminaries, İslamabad 1988, s. 117; M. A. Rahim, Syed Ameer Ali and Muslim Politics and Renaissance, s.95. K.K.Aziz, Ameer Ali: His Life and Works, s. 33-34. M. A. Rahim, Syed Ameer Ali and Muslim Politics and Renaissance, s. 97. Aziz Ahmed - G. E. von Grunebaum, Muslim Self Statement in İndia, s. 9. Abdullah Ahsan, “Seyyid Emîr Ali”, DİA, XI, s. 124. 43 Türklerle Müslüman Hint halkı arasında başlangıcı çok eskilere dayanan tarihi ve kültürel bağlar vardır. Güney Asya’ya İslamiyet ilk olarak Emevîler döneminde 711’lerde gelmiş, fakat daha sonraları Türkler bu bölgede İslam‘ı geniş kitlelere yaymış, benimsetmiş ve sevdirmiştir. 1040 yılında Dandanakan Savaşı’nda Selçuklular’dan ağır bir darbe alan Gazneliler rotalarını Güney Asya’ya çevirerek Hindistan’a yönelmişlerdir. Daha sonraki dönemde ise özellikle Babürlüler’le Osmanlılar’ın kader çizgisi birbirine çok benzerlik arzetmiştir.121 Emir Ali de Hindistanlı bir Müslüman olarak Osmanlı Devleti ve Türk halkına sevgi besleyen birisidir.122 Öyle ki daha gençlik yıllarındayken 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda (93 Harbi) Osmanlılar için Hindistan'da faaliyetler düzenlemiş ve yardımlar toplamıştır.123 Yine Trablusgarp ve Balkanlar'da savaşan Osmanlı ordusuna yardım için Londra'da British Red Crescent Society (İngiliz Kızılay Derneği) adıyla bir cemiyet kurmuş, hatta bu cemiyet vasıtasıyla hasta ve yaralı Osmanlılara yardım için İngiltere’den Trablus’a tıbbî yardım göndermiştir.124 Emir Ali, I. Dünya Savaşı'ndan sonra Hindistan Hilâfet Hareketi'nin Londra'daki öncüsü olmuştur. Ona göre hilafet, papalık ya da imamet gibi de değildir. Hilafetin dünyevi bir boyutu da vardır ancak istenirse hilafetin devlet yönetimi vazifesi bir konseye veya meclise devredilebilir. Zaten halifenin şeriata göre meşverete önem vermesi gerekmektedir. Bu manada padişahlık, sadece Türkleri 121 122 123 124 Mim Kemal Öke, Hilafet Hareketleri, s. 3-4. Emir Ali, Osmanlı’ya ilgisinin 1877’de Osmanlı-Rus Savaşı sırasında (93 Harbi) başladığını belirtir. Bu sırada İstanbul’da Farsça öğretmenliği yapan İskender Efendi isminde bir Hindistanlı’nın çıkardığı Dâru’l-Hilafe adlı gazete sayesinde olaylardan haberdar olmuştur. Bkz.: Syed Razi Wasti, Memoirs and Other Writings of Syed Ameer Ali, Lahore, 1968, s. 107; Ayrıca bizzat kendisi: “1877’de Ruslar İstanbul’a dayandığında Batılılara, bağımsız bir Türkiye’nin Avrupa barışı için ne kadar gerekli olduğuna izah etmeye çalıştım” demiştir. Bkz. Azmi Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere 1877-1914, İstanbul 1997, s. 97, 6 nolu dipnot. Hindistan Müslümanları, daha 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı başlamadan Osmanlı Devleti’nden yana tavır koymuşlar, İngiltere nezdinde girişimlerde bulunarak Osmanlı Devleti’ne açık destek vermişlerdir. Bu destek Trablusgarb Savaşı, Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı boyunca da devam etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Azmi Özcan, Pan-İslamizm, s. 97248. Fida Hussain, Hindistan Matbuatında Türk Kurtuluş Savaşı ve İnkılâbı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2012, s. III. 44 ilgilendiyordu ve saltanatın kaldırılması millî bir meseleydi. Oysaki hilafet her Sünnî müslümanın meselesiydi. İlgası veya seçilmesi tüm Sünnî Müslümanların istişaresiyle gerçekleştirilmeliydi. Hilafeti böyle tanımlayan Emir Ali, 24 Kasım 1923'te Ağa Han'la125 birlikte yeni Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Başbakanı sıfatıyla İsmet Paşa’ya (İnönü) hilâfetin ortadan kaldırılmaması için bir mektup yazdı. Kendilerince hilafetin kaldırılmamasının sebeplerini sıraladıkları yedi maddelik mektuplarının sonunda özetle: “her biri kendi başına çok önemli diğer sebepler bir tarafa, Türkiye'nin gerçek dostları olarak biz, Büyük Millet Meclisi ve onun ileri görüşlü liderlerini, İslam'ın dini ve ahlaki ittihadını idame ettirme konusundaki acil zarureti, hilafet/imameti Müslüman milletlerin itimad ve hürmetini celb edecek bir konuma yerleştirmek suretiyle Türk Devletine benzersiz bir kuvvet ve itibar kazandırmaya, hürmetle, davet ediyoruz” ifadelerini kullanmışlardır.126 Ancak T.C. Başvekili İsmet Paşa’ya hitaben yazılan, 24 Kasım 1923 tarihli ve Londra çıkışlı olan bu mektup Ankara'ya ulaşmadan önce İstanbul'da Tanin, İkdam ve Tevhîd-i Efkâr gazetelerinde yayınlanmıştır.127 Bu durum Türk hükümetinin sert tepkilerine ve tartışmalara yol açtı. Mektup 8 Aralıkta TBMM gündemine geldi, üç ay sonra da hilâfet kaldırıldı. Ağa Han, bunun üzerine Atatürk’e çok kızdığını yazmış ancak Emir Ali’nin bu manâda herhangi bir tepkisi olmamıştır. 27 Aralıkta Cocanada’da toplanan Hindistan Hilafet konferansının başkanı Mevlana Şevket Ali, bu mektubu kastederek “Emir Ali ve Ağa Han’ın İslam’a bağlılıkları olduğunu, kendi yollarınca dinlerine hizmet etmeye çalıtıklarını, ancak ne kadar iyi niyetli 125 126 127 Ağa Han, XIX. yüzyıl başlarından itibaren Nizâri İsmailî mezhebinin son dört imamı için kullanılan ünvandır. Burada bahsi geçen ise III. Ağa Han Sultan Muhammed Şah’tır. (18771957) Ayrıntılı bilgi için bkz. İsmail Öz, “Ağa Han”, DİA, I, 453-455. Mektubun orijinal metni için bkz. TBMM, İstiklâl Mahkemeleri, C. II, Ankara 2015, s. 280-283. (Bu mektubu yayınlayan gazeteciler, İstanbul İstiklâl Mahkemesinde yargılandıkları için mektup mahkeme kayıtlarına geçirilmiştir.) Mektup, 5 Kanûn-ı Evvel 1339/1924 tarihli Tanin gazetesinde “Hilafet Meselesine Dair - Ağa Han ve Emir Ali Hazretlerinden Hey’et-i Vekile Reise İsmet Paşa Hazretlerine gönderilen İngilizce mektubun suret-i mütercimesidir” başlığıyla, yine aynı tarihli İkdam gazetesinde “Hilafet ve İngiltere Cemiyet-i İslamiyesi - Gazi Reis-i Cumhurumuza gönderilen bir mektup” başlığıyla ve 6 Kanûn-ı Evvel 1339/1924 tarihli Tevhîd-i Efkâr gazetesinde ise “Hilafet Meselesi Hakkında Hind Müslümanlarının Fikri - Ağa Han ve Emir Ali Makam-ı Hilafetin vaziyeti hakkında İsmet Paşa’ya bir mektup gönderdiler” başlığıyla yayınlanmıştır. 45 olsalar da Hindistan’dan uzak olanların Güney Asya Müslümanlarının gerçek hissiyatını anlamadan, hilafet gibi hassas bir konuda fikir beyan etmemeleri gerektiğini” ifade etmiştir. Bu mektup ve serüveni, Emir Ali-Ağa Han ikilisinin şahsî endişelerinden mi kaynaklandığı yoksa bir İngiliz oyunu mu olduğu hususunda somut bir veri yoktur. Ancak İngilizlerin hilafetin kaldırılmasını istedikleri bilinmektedir. Benzeri bir mektup vakası daha önce 1921 yılında yine Hilafet Hareketleri dolayısıyla Hindistan’da ortamın kızıştığı bir dönemde yaşanmıştır. Gandi, İngiltere’nin Hindistan Genel Valisi’nin telkinleriyle Müslüman lider Muhammed Ali’nin imzalaması için amaçlarının şiddete başvurmak olmadığını, bu yaklaşımları yanlış anlaşılmışsa bundan dolayı özür dilediğini ifade eden bir metin hazırlamış, ancak bu metin daha Muhammed Ali tarafından görülmeden Hindistan Hükümeti’nce yayınlanarak hem Müslüman liderlerle kendi cemaatlerinin, hem de Müslümanlarla Hinduların arası açılmaya çalışılmış128 ve bunda da muvaffak olunmuştur. Emir Ali daha önce özellikle Hint müslümanlarının hakları konusunda muhtıra veya teklif şeklinde değişik makamlara ve yayın organlarına mektuplar yazmış ve olumlu neticeler almıştır. Dünya müslümanlarının çoğunluğunun İngiliz hâkimiyetinde olması dolayısıyla İngiltere kralına da hilâfeti koruması için başvuruda bulunmuş, fakat hilâfetle ilgili teşebbüsleri netice vermemiştir. Emir Ali’nin hilafetle bu kadar yakından ilgilenmesinin iki sebebi olsa gerektir. İlk olarak Emir Ali, şiî olmasına rağmen hulefa-i raşidîn hakkında olumlu görüş besleyen ve şiîlikteki imamet anlayışıyla sünnîlikteki hilafet arasında bağlantı kuran birisidir. Buna göre hilafetin devamı dinen zaruridir. Öte yandan dönem itibariyle İslam coğrafyasının birçok bölgesinde işgalci konumunda olan ve halifeyi sömürge düzenleri için bir tehlike olarak gördüklerinden hilafetin ilgasını arzulayan İngilizler, Emir Ali’yi kendi planlarını uygulama hususunda kullanmış olabilirler. İngiliz uşağı Ağa Han’ın da işin içinde olması ve her ikisinin Britanya Krallığıyla olan 128 Mim Kemal Öke, Hilafet Hareketleri, s. 72-74. 46 irtibatlarından dolayı bu derece ciddi bir işe kendi başlarına kalkışmış olmalarının düşünülemiyeceği gerçeği bunu akla getirmektedir. Emir Ali Türkler için gerçekleştirdiği faaliyetleri anılarında özet olarak “The Angora Turks” başlığıyla derlemiştir.129 Emir Ali, günümüzde hukukçu kimliğinden ve İngiltere’deki faaliyetlerinden ziyade dünya genelinde, Hindistan Müslümanları için yaptıklarıyla ve modernist İslamî yorumlarıyla anılmaktadır. Bunda da hiç şüphesiz en önemli faktör The Spirit of Islam başta omak üzere yazdığı eserlerdir. B. ESERLERİ Emir Ali, İslam Hukuku ve İslam Tarihi konuları ağırlıklı olmak üzere onbeş civarında eser yazmıştır (bu sayı bazı çalışmalarının müstakil değerlendirilip değerlendirilmemesine göre değişiklik arzetmektedir). Şimdi bu eserleri kısaca tanıtmak istiyoruz. Eserler yayınlandığı tarihe göre kronolojik olarak anlatılacak, ancak The Spirit of Islam önemine binaen en sonda kapsamlı olarak incelenecektir. a) A Critical Examination of the Life and Teachings of Mohammed130: Hukuk eğitimini ilerletmek için gittiği İngilterede bazı oryantalistlerin Hz. Muhammed’e yönelik saldırılarına cevaben yazılmıştır. Toplam 346 sayfa ve 19 bölümden oluşmaktadır. İlk on bölümde Hz. Muhammed’in hayatından, sonraki dokuz bölümde ise İslam dininin prensiplerinden bahsedilmiştir. 1. Bölüm: Belh yaylasından başlayarak Hz. Muhammed öncesi dönem(Emir Ali, isim vermeden Arap coğrafyacılarına göre Belh’in “Ümmü’l-bilâd” diye adlandırıldığını belirtir131). 2. Bölüm: Hz. Muhammed’in doğumundan hüzün yılına kadar olan dönem. 3. Bölüm: Taif yolculuğundan hicrete kadar ki dönem. 4. Bölüm: Medine’de ilk yapılan işler. 5. Bölüm: Medine sözleşmesinin imzalanmasından Bedir savaşına kadar. 6. Bölüm: Bedir savaşından itibaren Kureyzaoğullarının cezalandırılmasına kadar ki 129 130 131 Syed Razi Wasti, Memoirs and Other Writings of Syed Ameer Ali, s. 122-129. Syed Ameer Ali, A Critical Examination of the Life and Teachings of Mohammed, Edinburg 1873. Syed Ameer Ali, a.g.e., s. 1. 47 sürede cerayan eden olaylar. 7. Bölüm: Hz. Muhammed’in ahlaki faziletleri, Hudeybiye Anlaşması ve davet mektupları bahsi. 8. Bölüm: Yahudilerin düşmanlığı ve Hayber’in Fethi, Umretü’l-kaza, Mute savaşı ve Mekke’nin fethi. 9. Bölüm: Elçiler yılı, Tebük seferi, Taif’in fethi, Hz. Ebu Bekir’in hac emirliği ile W. Muir’in Yahudi ve Hıristiyanlara yapılanlar hakkındaki yorumları. 10. Bölüm: Hz. Muhammed’in görevinin tamamlanması, O’nun ahlaki değerleri, veda haccı, ölümü ve karakteri. 11. Bölüm: İslam kelimesinin anlamı, İslam Hukukunun temeli, İslam’da ve diğer dinlerde tanrı inancı. 12. Bölüm: İslam’da ibadetler ve İslam ahlakı. 13. Bölüm: İslam’ın kılıç dini olup olmadığının tartışılması ve bu konuda hıristiyanlarla müslümanların karşılaştırılması. 14. Bölüm: İslam’da ve diğer dinlerde çok eşlilik ve kadının durumu. 15. Bölüm: İslam’da kölelik 16. Bölüm: İslam’da Ahiret inancı 17. Bölüm: İslam’ın kültürel ve entellektüel boyutu. 18. Bölüm: İslam’ın politik karakteri. 19. Bölüm: Müslümanlarda bilim. Emir Ali, bu kitabını İngiltere’de öğrenci olduğu yıllarda yazmıştır. Kitabın önsözünde Muir’in The Life of Mahomet’ini okuduktan sonra bu kitaptaki İslam hakkında yer alan her türlü yanlış iddialara vevap vermesi gerektiğini hissettiği için yazmaya karar verdiğinden bahsetmektedir.132 Müellif, bu ilk kitabını kardeşi Seyyid Varis Ali Han Bahadır’a ithaf etmiştir. b) The Personal Law of the Mohammedans133: İslam medenî hukukuyla ilgilidir. Kendisi zaten hukukçu olan Emir Ali’nin Kalküta üniversitesinde hukuk bilim dalında öğretim üyesi olduğu dönemde yazdığı bir kitaptır. 430 sayfadan oluşan eserde Sünnî mezhepler ve Şia’ya göre mülkiyet, evlilik, evlatlık, boşanma, miras gibi aile hukuku konuları işlenmiştir. On beş bölümdür. 1. Bölüm: Veraset hukuku konusunda Sünnî ve Şiîler arasındaki farklar. 2. Bölüm: Anlaşmazlık hukuku. 3. Bölüm: Meşruiyet durumu. 4. Bölüm: Evlat edinme. 5. Bölüm: Cebir hukuku. 6. Bölüm: Annenin çocuklarına karşı sorumlulukları. 7. Bölüm: Evlilik, 132 133 Syed Ameer Ali, A Critical Examination, s. VII. Syed Ameer Ali, The Personal Law of the Mohammedans, London 1880. 48 nikah ve sorumlulukları. 8. Bölüm: Geçersiz evlilik, boşanma sebepleri ve neticeleri. 9. Bölüm: Düğün, düğünlükler, nafaka ve eşlerin birbirlerine karşı sorumlulukları. 10. Bölüm: Nikâh ve mehir. 11. Bölüm: boşanma ve bu konuda mezhepler arasındaki farklar. 12. Bölüm: Anlaşarak ayrılma(mübarât). 13. Bölüm: Mahkemenin boşama nedenleri ve bu konuda mezhepler arasındaki farklar. 14. Bölüm: Çocukların durumu, özgürlükleri ve bu konuda 1875’de Hindistan’da geçerli olan kanunlar. 15. Bölüm: Vesayet durumu ve bunun İslam hukukundaki hükümleri ve babanın sorumlulukları. c) Mohammedan Law134: Ağırlıklı olarak hibe, vakıf ve miras konularının işlendiği, Hanefi mezhebi esas alınarak, sırasıyla Şia, Maliki ve Şafiî mezheplerinin fıkıh usulü ve doktrinlerinden bahseden mukayeseli bir hukuk kitabıdır. Müellifin hukuk fakültesinde ders verdiği dönemde hazırladığı, on beş bölümden oluşan 635 sayfalık kapsamlı bir çalışmadır. Reddü’l-Muhtâr ve Fetavâ-yı Âlemgiriyye başta olmak üzere, Merginâni, Tahavî ve Kudurî gibi Hanefi müctehidlerinin eserlerinden yararlanılmıştır. Emir Ali, The Spirit of Islam da dâhil olmak üzere Abbasiler döneminde yaşanan Şiî-Hanbelî çekişmesi ve Hanbelilerin rivayeti esas almaları sebebiyle olsa gerek, eserlerinde Ahmed b. Hanbel ve Hanbelî mezhebini hemen hiç mevzu bahis etmemiştir. d) The Legal Position of Women in İslam135: İslam’da kadına tanınan haklardan; reşit kadının kendi isteğiyle evlenmesi, nikâh, mehir, miras, annenin hakları ve bu hakların teminatlarından bahseden küçük hacimli bir kitaptır. e) Students Handbook of Mahommedan Law: İslam hukuku dersi öğrencileri için hazırlanmış bir el kitapçığıdır.136 f) The Ethics of Islam137: Daha önce bir dernekte yapılan konferansın, gayr-i müslimlerdeki İslam ahlakı hakkındaki yanlış bilgileri izâle etmek ve 134 135 136 Syed Ameer Ali, Mohammedan Law, Kalküta 1884, Emir Ali’nin hukuk anlayışı için ayrıca bkz.: Nandini Chatterje, “Law Culture and History: Amir Ali’s İnterpretation of İslamic Law”, Legal Histories of British Empire’in içinde ed. Shaunnagh Dorsett-John McLaren, New York 2014 s. 45-60. Syed Ameer Ali, The Legal Position of Women in İslam, London 1891. Syed Ameer Ali, Students’ Handbook of Mahommedan Law, Calcutta1892. 49 Müslüman gençlere kendi ahlakî değerlerini öğretmek maksadıyla kitap haline dönüştürülmüş şeklidir. Kur’an’dan ayetler, hadis-i şerifler, Hz. Ali ve Hz. Fatıma’nın sözlerinin yanısıra Bihâru’l-Envâr, el-Gurer ve’d-Dürer, Câmiu’l-Ahbâr ve Lümatü’l-Bâiza gibi Şiî kaynaklarından faydalanılarak hazırlanmıştır. Kitapçık mahiyetindedir. g) A Short History of the Saracens138: İslam öncesi dönemden başlayarak Arapların dolayısıyla İslam tarihinin anlatıldığı eseridir. Hz. Peygamber’in doğumundan önce Arabistan’ın durumu, Hz. Muhammed’in mevlîdi, çocukluğu, nübüvveti, dört halife devri, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in mücadeleleri, Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Eyyübiler, Haçlı seferleri, Moğol istilası, Endülüs Müslümanları, Afrika İslam Devletleri ve bu dönemlerdeki sosyo-kültürel hayattan bahsetmektedir. Harita ve tablolar ilave edilmiştir. Yaklaşık yediyüz sayfalık bir kitaptır. İlk baskısı 1899’da Londra’da yapılmış, bilahare gözden geçirilerek 1900 yılında ikinci ve 1916 da üçüncü baskıları yapılmıştır. Otuz iki bölümden oluşan bu kitap Mehmet Rauf tarafından Musavver Tarih-i İslam adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir.139 Eser ayrıca Afif Baalbekî tarafından Muhtasaru Tarihi'l-Arab140 ismiyle Arapça’ya çevrilmiş, Muhammed Faysal tarafından da Tarihu’l-İslam adıyla Urduca olarak141 yayınlanmıştır. h) A Commentary on the Bengal Tenancy Act142 : Bengal Kira Yasasının yorumlandığı bir hukuk kitabıdır. M. Finucane ile birlikte hazırlamışlardır. 872 sayfadır. 137 138 139 140 141 142 Syed Ameer Ali, The Ethics of Islam, Calcutta 1893. Seyyid Emir Ali, A Short History of the Saracens, London 1899. Bkz. Seyyid Emir Ali, A Short History of the Saracens, Terc. Mehmet Rauf: Musavver Tarih-i İslam, İstanbul 1330; Mütercim Mehmet Rauf, meşhur Eylül romanının yazarı olan Mehmet Rauf değildir. 1882-1918 yıllarında yaşamış, Dârül- Fünûn’da Edebiyat tarihi dersleri vermiş ve Batı Edebiyatı tarihiyle ilgili de çeviriler yapmıştır. Bkz. Mahmut Kemal İnal, Son Devir Türk Şairleri, II, s. 1416. Seyyid Emir Ali, A Short History of the Saracens, Terc. Afif Baalbekî: Muhtasaru Tarihi'l-Arab, Beyrut 1967. Bu kitabın 1990’da ikinci baskısı da yapılmıştır. Seyyid Emir Ali, A Short History of the Saracens, Terc. Muhammed Faysal, Tarihu’l-İslam, Lahor ts. Syed Ameer Ali-M. Finucane, A Commentary on the Bengal Tenancy Act, Calcutta 1904. 50 i) İslam143: İslam ve İslam tarihi hakkında özet bilgiler içeren, el kitabı olarak tasarlanmış bir kitapçıktır. Üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde İslam’ın anlamı, İslam’da ahiret inancı, ahlak ilkeleri, kadına verilen değer, kölelik, İslam’da hoşgörü ve İslam’ın entellektüel boyutu anlatılmaktadır. İkinci bölümde doğumundan ölününe kadar özet halinde Hz. Muhammed’in hayatı aktarılmıştır. Üçüncü bölümde ise Hulefa-i Raşidin’in seçilmeleri, dönemlerinde gerçekleşen savaşlar, fetihler ve siyasi gelişmeler, Muaviye’nin iktidarı ele geçirmesi, Emeviler, Kerbela olayı, İspanya’nın fethi, Abbasiler, Endülüs Emevileri, Osmanlı halifelerinin isimleri, Fatimîler, haçlı seferleri ve etkileri, Moğol istilası ve İslam medeniyetine zararları, Gırnata, Sünnî ve Şiî cemaatleri, İslam mezhepleri, Eşarilik ve Mutezile hakkında bilgiler verilmektedir. Bütün konular özet geçildiğinden ayrıntılı bilgi için The Spirit of Islam ve A Short History of the Saracens’ın okunması tavsiye edilmektedir. Müellif kitabın sonuna aralarında kendi eserlerinin de bulunduğu çoğunluğu İngilizce olmak üzere İslam hakkında telif edilmiş 16 tane eserin ismini eklemiştir. Bu kitabın başlıkları, İslam ve İslam tarihi hakkında Emir Ali’nin öne çıkardıklarını görme açısından dikkate değerdir. İlk defa 1906 da yayınlanan bu kitabın 1909’da Londra’da ikinci baskısı da yapılmıştır. j) The Turco-İtalian War and İts Problems144: Trablusgarb Savaşı üzerine yazılan ve savaşın sebep olduğu problemlerin anlatıldığı bu kitap, Thomas Barclay’ın adıyla yayınlanmıştır. Ancak 250 sayfa olan kitabın yaklaşık 150 sayfalık kısmını Emir Ali’nin yazdığı “Muslim Feeling” adlı bölüm oluşturmaktadır. Emir Ali’nin Osmanlı Devleti’ne ilgisi yukarıda değindiğimiz gibi eskilere dayanmaktadır. Balkan Savaşlarında Osmanlılar lehine yardım kampanyaları düzenlemiş, bu kitapta ise Trablusgarb savaşıyla ilgili bir Müslüman olarak hissiyatını dile getirmiştir. Burada savaştan önce Osmanlı Devleti’nin değişik ülkelerle yaptığı anlaşmalardan, Mısır’ın durumundan, uluslararası uyuşmazlıkların çözümü için imzalanan Lahey sözleşmesinden, Londra deklarasyonundan, Büyük Britanya ile Fransa arasında 143 144 Syed Ameer Ali, İslam, London 1906. Thomas Barclay, The Turco-İtalian War and İts Problems, Londra 1912. 51 imzalanan ikili anlaşmalardan ve savaşın başlaması ve devamıyla ilgili hadiselerden bahsedilmektedir. k) Persian Culture145: Emir Ali, gerek hukukla ilgili gerekse İslam tarihiyle alakalı bütün eserlerinde İran kültürü ve Şia mezhebinden bahsetmişir. Ayrıca otuz sayfalık bir risale şeklinde bu kitapçığı neşretmiştir. Kitapçık London Persia Society tarafından basılmıştır. l) Christianity from the Islamic Standpoint: İslam’a göre Hıristiyanlığı değerlendirdiği eseridir.146 Aslı bir makale olan bu çalışma müstakil bir risale olarak da basılmıştır. Bu kitapların bir kısmı telif eser iken bazıları ise özellikle öğrenciler ve gayr-i müslimler için hazırlanmış özet mahiyetinde el kitabı şeklindeki sunumlardır. Emir Ali’nin, kitaplarının yanında The Nineteenth Century, The Quarterly Review, The Fortnightly Reviewve, Edinburgh Review, Islamic Culture, The Times, Westminster Gazette gibi birçok dergi ve gazetede yazıları ve makaleleri yayınlanmıştır.147 C. THE SPIRIT OF ISLAM a. Eserin Basımı The Spirit of Islam, Emir Ali’nin İngiltere’de hukuk tahsili gördüğü dönemde yazdığı ve ilk kitabı olan A Critical Examination of the Life and Teachings of Mohammed’in genişletilmiş ve geliştirilmiş halidir. Kitabın Londra’da 1891’de W. H. Allen & Co tarafından yapılan ilk baskısındaki ismi The Life and Teachings Of Mohammed or The Spirit of Islam (Muhammed’in Hayatı ve Öğretisi ya da İslam’ın Ruhu) şeklindedir. 1902 de Kalküte’de S. K. Lahiri & Co tarafından yapılan ikinci baskıda isim The Spirit of Islam or The Life and Teachings Of Mohammed şekline 145 146 147 Syed Ameer Ali, Persian Culture, London 1913. Syed Ameer Ali, Christianity from the Islamic Standpoint, London 1906. The Nineteenth Century’de yayınlanan makaleler için bkz., Syed Razi Wasti, Memoirs and Other Writings of Syed Ameer Ali, s.130-333, Times’a gönderilen ve yayınlanan mektupları için bkz., s. 334-350. 52 dönüşmüş, gözden geçirilerek ve genişletilerek 1922 de Londra’da Christophers tarafından yapılan üçüncü baskısından itibaren ise sadece The Spirit of Islam ismi kullanılır olmuştur.148 Bu baskıda kitabın siyer bölümünün sonuna onuncu bölüm olarak “Halifelik vesayeti-imamet”, İslam’ın ruhu bölümünün sonuna ise on ikinci bölüm olarak “İslam’ın idealistik ve mistik ruhu” ilave edilmiştir. Böylece kitap son şeklini almıştır. Daha sonra yapılan baskılar ve tercümeler bu üçüncü nüsha esas alınarak gerçekletirilmiştir. Biz de önceki baskıları da görmekle beraber çalışmamızda bu baskıyı esas aldık ve dipnot referanslarını da elimizde bulunan 1978 yılı Delhi baskısına göre verdik. Bu baskının önsözünde eseri inceleyerek eleştirel katkıda bulunan Cambridge profesörlerinden oryantalist E. G. Brown ve Muhammed İkbal’e teşekkürlerini arzetmektedir. Kitap iki ana bölümden oluşmaktadır; birinci bölüm Hz. Muhammed’in hayatının anlatıldığı siyer kısmıdır (Life and Teachings Of Mohammed or The Spirit of Islam - Muhammed’in Hayatı ve Öğretisi). İkinci bölüm ise Emir Ali’nin İslam hakkındaki görüşlerini ihtiva eden bölümdür (The Spirit of Islam: İslam’ın Ruhu/özü). İlk isimlendirme de buna göre yapılmıştır. Ancak kitap zamanla ikinci bölümün adıyla anılır olmuştur. Emir Ali’nin İngilizce olarak yazdığı kitabın bu güne kadar özellikle İngiltere ve Hindistan’da orjinal diline pek çok baskısı yapılmıştır. (ör. İlk üç baskıya ilaveten 1923, 1935, 1946, 1949, 1952, 1953, 1965, 1978, 1985 yıllarında İngiltere’de baskılarının yapıldığı tarafımızdan tespit edilmiştir.) Daha sonraki yıllarda ise Amerika Birleşik Devletleri ağırlıklı olmak üzere baskıları yapılmaya devam etmiştir. Bu da eserin uzun yıllar canlılığını koruduğunu ve etkisini devam ettirdiğini göstermektedir. Emir Ali, kitabı eşine ithaf etmiştir. b. Muhtevası Yukarıda da belirtildiği üzere eser, bir giriş ve iki ana bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında insanlığın dinî ve sosyal gelişiminden bahsedilmiştir. 148 Anılarında kitabın ismini, eşi İsabella’nın teklif ettiğini söylemiştir. Bkz., “The Memoirs of Hon’ble Syed Ameer Ali”,The İslamic Culture, Hyderabad, April 1932, C. VI, s. 175. 53 “Peygamber’in Hayatı ve Hizmeti” başlığını taşıyan birinci bölüm on alt başlıktan oluşmaktadır. Bunlar; I- Peygamber Muhammed II- Hicret III- Peygamber Medinede IV- Kureyş ve Yahudilerin Düşmanlığı V- Medine’nin Kuşatılması VI- Peygamber’in Hoşgörüsü VII- İnancın Yayılması VIII- Heyetler Yılı IX- Peygamber’in Görevini Tamamlaması X- Halifelik Veraseti149 “İslam’ın Ruhu” başlığı adındaki ikinci bölüm ise on bir alt başlıktan oluşmaktadır. Bunlar ise; I- İslam İdeali II- İslam’ın Dinî Ruhu III- İslam’da Ahiret İnancı IV- İslam’da Cihat V- İslam’da Kadının Durumu VI- İslam’da Kölelik VII- İslam’ın Siyasî Ruhu VIII- İslam’da Siyasî bölünmeler ve Hizipleşmeler150 IX- İslam’ın Edebî ve Bilimsel Ruhu151 X- İslam’ın Aklî ve Felsefî Ruhu 149 150 151 Emir Ali’nin Halifeliği ve Şia’nın İmamet görüşlerini anlattığı bu bölüm, Ömer Rıza (Doğrul) tarafından Türkçe’ye çevrilmemiştir. Bu bölüm de Ömer Rıza (Doğrul) tarafından Türkçe’ye çevrilmemiştir. VII. ve IX. Bölümler Ömer Rıza (Doğrul) tarafından “Din-i İslam’ın Ruh-u Siyasîsi ve Müslümanlığın/İslam’ın Ruh-u İlmî ve Edebîsi” başlıklarıyla Sebilürreşâd dergisinin değişik sayılarında parçalar halinde yayınlanmıştır. Bölümlerin yayınlandığı sayılar için bkz. Abdullah Ceyhan, Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad Mecmuaları Fihristi. Ankara 1991, s. 248, 380, 424. 54 XI- İslam’ın İdealistik ve Mistik Ruhu Ayrıca kitabın sonunda ekler bölümü yer almaktadır. Burada ise bölüm başlarında veya aralarda yeralan Arapça ve Farsça ifadelerin İngilizce tercümesi, Arapça ve Farsça ibareler, açıklamalar, Hulefâ-i Raşidin, Emevî, Abbasî, Fatimî ve Endülüs Emevî Halifelerinin isimleri, indeks ve kaynakça yer almaktadır. Biz burada madde başlıklarını mümkün mertebe birebir tercüme ederek Emir Ali’nin konuları tasnifini ve adlandırmasını tasvir etmeye çalıştık. Zira başlıklandırmalardan da anlaşılacağı üzere eserde klasik siyer yazıcılığında takip edilen yöntem yerine Oryantalistlerin başlıklandırma yöntemi takip edilmiştir. Müellif bölüm başlıkları dışında ayrıca alt başlıklar kullanmamış, konu anlatımına devam etmiş, ancak kitap okuma düzeninde sol sayfa başına ana ölüm adı (The Life of Mohammed yahut The Spirit of Islam), sağ tarafa ise anlatılan konunun içeriğini özetleyen başlıklar yazılmıştır. Aşağıda konu işlenirken yazılan alt başlıklar tarafımızdan yapılmıştır. Müellif başlıklarda ve konu anlatımında Hz. Peygamber’in adı yerine daha ziyade “peygamber” (prophet) kelimesini tercih edilmiştir. c. Çevirileri c.a. Türkçe Çevirileri Eser Türkçe’ye ilk olarak Ömer Rıza (Doğrul) tarafından Ruh-ı İslam: Müslümanlığın ve İslam Mefkûresinin Tarih-i Tekâmülü adıyla tercüme edilerek 1341-1343 (1925-1926) tarihiyle İstanbul’da Amedi matbaası tarafından neşredilmiştir. Ömer Rıza Doğrul’un Osmanlıca tercümesinden Latin harfleriyle günümüz Türkçe’sine Mustafa Tan tarafından çevrilerek Ünsal Yayınevi trafından İstanbul’da 1979 yılında Ruh-u İslam: Müslümanlığın ve İslam Mefkûresinin Gelişme Tarihi adıyla bir baskısı daha yapılmıştır. Ayrıca yine Ömer Rıza’nın tercümesinden Musa KazımYılmaz tarafından dili sadeleştirilerek ve dipnotlar ilave edilerek 2007 yılında Ankara’da İslam’ın Özü: İslam ve Hıristiyanlığın Mukayesesi adıyla yeni bir baskısı daha yapılmıştır. Bu baskıların tamamı tarafımızdan görülmüştür. 55 Bu çevirilerde kitabın Hz. Muhammed’in hayatıyla ilgili bölümü bütün olarak aktarılırken, İslam Dini’nden bahseden ikinci kısmın bazı bölümleri mütercim Ömer Rıza tarafından tercüme edilmemiştir. Ömer Rıza bunun sebebini tercümesinin önsözünde bizzat şöyle açıklamıştır: “Eserin İngilizce aslı çok rağbet gördüğünden geçen sene tekrar basılmıştır (1922 Londra baskısı kasdediliyor). Ancak eserin aslı Batılılara hitap ettiğinden bizce gereksiz olan bazı hususları da içermekteydi. Bu kısımların aynen kalmasında hiçbir fayda mülahaza edilmediği için böyle yerleri tercüme etmediğimiz gibi, bazı gereksiz izahları da kısalttık. Özelllikle Müslümanlar arasında birtakım ihtilaflara sebep olan ve artık tarihe karışan bazı meseleleri tazelemekte hiçbir mana görmediğimizden bunları tercümeye almamayı daha uygun gördük. Bununla beraber elimizden geldiği kadar eserin gücünü korumaya çalıştık. Zannederiz ki dilimizde henüz bu tarzda bir eser yazılmamıştır.”152 Daha sonra yapılan sadeleştirmelerde de Ömer Rıza Doğrul’un tercümesi esas alınıştır. c.b. Arapça Çevirileri Eserin Lübnan ve Mısır’da Arapça’ya iki ayrı tercümesinin yapıldığı tesbit edilmiştir. Bunlar; ‐ Seyyid Emir Ali, Ruhu’l-İslam, terc. Ömer el-Diravî, Daru’l-İlmi li’l- Melayîn, Beyrut 1961. ‐ Seyyid Emir Ali, Ruhu’l-İslam, terc. Emin Mahmud es-Şerif- Muhammed Bedran, Mektebetü’l-Âdâb, Kahire1962. cc. Urduca Çevirileri The Spirit of Islam’ın İngilizcesi birçok kez Kalküta ve Delhi’de basıldığından olsa gerek Urduca tercümesi geç sayılabilecek bir dönemde gerçekleştirilmiştir. Eser, Muhammed Hadî Hüseyin tarafından Ruh-i İslam adıyla Urduca’ya çevrilerek 1972 yılında ilk kez yayınlanmış, daha sonra 1980, 1982 ve 1986 yıllarında tekrar baskıları yapılmıştır. 152 Seyyid Emir Ali, The Spirit of Islam; terc. Ömer Rıza, Ruh-ı İslam: Müslümanlığın ve İslam Mefkûresinin Tarih-i Tekâmülü, Amedi Matbabası, İstanbul 1341-1343, s. 2. 56 c.d. Diğer Çevirileri Eser ayrıca H.B. Jassin tarafından Endonezya diline çevrilerek Cakarta’da 1966 yılında “Api İslam” adıyla yayınlanmıştır. Bu çeviri 2008 yılında kitabın orjinal adıyla (The Spirit of Islam) olarak tekrar basılmıştır. Mohamad Saleeh Rahamad ise bu çeviriyi Malayca’ya uyarlamış ve 1992 yılında Kuala Lumpur’da “Sejarah Evolusi dan Keunggulan Islam” ismiyle yayınlanmıştır. d. Kaynakları Kitabın 1922 Londra baskısının son kısmına “bibliyoğrafik index” adıyla bir kaynakça ilave dilmiştir. Ancak burada, yararlanılan kaynakların bir kısmı, sadece kitabın ve müellifin kısa adı yazılarak, bazen de sadece eser ismi yazılarak verilmiştir. Biz tesbit ettiğimiz bütün kaynakları, müelliflerinin ölüm tarihleriyle birlikte, meşhur oldukları isimlerine göre alfabetik sırasıyla aktarıyoruz. d.a. İslamî Kaynaklar ‐ Kuran-ı Kerim ‐ Abdurrahmân-ı Câmî (ö. 898/1492), Nefehâtü’l-Üns ‐ Alî b. Ebî Tâlib el-Kureyşî (ö. 40/661), Nehcü’l-Belâğa153 ‐ Belâzürî (ö. 279/892-93), Fütûhu’l-Büldân ‐ Beyzâvi (ö.6851286), Envarü't-tenzil ve Esrarü't-Te'vil ‐ Bîrûnî (ö. 864/1061), Âsâru’l-Bâkiye ‐ ………………………,Tahkiku Mali'l-Hind ‐ Celâleddin el-Mahallî (ö. 854/1459) - Celâleddin es-Suyûtî (ö.911/1505), Tefsîru’l-Celâleyn ‐ Cemal el-Hüseynî (ö.928/1521)154, Ravzatü’l-Ahbâb 153 154 Şerîf er-Radî (ö. 406/1015) tarafından derlenen ve Hz. Ali’ye nisbet edilen çeşitli metinlerden oluşan bu antolojik eserin Hz Ali’ye aidiyeti kesin değildir. Bkz. İsmail Durmuş, “Nehcü’lbelâğa”, DİA, XXXII, 538-540. Emir Ali, İranlı Cemal Hüseynî’yi sünnî olarak nitelemiştir. Bkz. The Spirit of Islam s. 120. 57 ‐ Cinânî (ö. 1004/1595), Riyazü'1-Cinân155 ‐ Dahlân, Ahmed b. Zeynî (ö. 1304/1886), Sîretü’n- Nebeviyye ve’l- Âsâru’l-Muhammediyye ‐ Debistân-ı Mezâhib156 ‐ Ebû Yusuf (ö. 182/798), Kitabü’l-Harac ‐ Ebu’l-Fida (ö.732/1331), Muhtasaru Tarihi’l-Beşer ‐ ......................................., Takvîmü’l-Büldân ‐ Emir Hüsrev-i Dihlevî (ö. 725/1325), Kiranü 's-Sa'deyn ‐ Farabî, (ö. 339/950), Uyûnü’l-Mesâil ‐ Feridüddin Attâr (ö. 618/1221) Tezkiretü’l-Evliyâ ‐ Gazâlî (ö. 505/1111), İhyâu Ulûmi’d-Din ‐ ………………………, el-Munkizü mine’d-Dalêl ‐ Hâfız-ı Şîrazî (ö. 792/1390), Divân-ı Hâfız ‐ Hacı Mirza Muhammad Ali Ensarî (ö.1281/1864), Lümatü’l-Bâiza ‐ Halebî (ö. 1044/1635), İnsânu’l-Uyûn ‐ Halife Seyyid Muhammed Hasan (ö. 1326/1908), İ’cazüt-Tenzîl ‐ Hallac-ı Mansûr (ö. 309/922), Kitabü’t-Tavâsîn ‐ Haskefî ed-Dımeşkî (ö. 1088/1677), Dürru’l-Muhtâr ‐ Hatib-i Tebrîzî (ö. 502/1109), Mişkâtü’l-Mesâbîh ‐ İbn Âbidîn (ö. 1252/1836), Reddü’l-Muhtâr ‐ İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım (ö. 571/1176), Kitabü’t-Tebyîn ‐ İbn Düreyd (ö. 321/933), Kitâbü’l-İştikâk ‐ İbn Haldun (ö. 808/1406), Kitâbü’l-İber ‐ İbn Hallikan (ö. 681/1282), Vefeyâtü'l-Ayân ‐ İbn Hişam (ö. 218/833), Sîretü’n-Nebeviyye 155 156 Emir Ali, bu kitabın müellifi olarak Eşref Ali b Abdülveli ismini vermiştir. Ancak eserin Divan şairi Cinanî’ye aidiyeti kesin olduğundan (bkz. Cihan Okuyucu, “Cinanî”, DİA, VIII, 11-12). Kanaatimizce Eşref Ali nüsha yazarıdır. Emir Ali eserin müellifi olarak Muhsin-i Fânî’yi belirtmişse de bu doğru olmayıp gerçek müellif meçhuldür. Ayrıntılı bilgi çin bkz. Mehmet Aydın, “Debistân-ı Mezâhib”, DİA, IX, 65-66. 58 ‐ İbn Inebe (ö. 828/1424), Umdetü’t-Tâlib157 ‐ İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl (ö. 711/1311), Lisânü’l-Arab ‐ İbn Miskeveyh (ö. 421/1030), Tehzîbü'l-Ahlâk ‐ İbn Rüşd ö. 595/1198), Faslu’l-Makâl ‐ İbn Tiktaka ö. 7091309), Kitabü’l-Fahrî ‐ İbn Tufely el-Kaysî ö. 581/1185), Hayy bin Yakzân ‐ İbni Tağriberdi (ö. 874/1470), Nücûmü’z-Zâhire ‐ İbnü’l-Esîr (ö. 630/1233), el-Kâmil fi’t-Tarîh ‐ İbnü’l-Kiftî (ö.646/1248), Tarîhu’l-Hukemâ ‐ İbşihî (ö. 854/1450?), Kitâbül-Mustatraf ‐ Kastallânî, Ahmed b. Muhammed (ö. 923/1517), İrşâdü’s-Sârî ‐ Katib Çelebi (ö.1067/1657), Keşfü’z-Zünûn ‐ Keramet Ali, ö. 1290/1873), Ma’haz-ı Ulûm ‐ Lâhicî, Abdürrezzâk b. Ali (ö. 1072/1661?), Gevher-i Murâd ‐ Lutf Ali Azer-i İsfehanî (ö. 1195/1781), Âteşkede ‐ Lütfullah Kâshânî (ö.? ), Şerh-i Nehcü’l-Belâğa ‐ Meclisî, Muhammed Bakır (ö. 1110/1698-99?), Bihâru’l-Envâr ‐ ……………….………………………………………, Hayâtü’l-Kulûb ‐ Mes’udî, Ali b. Hüseyin (ö. 345/956), Mürûcü’z-Zeheb ‐ Mevlanâ Celaleddin-i Rûmî (ö. 672/1273), Mesnevî ‐ Mirhand (ö. 903/1498), Ravzatü’s-Safâ ‐ Molla Hüseyin Vaiz (ö. 910/1504-1505), Ahlak-ı Muhsinî158 ‐ Moulavi Cheragh Ali (ö. 1895), The Proposed Political, Legal and Social Reforms in the Ottoman Empire and Other Mohammedan States ‐ Muhammed Salih Tirmizi-i Keşfî (ö.), Menâkıb-ı Murtazavî 157 158 Emir Ali, bu eserin müellifi olarak Makarrî’yi göstermişse de literatürde bulunan Makarrî lakaplı her iki İslam âliminin de bu isimde bir kitabı yoktur. Eser İbn Inebe’ye aittir. Bu eser klasik ahlak kitabından ziyade bir siyasetnâme mahiyetindedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Avçin, Terceme-i Ahlâk-ı Muhsînî, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya 2011. 59 ‐ Nasîruddin Tûsî (ö. 672/1274), Ahlak-ı Nasirî159 ‐ Nizâmülmülk (ö. 485/1092), Siyâsetnâme ‐ Şehristanî (ö. 548/1153)160, el-Milel ve’n-Nihal ‐ Senâî (ö. 252/1131?), Hadîkatü’l-Hakîka ve Şeri'atü't-Tarîka ‐ Serrac, Ebu Nasr (ö. 378/988), el-Lüma’ ‐ Şerif el-Murtezâ (ö. 436/1044), el-Gurer ve’d-Dürer ‐ Şeyh Nizam (ö. 1090/1679)161, Fetavâ-yı Âlemgiriyye ‐ Suyutî (ö. 911/1505), Tarîhu’l-Hulefâ ‐ Taberî, Muhammed b. Cerîr (ö.310/923)162, Tarihu’l-Ümem ve'l ‐ Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn (ö. 548/1154), el-İhticâc ‐ Tacüddin Şairî (ö. ), Câmiu’l-Ahbâr ‐ Tirmizî (ö.279/892), el-Camiu’s-Sahîh ‐ Vassâf (ö. 730/1329-1330), Târîh-i Vassâf ‐ Yakut el-Hamevî (ö. 626/1229), Mu’cemu’l-Buldân ‐ Zehebî, (ö.748/1348), Tarîhu’l-İslâm ‐ Zemahşerî (ö. 538/1144), Keşşâf ‐ Zeylaî, Abdullah b. Yûsuf (ö.762/1360), Tahrîc-i Ehâdîsi’l-Hidâye Mülûk d.b. Oryantalist Kaynaklar ‐ Adriaan Reland (ö. 1718), Dissertationum Miscellanearum 159 160 161 162 Emir Ali, bu kitabın müellifi olarak Nâsırüddin Abdürrahîm b. Ebû Mansûr’u belirtmişse de esasen eseri Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen et-Tûsî yazarak Kuhistan’ın İsmâilî hâkimi Ebu Mansur’a ithaf etmiştir. Bkz., Agil Şirinov, “Nasîrüddin Tûsî”, DİA, XLI, 440. Bazı görüşleri sebebiyle her ne kadar hakkında İsmailî olduğuna dair rivayetler varsa da Şehristani Eşarî kabul edilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz., Ömer Faruk Harman, “Şehristanî”, DİA, XXXVIII, 467-468. Hanefi mezhebinin görüşlerini toplayan ve Hindistan dışında daha çok Fetâvâ-yı Hindiyye adıyla tanınan bu kitap Şah Cihan’ın üçüncü oğlu Sultan Evrengzib Alemgir’in emriyle, Şeyh Nizam’ın başkanlık ettiği kırk kişilik bir heyet tarafından meydana getirilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ahmet Özel, “el-Âlemgiriyye” DİA, II, 365-366. Emir Ali, Taberî’yi Hermann Zotenberg’in (ö.1894), Chronique de Tabari, London 1874, tarihli tercümesinden okumuştur. 60 ‐ Alfred von Kramer (ö.1889) Culturgeschichte des Orients Unter der Caliphen ‐ Alfred William Momerie (ö.1900), Defects of Modern Christianity ‐ Aloys Sprenger (ö. 1893), The Life of Mohammad from Original ‐ Amedee Querry (ö. 1900), Droit Musulman ‐ Arthur de Gobineau (ö.1882), Les Religions et les Philosophies dans Sources l’Asie Centrale ‐ Arthur Stanley (ö.1881), The Jewish Church ‐ Beausobre (ö. 1738), Manichaeism ‐ Charles Mill (ö.1826), History of Muhammedanism ‐ Charles William Hecklethorn (ö.1886), Secret Societies of All Ages ‐ Christian Charles Josias von Bunsen, (ö. 1860), Essay on Mahommed’s Place in the Church ‐ Cotter Morison (ö.1888), Service of Man ‐ David Strauss (ö.1874), Life of Jesus ‐ David Urquhart (ö.1877), Effects of the Contempt of İnternational ‐ Du Cange (ö. 1688), Concubina ‐ Duncan Black Macdonald (ö.1943), Aspects Of Islam ‐ Edouard Reuss (ö. 1894), History of Christian Theology in the Law apostolic Age ‐ Edward Gibbon (ö.1794), Decline and Fall of the Roman Empire ‐ Edward Granville Browne (ö. 1926), A Literary History of Persia ‐ ........................................., Materials for de Study of the Babi Religion ‐ Edward Maitland (ö. 1897), Jewis Literatüre and Modern Education ‐ Edward Washburn Hopkins (ö.1932), Religion of İndia 61 ‐ Edward William Lane (ö.1876) - Stanley Lane-Poole (ö.1931), Selections from the Koran ‐ Ernest de Bunsen (ö. 1903), Angel-Messiah ‐ Ernest Havet (ö. 1889), Le Christianisme et ses Origines ‐ Ernest Renan (ö. 1892), Averroes et Averroism ‐ ...................................., Vie de Jesus ‐ Eugène Amelie Sedillot, (ö. 1875), Histoire des Arabes ‐ Francis Legge (ö. 1783), The Forerunners and Rivals of Christianity ‐ Flavius Josephus (ö. 37?), Antiquities of the Jews ‐ François Lenormant (ö. 1883), Ancient History Of the East ‐ Franz August Schmölders (ö. 1880), Les Ecoles Philosophies chez lez ‐ George Grote (ö. 1871), History of Greece ‐ George Henry Lewes (ö. 1878), History of Philosophy ‐ George Rawlinson (ö. 1902), History of Ancient Egypt ‐ George Sale (ö. 1736), Preliminary Discorurse163 ‐ Gustave Dugat (ö. 1894), Histoire des Philosophes et les Theologiens Arabes Musulmanes ‐ Henry Hallam (ö.1859), Constitutional History of England ‐ ....................................., History of England ‐ Henry Hart Milman (ö. 1868), History of Christianity ‐ ..............................................., History of Latin Christianity ‐ ..............................................., History of the Jews ‐ Henry James Sumner Maine (ö.1888), Ancient Law ‐ Horace Hayman Wilson, (ö.1860), Hindu Religion and Castes ‐ İgnac Goldzier (ö. 1921), Le dogma et la loi de l’Islam 163 Bu çalışma müstakil bir kitap olmayıp, Sale’in Kur’an tercümesinin başına yazdığı giriş bölümüdür. 62 ‐ Ignatius Mouradgea d'Ohsson (ö. 1807), Tableau General de l Empire ‐ Immanuel Oscar Menahem Deutsch (ö. 1873), Essay on Islam ‐ İsaac Disraeli (ö. 1848), Curiosities of Literatüre ‐ James Freeman Clarke (ö. 1888), Ten Great Religions ‐ Jean Gagnier (ö. 1740), Vie de Mahomet ‐ Johann Joseph Döllinger (ö. 1890), The Gentile and The Jew ‐ Johann Lorenz Mosheim (ö. 1755), Ecclesiastical History ‐ John James Blunt (ö. 1855), History of the Christian Church ‐ John William Draper (ö. 1882), Conflict of Religion and Sience ‐ ..................................., History of İntellectual Development of Europa ‐ John Woodroffe (ö.1936), The Religion of the Tantras ‐ José Antonio Conde (ö.1820), History of Spanish Moors ‐ Joseph Milner (ö. 1797), History of the Church of Christ ‐ Joseph von Hammer (ö. 1856), History of the Asassins ‐ Journal Asiatique ‐ Kitâb-ı Mukaddes ‐ Konrad Engelbert Oelsner (ö. 1828), Les Efects de la Religion de Ottoman Muhammed ‐ M. Stanislas Guyard (ö. 1884), Un Grand Maitre des Assassins au temps de Saladin ‐ Marcus Joseph Müller (ö. 1874), Philosophie und Thelogie von Averroes ‐ Matthew Arnold (ö. 1888), Literature and Dogma ‐ Matthew Atmore Sherring, (ö. 1880), Hindu Tribes and Castes ‐ Maxime de Choiseul d'Aillecourt (ö. 1854), L’Influence des Croissades sur l’Etat des Peuples de l’Europe 63 ‐ Octave Depont (ö.1902) - Xavier Cooppolani (ö. 1905), Les Confreries Religieuses Musulmanes ‐ Pierre Caussin de Perceval (ö. 1871), Essai sur l'histoire des Arabes avant l'Islamisme ‐ R. Bosworth Smith (ö. 1908), Life of Mohammed ‐ Reinhart Pieter Anne Dozy (ö. 1883), Histoire des Musulmans d’Espagne ‐ Reynold A. Nicholson (ö. 1945), The Mystics of Islâm ‐ Reynold A. Nicholson (ö. 1945), Studies in Islamic Mysticism ‐ Robert Durie Osborn (ö. 1889), Islam under the Arabs ‐ Robert Ernest Hume (ö. 1949), The Upanishad ‐ Salomon Munk (ö. 1867), Melange de Philosophie Juive et Arabe ‐ Samuel Dill, (ö. 1924), Roman Society from Nero to Marcus Aurelius ‐ Samuel Johnson (ö. 1882), Oriental Religions ‐ Samuel von Pufendorf (ö. 1694), Laws on Nature and Nation ‐ Silvestre de Sacy (ö. 1838), Religion des Druzes ‐ Stanley Lane-Poole (ö. 1931), The Moors in Spain ‐ Thomas Arnold (ö. 1842), Arnold’s Sermons ‐ Thomas Walker Arnold (ö. 1930), The Preaching of Islam ‐ Washington İrwing (ö. 1859), Mahomet and His Successors ‐ William Edward Hartpole Lecky (ö. 1903), History of Rationalism ‐ William Muir (ö. 1905), Life of Mahomet ‐ William R. Alger (ö. 1905), A Critical History of the Doctrine of the Future Life ‐ William Wilson Hunter (ö. 1900), The Indian Musalmans 64 d.c. Emir Ali’nin Kaynakları Kullanması Emir Ali’nin kaynakları yorumlama şekli değerlendirme bölümünde mevzu bahis edilecektir. Ancak burada kaynakların geneli hususunda bir açıklama yapmak yerinde olacaktır. Yukarıda görüldüğü üzere The Spirit of Islam, sünnî ve şiî olmak üzere gerek İslamî, gerekse Oryantalist kaynaklar açısından oldukça zengin bir altyapıya sahiptir. Öncelikle Kur’an, müellifin ana kaynaklarındandır. Aynı şekilde Hz. Peygamber’in hadislerini de konu anlatımlarında sıkça kullanmıştır. Ancak İslamî literatürde Kur’an-ı Kerim’den sonra en çok rağbet edilen Buhari ve Müslim’in sahihlerinden hiç bahsetmemiştir. Emir Ali, hadisleri daha çok Tirmizi’nin Sahih’inden ve Hatib Tebrizî’nin Mişkâtü’l-Mesabih’inden aktarmıştır. Siyer kaynaklarından ise İbn Hişam en başta olmak üzere, Taberî, İbnü’l-Esir, Ebu’l-Fida ve Halebî en çok başvurduklarıdır. Kitabın özellikle siyer kısmını mezkûr kaynaklara dayandırdığını kendisi de önsözde beyan etmiştir. İbn Hişam’dan övgüyle bahsetmesine rağmen mesela Hz. Muhammed’in doğumu gibi konularda buradaki birçok rivayeti görmezden gelerek anlatımlarını özet geçmiştir. Temel kaynaklarından Taberi164 ve Ebu’l-Fida’yı165 Fransızca tercümelerinden okumuştur. Tefsir olarak Zemahşerî’nin (mutezilî) Keşşâf’’ını ve Muhammed Bakır Meclisî’nin (şiî) Biharu’l-Envâr’ını esas almıştır. Fıkhî meselelerde ise hanefî mezhebinin klasiklerinden olan Haskefî’nin Dürru’l-Muhtâr’ı ve İbn Abidin’in Reddü’l-Muhtâr’ı en çok tercih ettikleridir. Ahlak konularında da hepsi de şiî müelliflerden olan İbn Miskeveyh’in Tehzîbü'l-Ahlâk, Nasîruddin Tûsî’nin Ahlak-ı Nasirî ve Molla Hüseyin Vaiz’in Ahlak-ı Muhsinî adlı eserleri en çok rağbet ettikleridir. Oryantalist kaynaklar açısından Emir Ali’in ağırlıklı olarak İngilizce ve Fransızca eserlerden istifade ettiği görülmektedir. Almanca kaynaklar diğerlerine göre azınlıktadır. Eser boyunca ençok eleştirilen kişi William Muir’dir. Aynı şekilde Sprenger, Dozy, Osborn ve Goldziher, İslam ve Hz. Peygamber hakkındaki menfi 164 165 Chronique de Tabari, par M. Hermann Zotenberg, Paris 1869. Noel des Vergers. Vie de Mohammed, Paris 1837. 65 görüşleri sebebiyle birçok yerde zikredilmişlerdir. Caussin de Perceval, Bosworth Smith, Stanley Poole ve Washington İrwing zaman zaman eleştirilmekle beraber çok defa ılımlı görüşleriyle gündeme gelmişlerdir. Müellif, Hıristiyanlık tarihini Momerie ve Milman’dan, Yahudiliği ise Artur Stanley ve Döllinger’den istifade ile anlatmıştır. Ağırlıklı olarak, Roma imparatorluğunun tarihi serüveniyle Hıristiyanların ilişkisini Gibbon’dan, İngiltere tarihini Henry Hallam’dan, doğu dinlerini Samuel Johnson’dan, rasyonalizmi Lecky’den, din-bilim ilişkisini ve Avrupa’nın entellektüel tarihini de William Draper’den faydalanarak telif etmiştir. Ayrıca ihtilaflı tarihlerin tespitinde Caussin de Perceval’in görüşlerini, coğrafya bilgileri hususunda ise daha çok Yakut el-Hamevî’nin Mu’cemu’l-Buldân’ını, Belazuri’nin Fütûhu’l-Buldân’ını ve Ebu’l-Fida’nın Takvimu’l-Buldân’ını referans almıştır. Emir Ali’nin özellikle eserinin İslam Dini’ni anlattığı ikinci bölümünde temel kaynaklarından birisi Kur’an’dır. Pekçok konuyu anlatırken Kur’an ayetlerinden deliller getirmiştir. 66 İKİNCİ BÖLÜM ORYANTALİSTLERİN HZ. MUHAMMED VE İSLAM’LA İLGİLİ İDDİALARINA EMİR ALİ’NİN CEVAPLARI A. İSLAM’DA ULÛHİYET ANLAYIŞI VE TEVHİD Emir Ali, İslam’daki Yüce Allah inancının Hıristiyan yazarlar taradından yanlış anlaşıldığını savunmaktadır.166 Onlara göre (burada herhangi bir isim belirtmiyor) Müslümanların inandığı Allah, “merhametsiz, adaletsiz, insanlığı bir satranç tahtasının üzerinde oynanan oyunlar gibi idare eden, insanların feda edilmesine hiç acımayan” bir ilahtır. Oysa Allah’ı gerçekten tanımak için O’nun güzel isimlerinin ve sıfatlarının bilinmesi gerekir. Müslümanların inandığı Allah merhametli, adaletli, âlemlerin rabbi, gökleri, yeri, hayatı ve ölümü yaratandır…167 Kur’an’ın en temel konularından biri Allah’ın rahmetidir. Öyle ki O’nun insanlara olan sevgisi, bir annenin yavrusuna olan sevgisinden çok daha fazladır. O bütün bu özellikleriyle tektir.168 Buna mukabil Yahudi ve Hırsitiyanların ahlaken alçalışları Hz Muhammed’in kalbini yaralayan hadiselerdir. Zaten Yahudilerin Terafim’e169 inanmaları ve Hz. Üzeyir’i aşırı yüceltmeleri, aynı şekilde Hıristiyanların Hz. İsa ve 166 167 168 169 Syed Ameer Ali, The Spirit of Islam, Delhi 1978, s. 150. The Spirit of Islam, s. 150. Emir Ali burada Kur’an’dan “Güvenilir bir dost ve yardımcı olarak Allah yeter” mealindeki Nisa Süresi 4/45 gibi değişik ayetleri örnek göstermektedir. Terafim, Ahd-i Atîk’te sık sık geçen ve insan şeklindeki ev tanrılarının tasvirlerinin ismi. Bkz. Günay Tümer, “Atalar Kültü”, DİA, IV, s. 43. 67 annesine tapınmaları Kur’an’da kınanmaktadır.170 Kısacası Yahudî ve Hıristiyanların mevcut zihin yapılarıyla İslam’ı ve Allah’ı doğru anlamaları zordur. B. VAHYİN KAYNAĞI Muir gibi Kur’an’ı birincil siyer malzemesi olarak kabul eden oryantalistler,171 Kur’an’ın kaynağı konusunda ise, gerçekte Hz. Muhammed’e Tanrı’dan vahiy gelmediğini, O’nun bunları uydurduğunu veya kendisini buna inandırdığını iddia etmişlerdir. Muir, von Hammer’in “Biz Kur’an’ın kesin olarak Muhammed’in sözü olduğuna inanıyoruz, tıpkı Muhammedîlerin onun Allah’ın sözü olduğuna inandıkları gibi” sözünü aktararak Kur’an ayetlerinin Hz. Muhammed’in derlemesi olduğunun kuvvetle muhtemel olduğunu iddia etmiştir.172 Yine O, Hz. Muhammed’in yakınında bulunan Yahudî ve Hıristiyanlığın temiz kaynaklarından faydalanamadığını,173 birçok ahlaksızlığına rağmen kendisinin Allah’tan vahiy aldığını bizatihi meşrulaştırdığını174 savunmuştur. Emir Ali bu türden iddialara birebir cevap vermese de vahyin Alah’tan geldiği hususunda şüphesi yoktur. O’nuın vahyin kaynağı hakkındaki en belirgin görüşleri, Hz. Peygamber’in Hira’daki tehannüsünü tasvir ettiği satırlarında görülebilmektedir. Şöyle ki; “evlendiğinden beri Hz. Muhammed, bazen tek başına, bazen de ailesiyle birlikte ibadet ve tefekkür için çöl güneşinin beyaz ateşi altında, gölgesiz, çiçeksiz, susuz ve içi boş bir kayadan oluşan bir mağaranın olduğu Hira Dağı’na giderdi. Tek başına kalmak, Hz. Muhammed için bir tutku haline gelmişti. Orada derin düşüncelere dalarak kâinatın, görünmeyen fakat kuvvet ve kudretiyle her tarafı kuşatmış bulunan yaratıcısıyla tehannüs halindeydi. Etrafındaki cansız eşyalardan sesler duyar gibiydi. Sanki dağlar, taşlar ve ağaçlar dile gelerek O’nu, 170 171 172 173 174 Kur’an, Tevbe 9/30-32. Muir, Hz. Ayşe’ye Hz. Peygamber’in ahlakı hakkında soru soranlara “O’nun hayatının Kur’an’dan ibaret olduğunu” söylemesinin çok önemli olduğunu zira Hz. Muhammed’in biyoğrafisi için Kur’an’ın gerçekten kilit taşı mesabesinde olduğunu söylemiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Muir, The Life of Mahomet, C. I, s. XXVIII. Muir, The Life of Mahomet, C. I, s. XXVII. Muir, The Life of Mahomet, C. IV, s. 319. Muir, The Life of Mahomet, C. IV, s. 323. 68 Yüce Kudret tarafından kendisine verilecek görevi yerine getirmeye davet edeceklerdi. Acaba ruhun ürünü olan şiir, bundan daha ileri gidebilir mi?”175 Emir Ali, bu son cümlesiyle (cümlenin İngilizce orjinali şöyledir: can be poetry of the soul go further) insan ürünü olan şiirle, Allah’tan gelen vahyi karşılaştırmaktadır. O’na göre Hz. Muhammed hassas bir insandır ama son zamanlarda yaşadıkları normal bir insanın başına gelecek şeyler değildir. Çocukluğundan beri yaşadıkları, gördükleri ve bütün bunların iç dünyasındaki yansımalarının O’nu getirdiği bu son noktada meleklerin ortaya çıkması, dünyaya hayat verecek hakikatlerin parlak ışıkların yavaşça doğuşudur. Zira her büyük insanın ruhu, henüz idrak edilmemiş olsa bile varlık âleminin karanlık yollarına bazı etkiler yapmıştı. Samuel’den İsa’ya, İsa’dan Hira Dağı’nda inzivaya çekilen Muhammed’e kadar bu tesirler kesintisiz devam etmiştir. 176 Bu ifadelerinden de anlaşılacağı üzere Emir Ali’nin vahyin kaynağının ilahî olduğu yani Allah’tan geldiği konusunda herhangi bir tereddüdü yoktur. Ayrıca Yahudî ve Hrisstiyanların peygamberlerine de atıf yaparak ilahi dinlerin kaynağının aynı olduğunu işaret etmiştir. Hâlbuki oryantalistler, Kur’an’ın siyer konusunda bir kaynak olduğunu kabul etmelerine rağmen, O’nu Hz. Muhammed’in “uydurduğunu” iddia etmektedirler. Örnek olması açısından The Coran isimli bir kitabında W. Muir, Hz. Muhammed’in vahye ilk muhatab olmasını şöyle açıklamaktadır: “İnsanoğlunun gizemli yazgısı ve yarımadayı örten büyük karanlığı aydınlatacak açıklamaların tekrarlanmaması nedeniyle zihni karışmıştı. Vecd halinde derin düşüncelere dalıyordu. Sonunda kendisinin doğruluk vaizi olduğuna ve halkını yenilemek (reformer) için çağrıldığına inandı. Böyle bir vesileyle O, bir melek vizyonu görmüş gibiydi.”177 Emir Ali’nin ifadelerinde harici bir güce vurgu yapılırken, Muir bu açıklamalarıyla Hz. Muhammed’in vahye kendisini inandırdığı izah edilmeye çalışılmaktadır. 175 176 177 The Spirit of Islam, s. 15-16. The Spirit of Islam, s.16. William Muir, The Coran, London 1878, s. 11. 69 Ancak vahyin kaynağının ilahî olduğu hususunda herhangi bir şüphesi olmayan ve oryantalistlere bunu haykıran Emir Ali’nin vahyin mahiyeti konusunda klasik siyer müellifleri gibi düşünmediğini de ifade etmek gerekir. Bu konuya Emir Ali’nin geleneksel siyer çizgisinden ayrıldığı noktalar izah edilirken ileri de tekrar değinilecektir. C. RAHİP BAHİRA OLAYI Hıristiyan müelliflerin vahyin kaynağının ilahî olmadığı iddialarının bir başka yansıması ise Hz. Muhammed’in öğretisini başka dinlerden ve din adamlarından etkilenerek şekillendirdiği görüşüdür. Bu görüşlerini temellendirebilmek için birçok argümanı değerlendirmişlerdir. Bunlardan biri Rahip Bahira olayıdır. Hz. Muhammed’in dokuz veya on iki yaşlarında iken amcası Ebu Talib’in ticaret kervanıyla gittiği Suriye topraklarındaki Busra kentindeki bir manastırda Bahira (Hıristiyan kaynaklarında rahibin daha çok ‘Sergius’ olarak geçmektedir) isimli bir rahiple görüşmesi hadisesi İbn İshak,178 İbn Hişam179 ve İbn Sa’d180 gibi temel siyer kaynaklarında geçmektedir. Ancak özellikle ilk dönemlerde ve ortaçağ boyunca Hıristiyan yazarlar bu rivavetlerden hareketle, Hz. Muhammed’in İslam Dini’nin esaslarını Bahira’dan öğrendiğini hatta bazıları Kur’an’ı Bahira’nın yazdırdığını iddia etmişlerdir. Bahira’nın Hz. Muhammed’i doğrudan etkilediği iddiası 19. Yüzyıl oryantalistleri arasında eskisi kadar ilgi görmese de Suriye seyahatinin Hz. Muhammed üzerindeki etkileri üzerinde durulmuştur. Sprenger, Bahira rivayetlerinde çelişkiler olduğunu, erken dönem Hıristiyan yazarların Hz. Muhammed’in vahyi Bahira’dan öğrendiğini ileri sürdüklerini ve Kureyş müşriklerinin de Hz. Muhammed’i bir yabancıdan etkilenmekle suçladıklarını ifade etmiştir.181 Muir ise Bahira görüşmesine dipnotta değinmiş ancak ana metin içerisinde Suriye’ye ticaret için giden Hz. Muhammed’in 178 179 180 181 Muhammed İbn İshak, es-Sîre, tah. Muhammed Hamidullah, çev. M. Şafi Bilik, İstanbul 2012, s. 53-55 İbn Hişam, es-Siretü’n-Nebeviyye, Lübnan 2006, s., 180-182. İbn Sad, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, C. I, Beyrut 1968, s, 153-155. Sprenger, The Life of Mohammad, s. 79-80. 70 burada Hıristiyan adetlerini, ibadetlerini, sembollerini yakından tanıma fırsatı bulduğunu ve bunların O’nu etkilediğini ve O’nun çocukluk hayalleri üzerinde derin tesirler bıraktığını söylemiştir.182 Hıristiyan yazarların bu türden iddialarından rahatsız olan Müslüman âlimler ise Bahira rivayetlerini nakleden raviler içerisinde hadiseyi gören olmadığını, görüşme olsa bile çocuk yaşta birisinin kısa bir görüşmeyle İslamî esasları öğrenmesinin aklen mümkün olmadığını belirtmişler ya da bu hadise üzerinde hiç durmamışlardır. Emir Ali, kendisi gerçekliğini kabul etmese mesela Mz. Muhammed’in çocukken göğsünün yarılması hadisesi gibi literatüre giren bazı konuları tırnak içerisinde ifade etmesine rağmen183 muhtemeldir ki Hz. Muhammed’in Hırsitiyanlıktan hiç etkilenmediğini düşündüğü için Bahira’dan hiç bahsetmemiştir. Ancak O da çocukluğunda yaşadıkları, panayırlar, Ficar Savaşları ve Suriye seyahati gibi hadiselerin hissiyatlı bir yapıya sahip olan Hz. Muhammed üzerindeki tesirlerini, “geleceğe nüfuz eden derin ve manalı bakışlar”, “ince ve zarif kalbiyle insanlığın dramına aşina” gibi sözlerle ifade etmiştir.184 D. HZ. MUHAMMED’İN HASTA OLDUĞU İDDİASI Kur’an-ı Kerim’de Mekke müşriklerinin Hz. Muhammed’e Kur’an okumasından dolayı “deli” dediklerinden bahsedilir: “O kafirler Kur'ân'ı işittikleri zaman neredeyse seni gözleri ile devireceklerdi. Hala da ‘Hiç şüphe yok O bir delidir’ derler.”185 Ortaçağ boyunca Hıristiyanlar da Hz. Muhammed’in sara hastası olduğunu ileri sürmüşler, 19. yüzyıl oryantalistlerinden de Hz. Muhammed’in hasta olduğunu iddia edenler çıkmıştır. Bu konuda en iddialı isim Sprenger’dır. Lise eğitiminden sonra Paris’te felsefe ve tıp okuyup İngiltere’ye geçen Sprenger 1841’de Leiden Üniversitesi’nde Arap Tıp Tarihi konulu teziyle tıp doktorası yapmıştır. Sprenger Hz. Muhammed’in “Hysteria muscularis” olarak adlandırılan bir sinir hastası olduğunu iddia etmiştir. 1861’de Berlin’de yayınladığı Das Leben und Die 182 183 184 185 Muir, Life of Mohammad, I, s. 34-36 The Spirit of Islam, s. 10 The Spirit of Islam, s. 11-12 Kur’an, Kalem 68/51 71 Lehre Des Mohammad isimli eserinin üçüncü bölümüne “histeri ve vizyon” adını vermiş ve kendince Hz. Muhammed’in hastalığını teferruatlı bir şekilde izah etmeye çalışmıştır.186 Muir’de The Life of Mahomet adlı kitabının otuz yedinci bölümünde “Hz. Muhammed’in Kişiliğini ve Karakteri” başlığı altında O’nun Mekke’deki tebliğ tarzını anlatırken “Muhammed, kendini ilahî vahiy aldığına inandırmıştı. Fakat bunun ne kadarının epilepsiden, ani nöbet galeyanından veya basit psikolojik fenomenlerden kaynaklandığını tespit etmek imkânsızdır”187 ifadeleriyle Hz. Muhammed’in hastalığına işaret etmştir. Emir Ali The Spirit of Islam’da Hz. Muhammed’le ilgili hastalık iddialarından bahsetmemiş ancak eser boyunca Hz. Muhammed’in mükemmel kişiliğini ve sağlam karakterini ön plana çıkarmıştır. Böylece sara veya sinir hastası olmak bir tarafa, psikolojik olarak gayet sağlıklı bir mürşit profili çizmiştir. Mesela Hz. Muhammed’in Meddine’ye hicretini anlattıktan sonra O’nun kişiliğini şöyle anlatmıştır: “Biz bu harika (wonderful) insanı daha önce baba sevgisi tatmamış, anne şefkatinden mahrum kalmış bir yetim olarak görmüştük. Hayatının ilk dönemleri zorlu ve düşünceli geçmişti. Ancak gençlik dönemi de çocukluk dönemi kadar temiz ve dürüstçeydi. Yetişkinlik döneminde ise gayet sade ve inançlıydı. Kulağı zayıfların ve fakirlerin feryatlarına açıktı. Kalbi bütün varlıklara karşı sevgi ve şefkat doluydu. Hayat yolunda o kadar mütevazi ve masum bir şekilde yürümüştü ki, O’nu görenler ‘işte emin olan, dürüst ve namuslu adam geliyor’ demek zorunda kalmışlardı. Sadık bir dost, fefakâr bir eş, hayatın ve ölümün sırlarını, insanın sorumluluğunu ve varoluş amacını bilen bir düşünür olarak sadece kendi milletinin değil bütün dünyanın ıslahı için yoğun çaba harcıyordu. Bütün arkadaşlarının zarar görmemesi için uğraşıyor, zor zamanlarda(hicret gibi) en son kendini düşünüyordu. Elbisesini kendi eliyle yamayan, birçok zamanlar ekmeksiz kalan bu büyük vâiz, kudretli hükümdarlardan bile daha güçlüydü.”188 Emir Ali başka yerlerde de benzerlerini kullandığı bu 186 187 188 Aloys Sprenger, Das Leben und Die Lehre Des Mohammad, Berlin 1861, C. I., s. 207-268 Muir, The Life of Mahomet, C. IV, s. 317 The Spirit of Islam, s. 51-52 72 ifadelerle Hz. Peygamber’in sağlıklı ruh halini ve sağlam karakterini tarif etmektedir. Bu kadar iyi niyetli ve özgüven sahibi bir insanın yapmacık davranması veya hasta olması düşünülemezdi. E. HZ. MUHAMMED’İN TAVIRLARININ HİCRETTEN SONRA DEĞİŞTİĞİ İDDİASI Oryantalistler, Hz. Peygamber’in hayatının Mekke dönemine, Medine dönemine nispetle daha olumlu ve olgusal yaklaşmaktadırlar. Zira onlara göre Hz. Muhammed, hicretten önce gayet sakin ve mütevazi bir kişiliğe sahipti. Daima zayıfların ve mağdurların yanında yer alıyordu. Hicretten sonra Medine’ye yerleşip güçlü bir konuma gelince ise emreden ve zulmeden bir kişiliğe büründü. Müsteşrikler bu düşünceden hareketle Hz. Muhammed’in Mekke’deyken insanları etkilemek için rol yaptığı sonucuna varmışlardır. Sprenger Hz. Muhammed’in Mekke’de zayıf durumdayken taraftarlarına hep sabrı tavsiye ettiğini, ancak hicretten sonra Medine’de Ensar’ın yardımını alıp kendi liderliğinde toplumsal bir yapı inşa ettikten sonra savaşa izin veren, hatta onu zorunlu kılan ayetlerin peşpeşe gelmesini sağladığını iddia etmiştir.189 Oryantalistler içerisinde bu tür iddiaları ençok konu edenlerden biri Muir’dir. Muir, Hz. Muhammed’in kişilik ve karakterini anlatırkken O’nun Mekke’de cesur, sade, mütevazi, nazik, utangaç, hoşgörülü ve arkadaş canlısı olduğunu,190 eşi Hatice’nin kendisine hediye ettiği kölesi Zeyd’e isterse öz babasına gidebilmesi için serbest bırakacak kadar insancıl olduğunu,191 yüksek derecede özgüvene sahip olduğunu ve boykot dönemi, Taif yolculuğu gibi zor zamanlarda bu kendine has özgüveni sayesinde dimdik durabildiğini192 ifade etmiştir. “Mekke’deki Samimiyeti” başlığı altında, O’nun Mekke’deki hayatı şahsî çıkarları veya dünyevî 189 190 191 192 Sprenger, Das Leben und Die Lehre Des Mohammad, C. III., s. 100. Muir, The Life of Mahomet, C. IV, s. 302-305. Muir, The Life of Mahomet, C. IV, s. 306. Muir, The Life of Mahomet, C. IV, s. 314. 73 menfaatler için değildi. Burada Muhammed kenddisinin de söylediği gibi ‘sade bir vaiz ve uyarıcı’ idi193 şeklinde değerlendirmelerde bulunmuştur. Hz. Muhammed’in risaletinin Mekke dönemine böyle yaklaşan Muir, yukarıdaki ifadelerinden sonra Medine dönemi için “Medine’de Hızlı Bozulma” başlığını uygun görmüştür. Devamında “Medine’de durum tamamen değişti. İktidarı ele geçirmesi, güçlenmesi ve kendini takdis etmesi, Peygamber’in önceki hayatı ile karıştı. Vahiy O’nun politik işlerini ve dinî talimatlarını meşrulaştırmak için gelir oldu. Savaşlar, toprak kazanmalar ve bütün icraat Yüce Allah’ın izniyle geldi. Küçük hadiseler bile ilahî emir ile oluyordu”194 şeklinde yorumlar yapmıştır. Devamında da “Muhammed ve anlamsızlaşmıştır. sahabenin Muhammed Mekke’deki için, samimiyet kolayca ve ulaşabileceği içtenlikleri şimdi Yahudiliğin ve Hıristiyanlığın temiz kaynakları başlangıçta yakın duruyor ve bağlılık ifade ediyorken şimdi bir kenara atılmıştır”195 şeklinde ifadeler kullanmıştır. “Muhammed’in karakterindeki tutarsızlıklar” başlığı altında ise “Gerçek şu ki, en tuhaf tutarsızlıklar Peygamber’in hayatında bulunmaktadır. Tarihle ilgilenenler, Muhammed’in temiz ve yumuşak gayelerinin, güzel düşüncelerinin başlangıçta var olduğunu, sonra tedricen yarı kendinden geçmeye, kendini aldatmaya dönüştüğünü, bu süreçte gerçeğin sahteyle, samimiyetin de hileyle karıştığını bulacakladır. Okuyucu O’nun kalbindeki putperestliği söndürmeye yönelik güçlü isteğin, dinî teşvik ve erdemin, rahatına düşkünlüğe ve hovardalığa dönüştüğünü görecektir.”196 Emir Ali, diğer iddialarda olduğu gibi oryantalistlerin Hz. Muhammed’in karakteri konusundaki iddialarına da doğrudan cevap vermemiş ancak eserinin birçok yerinde Hz. Peygamber’in asaletine, sadakatine, merhametine ve davranışlarındaki tutarlılığa işaret ederek O’nun karakterinde bir değişme veya bozulmanın olmadığını beyan etmiştir. Aşağıda görüleceği üzere verdiği birçok örnekle Hz. Peygamber’in 193 194 195 196 Muir, The Life of Mahomet, C. IV, s. 317-318 Muir, The Life of Mahomet, C. IV, s. 318 Muir, The Life of Mahomet, C. IV, s. 319 Muir, The Life of Mahomet, C. IV, s. 322. 74 nübüvvetin dinî ve ahlakî boyutuyla ilgili tutum ve davranışlarında değişikliğin olmadığını, sadece Medine’de sorumluluğu arttığı için daha hassas davrandığını beyan etmiştir. Çünkü Hz. Muhammed Mekke’de sadece bir mürşittir. Kendisine inanan ama Mekke geneli içerisinde sosyo-ekonomik açıdan zayıf sayılabilecek az sayıdaki bir gruptan sorumluydu. Amcası Ebu Talip dışında ciddi bir destekçisi yoktu. Medine’ye vardığı andan itibaren Hz. Muhammed’in kaderi kendisine inananların ve O’nu buraya davet ederek memnuniyetle karşılayanların kaderleriyle iç içe geçmiştir.197 Hz. Muhammed Medine’de peygamberliğin yanında artık bir devlet başkanıdır. Dolayısıyla kendise inansın inanmasın bütün halkın sorumluluğu üzerindedir. Bu sebeple O’nun Medine’deki uygulamaları bu çerçevede değerlendirilmelidir. Mütevazı bir mürşid olan Hz. Muhammed, deyim yerindeyse Arabistan’ın hükümdarı olmuş, dünyevi makamlar açısından kisraların, kayserlerin derecelerine ulaşmış (zamanın en büyük hükümdarları kastediliyor), bir milletin mukedderatına hâkim olmuştu. Fakat ruhanî tevazusu, fıtrî asaleti, kalp temizliği, güzel ahlakı, duygu nezaketi, vazife bilirliği ve kadirşinaslığı hiç değişmeden devam etmişti. En şiddetli imtihanlara rağmen, kendisine “el-emin” lakabını kazandıran bütün vasıflara sahip olmaya devam etmişti.198 Bir defasında Mekke’nin sözü çok geçerli kişilerinden biriyle dinî bir mevzuyu konuşurken bir âmâya iltifat etmemişti. Hz. Muhammed, daha sonra bu hadiseyi hep üzüntü ve pişmanlıkla yâd eder ve Allah’ın bu hareketini tasvip etmediğini söylerdi.199 Bu kadar temiz, nazik ve kahraman bir fıtrat yalnız hürmet değil, sevgi de telkin eder. Doğal olarak Arap Tarihçileri (İslam Tarihçilerini kastediliyor) Hz. 197 198 199 The Spirit of Islam, s. 206 The Spirit of Islam, s. 118 Abese süresinin ilk ayetlerinin nüzulüne sebep olan Abdullah b. Ümmü Mektûm hadisesi kastedilmektedir. Müellif dipnot olarak bu sürenin ilk ayetlerini mealini vermiş ve “daha sonra ne zaman bu kişiyi görse O’na saygıyla yolunu açar ve Rabbim beni bu adam sebebiyle uyardı” dediğini aktarmıştır. Ayrıca O’nu iki defa Medine’ye vali olarak bıraktığını, bu konuyu Muir ve Bosworth Smith’inde dikkate değer bulduklarını belirtmiştir. Bkz. The Spirit of Islam, s. 118, 1 nolu dipnot. 75 Muhammed’in meziyet ve fikri mevhibelerinden gurur ve büyük bir zevk ve heyecan duyarak bahsederler. Şüphesiz ki O’nun, büyüklerine hürmeti, küçüklerine olan tevazusu ve cüretkârlara karşı cesareti kendisine evrensel bir saygı ve hayranlık kazandırmıştır. O’nun yüzü kalbindeki iyilikseverliğini yansıtıyordu. Ümmî olmakla beraber kâinat kitabına derinden nüfuz eden zihni, hem ümmîleri hem de bilginleri eşit şekilde etkileyen bir güzelliğe sahipti. Simasındaki asalet, kendisiyle temas kuranların hepsinde hürmet ve muhabbet duygularının uyanmasına sebep olurdu. Fikri yüceliği, nezaketi, safiyet ve temizliği husunda rivayetler ittifak etmişlerdir. Kendisinden aşağıda olanlara olan şefkati nedeniyle onları bir kere olsun sorgulamamıştır. Hz. Enes “on yıl hizmetinde bulundum, bana bir kez bile öf demedi” demiştir.200 Masumiyeti, yüksek karakteri, Allah’ın rahmetine samimi ve hararetli bir şekilde inanması neticesinde sonunda etrafında birçok samimi insan toplanmıştı. En sıkıntılı dönemlerde bile arkadaşlarının zarar görmelerini istemiyor, hicrette olduğu gibi zor durumlarda en son kendisi hareket ediyordu. Emir Ali, O’nun bu samimiyetinin bir neticesi olarak Hz. Muhammed’din davetinin üzerinden on dört asır geçmiş olmasına rağmen bile Müminleri O’na aynı sadakatle bağlanmışlar ve “canım sana feda oldun Yâ Rasulallah” diyerek bu bağlılıklarını ermişlerdir.201 F. İSLAM’IN KILIÇ DİNİ OLDUĞU İDDİASI Giriş bölümünde oryantalistlerin Hz. Muhammed algılarının tarihçesi işlenirken anlatıldığı üzere erken dönem Hıristiyan yazarlarının İslam’ın şiddet dini olduğu ve kılıçla yayıldığı şeklindeki iddiaları tüm ortaçağ boyunca devam ettirilmiş, 19. yüzyıl oryantalistlerinin bu konudaki görüşleri seleflerinden çok farklı olmamıştır. Emir Ali, bazen isim veya isimler vererek bazen de genel olarak oryantalistlerin İslam’ın kılıç dini olduğu yönündeki iddialarını gündeme getirerek bunlara cevaplar vermiştir. The Spirit of Islam’da ençok konu edinilen meselelerden 200 201 The Spirit of Islam, s. 119 The Spirit of Islam, s. 121 76 birisi İslam’ın şiddeti körüklemediği, bilakis barışı esas aldığıdır. Bu konuda özellikle Yahudi ve Hıristiyan tarihinden örneklerle mukayeseler yapmaktadır. Oryantalist müellifler İslam’ın “saldırgan” yapılı olmasını kendilerince değişik sebepler bağlamışlardır. Sprenger bunun temel sebebinin ganimet olduğunu iddia etmiştir. O’na göre hicretten sonra Medine’de fakirlik çeken muhacirler ihtiyaçlarını giderebilmek için yapacak başka işleri olmadığından ganimet amaçlı olarak Kureyş kervanlarına göz dikmişlerdir. Zaten Arabistan insanının yapısında olan yağmacılık bu şekilde fetihlere yönlendirilmiştir. Böylece ganimet avcıları birer mücahit askere dönüşmüşlerdir.202 Muir ise Bedir Savaşını anlatırken, Hz. Muhammed’in savaşlarındaki asıl amacının intikam almak oduğunu iddia etmiştir. Medine’de güçlenen Muhammed, Mekkelilerden intikam alarak ilahî adaleti gerçekleştirmek istemiştr.203 Yağmacılık da bunun doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Emir Ali Muir’in “İslam’ın bütün dünya hâkimiyetini, en azından üstünlüğünü amaçladığından varlığını sürdürebilmesi için kılıç kullanmak zorunda olduğunu” iddia edecek kadar ileri götürdüğünü aktarmıştır.204 O, İslam’ın savaş değil barış dini olduğunu önce Hz. Muhammed’in savaşlarını ve bunların sebeplerini aktarırken anlatmış, hem de “İslam’da Cihat” başlığı altında ayrıntılı bir şekilde incelemiştir. Emir Ali, İslam’da cihat konusunu işlerken bölüm başına şu iki ayetin Arapça metnini koymuştur:205 “Din de zorlama yoktur.”206 “İman edenlerile Yahudiler, Sabiiler ve Hıristiyanlardan Allah’a ve ahiret gününe gerçekten inanıp iyi amler işleyenlere asla korku yoktur; onlar üzülecek de değillerdir.”207 202 203 204 205 206 Aloys Sprenger, Das Leben und Die Lehre Des Mohammad, C. III., s. 87-98 Muir, The Life of Mahomet, C. III, s. 77-79 The Spirit of Islam, s. 218. The Spirit of Islam, s. 204. Kur’an, Bakara 2/256. 77 Emir Ali’ye göre, İslam Dininin hızlı bir şekilde yayılması dinler tarihinin en hayret verici hadiselerinden biridir. Zira Hıristiyanlık asırlarca kıyıda köşede saklanıp kalmış, ancak Konstantin’in Hıristiyanlığı kabul etmesiyle diğer dinler arasından başını kaldırıp yayılma şansı bulabilmişti. Oysaki İslam, Hz. Peygamber’in sağlığında Arap Yarımadası’na yayılmış, O’nun vefatından otuz yıl sonra ise milyonlarca insana ulaşmıştı. Henüz bir asır geçmeden Hira münzevisi Hz. Muhammed’in tebliği, eski dünyanın üç kıtasında da yayılmıştı. Çölün ateşli çocukları, yeni demokrasiye karşı durmak isteyen kisralarla kayserleri perişan etmişlerdi.208 İşte İslam’ın bu olağanüstü başarısı ve insanlık üzerindeki etkisi O’nun bir kılıç dini olduğuna, kılıç zoruyla yayıldığına ve kılıçla ayakta durduğuna dair bir takım ithamların yapılmasına sebep olmuştur.209 Müellif durumun böyle olmadığını Hz. Peygamber’in uygalamalarından başlayarak izah etmektedir. 1. Hz. Peygamber’in Merhameti ve Barış Uygulamaları Müslümanlar hicret etmekle henüz tam olarak hayatlarını güvence altına alamamışlardı. Çünkü Kureyş’in hala Arap kabileleri üzerindeki büyük nüfuzu devam ediyordu. Ayrıca Medine’yi yönetmek isteyen Abdullah b. Selül’ün etrafında toplanan, küçümsenmeyecek bir topluluk vardı. Toplu ve birlik içinde bir kitleye sahip olan Yahudiler de Müslümanlara zarar verebilmek için fırsat kolluyorlardı. Bütün bunlara karşılık Müslümanlar, sayıca fazla değillerdi. Bu gerçeğin farkında olan Hz. Peygamber, Medine’de önce kabilelerarası kan davalarını kaldırdı, şehrin iki büyük kabilesi olan Evz ve Hazreç arasında uzun zamandır devam eden ihtilafa son vererek onları biraraya getirdi. Yahudi ve Hıristiyanlar dâhil olmak üzere kendisinin Allah’ın Peygamberi olduğunu kabul eden herkesle bir cemaat oluşturmayı başardı. İster Yahudî, ister Sabiî, isterse Hıristiyan olsun Allah’a ve ahiret gününe iman ederek iyi ameller işlediği takdirde hiç kimse için korku olmayacağını ilan etti. Kan dökmek putperestlikten sonra ikinci tabiatları haline 207 208 209 Kur’an, Mâide 5/69. The Spirit of Islam, s. 204. The Spirit of Islam, s. 204 78 gelen bir millete, “her kim kısas hakkından vazgeçerse daha çok sevap kazanır” dedi.210 Hz Peygamber, kendisine yapılan kötülüklere kötülükle karşılık vermeye muktedir olduğu halde, sadece sözle değil pratik olarak da ilahi bağışmala ilkesini uygulamıştır. Ancak Medine’ye hicretinden itibaren Hz. Peygamber ve ashabının kaderi, kendilerini davet ederek samimiyetle ağırlayan Medine halkının kaderiyle birleşmişti. Bundan sonra Hz. Muhammed’in öldürülmesi, kendisine inanan bütün bir halkın katliama uğraması demekti. Bu nedenle Müslümanlar, kendilerine saldıranlara karşı ellerindeki kılıcı kullanmadıkları takdirde yok olmaya mahkûmdular.211 O, bir devlet başkanı ve halkının hayat ve hürriyet hakkının koruyucusu olarak adaleti icra etmiş, suçluları layık oldukları cezalara çarptırmıştır. Neticede düşmanlarının saldırılarına maruz kaldıklarında Allah, kendilerini müdafaa etmelerine izin vermişti.212 Fakat aynı zamanda bir mürşit olarak en kötü düşmanlarına bile nazik ve merhametli olmuştur. Hz. Muhammed insan zihninin tasavvur edebileceği en yüksek adalet ve merhamet sıfatlarına sahipti.213 Emir Ali, Dozy’yi kaynak göstererek hayatında hiç silah kullanmayan, insanlığın felakete gitmesinden her zaman büyük üzüntü duyan, evlatlarının ve arkadaşlarının ölümü üzerine Arap adetlerine aykırı olarak gözyaşı döken Hz. Muhammed’in bu tutumundan dolayı düşmanları tarafından “kadınsı–womanish” diye isimlendirildiğini ifade etmiştir.214 a. Sümâme b. Usal Olayı Hanife Kabilesi’nin reisi Sümâme b. Usal, çöl kabileleriyle yapılan bir savaş sonucunda esir alınarak Medine’ye getirilmişti. Sümame, Hz. Peygamber’in 210 211 212 213 214 The Spirit of Islam, s. 206. “Kim iyi bir işe aracılık ederse onun da o işten bir nasibi olur. Kim kötü bir işe aracılık ederse onun da ondan bir payı olur. Allah her şeyin karşılığını vericidir” mealindeki ayeti (Nisa, 4/85) kastediyor. The Spirit of Islam, s. 206. Kur’an, Bakara 2/190. The Spirit of Islam, s.85. The Spirit of Islam, s. 61. 79 kendisine gösterdiği iltifat ve merhametten etkilenerek Müslüman olmuş, memleketine dönünce de Yemame’den Mekke’ye yapılan gıda sevkiyatını durdurmuştu. Mekkeliler Sümame’yle görüşerek gıda sevkiyatanı serbest bırakmasını için her türlü rica ve niyazda bulundularsa da Sümame’yi ikna edememişlerdi. Mekkeliler başka çareleri olmayınca Hz. Peygamber’e müracaat ederek, Sümame’yle görüşerek gıda sevkiyatı hususunda kendilerine yardımcı olmasını rica etmişlerdi. Hz. Muhammed, Mekkelilere acıyarak Sümame’nin sevkiyatı serbest bırakmasını sağlamıştı.215 b. Hebbâr Olayı Hz Muhammed’in fıtratında varolan merhemeti gösteren bir başka hadise de Hebbâr b. Esved olayıdır. (Emir Ali, ismi Habrâr olarak yazmıştır) Hz. Muhammed’in kızlarından biri (Hz Zeyneb) Hudeybiye Antlaşmasından sonra Mekke’den kaçmak üzere bir deveye binerken, Kureyş’ten Hebbâr b. Esved, mızrağıyla saldırarak şehit olmasına sebep olmuştu. Mekke’nin fethi günü bu adam aranmış ancak bulunamamıştı. Hebbâr, birkaç gün sonra gelerek Hz. Muhammed’in merhametine sığınmıştı. Suçu çok büyüktü ama Hebbâr samimiyetle Müslüman olunca koşulsuz olarak affedilmişti.216 Hz Muhammed’i öldürmeye kalkışan Hayberli kadın ve en büyük düşmanlarından biri olan Ebu Cehil’in oğlu İkrime de koşulsuz olarak affedilmişti.217 c. Komutanlara Verilen Talimat Dumetü’l-Cendel’de ikamet eden Benî Kelb Kabilesi’ne mensup Hıristiyan Bedevilerden bazıları Medine’ye saldırılar düzenlemişlerdi. Hz. Peygamber onları İslam’a davet etmek ve yaptıklarından vazgeçirmek için gönderdiği askeri birliğin komutanına “Hiçbir zaman hile ve desiseye başvurmayacak ve hiçbir çocuğun 215 216 217 The Spirit of Islam, s.85. The Spirit of Islam, s.85-86. The Spirit of Islam, s.86. 80 hayatına tecavüz etmeyeceksiniz” demişti.218 Yine İslam’a davet ve saldırganlık yapan kabileri hareketlerinden vaz geçirmek için gönderdiği askeri birliklerin komutanlarına şu talimatları veriyordu: “Hiçbir zaman intikam hırsıyla hareket etmeyeceksiniz.”219 Ayrıca Bizanslılar üzerine gönderdiği askerlerine şu talimatı varmişti: “Bize karşı suç işleyenleri cezalandırırken evlerinde oturan ve düşmanca davranmayanlara zarar vermeyin, kadınlara saygılı olun, annelerin kucağındaki çocuklara ve hastalara dokunmayın, insanların geçim kaynaklarını imha etmeyin, hurma ağaçlarına zarar vermeyin.” Halife Hz. Ebu Bekir de komutanı Yezid b. Süfyan’a benzer talimatlar vermişti.220 Hâlbuki Hıristiyanların, Katoliklerin, Protestanların, Ortodoksların ve Yunanlıların en eski zamanlardan yakın zamanlara kadar verdikleri emirler bunların tam zıddıydı. “Barış Peygamberi” olarak adlandırılan Hz. İsa’nın tabileri yaktılar, tecavüz ettiler, yağmaladılar, genç-yaşlı, kadın-erkek demeden ve hiç pimanlık duymadan öldürdüler.221 Onun yeryüzündeki halifeleri olan papalar, patrikler, piskoposlar ve rahipler bu iğrenç suçlara ortak oldular.222 Emir Ali, âdeti olduğu üzere Hz. Muhammed’in Medine dönemindeki hadiselerdeki merhametli davranışlarını anlatırken, savunmacı davranmanın yanı sıra mukayese yaparak özellikle Hıristiyanların uygulamalarıyla aradaki farkı göstermeye çalışmaktadır. Binaenaleyh kendi tarihindeki ayıpları görmeyen veya görmek istemeyenlerin İslam’a ve Hz. Muhammed’e söz söylemeye hakkı yoktur demek istemiştir. 218 219 220 221 222 The Spirit of Islam, s.86. The Spirit of Islam, s.86. The Spirit of Islam, s.86. The Spirit of Islam, s.87. Müellif ayrıca dipnot bilgisi olarak, “Daha yirminci yüzyılda Mançurya’da 5000 Çinli erkek, kadın ve çocuğun Hıristiyan güçlerince katledilmesinden hiç bahsedilmemektedir” demektedir. Bkz. The Spirit of Islam, s.87, 2 nolu dipnot. 81 2. Hz. Muhammed’in Gazveleri ve İslam Savaş Hukuku Emir Ali, Hz. Peygamber’in tüm gazvelerinin223 zamanındaki uluslararsı hukuka uygun olduğunu ve temelde ganimet veya İslamlaştırmak için değil, tamamen kendilerini koruma amacına yönelik olduğunu söylemiştir. Şöyle ki: Hz Muhammed’in Kureyş dâhil olmak üzere komşu kabilelerle yaptığı savaşlar, (Bedir, Uhud, Hendek vd.) putperest Arapların saldırılarından veya düşmanca tavırlarından ileri geldiğinden bunlar savunma amaçlı gazvelerdi. Mute ve Tebük Savaşları ise müslüman elçilerin Romalılar veya onlara bağlı feodaller tarafından öldrülmeleri sebebiyle yapılmıştı. Mute Savaşı sonuçsuz kalmış, Tebük’te ise Heraklius’un birleşik ordularını püskürtmek için gerçekleştirilmişti. Ama her ikisinde de Romalılar’a gereken ders verilememişti. Eğer Müslümanlar, doğudaki Hıristiyanlar’a bu cinayetlerin hesabını sormasalardı belki de İslam’ın kılıç dini olduğunu hiçbir zaman duymayacaktık.224 Roma İmparatorluğu’nun sınır genişliği, Müslümanları Hıristiyan âleminin büyük bir kısmıyla savaş haline sokmuştu. Ayrıca valilerin tutumları bazen Müslümanlara savaşmaktan başka çare bırakmıyordu. Bütün bunlar, Müslümanlarla Hıristiyanların karşı karşıya gelmesiyle neticelenmişti. Daha sonra gelen halifeler de Hıristiyanlarca işlenen bu cinayetlerin hesabını sormuşlardı.225 Emir Ali’ye göre, İslam Hukukundaki “Dârü’l-İslam” ve “Dârü’l-Harb” kavramları sadece savaş ve barış ortamlarını tasvir ederler. Müslümanların kendileriyle barış içinde yaşadıkları ülkerler içinse “Dârü’l-eman” tabiri kullanılır. İslamî hükümlerden çıkarılan uluslararası hukuka, saldırganlık ruhu hâkim değildir. İslam’daki savaş kanunların temeli insanseverliğe ve ferasete dayanır.226 Bu konuda Şahsî kanaatimizi belirtmek amacıyla burada “gazve” kavramını uygun gördük. Ancak Emir Ali, Hz. Peygamberin gazveleri için “war” veya “battle” gibi savaşı tarif eden kavramlar kullandığı için biz de eser bütününde “savaş” olarak yazdık. 224 The Spirit of Islam, s. 214. 225 The Spirit of Islam, s. 214. 226 The Spirit of Islam, s. 215. 223 82 Kur’an şöyle demektedir: “Size karşı savaş açanlara, siz de Allah yolunda savaş açın. Sakın aşırı gitmeyin, çünkü Allah aşırıları sevmez.”227 Müslümanların İranlılarla savaşmaları ise birtakım şartların zorlamasıyla olmuştur. İran saltanatı altında hüküm süren Münziroğulları, Bizans’a siyaseten düşman olmakla birlikte din ve menfaat açısından onlarla sıkı ilişkiler içerisindeydi. Müslümanların Bizansla olan ilişkileri Münziroğullarının tebası olan Hireliler üzerinde kötü tesir yapmıştı. Münziroğullarının komşu kabilelere saldırmaları Müslümanlarla aralarının açılmasına sebep olmuştu.228 Hz. Ömer döneminde güçlenen İslam Devletinin, yıkılmaya yüz tutmuş bir devlete bağlı valinin yapacağı hareketlere tahammül etmeye mecburiyeti yoktu. Hz. Ömer, Kadisiye’den önce onlara savaşı önleyecek iki seçenek sunmuştu; Müslüman olmaları veya cizye vermeyi kabul etmeleri. Ancak tüm şartlar hakâretle reddolunca Kadisiye Savaşı yapılmıştı. Hz. Ömer, Dicle’nin doğusuna geçmek istemezken, İranlıların Kadisiye sonrası yapılan anlaşmaya uymamaları Nihavend Savaşı’nı çıkarmıştı. Ancak İran halkı İslam’ın fethini alkışlamış, Müslümanlar İran’a girer girmez genel bir ihtida hareketi başlamış ve İranlılar kendi özgür iradeleriyle Müslüman olmuşlardı.229 İran’ın genel olarak İslam’ı kabul etmesi, bazılarınca İslam’ın baskıcı olduğuna delil gösterilse de bu aslında İran’daki kokuşmuş olan dinî hayatın bir sonucuydu.230 Muir, İslam’ın kalıcılığı için saldırgan tavrının sürekli devam etmesi gerektiğini iddia etmektedir.231 O’na göre Hz. Muhammed, insanlarla gerçeğin ışığı arasında engel engellemiştir.232 teşkil ederek insanların Hıristiyanlıktan faydalanmasını Emir Ali’ye göre ise Müslümanlar, tarih boyunca kendi üstünlüklerini kabul ettirmek, muhalif fikirleri yoketmek veya insanları zorla Müslüman yapmak için değil, kendilerini korumak için kılıç kullanmışlardır. Hiçbir 227 228 229 230 231 232 Kur’an, Bakara 2/190. The Spirit of Islam, s. 216. The Spirit of Islam, s. 216-217. The Spirit of Islam, s. 217. Ayrıntılı bilgi için bkz. W. Muir, Life of Mahomet, C. IV, s. 251. Muir, Life of Mahomet, C. IV, s. 320-322. 83 dinin ahlaki prensiplerine saldırmamışlar, kimseye fikirlerinden dolayı baskı yapmamışlar ve engizisyonlar kurmamışlardır. Hıristiyanlık tarihi ise, muhalif inanç ya da görüşte olanlara yapılan işkencelerle ve infazlarla doludur. Hıristiyan dünyada, başka bir dine mensup olmak bir suç sayılırken Müslümanlar için normal bir olaydır. Bugün bile233 bazı istisnalar hariç Batı’nın İslam düşmanlığı devam etmektedir. Bu düşmanlık yazılı eserlerde, basın organlarında, özel toplantılarda ve umumî konuşmalarda kendini göstermektedir. Hâsılı Hıristiyanlıktaki baskıcı ruh hâlâ devam etmektedir.234 Aslında Hz. İsa’nın yapmak isteyip de ömrünün vefa etmediği tebliğ metodunu Hz. Muhammed yapabilmişti. Hz. İsa, kendini toplumun geneline anlatamadan ve gerektiğinde savunamadan ruhani bir sınıfın düşmanca tavırlarıyla bertaraf edilmişti. Neticede tebliğ ettiği din yarım kalmış, Pavlus tarafından aslî kimliğinden uzaklaştırılarak tamamlanmıştı. Eğer Hz. Muhammed de kendisini savunmasa aynı akıbete uğrayacaktı. Hz. İsa’nın sadece kendisi feda olmuştu ama Hz. Muhammed eğer Medine’de bir devlet başkanı gibi davranmasaydı bütün bir halkı yok olabilirdi. Binaenaleyh Hz. Muhammed’in kılıca sarılması sadece peygamber kimliğiyle açıklanamaz. Bu O’na haksızlık olur. Kaldı ki O, saldırmak için değil, sadece savunmak için eline kılıç almıştı.235 Emir Ali, Batılı yazarların, Ortaçağ Hıristiyanlığına saldırgan tavrı Müslümanların aşıladığını iddia ettiklerini söyledikten sonra bu iddialara şöylece cevap vermektedir: Peki öyleyse İslam’dan önceki Hıristiyan mezalimi nasıl izah edilecektir? 236 Emir Ali’ye göre Kudüs örneği üzerinden, Müslümanlarla Hıristiyanların hareket tarzını değerlendirilebilir; Hz. Ömer 637’de Kudüs’ü fethedince şehre, Patrik Sophroniüs’le birlikte girmiş ve Müslümanlar kendisini taklit ederek kiliseyi camiye 233 234 235 236 Burada kastedilen 20. yüzyıl başlardır. The Spirit of Islam, s.213-220. The Spirit of Islam, s. 207. The Spirit of Islam, s. 220. 84 çevirirler diye namazını Ba’s kilisesinde kılmamıştı. Fakat Haçlılar Kudüs’e girince şehirde 70.000 kişiyi öldürmüşler, papanın temsilcisi de bu törene iştirak etmişti.237 Selahaddin-i Eyyübî, Kudüs’ü geri alınca Hıristiyan ahaliyi bir yerde toplayarak onlara yardım da bulunmuş ve isteyenlerin güvenle şehri terketmelerine izin vermişti.238 Emir Ali, İslam’ın kılıç dini olduğu yönündeki iddiaları ısrarla reddetmektedir. O, Hz. Peygamber’in ve sonraki dönemde Müslümanların savaşlarının hep savunma amaçlı olduğunu, İslam’ın yapısında saldırı ve zorlama olmadığından şartlar ve konjonktür değişse bile bu tavrın değişmediğini ifade etmektedir.239 Cihad’ın saldırı değil savunma amaçlı savaş olduğunda ısrarlıdır.240 Buna mukabil ilk asırlarında baskı ve zulüm gören Hıristiyanlık, muktedir olunca şahsiyetçilik ve tekelcilikten ibaret olan gerçek mahiyetini ortaya koymuştur. Emir Ali böylece sadece pasif olarak İslam’ı savunmak yerine gerektiğinde, geçmişlerini görmezden gelerek İslam’a sataşan Hıristiyan muhataplarına kendi inanç ve geçmişlerinden örnekler vererek anlatmıştır. Aşağıda Hz. Peygamber’in Yahudi ve Hıristiyanlara yönelik uygulamaları anlatılırken şiddetin kaynağının İslam ve Müslümanlar olmadığı, bilakis Hz. Musa ve Hz. İsa’ya inandığını söyleyenlerin insanlara neler yaptıkları detaylıca anlatılacaktır. G. HZ. MUHAMMED’İN YAHUDİLERLE İLGİLİ TUTUMU Emir Ali, Hz. Muyhammed’in doğduğu dönemde genel olarak Yahudiliğin durumundan, Medine Yahudilerine ve onların Hz. Muhammed’le olan münasebetlerine kadar bu konuya detaylı bir şekilde yer vermiştir. 237 The Spirit of Islam, s. 220-221. Müellif bu bilgileri İslam Tarihi kaynaklarına değil de özellikle Hıristiyanlara iyi bir cevap olması bakımından Draper’i kaynak göstererek aktarmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. John William Draper, History of İntellectual Development of Europa, London 1905, II, s. 22-25. 239 The Spirit of Islam, s. 221. 240 Qamar Hasan, Muslims in İndia, New Delhi 1987, s. 13. 238 85 1. Yahudiler’in Genel Durumu Yahudîler’in Babil esaretinden dönüşlerinin üzerinden onbir asır geçmiş ve bu süreçte çeşit çeşit sıkıntılara maruz kalmışlardı. Müşrik Roma, mabetlerini tahrip etmiş, onların millî varlıklarına ateş ve kanla son vermek istemişti. Hıristiyan Konstantin döneminde de değişen bir şey olmamıştı. Ne varki Yahudiler de geçmişten hiç ders almamışlar, maruz kaldıkları felaketlerde insanlık ve barışın kıymetini öğrenememişlerdi. Yahudiler’in Kıbrıs ve Mısır gibi yerlerde işledikleri facialar, başlarına gelen musibetlerde kendilerine acıma hissini ortadan kaldırıyordu. Bunların sonucunda hayatları altüst olmuş, her biri iltica edebileceği yerler aramaya başlamışlardı. Fakat gittikleri her yere Hz. Musa’nın (as) hayatı boyunca kınadığı eğilmez gururları ve isyankâr kalpleriyle gitmişlerdi. Aslında ümit içinde yaşıyorlardı fakat bu ümit bir taraftan kör bir taassuba, diğer taraftan da kötü bir maddeciliğe dönüşmüştü. Hatta Emir Ali’ye göre Hz. İsa (as) bile mutaassıp Yahudiler’in üzerinde hiçbir tesir icra edemeden gelip geçmişti.241 2. Medinede’ki Yahudiler Hz. Muhammed’in hicret ettiği Medine’de Müslümanlar ve münafıklarla beraber üçüncü bir grubu oluşturan Yahudiler, Müslümanlar için ciddi bir tehlike arz ediyorlardı. Zira onların Kureyş’le sıkı ticari ilişkileri vardı ve İslam’a karşı olan herkesle kolayca ittifak edebiliyorlardı. Bunlar önceleri Hz. Muhammed’in vaazlarını hoşgörüyle karşılamışlardı. Ancak, O’nu beklenen mesih olarak kabul etmedikleri halde eski düşmanları olan Evs ve Hazreç’in başına geçen bu “hayalci” ve “uydurmacı” vaizle işbirliği yaparak tüm Arabistan’ı ele geçirip Yahudi devleti kurabileceklerini düşünmüşlerdi. Bu düşünceyle Medinelilerin tertipledikleri karşılama törenine katılmışlardı. Ancak daha bir ay bile geçmeden kendilerine gönderilen peygamberleri çarmıha geren eski isyankâr ruhlarıyla hareket ederek açık saldırılar ve gizli suikastler tertiplemeye başlamışlardı.242 Hz Muhammed’in 241 242 The Spirit of Islam, s. XXXVII – XXXIX. The Spirit of Islam, s. 57-58. 86 Medine’ye gelişinden itibaren kendisine gizli bir husumet beslemekteydiler. Bu yüzden Müslümanların içine nifak sokabilmek için vargüçleriyle çalışıyorlardı. Bununla da yetinmeyip kurnazlıkları ve kültürleri sayesinde münafıklarla da işbirliği yapabiliyorlardı.243 3. Medine Antlaşması ve Yahudîlerin Yaklaşımı Hz. Peygamber’in Medine’de ilk yaptığı işlerden biri, Medine ve civarında yaşayan ve birbirine düşman olan unsurlardan düzenli bir cemaat teşkil etmek olmuştur. Bu amaçla Müslümanların ve Yahudilerin karşıllıklı hak ve sorumluluklarını ihtiva eden bir beyannâme hazırlandı. Yahudiler de karşı çıkılması imkânsız böyle bir sözleşmeyi memnuniyetle imzalamışlardı. Bu vesika Hz. Peygamber’in gerçek büyüklüğünü, Muir’in de dediği gibi, sadece kendi devrinde değil bütün dönemlerdeki dehasını göstermektedir.244 Hz. Muhammed, cemiyetin hayat temellerini yıkmaya çalışan bir hayalperest değil, kesin bir ümitsizlik ve mağlubiyet döneminden sonra Allah’ın vahyi ve kendisine öğrettiği prensipler sayesinde dünya çapında bir devlet Kur’an ve sosyal bir toplum meydana getiren benzersiz ve güçlü bir devlet adamıydı. Bu anlaşma da bunun göstergesidir.245 Eemir Ali, bu izahtan sonra İbn Hişam’ı kaynak göstererk Medine Anlaşması’nın metnini aktarmıştır. Bu anlaşmayla Arapların terörle karışık geleneklereine bir darbe indirilmiştir. Araplar şimdiye dek bir zarar veya felakete maruz kaldıklarında intikam alma işini kabilenin gücüne bırakmışlardı. Oysa bu anlaşmayla Hz. Peygamber milletinin en büyük hâkimi durumuna geldiği gibi ilk kez sorunların hukukla çözülebileceği bir devletin başkanı olmuştu. Yahudiler başlangıçta bu anlaşmayı pek kabullenmedilerse de sonrasında anlaşmanın şartlarından memnun olmuşlardı.246 243 .The Spirit of Islam, s. 60. Muir’in Hz. Peygamber’in Yahudilerle anlaşmasıyla ilgili görüşleri için bk. W. Muir, Life Of Mahomet, C. III, s. 31-36. 245 The Spirit of Islam, s. 58. 246 The Spirit of Islam, s. 59. 244 87 Ancak Yahudiler Müslümanları Yahudi devletinin kurulması için bir araç olarak kullanamayacaklarını anladıkları ve Müslümanların ibadetlerini Talmut’takilerden sade buldukları için sözlerinde durmayarak Müslümanların düşmanlarıyla işbirliği yapmaya başlamışlardı. Tercih yapmak zorunda kaldıklarında purperestleri Müslümanlara tercih ediyorlardı. Bu ise semavî bir dinin mensupları için aslında büyük bir kariyer kaybı sayılırdı.247 Hatta Müslümanların hanımlarına saldırmak ve Allah’ın Peygamberine dil uzatmakla kalmayıp anlaşma gereği savunmakla yükümlü oldukları devletin düşmanlarına heyetler göndermeye başlamışlardı. Abdullah b. Übey vasıtasıyla Medine’de olup bitenlerden haberdar olan Kureyşliler, Yahudilerin anlaşmayı geçici bir süreliğine kabul ettiklerini, Medine’ye saldırırlarsa onların kendi saflarına katılacaklarından emin bulunuyorlardı.248 Nihayetinde Müslümanlara karşı gerçek yüzlerini göstermeye başlamışlardı. 4. Yahudîlerin İşledikleri Suçlar ve Verilen Cezalar a. Suikast Girişimi Hicreten sonra akdedilen ve Yahudilerin de kabul ettikleri Medine Anlaşmasına göre, Bi’ri Maune faciasından sağ kurtulan iki sahabeden birinin Medine’ye dönerken Âmiroğulları’ndan iki kişiyi haksız yere katletmesi neticesinde, öldürülenler için ödenecek diyetin bütün Medine halkından toplanması gerekiyordu. Bu sebeple Hz. Peygamber, birkaç arkadaşıyla birlikte bizzat Nadiroğulları’na giderek diyete iştirak etmelerini istemişti. Onlar da Hz. Peygamber’in talebini kabul etmiş gibi görünerek biraz beklemesini söylediler. Hz. Peygamber bir duvara yaslanmış bir şekilde beklerken halk içinde canice birtakım hareketlerin olduğu haberini almış ve kendisini öldürmek istediklerini anlayarak hemen Medine’ye dönmüştü.249 247 248 249 The Spirit of Islam, s. 60. The Spirit of Islam, s.60-61. The Spirit of Islam, s.72. 88 b. Ka’b b. Eşref ve Ebu Rafi Olayı Bedir Savaşının acısını Mekke müşrikleri kadar Yahudiler de duymuştu. Bu yüzden Ka’b b. Eşref isimli Benî Nadir Yahudilerinden bir şair Mekke müşriklerinin acısını kalbinde hissettiğini söyleyerek Mekke’ye gitmiş, Hz. Peygamber ve ashabını hicvetmiş, üzüntülü Mekkelileri tahrik ederek Uhud savaşına hazırlanmalarına sebep olmuştu. Sonra tekrar yurduna dönerek hicivlerine devam etmişti. O’nun bu yaptıkları vatandaşlık bağıyla bağlı olduğu devlete bir ihanet sayılırdı. Yine Benî Nadir Yahudilerinden Ebu Rafi b. Sellam adında bir Yahudi, Hz. Peygamber ve Müslümanlara olan kininden dolayı Süleym ve Gatafan gibi komşu kabileleri Müslümanlar aleyhine tahrik ediyordu. Müslümanlara yardımcı olmaları bir yana, sırf tarafsız kalmaları için her türlü saygı gösterilen Yahudilerin bu açık ihanetleri tahammül edilemez hale geldi. Doğrudan doğruya tüm Müslümanların varlığı tehlikeye girmişti. Bu nedenle bu asiler bizzat Medine halkı (Ka’b b. Eşref Evs’e mensup bir grup, Ebu Rafi ise Hazreç’ten bir grup) tarafından infaz edilmişti.250 Emir Ali, o dönem şairlerin toplum üzerindeki etkilerini anlatırken “gelişmemiş halklar arasında şairlerin durumu, modern zamanlardaki basının yeri ve etkisi gibidir” demektedir.251 Çünkü Yahudi şairleri yüksek kültürleri sebebiyle Medine halkı üzerinde güçlü bir etkiye sahiptiler. Ancak bu nüfuzlarını Müslümanlar arasında fitne çıkarmak ve Müslümanlarla düşmanlarının arasanı daha da açmak için kullanıyorlardı. Hatta Uhud Savaşının da şairlerin etkisiyle yapıldığını söylemektedir.252 Müellifin şairler hakkındaki daha o dönem yaptığı bu tesbit ve benzetme oldukça isabetlidir. Nitekim gelişen zaman içinde yazılı basının yanında görsel basının ve hatta internetin gelişmesiyle medyanın hemen her alanda toplum üzerindeki etkisi yadsınamaz bir boyuta ulaşmıştır. Öte yandan Emir Ali, Hıristiyan yazarların, bu şairlerin Müslümanlar eliyle gizlice öldürülmelerini cinayet olarak nitelendirmelerini de onların İslam’a olan 250 251 252 The Spirit of Islam, s. 73. The Spirit of Islam, s. 72. The Spirit of Islam, s. 73. 89 düşmanlıklarına bağlamaktadır. O’na göre bu adamlar hukuka uygun olarak öldürülmüşlerdi ama Batılılar bu konuda hükmün adaletini ve süratle infaz edilmesindeki gereği takdir edememişlerdi. Çünkü o dönemde ferdi suçlarla ilgilenecek bir teşkilat yoktu. Devletin resmi infaz memuru da olmadığına göre herhangi biri veya birileri kanun hükmünü yerine getirebiliyorlardı. Yahudiler anlaşma şartlarını ihlal ettiklerinde onları resmen tutuklamak ve kabileleri önünde cezalandırmak sonsuz kan davalarına sebep olabilirdi. Devletin hayati menfaati, âsilerin kabileleri onları korumaya almadan cezanın kamuoyu tarafında acilen infazını gerektirmekteydi.253 Müellif ayrıca dipnot bilgisi olarak, Hıristiyan tarihçilerin, Filozof Solon’un (MÖ. 638-558) her bir Atinalı’nın şehrin güvenliğini sağlamak için suçlulara karşı kanunu uygulama ve infaz hakkı olduğunu ve Hıristiyan İngiltere’nin kanunlarının da her hangi bir şahsın bir suçluyu takip edip öldürmesine izin verdiğini unuttuklarını belirtmiştir. Böylece aslen hukukçu olan Emir Ali, farklı örnekler üzerinden bu infazların hukuka uygunluğunu savunmaktadır. 254 c. Benî Kaynuka Olayı Bu Yahudi kabilesinin tarım arazisi yoktu ve tümü el sanatlarıyla ilgileniyordu. Ancak müfsid ve isyankâr ruhlu olan bu kabile, özellikle ahlaksızlığıyla tanınıyordu. Bir gün müslüman bir genç kız süt almak için çarşılarına gidince Yahudi gençler ona ahlaksızca davranmışlardı. Kızı korumak isteyen bir Müslüman olaya karışınca çıkan kavgada olayın müsebbibi Yahudi öldürülmüştü. Yahudiler de bu Müslümanı şehit etmişlerdi. Sonrasında olaylar daha da büyümüş, olayı haber alan Hz. Peygamber Müslümanları sakinleştirmiş ancak durumun ciddiyetini de anlamıştı. Nihayet Benî Kaynuka’nın karargâhına giderek “Ya Müslüman olmalarını ya da Medine’yi terketmelerini istemişti. Anlaşmayı açık bir şekilde bozdukları halde kendilerine çok güvenen Yahudiler kalelerine çekilmişler 253 254 The Spirit of Islam, s.73-74. The Spirit of Islam, s. 74, 1 nolu dipnot. 90 ancak onbeş gün sonra teslim olmuşlardı. Bunlara önce ağır bir ceza verilmesi düşünülmüş fakat Hz. Peygamber’in affetme hasleti adalete galip geldiğinden şehri terketmelerine izin verilmişti.255 d. Benî Nadir Olayı Daha önceden de Hz. Peygamber’e suikast girişiminde bulunan Benî Nadir, tıpkı Benî Kaynuka gibi davranmaya başladığından Hz. Peygamber, Medine’ye dönünce aynı teklifi onlara da yapmıştı. Ancak başlangıçta münafıklara ve Abdullah b. Übey’e güvenerek teklife karşı çıkan Benî Nadir, onlardan umduğu yardımı göremeyince bütün silahlarını bırakarak şehri terketmeye razı olmuşlardı. Bununla birlikte şehri terkedenler geriye kalan evlerini yakıp yıkmışlardı.256 Nadiroğulları’nın yanlarında götüremedikleri gayrimenkulleriyle savaş araç ve gereçleri Ensar’ın da onayıyla Hz. Peygamber tarafından muhacirlere taksim edilmişti.257 Görüldüğü üzere Emir Ali, Yahudiler’e yapılan muameleleri tamamen hukuk çerçevesinde değerlendirmiştir. Yahudîlerin anlaşmayı bozmalarını, devlete ihanet suçu olarak değerlendirmiştir. Böyle bir durumda ceza uygulanması ise devletin bekası ve toplumun güvenliği açısından zorunlu olup, verilen cezaların da o zamanda geçerli olan hukuka uygun olduğunu belirtmiştir. e. Benî Kurayza’ya Verilen Ceza Hz. Muhammed’in Yahudî politkaları değerlendirilirken üzerinde en çok konuşulan ve yorum yapılan mesele Kurayzaoğullarına verilen cezalardır. Olayın daha iyi anlaşılabilmesi için Hendek Savaşını Emir Ali’nin bakış açısıyla hatırlamakda fayda vardır. 255 256 257 The Spirit of Islam, s.75. The Spirit of Islam, s.76. The Spirit of Islam, s.76-77. 91 Müslümanların tüm düşmanları boş durmuyorlardı. Bir taraftan Mekke müşrikleri Arap kabilelerine adamlar göndererek onları Müslümanlar aleyhine tahrik ederken, diğer yandan da başta Hayber’de yakınlarının yanında kalarak intikam hırsıyla hareket eden Nadiroğulları olmak üzere Yahudiler, Müslümanlar aleyhine ittifaklar oluşturmaya çalışıyorlardı. Neticede kısa süre içinde on bin askerden oluşan büyük bir ordu hazırlanarak Ebu Süfyan komutasında Medine’ye doğru ilerledi ve şehre birkaç mil mesafede Udud Dağı civarına karargâh kurdu.258 Bu koca ordu karşısında ancak üçbin kişilik bir kuvvet oluşturabilen Müslümanlar, düşmanın sayısal üstünlüğü ve münafıkların muhalefeti sebebiyle savunma durumunu kabul ederek şehrin saldırıya açık taraflarına hendekler kazdılar.259 Şehrin diğer yerlerinin güvenliği konusunda ise Benî Kureyza Yahudilerinin tarafsızlığına güvendiler. Kureyzaoğulları’nın yakın mesafelerde birçok kaleleri vardı. Yapılan anlaşma gereği Müslümanlara yardım etmek zorundaydılar. Fakat Mekke müşrikleri, anlaşmalarını ihlal edip kendilerine katılma husunda Yahudileri ikna etmişlerdi. Hz. Peygamber bunu duyunca Ensar’ın ileri gelenlerinden olan Sa’d b. Muaz ile Sa’d b. Ubade’yi Benî Kurayza’ya gönderip anlaşmayı hatırlatarak görevlerini yerine getirmelerini istemişti. Onlar ise: “Muhammed de kim oluyormuş, aramızda bir anlaşma yoktur” cevabını vermişlerdi.260 Ayrıca Kureyzaoğulları Medine’nin coğrafi yapısını çok iyi bildiklerinden şehri kuşatan birleşik küfür odusuna bu manada yardım edebilirlerdi. Öte yandan şehir içindeki münafıkların varlığı da Müslümanların durumunu iyice zorlaştırıyordu. Hicretin 5. yılı Şevval ayında (M. Şubat 627) Medine kuşatıldı ancak müşriklerle Yahudiler Müslümanları meydan savaşına çıkmaya zorlayamadıkları gibi şehre girmeye de muvaffak olamadılar. Yirmi gün süren kuşatma boyunca müşrikler hendeği aşabilmek için birçok teşebbüsde bulundularsa da başarılı olamadılar. Savaşın uzaması onları yorgun düşürmüş ve sabırsızlanmaya 258 259 260 The Spirit of Islam, s.77-78. Genel olarak İran kültürüne ait öğelere değer veren veren müellifin klasik kaynaklarda yer alan hendek kazma fikrinin aslen İranlı bir sahabe olan Selman-ı Farisî’den çıkmış olmasına hiç değinmemiş olması ilginçtir. The Spirit of Islam, s.78. 92 başlamışlardı. Nihayet tabiat şartları kuşatmayı sürdüren ordunun aleyhine dönmüştü. Müşriklerin hayvanları ölüyor, zahireleri tükeniyordu. Gün geçtikçe aralarında ihtilaflar baş göstermişti. Sonunda bu ittifak bozuldu. Geceleyin şiddetli yağmur ve fırtınadan çadırları dağıldı. Ebu Süfyan ve komuta ettiği ordunun çoğunluğu kaçtı, bir kısmı da Kureyzaoğulları’na sığındı. Hz. Peygamber, önceden arkadaşlarına düşmanın bozguna uğrayacağını haber vermiş, şafakla birlikte bu müjde gerçeğe dönüşmüştü.261 Kureyzaoğulları’nın Hendek Savaşı esnasında göserdiği ihanet, bu kabilenin Medine için ne kadar tehlikeli pozisyonda olduğunu göstermişti. Şayet küfür ordusu onların tarafından şehre girmeye muvaffak olsaydı bütün Müslümanların kılıçtan geçirilmesi içten bile değildi. Bu mesele çözülmeden Müslümanlar Medine’de rahat olamazlardı. Bu itibarla Benî Kurayza’ya bu ihanetlerinin sebebi sorulmuş, onlar buna bir cevap vermeyince Hz. Peygamber’in emriyle kuşatılmışlar ve teslim olmaya mecbur kalmışlardı. Benî Kurayza teslim olurken haklarındaki hükmü, dostları olan ve Evs Kabilesi’nin lideri ola Sa’d b. Muaz’ın vermesini istemişlerdi.262 Sa’d, Hendek Savaşı sırasında kendisine isabet eden okla ağır yaralanmıştı. (Nitekim daha sonra bu yaradan dolayı vefat etmişti.) Sa’d. b. Muaz, Kureyzaoğulları’nın eli silah tutan bütün erkeklerinin öldürülmesine, kadınların ve çocukların köle olarak Müslümanlara dağıtılmasına hüküm verdi ve bu hüküm uygulandı. Muir öldürülenlerin sayısını 700-800 civarında zikretse de Emir Ali’ye göre idam edilenlerin sayısı 200 veya 250 den fazla değildir.263 261 262 263 The Spirit of Islam, s.77-79. Emir Ali, dipnot bilgisi olarak da, bu savaşın Kuran-ı Kerim’de Ahzab Süresi’nde çok güzel tasvir edildiğinden ve İslamî kaynaklarda “War of the TrenchHendek Savaşı” olarak isimlendirildiğinden bahsetmiştir. Savaşın oluşum süreci ve Benî Kureyza’nın savaştaki kritik rolü üzerinde durmuş ancak, savaşın kendisini çok özet geçmiştir. Klasik kaynaklarda yer alan Hz. Peygamber’in düşman hakkındaki bedduasından hiç bahsetmemiş, daha önceki olaylarda olduğu gibi mucize türünden hadiseleri doğal sebeplere bağlamıştır. The Spirit of Islam, s.79. The Spirit of Islam, s.82. 93 Emir Ali, özellikle Benî Kurayza’ya verilen ceza başta olmak üzere Yahudi kabileleri hakkında tatbik edilen cezaların Muir, Sprenger, Weil ve Osborn gibi oryantalist yazarlar tarafından çok eleştirildiğini ve İslam’a saldırmak için bahane edildiğini, ancak Barthelemy Saint Hilaire,264 Samuel Johnson265 ve Mr. Stanley Lane-Poole gibi isimlerin de konuya önyargısız yaklaşabildiklerini ifade etmiştir.266 Emir Ali’nin bu konuda ismini zikrettiği Alman oryantalist Gustav Weil (1808-1889), Hz. Muhammed’in Kurayzaoğullarının açlıktan ölmelerini veya teslim olmalarını arzuladığını, onların da daha önce müttefikleri olan Evsliler’e güvenerek teslim olduklarını ve oların verecekleri hükme razı olduklarını söylemiştir. Fakat Evs’in lideri Sa’d, Hendek savaşında aldığı ağır yaranın müsebbibi olarak Yahudileri gördüğü için söz konusu kararı vermiştir. Hz. Muhammed’de bunu önceden bildiği halde böyle “merhametsizce” bir uygulamaya izin vermiştir.267 Sprenger ise Hz. Muhammed’in Kurayzaoğulları gazvesiyle amacının onları zorla İslam’a sokmak, aksi takdirde öldürmek olduğunu iddia etmektedir. Evslilerin merhametli olunması isteklerine rağmen Sa’d’ın böyle ağır bir ceza vermesini, “imanının insanlığına galip gelmesi” şeklinde yorumlamıştır. Zaten bu durum, Hz. Muhammed’in önceden aldığı kararın uygulanmasından ibarettir.268 Muir ise bu cezayı cinayetten öte adeta katliam olarak değerlendirmektedir. Nitekim konuyu işlediği eseri The Life Of Mahomet’in üçüncü cildinin içindekiler kısmında bu olaya “The butchery of the Bani Coreitza-Benî Kurayza Kasablığı” (s.XI), Sa’d b. Muaz’ın kararını değerlendirdiği sayfanın başlığına “bloody judgment-kanlı karar”(s. 274) ve “The Massacre of Bani Coreitza-Benî Kureyza katliamı”(s. 276) gibi başlıkları uygun görmüştür.269 Muir bu olayı Hz. Muhammed’in muhalif görüşlere karşı tahammülsüzlüğü olarak görür. Zaten Benî 264 265 266 267 268 269 1805-1895 yıllarında Paris’te yaşamış, Fransız asıllı Dinler Tarihçisi. 1822-1882 yılları arasında yaşamış, The Spirit of Islam’ın da kaynakları arasında yer alan Oriental Religions adlı eserin de yazarı olan Amerikalı Dinler Tarihçisi. The Spirit of Islam, s.80. Gustav Weil, Mohammed der Prophet, Sein Leben und seine Lehre, Stuttgart 1843, s. 167-170. Aloys Sprenger, Das Leben und Die Lehre Des Mohammad, C. III., s. 220-226. Muir, Life Of Mahomet, C. III, s. XI, 274, 276. 94 Kurayza O’nun bu “kötü niyetini” öğrendikleri için antlaşmayı bozmuşlardır. Yine de kritik zamanda bunu yaparak Hz. Muhammed’in eli koz vermişlerdir. Hz. Muhammed Hendek savaşında ağır yaralanan Sa’d’ı özellikle hakem tayin etmiştir. Cezanın infazını dramatik bir şekilde tasvir eden Muir, bu “büyük vahşetin” Hz. Muhammed’in karakterine kara bir leke olarak yapıştığını iddia etmiştir.270 Muir ayrıca Hz. Muhammed’in intikam arzusunu tatmin ettikten sonra bunun keyfini çıkarmak için, Kurayzaoğullarından kalan Reyhane’yle evlendiğini iddia edecek kadar işi ileriye götürmüştür.271 Emir Ali bütün bu iddialara karşı hadiseyi şöyle tahlil etmiştir: 1- Şüphesiz ki bir insan ne kadar ağır bir suç işlerse işlesin, ona verilen ağır bir ceza diğer insanlar üzerinde olumsuz bir etki yapar. Bu insanın yapısında vardır. Böylece kalplerimizdeki şefkat, adalet duygusuna galip gelir. Bu bakımdan Kureyzaoğulların kendilerine verilecek cezayı tayin etme işini gözü pek ve savaşta yaralanmış birine havale etmeleri ve verilen cezanın hemen tatbiki bizi üzse de şefkat hissi bize hiçbir zaman adaleti ihmal ettirmemelidir. Benî Kurayza’nın Müslümanlara açık ihaneti ve imzaladıkları anlaşmalara hiçbir zaman riayet etmedikleri unutulmamalıdır. 2- Diğer taraftan Yehova’ya tapan ve semavî bir kitaba sahip olan Yahudiler, Arapların putperest kalmalarını mı istemektedirler? Bu durum, şirke karşı olması gereken insanların “Tevhid” inancına bir hıyanetleridir. 3- Benî Kureyza’ya takdir edilen ceza zamanın kavimleri tarafından kabul edilen savaş kanunlarına uygundur. 4- Eğer Kureyzaoğulları, Sa’d b. Muaz hüküm vermeden idam edilmiş olsalardı bu hareket de zamanın savaş kurallarına aykırı olmazdı. Kaldı ki Sa’d’ı kendileri tercih etmişlerdir. 270 271 Muir, Life of Mahomet, C. III, s. 271-278 Muir, Life of Mahomet, C. III, s. 278. 95 5- Savaşta şayet Müslümanlar değil de Yahudîler galip gelselerdi istisnasız bütün Müslümanları imha ederlerdi. Kral David katliamları ve Hıristiyanlığın ilk zamanlarında yapılan soykırımlar o zamana göre değerlendirilmektedir.272 6- Neden acaba savunma durumunda olan Müslümanlar, aynı bakış açısıyla ele alınmıyorlar? Neden Hz. Muhammed’in bin üç yüz elli sene önce verdiği hüküm günümüz hukuk anlayışıyla değerlendiriliyor? Hâlbuki meselelere önyargısız yaklaşan M. Barthelemy, St. Hilaire, Mr Johnson ve Mr Stanley Lane-Poole gibi Avrupalılar da vardır. Mesela bunlardan Stanley Lane-Poole 12. yüzyılda Fransa’nın Albi kentinde ortaya çıkan Albigenslere karşı düzenlenen ve 1209-1229 yılları arasında yirmi yıl süren Katolik Haçlı seferini273 ve 17. Yüzyılda İngiltere’de bir dönem (M.1642-1660) yönetimi ele geçiren Puritanizm döneminde yapılanları hatırlatarak bu ceza konusunda şöyle demektedir: “Kuşatmacılar geri dönünce Muhammed doğal olarak Yahudilerden ihanetlerinin sebebini sordu. Onlarsa inatçı tavırlarına devam ettiler. Muhammed bununlar birlikte Yahudilerin müttefiki olan bir kabilenin reisinin onlar hakkında hüküm vermesini kabul etti. Bu adam Yahudi saldırısında yaralanan ve bu yaradan dolayı ölen ateşli bir askerdi. Bu şef, altıyüz kadar erkeğin öldürülmesi, kadınların ve çocukların esir esilmesi kararını verdi. Gerçi bu hüküm şiddetli ve kanlıdır fakat Psikoposluk ordusunun Albigenslere yaptıkları veya Puritanizm döneminde Augustan’ın yaptıkları ki; bu adamların suçunun kuşatma zamanında devlete ihanet olduğu hatırlanmalıdır, ağaçlara asılan yağmacıların ve firarilerin cesetlerinden oluşan bir kordonun Wellington’un zafere giden yolunu süslediğini bilenler, hain bir kabilenin idam edilmesine hiçbir zaman hayret etmezler.”274 272 273 274 Emir Ali bı konuda Samuel Johnson’un, Oriental Religions’unu ve Arthur Stanley’in The Jewish Churc adlı eserlerini kaynak göstermektedir. http://en.wikipedia.org/wiki/Albigensian_Crusade (Erişim: 15/04/2015). Edward William Lane, Selection from The Koran, (with an introductiun by Stanley Lane Poole), London 1879, s. lXV 96 Emir Ali yine Thomas Arnold’un Sermons’undan alıntıyla İsrailoğullarının savaşlarından bahsederken “masumları özendirmemek için hainlerin yüzlerce kez imha edilmesi gerektiği” şeklindeki ifadeyle bizzat Yahudi şeriatinden örnek vermektedir.275 7- Emir Ali, öldürülenlerin sayısın da 200 ya da 250 civarında olduğunu, hâlbuki Stanley Lane Poole’un bu sayıyı 600 civarına çıkardığını söylüyorsa da arada büyük bir farkın olduğu açıktır. Muir bu rakamı 800’e kadar çıkarmaktadır. Yani ona göre durum aslında abartılmaktadır. 8- Hayatta kalanların taksimi esnasında Reyhane isimli bir kadın Hz. Peygamber’in hissesine düşmüştür. Hıristiyan yazarlar Hz. Muhammed’e dil uzatmak için her türlü fırsatı değerlendirdiklerinden (burada özellikle Muir kastedilmektedir) Reyhane konusundan da istifade etmişlerdir. Hâlbuki Reyhane, Hz. Muhammed’in payına düştüyse bu gayet doğaldır. Çünkü böyle bir durum o zamanın savaş hukukuna uygundur. Kaldı ki Reyhane’nin Hz. Muhammed’in hanımı olduğu uydurmadır. Zira Hz. Peygamber’in diğer hanımları hakkında detaylı bilgiye sahip olduğumuz halde bu kadın, bu olaydan sonra tamamen ortadan kaybolmuştur.276 9- Hz Peygamber’in Yahudilere ağır cezalar vermesi, onların işledikleri ağır suçlar sebebiyle gerekliydi. Aksi takdirde daha önce başka peygamberlerin başına geldiği gibi O da şehit edilebilirdi. Hâlbuki O, kendini ve cemaatini feda etmek zorunda değildi. Buna mukabil, Yahudilerin nazarında başkalarını imha ve kökten yok etmek dinen caizdir.277 Yine hilim sahibi Hz. İsa’nın tebliğ ettiği din, Bizans’ın himayesine girdikten sonra saldırgan ve baskıcı bir yapıya dönüşmüştü. Hz. Muhammed’in dinini tebliğ için kulandığı dünyevi vasıtaları şeytanca birtakım 275 276 277 Thomas Arnold, Arnold Sermons, London 1878, V., s.VI (Wars of İsraelites), s. 26. The Spirit of Islam, s.79-82. Emir Ali’nin Reyhane hakkında verdiği bilgiler sağlıklı değildir. Ayrıntılı bilgi için bkz., Hayati Yılmaz, “Reyhâne bint Şem’un” DİA, XXXV, 41-42 The Spirit of Islam, s.207. 97 telkinler gibi gösterenler, Hz. İsa’nın bu gibi usuller kullanmayışını O’nun uluhiyyetine delil sayarak kendisine tanrılık atfetmektedirler.278 H. HZ. MUHAMMED’İN HIRİSTİYANLARLA İLGİLİ TUTUMU Müslümanlarla Hıristiyanların münasebetleri İslam’ın ilk yıllarında Habeşistan’a hicretle balamış, sonrasında askerî, siyasi ve sosyal alanlarda devam edegelmiştir. Ancak Hz Muhammed’in İslam’a davet için elçi gönderdiği yöneticilerden biri olan, Heraklius’un feodal beylerinden Şam yakınlarındaki Busra’da ikamet eden Gassan emirinin, elçiye gösterilmesi gereken hürmet bir tarafa onu şehit etmesi uluslararası sorumluluk ve nezakete indirilen bir darbe olup, İslamiyet’i bütün Hıristiyanlık’la ihtilafa düşüren savaşların sebebi olmuştu.279 Meydana gelen savaşlar neticesinde genelde tüm Hıristiyanların, özelde ise oryantalistlerin bu konudaki İslam’a ve Hz. Muhammed’e karşı niyet ve görüşleri ekseriyetle hep kötü olmuştur. Örneğin Muir, Kur’an’ın ve Hz. Muhammed’in “tutarsızlıklarını” anlatırken üç büyük zararlarından bahsetmiştir. Birincisi çokeşlilik, boşanma ve kölelik kalıcı hale getirilmiştir. İkincisi dini kabulenme de muhakeme ve irade yok edilmiş, inkârın cezası kılıç olmuştur. Üçüncüsü ise Hz. Muhammed ve Kur’an, Hıristiyanlığın yayılmasına engel olmuşlardır.280 Emir Ali, gerçeğin böyle olmadığını eserinin değişik yerlerinde izah etmiştir. The Spirit of Islam’da daha ziyade İslam’la Hırıstiyanlığı veyahut Hz. İsa’nın başına gelenlerle Hz. Muhammed’in risaletini karşılaştırdığı için bu mevzuda Hıristiyanlık tarihi üzerine ayrıntılı bilgiler vermiştir. Böylece İslam’ı Hıristiyanlıkla, Hz. Muhammed’in ashabıyla olan ilişkisini de muhataplarının Hz. İsa’ya yaptıklarıyla mukayese ederek, asıl muhatabı olan Oryantalistlere ve Batılılara İslam’ın üstünlüğünü ve Hz. Muhammed’in nübüvvetini izhar ve ispat etmek istemektedir. Zira Müslümanlar, Hz. İsa’nın peygamberliğini ve ahlakî düsturlarını kabul ediyorlar. Peki, Hıristiyanlar niçin Hz. Muhammed’in peygamberliğini kabul etmiyorlar? Gerçek bir Müslüman, 278 279 280 The Spirit of Islam, s.207-208. The Spirit of Islam, s. 91. Muir, Life of Mahomet, C. IV, s. 321-322. 98 aynı zamanda gerçek bir Hıristiyandır. Yoksa Hz. Muhammed’in şahsiyeti bir peygamberinkine benzemiyor mu? Hz. Muhammed, dünyanın dağılmış güçlerini uygarlık yoluyla toplamak istememiş miydi? Önceki Peygamberlerin yaptıkları işi tamamlamamış mıydı?281 1. Hz. İsa ve Hıristiyanlık Hz. İsa (as), Mesihlik inancının çok yaygın olduğu bir çevrede doğdu. İsrailoğulları’nın en büyük felaket devirlerinde yazılan “Danyal Kitabı”282 musibetlere maruz kalan kavminin durumundan müteessir olan Hz. İsa’nın zihninde derin izler bıraktı. O, amansız, insafsız ve bağnaz insanlardan oluşan Yahudî toplumunun kalelerine “beklenen Mesih” olarak girmiş ancak çok kısa sürede beklenmedik tepkilerle karşılaşmıştı.283 Hz. İsa, kısa olan peygamberlik süresince ençok fakirlere, Lut Gölü’nün etrafında yaşayan çaresiz çiftçi ve balıkçılara hitap ettiğinden onun dinine girenler de daha çok halk tabakasından insanlardı. Hz. İsa’nın aniden kaybolması onları da etkilemiş olmakla birlikte onlar, Hz. İsa’yı daha çok bir beşer olarak tanımışlardı. Ne var ki, Paul’un ortaya çıkmasıyla Hz. İsa’nın “ceset şekline girmiş bir tanrı yahut bir melek” olduğu inancı Hıristiyanlığa hâkim olmaya başlamıştı. Mecusî zerdüştler, doğudan çıkacak ve kendilerine rehber olacak “Suruş” dedikleri kurtarıcı bir meleğe, Budistler bir bakireden doğacak beşer şeklindeki bir tanrıya, İskenderiye mutasavvıfları ulûhiyet makamından daha aşağı bir makama sahip olan diğer bir tanrıya inanırlardı. Mısır ve Suriye’de Oziris’in284 doğumuna, ölümüne ve tekrar dirilişine ait batınî inanışlar ve “kucağında yeni doğan güneş tanrıçası Horos’u taşıyan genç valide” şeklindeki düşünce yaygındı. İşte tabiatı itibariyle hayal mahsülü şeylere inanmayı ve onları geliştirmeyi seven Paul, zamanının yarı felsefi, yarı mistik fikirleriyle doluydu. Birtakım bedensel hastalıkları 281 282 283 284 The Spirit of Islam, s. 179. Kitab-ı Mukaddes' e göre milattan önce VI. yüzyılda Babil sarayında yaşamış Beni İsrail peygamberlerinden olan Danyal’ın Ahd-i Atik’de kendisine nisbet edilen kitabı. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ömer Faruk Harman, “Danyal”, DİA, VIII, 480-481. The Spirit of Islam, s. XXXVIII. Güneşi ve Nil’i temsil ettiğine inanılan Eski Mısır’ın en büyük tanrısı. 99 da olan Paul, fiilen hiç teması olmadığı halde Hz. İsa’ya ulûhiyet sıfatlarını yakıştırmaya temayül gösterebilecek kadar ileri gitmişti.285 Bu görüşler zamanla değişik Hıristiyan mezheplerince farklı kalıpkara dökülmüş ve sonraları geniş Roma toprakları Hıristiyanlığın kaynağı ve düşman mezheplerin mücadele alanı olmuştu. Mısırlıların dini, çocuk olan Horos’un ölüm ve dirilmesi etrafında, Yunanlıların dini ise Dionisus’un ölüm ve dirilmesi etrafında dönüp dolaşıyordu ve teslis inancı her iki millet arasında müşterekti. Küçük Asya, Suriye ve Yahudi halklarından başka Akdeniz kıyılarında da “yaşayan, ölen ve sonra tekrar dirilen bir tanrı” inancı yaygındı. Emir Ali’ye göre bölgedeki bu inanışlar Hz. İsa’nın aniden ortadan kaybolmasından sonra Hıristiyanlığın yayılmasına güçlü bir katkı yapmışlardı. Yine Mısır Tanrıçalarının en büyüğü olan İzis, kocası Öziris ve çocuğu Horus ile bir üçlü oluşturmaktaydı. İzis ibadeti, halk arasında “Meryemperestliğe” dönüşmüştü. Böylece kucağındaki Horus ile Hıristiyanlık’ta kucağında Îsâ’yı tutan Meryem figürünün ortaya çıkmasını etkilemiş ve Hz. Meryem Hıristiyanlar için bir şefkat kapısına dönüşmüştü. Bu şekilde başlangıçta sadece fakirlerin ve sıradan halk tabakasının dini olan Hıristiyanlık kilisesi, çevresindeki dinlerden aldığı birtakım dogmaları, ayinleri, merasim ve kurumları kendi ilahiyat sistemine ilave ettikten sonra aydınlar arasında kabul görmeye başlamıştı. İskenderiyelilerin dünyayı terkederek münzevî bir hayat anlayışı ve vaftiz de benzeri şekilde Hıristiyanlığa geçmişti.286 Hz. İsa’nın ikinci kez gelişiyle semavî düzenin yeryüzünde kurulacağı ve fakirlerin hürmet göreceği inancı halk arasında o kadar benimsenmişti ki, havarilerin hayatı esnasında meydana geleceği vaad olunan bu hadise, yüzyıllar geçtiği halde bir türlü vuku bulmadığı halde halk bu inanca bağlanmıştı. Bu inanç ancak başlangıcı sıkıntılı ve sonları başarılı geçen bin senenin ardından, “Mesih’in gelmesi yakındır” 285 286 The Spirit of Islam, s. XXXIX-XL. The Spirit of Islam, s. XL-XLI. 100 düşüncesiyle Müslümanları yok etmek amacıyla yola çıkan Haçlı savaşçılarının kesin bir mağlubiyetiyle eski etkinliğini yitirmişti.287 Kendisine rakip olan dinlerin inanış ve ayinlerini emerek büyüyen ve aslî kimliğinden uzakşalan Hıristiyanlığın II. yüzyılı mücadele ve sürtüşmelerle geçti. Bu arada Gnostikler, Markiyonlar, Valetinler, Ofitler, Sofestailer, Maniistler, Aryusçular ve Saybiller gibi birçok mezhep ortaya çıktı. Bunlar arasında Saybiller, İsa tanrıdan gelen bir gücün kendisine girdiği bir insandır demekle kısmen tevhide yaklaşmış, Arius ise İsa’nın Tanrı ile aynı cinsten olmadığını söyleyerek mevcut kilise söylemine karşı gelebilmişti. Fakat neticede 325’te İznik Konsili toplanarak İsa’nın Tanrınin bir parçası olduğu resmen tescil edilmişti.288 Sonrasında Konstantin’in Hıristiyanlığı kabul etmesiyle Roma İmparatorluğu’nun resmi dini haline gelen Hıristiyanlık, Hz. İsa’nın telkinlerinin tam tersine barbar bir hüviyete bürünmüştü. Hıristiyan Roma, bu haliyle Sasanî İran’ından bile daha kötü bir haldeydi. Küçük Asya, Afrika ve Avrupa’da da durum farklı değildi. İnsanlık madden ve manen çökmüş haldeydi.289 2. Hz. Muhammed Zamanında Uluslararası Hukuk ve Hıristiyanlık Emir Ali’ye göre, Hz Muhammed’in Peygamber olarak gönderildiği sıralarda milletlerarası hukuk bilinmiyordu. Bir savaş olunca mağlup tarafın silah taşıyabilenleri öldürülür, diğerleri esir edilir ve tüm evler yağma edilirdi.290 On üç asır boyunca bir kanun sistemi meydana getirebilen Romalılar bile sırf esir alabilmek için komşu milletlere saldırırlardı. Anlaşmalara sadakat yoktu. Diğer milletlerin özgürlüğüne önem verilmezdi.291 Hıristiyanlık, uluslararası ahlakla ilgilenmediğinden, uluslararası hukuk üzerinde de olumlu bir etki yapamamıştı.292 287 288 289 290 291 292 The Spirit of Islam, s. XLII. The Spirit of Islam, s. XLV-I. The Spirit of Islam, s.XL-LVI. The Spirit of Islam, s.209. Müellif bu bilgileri Döllinger’e dayandırmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Johan J. I. Döllinger, The Gentile and The Jew, London 1862, II, s.217-289. The Spirit of Islam, s.210. 101 Emir Ali’ye göre bu Hıristiyanlığın eksik taraflarından biridir. Ancak daha garip olanı ise çağdaş düşünürlerin bile bunu savunmasıdır. Aslında fertler için hak olan bir şey milletler için de hak olmalıdır. Bunun tersi de düşünülebilir. Fakat Hıristiyanlarda din ve ahlak, kanun sahasının dışında tutulmuştur. İnsanın şahsi münasebetlerini tanzim ettiği söylenen din, toplu halde yaşayan insanların birbirleriyle olan münasebetleriyle hiç ilgilenmiyordu. Bunun neticesi olarak da Hıristiyanlık, sadece duygulara hitap eden ve birazcık ahlakî felsefe seviyesine çıkabilen bir şey oluyordu. Hâlbuki milletlerin de fertler gibi kabul edilmesi gerekir. Çünkü fertler milletleri, milletler de topyekün insanlığı meydana getirir. Hıristiyanlıkta Latin kilisesinin ortaya çıkmasıyla bu konuda bir derece sorumluluk teşekkül ettiyse de bu durum Roma kilisesine bağlı olanları ve biraz da Ortodoksları kapsadığından, din zayıf milletlere yapılan saldırıları haklı göstermek için kullanılan bir vasıtaya dönüşmüştü. Kilisenin bütün gücüyle desteklediği Şarlman katliamlarından başlayarak Amerika’daki masum kavimlerin esir edilmesine varıncaya dek birçok kez hukuk ihlal edilmişti.293 Şefkat ilkesinin ihlal edilmesi, kiliseden farklı düşünen Hıristiyanların da baskılara maruz kalmasına neden olmuştu. Protestanlığın ortaya çıkaması da durumu değiştirmedi.294 Kiliseler arasındaki hitilaf ne olursa olsun hepsi de Hıristiyan milletlerin sahip oldukları hak ve menfaatlerin Hıristiyan olmayan kavimlere uygun görmemekte birleşmişlerdi.295 3. İslam ve Hıristiyanlıkta Muhaliflere Karşı Tutum Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği esaslar sadece belli bir kesime hitap etmez. Diğer din ve mezheplerin yarım yamalak getirdiği prensipleri İslam bir bütün halinde 293 294 295 The Spirit of Islam, s.208-212 Emir Ali, Hıristiyanlık ve kilise tarihi ile ilgili görüşlerini şu kişilere dayandırmıştır: Henry Hart Milman, The History of Christianity, New York 1872; William E. H. Lecky, History of Rationalism, New York 1870; Henry Hallam, Constitutional History of England, New York 1880. The Spirit of Islam, s.211. Müellif bu noktada bir dipnot olarak şu bilgiyi aktarır: “Avrupa’da uluslararası hukukun kurucularından sayılabilecek olan Hugo Grutius(1583-1645 yılları arasında yaşamış Hollandalı düşünür), Avrupa milletlerinin sahip oldukları haklardan Müslümanları topyekün mahrum saymıştır.” 102 tüm insanlığın hizmetine sunmuştur. Kur’an’ın ayetleri ve Hz. Muhammed’in uygulamalarında herkes dinini seçmekte serbesttir. Daha önemlisi bunlar, kuvvetlinin gücüyle ezilmiş hayalci bir filozofun sözleri olmayıp; çok güçlü ve teşkilatlı bir devletin başında iktidarının zirvesinde bulunan, herkesin tanıdığı ve istese kılıcıyla inançlarını uygulamaya muktedir bir peygamberin sözleridir.296 Yani Hz. Muhammed, zayıfken hoşgörüden bahsedip, kuvvetlenince zulmeden biri değildir. Oysa Hıristiyanlık Konstantin sayesinde güç kazanınca hemen baskılara başlamıştı. M. 15. yüzyılda Papa, Hıristiyan dünyasının dışında kalan milletleri Hıristiyanlıştırmaları için İspanyol ve Portekizlilere berat vermişti. Tarih, onların bu beratı nasıl kullandıklarını kaydetmiştir. 20. yüzyılda meydana gelen ve milyonlarca insanın ölümüne neden olan I. Dünya Savaşında Hıristiyan din adamları savaş ruhunu şiddetle teşvik etmişlerdi. Kilisenin imha ettiği milletlerle, siyahî milletler Hıristiyan âlemine hiçbir davada bulunamıyorlardı. Hıristiyanlar, yaptıkları bütün bu baskıların dayanağını Hz. İsa’nın sözlerinden çıkarıyorlar. Acaba Hz. İsa “Onları dinimize girmeye zorlayın!” demiş miydi?297 Buna karşın Hz. Muhammed Mekke’yi fethettiği gün “hepiniz serbestsiniz, Hakk geldi, batıl zail oldu!” demişti.298 Bütün mağlub milletlere ibadet özgürlüğü tanımıştı. Emir Ali, Muir gibilerin söylediğinin tam tersini söyleyerek İslam’ın muhalif fikirleri boğmak ya da kendinden ayrılanları toptan yaketmek gibi bir prensibi olmadığını vurgulamıştır İslam toplumlarında insanlar Müslümangayrimüslim olmak üzere rahatlıkla iç içe yaşayabimişler, ticaret yapabilmişlerdir. Buna mukabil özellikle Hıristiyanların muhalif fikirlere hiç tahammülleri olmamıştır. Almanlar 16. yüzyılda kiliseden ayrılanları idam etmişler, İngiltere’de mezhep farklılığı yüzünden insanlara işkenceler edilmiş, İspanya’da Müslümanlarla Yahudilere her türlü zulüm reva görülmüş, Hıristiyan Amerika’da beyaz bir kadınla evlenen zenciyi diri yakmışlardır. Bugün bile (kendi dönemini kastediyor) 296 297 298 The Spirit of Islam, s.212. The Spirit of Islam, s.213. The Spirit of Islam, s.96. 103 Hıristiyanlıkta baskıcı ruh hala ölmemiş, zaman zaman uyuklamaktadır. Bir mutaasıpla temas kurduğu anda alevlenip ateş püskürtmeye hazırdır. Bütün bunlar bilinirken İslam’a dil uzatmak adalet değildir.299 3. Hz Muhammed’in Hıristiyanlara Verdiği Berat Hz Peygamber, Tur-i Sina Dağı yakınlarında bulunan Saint Catherina Manastırı’ndaki rahiplere ve bütün Hıristiyanlara bir berat göndermişti. Buna göre Hıristiyanlara adalete aykırı hiç bir vergi yüklenmeyecek, hiçbir papaz görev yeri olan kiliseden çıkarılmayacak, hiç bir Hıristiyan din değiştirmeye zorlanmayacak, hiç bir Hıristiyan hacısı yolundan alıkonulmayacaktır. Ayrıca cami ya da mesken yapmak amacıyla hiçbir kilise yıkılmayacak, Müslümanlarla evlenen Hıristiyan kadınlar isterlerse dinlerini muhafaza edebilecekler, bir Müslümanla evlendikleri için herhangi bir sıkıntıyla karşılaşmayacaklardı. Kilise ya da manastırların tamiri hususunda veya başka bir hususda yardıma ihtiyaç duyarlarsa Müslümanlar onlara yardım edeceklerdi. Ancak Müslümanların bu tarz hareketleri Hıristiyanlığa bir katılma olarak değil sadece onlara yardım olarak anlaşılacaktı. Eğer Müslümanlar yabancı Hıristiyanlarla savaşacak olurlarsa Müslümanlar arasında yaşayan Hıristiyanlar herhangi olumsuzluğa veya hakarete maruz bırakılmayacaklardı. Bu anlaşmaya uymayan herhangi bir Müslüman, Allah’a ve Rasülüne karşı gelmiş sayılacaktı.300 Emir Ali’ye göre bu berat, dünya tarihinin kaydettiği dinî ağırlıklı en yüksek ve en asil hoşgörü belgesidir. İslam Tarihi’nin güvenle kaydettiği bu muazzam belge hayret verici bir hoşgörü ve özgürlükçü bir yaklaşımı ifade etmektedir. Böylece Hz. Peygamber, Hıristiyanlara dindaşları olan hükümdarın temin edemediği menfaat ve korumayı temin etmiştir.301 299 300 301 The Spirit of Islam, s. 218-219. Emir Ali bu konularda David Uguhart ve William Draper gibi Hıristiyan yazarların eserlerinden alıntılar yaparak örnekler sunmaktadır. The Spirit of Islam, s. 84-85. The Spirit of Islam, s. 85. 104 4. Tebliğ Metodu Açısından İslam ve Hıristiyanlık Emir Ali’ye göre tebliğ metodu açısından Hz. İsa ile Hz. Muhammed’i mukayese etmek mümkün değilse de bu iki peygamberi eşit şartlarda görev yapmışlar gibi değerlendiren muhalif yazarlara cevaben, Hz. İsa ile Hz. Muhammed’in tebliğ şartlarını karşılaştırarak bazı hususlara dikkat çekmiştir. Şöyle ki; Hz. İsa’nın nüfuzu, kısa olan peygamberlik süresince sadece avamdan olan belli bir tabakaya etki edebilmişti. Hz. İsa, daha toplumun geneline hitap edemeden, tâbiileri çoğalmadan, irşad için uygulamalı kurallar koyamadan, manevî müjdeler veremeden veyahut hâkim bir mezhebin baskılarına karşı koyabilecek bir teşkilat kuramadan ırkçı ve kinci bir ruhani sınıfın ruhsuz törenciliğine karşı gösterdiği tepkilerin kurbanı olmuştu. Yine Hz. İsa döneminde merkezi devlet gücü hâkim olduğundan ve yerleşik kuralların yürürlükte olduğu bir millet arasında bulunduğundan, O’nun tâbiileri kendilerine has bir teşkilat kurmaya fırsat bulamamışlardı. Ayrıca Hz. İsa, pratik ahlak kuralları koymaya ihtiyaç duymamıştı. Daha sonra Hıristiyanların sayısı çoğalınca buna ihiyaç hissedilmiş, Pavlus’un oluşturduğu öğretiler ise Hz. İsa’nın öğretisindeki özelliği ve sadeliği yok etmişti.302 Diğer taraftan Hz. Muhammed de “barbar” bir kavmin içinde tebliğine başladığında halkın muhalefeti ve düşmanlığıyla karşılaşmıştı. Başlangıçta O’na inananlar da sayıca az ve etkisiz kimselerdi. Kureyşliler, Romalılar ve Yunanlılar kadar maddeci değillerdi ama onların sahip oldukları bazı erdemlerden de yoksunlardı. Ancak Hz. Muhammed Medine’ye hicret ettikten sonra artık kendi mukadderatı, tüm müslümanların mukadderatıyla birlemişti. Bir tek şehir, Arabistan’ın tüm birleşik ordularına karşı koymak zorunda kalacaktı. Tıpkı Hz. İsa’nın tâbiilerine kendilerini savunmalarını tavsiye ettği gibi,303 Müslümanlar da kendilerini koruyabilmek için silahlanmışlardı. Ancak zamanla, rikkat, nezaket ve 302 303 The Spirit of Islam, s. 208. Luka İncili, 22/36, Hz İsa’nın havarilere hitaben söylediği söz:“Kılıcı olmayan, abasını satıp bir kılıç alsın.” 105 gayretle çöl güneşi gibi yakıcı ihriraslarla dolu bir millet, nefsine hâkim olabilmeyi öğrenmişti.304 5. İslam ve Hıristiyanlığın Yayılma Süreçleri Emir Ali’ye göre temelde Hz. İsa’nın “Tanrı’nın oğlu” olduğu hususu dışında İslam’la Hıristiyanlık arasında köklü bir farklılık yoktur. Zira her iki dinin kaynağı da insanlık üzerinde etkili olan aynı ruhanî güçtür. Çünkü Hıristiyanlık, Yahudi ve müşrik Romalıların insansız maddeciliğine bir başkaldırıyken, İslam ise Arapların seviyesiz putperestliğine ve vahşi adetlerine karşı bir başka kıyamdır. Hıristiyanlık daha yerleşik ve daha organize yönetilen medeni insanlar arasında zuhur ettiğinden daha alt seviyede kötülüklerle mücadele etmiştir. İslamiyet ise birbiriyle sürekli savaşan kabileler arasında çıktığından her türlü bencillik ve kadim rezaletlerle mücadele etmek zorunda kalmıştır. Yani aslında her iki dinin ortaya çıkışı ve mücadele ettiği hususlar çok benzerlikler arzetmektedir.305 Daha sonra Hıristiyanlık aslen Yahudi olan, kültürlü ama tuhaf karakterli birinin (Pavlus) eliyle yayılarak doğudan batıya gitmiş, Yunanistan ve Roma’da asırlardan beri devam eden uygarlıklarla birleşerek yeni düşünceler ve inanışlar doğurmuştur. Doğum yerinden çıkarılarak başka ülkelere götürülen Hıristiyanlık, gerçekte Hz. İsa’nın dini olmaktan çıkıp, Pavlus’un dini haline gelmiştir. Çünkü antik putperestliğin kalıntılarının bulunduğu bu yerlerdeki Yunan ve İskenderiye felsefesi, Roma halkını sonsuzluğun bağrından doğan insan şeklindeki tanrısal bir kahramanı tanımaya hazırlamıştı. Böylece vahyin ürünü olan gerçek Hıristiyanlık gittiği yerlerdeki felsefenin de etkisiyle Hz. İsa’nın öğretilerinden uzaklaşıp gerçek bir din olmaktan çıkarak önceden var olan, Hıristiyanlıkla da devam eden bir uygarlığın ürünü haline gelmiştir. Bugün bile kaktüs yapraklarıyla örtünen Meksikalıyla, putperest güney Amerikalı ve daha alt seviyedeki Hıristiyanlar da gerçek Hıristiyan değildirler. Bunlarla modern Hıristiyan düşünce liderleri arasında 304 305 The Spirit of Islam, s. 209. The Spirit of Islam, s.180. 106 bir uçurum vardır. Yani Hıristiyanlık bu insanlara etki edememiş, onlar üzerinde kuvvetli bir tesir icra edememiştir. Bu manada İslam ve Hıristiyanlık aynı kaynaktan doğan, fakat farklı mecralarda akan iki nehir gibidirler. Hıristiyanlık aktığı yerlerin topraklarına göre şekillenmiştir. Onları dönüştürmek yerine arazinin rengine bürünmüştür.306 İslam ise sosyal ve ahlaki şartları çok farklı olan başka bir çevrede yayılmıştır. Nerede terbiye edilmeye ve ilerlemeye müsait bir millet bulmuşsa onu yükseltmiş, asgari uygarlık şartlarını benimseterek medenileştirmiş ve İslam öğretilerini onlar için bir ideal haline getrimiştir. İslamiyet, düşüş trendinde olan Hıristiyanlığın, kendisinin yayılmasına karşı kurduğu bariyerleri de aşabilse durum daha da farklı olabilirdi. Bu manada İslam, aktığı yerlere hayat veren bir nehir gibidir. Medenî insanlar düşünceyle yükselebilirler. Bir dinin cahil ve uygarlıktan uzak milletler üzerinde tesir icra edebilmesi, o dinin emirlerinin gayet olumlu ve insan fıtratına uygun olmasına bağlıdır. Çünkü barbar milletler için ahlak öğretileri bazı yaptırımlarla desteklenmezse tesir icra edemez. Bu gibi durumlarda soyut vaazlar değil, pratik çözümler ve örnekler işe yarayacaktır. İşte İslam’ın başarısı bu özelliğinin bir neticesidir. Birbiriyle kavga eden ve farklı inanç sistemlerinden meydana gelen, icraattan çok lafa önem verilen bir dünyaya karşı ilahi vahiyle hitap etmiştir. Sosyal düzen ve ahlakî yaşantı açısından harabe gibi olan ortamı, yüksek bir ahlak ve sosyal adalet seviyesine yükselterek, dünyanın insan fıtratına uygun bir düzene muhtaç olduğunu ispatlamıştır.307 Emir Ali, İslam’la Hıristiyanlık’ın aynı kaynaktan geldiğini, ancak Hıristiyanlık’ta teorik olan prensiplerin bir türlü hayata geçirilemediğini, Hz. İsa’nın tebliğ ettiği dinin eksik kaldığını, Pavlus’un Hıristiyanlığı tahrif ederek gerçek bir din olmaktan çıkardığını, bu yüzden de Hıristiyanlık’ın bir türlü pratikte uygulanamadığını, ulaştığı yerlere etki edeceğine oralardan etkilendiğini ifade 306 307 The Spirit of Islam, s.181. The Spirit of Islam, s. 182-183. 107 etmiştir. Buna karşılık İslam, Hz. Peygamber tarafından tamamen tebliğ edilmiş, uygulamalı olarak temsil edilmiş ve daha O’nun sağlığında geniş kitleler üzerinde etkisini göstermiştir. İslam, sosyo-kültürel konjonktür olarak kendisine duyulan ihtiyaç, insan fıtratına olan uygunluğu ve gayet sade ve pratik olarak uygulanabilirliği sayesinde ulaştığı insanların tüm ihtiyaçlarını tatmin etmiştir. Çalışkanlığı ve samimiyyeti esas alarak toplumdaki sınıf farkını ortadan kaldırmıştır. Hz. Muhammed’in koyduğu kuralların ancak yarı medeni toplumlarda işe yarayacağını söylemek büyük bir haksızlık olacaktır. O, kâinatın kanun ve intizamla idare edildiğini beyan ederek aklın saltanatını ilan etmiştir. Hz. Muhammed’den başka hiç kimse, sürekli değişmekte olan, sosyal ve ahlaki açıdan değişken bir yapıya sahip olan dünya hayatının ihtiyaçlarını O’nun kadar düşünmemiş, öncekilere gönderilen vahiy, O’nun ki kadar bütün ihtimalleri gözönüne almamıştır.308 Emir Ali, İslam’ın akıl dini oluşuna Muaz b. Cebel’in Yemen’e vali olarak görevlendirildiğinde Hz. Peygamber’le aralarında geçen diyaloğu örnek göstermiştir. Muaz b. Cebel, Kur’an ve Sünnet’te cevabını bulamadığı konularda kendi muhakemesine başvuracağını söyleyince Hz. Peygamber, O’nun bu cevabını beğenmiş ve diğer valilere de aynısını tenbihlemişti.309 Batı dünyası, rönesans ve reform hareketleri sonrasında aydınlanma çağına girmiş, bilim, sanat ve sanayide büyük bir ilerleme kaydetmişti. Batı, bir anlamda mevcut dini hayatından çıkararak ilerlemişti. Buna karşılık İslam dünyasında, Osmanlı Devleti’nin de gerilemeye başlamasıyla Müslümanların, dolayısıyla da İslam’ın durumu tartışılır olmuştu. Bu bağlamda dile getirilen söylemlerden birisi de İslam’ın ancak geri kalmış yahut yarı medeni milletlerde tesir icra edebileceği fikriydi. Emir Ali, Müslümanların geri kalmışlığını şöyle izah etmektedir: Zamanla Müslümanlar, İslamî prensipler hususunda gevşeklik göstermeye başladılar. Açık şekilde günah işlediler, samimiyetten uzaklaşarak gösterişe yöneldiler, Allah rızasını 308 309 The Spirit of Islam, s. 182. The Spirit of Islam, s. 183. 108 unutup riyakârlığa düştüler. Bugünün zavallı Müslümanları mezhep ihtilafına düşerek Hak dinin parlaklığını söndürdüler ve ihlâs ruhunu tahrip ettiler. Bunun neticesi olarak da gerilemeye başladılar.310 Emir Ali’ye göre İslam’ın zikredilen özelliklerinden de anlaşılacağı üzere, müslümanların gerilemesi, hiçbir şekilde İslam’a mal edilemez. Bu İslam’ın kusuru değil, Müslümanların suçudur. Emir Ali, zaman içerisinde İslam düşüncesinin donuklaşmasından şikâyet etmektedir. Muaz b. Cebel’in kullandığı akılcı metod terkedilerek dini düşünce ve hukuk sistemi taklitçi bir mahiyete bürünmüştür. Sünniler arasında dört imamdan sonra (Ebu Hanife, İmam Şafii, İmam Malik, Ahmed b Hanbel) Hz. Muhammed’in hukukunu yorumlayacak bir müctehid çıkmamıştır. Şiîlikte ise Ahbâriyye311 kendisinden sonra başkasının bu konuda yorum yapmasını engellemiştir. Böylece insan aklının en yüksek ve en asil fonksiyonu kutsanmış oldu. Müslüman âlimler ve takipçileri bu işi suç ve günah saydılar. Neticede Müslümanlar da tıpkı Hıristiyanlar gibi davranmışlardı.312 Halbuki daha fazla müctehid ve imam yetiştirilmeliydi. Herhangi bir Müslüman’a dinin kitabı nedir? diye sorsan, Kur’an cevabını verir, ancak Kur’an onun inancına ve yaşantısına rehberlik etmez. Hâlbuki İslam’ın ilk yıllarında anlayış olmadan bağlılığın işe yaramayacağı konusunda fikir birliği vardı.313 H. HZ. MUHAMMED’İN ÇOK EŞLİLİĞİ MESELESİ Oryantalistlerin İslam’ı ve Hz. Peygamber’i en çok eleştirdikleri konulardan biri de İslam’da kadının durumu ve Hz. Peygamber’in evlilikleridir. Muir başta olmak üzere oryantalistlerin hemen hepsi bu konuyu bazen müstakil başlıklar altında, 310 311 312 313 The Spirit of Islam, s. 183 İmamiyye Şiası içinde, dini hükümlerin tek kaynağı olarak sadece kendi imamlarının nakil ve rivayetlere bağlananlar. Ayrıntılı bilgi için bkz. Metin Yurdagür, “Ahbâriyye”, DİA, I, 490. Emir Ali, burada Hıristiyanlıkla ilgili ilginç bir örnek verir: “Ortaçağda yeni bir ahit gelmemiştir ama Saint Thomas Aquinas, kendi kişisel gayretiyle İncil’e yeni yorumlar getirmiş, bu yorumlar da hala işlevselliğini korumaktadır. Aynı yol, Kur’an için de takip edilebilir” demektedir. Bkz. The Spirit of Islam, s. 185. The Spirit of Islam, s. 184-185. Ömer Rıza Doğrul, bu son kısımda bahsedilen konularla ilgili bölümü tercüme etmemiştir. 109 bazen Hz. Muhammed’in kişiliğini incelerken, bazen de siyerin akışı içerisinde yeri geldikçe detaylıca incelemişlerdir. Mesela Muri’in konuya yaklaşımını anlatabilmek için şu örnek yerinde olacaktır: Huneyn Savaşından sonra Havazinliler, Hz. Peygamber’den esir ailelerinin kendilerine teslim edilmesini talep ettiler. Hz. Peygamber de, ganimetleri muhafaza etmek şartıyla esirlerden kendisine ve Abdülmuttalib çocuklarına ait olanları iade edebileceğini söyledi. Bunu duyunca diğer Müslümanlar da Hz. Peygamber’e uydular. Böylece bir anda 6000 esir serbest bırakılmıştı. Bu cömertlik Sakiflileri çok emmnun etti ve hep birlikte İslam’a girdiler. Muir, bu meseleyi anlatırken “Muhammed’in hayatından tipik bir örnek” veriyormuş gibi bir olay aktarır ve güya Hz. Peygamber bu esirler içinden üç tane güzel kadını seçmiş ve arkadaşlarına hediye etmiştir.314 Oryantalistlerin bu meselede vardıkları nokta İslam’ın kadına yeteri kadar değer vermediği ve Hz. Muhammed’in “kadın düşkünü” ve “şehvetperest” biri olduğudur. Bütün bunlardan dolayı Emir Ali, âdeti olduğu üzere önce konunu tarihî geçmişini ve diğer din ve milletlerde kadının durumunu ele aldıktan sora sözü İslam’ın kadına verdiği değere ve Hz. Peygamber’in evliliklerine getirmiştir. Bu bölümün başına da “Cennet anaların ayakları altındadır”315 mealindeki hadisi koymuştur. 1. İslam’dan Önce Çokeşlilik Kabileler arası savaşlar neticesinde erkek nüfusunun azalması, devlet başkanlarının mutlak nüfuz sahibi olmaları gibi durumlar sosyal hayatta bugün mümkün gözükmeyen çok eşlilik âdetini bir çıkış noktası yapmıştır. Bütün eski doğu kavimlerinde çok eşlilik yaygın bir durumdu. Hindular, Medler, Babilliler, Asurlular ve İranlılar arasında bir erkeğin alabileceği kadın sayısını sınırlayan bir kural yoktu. Yahudilikte, Batı Asya’da ve Avrupa’da da durum böyleydi.316 314 315 316 Emir Ali, Muir’in bu iddiasının tamamen uydurma olduğunu söylemektedir. Bkz. The Spirit of Islam, s.99, 2 nolu dipnot. Muir’in konuya yaklaşımı için ayrıca bkz. Muir, Life Of Mahomet, C. IV, s. 149. Nesâî, Cihad, 6. The Spirit of Islam, s. 222-224. 110 Hıristiyanlık Roma topraklarında yayılmaya başlayınca, kendisi hiç evlenmeyen Hz. İsa’nın öğretileri tesirlerini göstermeye başladı ve çok eşlilik Jüstinyen’in emriyle yasaklandıysa da varlığını bir şekilde devam ettirmişti. Saint Augustine gibi bazı Hıristiyan din adamları birden fazla kadınla evlenmenin gayr-i ahlaki olmadığını, Hz. İsa’nın bunun aleyhinde bir beyanının olmadığını söylemişlerdi. Avrupa’da çok eşlilik yakın zamana kadar nefretle karşılanmıyordu.317 2. İslam’da Çokeşlilik Emir Ali’ye göre Batılı yazarların yanlışlarından birisi de İslam’ın birden fazla kadınla evlenmeyi emrettiğini iddia etmeleridir. Bu iddianın çok büyük bir yanlış olduğunu, meselenin sosyal ve kültürel tarihini de dikkate alarak izah etmektedir. Putperest Araplarda kadın, kocasının bir malı gibi görülürdü. Ölen bir adamın diğer eşyaları gibi bıraktığı dul eşleri de oğullarına kalırdı. Bundan dolayıdır ki üvey evlatlarla analıkları arasında evlilikler olurdu. İslam bu evlilik türünü yasaklamıştı. Özellikle Kureyş ve Kinde kabileleri arasında kadına karşı duyulan nefret, kız çocuklarını diri diri toprağa gömecek safhaya kadar varmıştı.318 Hz. Muhammed bu korkunç geleneği şiddetle kınamış ve yasaklamıştı. Başlangıça serbest bırakılan Muta nikâhı ise hicretin 3. yılında kesin olarak yasaklanmıştı. İslam Peygamberi, tebliğ ettiği dinin temel prensiplerinden biri olarak kadınlara hürmeti tavsiye etmiş ve kadınlara o zamana kadar hiç kimsenin vermediği hakları vermişti. O’nun kızı Fatıma da “Cennet Hanımı-Fatımetü’z-Zehra” olarak kadınlığın kutsallığı ve en asil ideali olmuştu.319 317 318 319 The Spirit of Islam, s. 225-226. The Spirit of Islam, s. 227. The Spirit of Islam, s. 228. Emir Ali’nin Ehl-i Beyt’e olan ilgisi burada da kendisini göstermektedir. 111 İslam’da birden çok kadınla evlilik dörtle sınırlandırılmış ancak aynı ayetle320 bu ruhsat, adalet şartına bağlanmıştır. Buradaki adalet giyim-kuşam, yiyecek-içecek gibi maddi unsurlar dışında sevgi ve saygıyı da içine almaktadır. Duygusal konularda adaleti sağlamak neredeyse imkânsız olduğundan Halife Me’mun döneminde Mutezile âlimleri Kuran’ın tek kadınla evliliği emrettiğini ileri sürmüşlerdir.321 Öte yandan İslam ülkelerinde erkekler bazen sırf birtakım zorunluluklar dolayısıyla (kadınların aç ve açıkta kalmaması gibi) birden fazla kadınla evlenirken, istatistikler Batı’da yaygın olan ahlaksızlığın sebeplerinden birisinin de birden fazla kadınla resmî olarak evlenememenin olduğunu göstermektedir.322 Bütün bunlar, çok eşliliğin bir ihtiyaçtan ileri geldiğini düşündürmektedir. Zaten bu ihtiyacın azaldığı yerlerde bu gelenek de kendiliğinden kalkmıştır. Ancak şu unutulmamalıdır ki çok eşlilik, ahlaktan yoksun gayr-i meşru ilişkilerden bin kat evlâdır. İslamî kurallar elastikiyetleri sayesinde zamana ve şartlara uyum sağladıklarından bugün Müslümanların büyük çoğunluğu da tek eşlilik taraftarıdır.323 3. Hz. Muhammed’in Eşleri Emir Ali’ye göre, bu konunun hakikatini bilmeyenler veyahut gerçekleri takdir edecek derecede dürüst olmayanlar için Hz. Muhammed’in evlilikleri, O’na saldırmak için bir bahane teşkil etmektedir. Hz. Muhammed’in Hıristiyan düşmanları,324 kendisinin birçok evlilik yapmakla şeriata uygun olmayan bir davranışta bulunduğunu ve peygamber karakteriyle uyuşmayacak bir iş yaptığını söylemektedirler. Oysaki tarihî gerçekler insaflı bir şekilde incelendiğinde, Hz. Muhammed’in bu evliliklerde büyük bir fedakârlık yaptığı anlaşılacağı gibi, insani 320 321 322 323 324 Kur’an, Nisa 3/4 “Eğer (kendileriyle evlendiğiniz takdirde) yetimlerin haklarına riayet edememekten korkarsanız beğendiğiniz (veya size helâl olan) kadınlardan ikişer, üçer, dörder alın. Haksızlık yapmaktan korkarsanız bir tane alın; yahut da sahip olduğunuz (cariyeler) ile yetinin. Bu, adaletten ayrılmamanız için en uygun olanıdır.” The Spirit of Islam, s. 229-230. The Spirit of Islam, s. 230. The Spirit of Islam, s.230-232. Müellif burada herhangi bir isim vermeden genel bir ifade kullanmıştır. 112 açıdan bakıldığında da bu isnadların bir iftira olduğu ortaya çıkacaktır.325 Şimdi bu evlilikleri sırayla inceleyelim. Hz Hatice: Hz. Muhammed 25 yaşındayken kendisinden daha büyük olan Hz. Hatice ile evlenmiş ve onunla 25 yıl evli kalmıştır. Bu süre boyunca başka birisiyle evlenmemiş ve hiçbir ahlakî zaaf göstermemiştir. Kaldı ki evlenseydi devrindeki kamuoyu tarafından da kınanmazdı. Hz. Hatice vefat ettiğinde Hz. Muhammed 51 yaşındaydı.326 Hz Sevde: Hz. Muhammed, ilk eşi Hz. Hatice’nin vefatından birkaç ay sonra, Taif’ten üzgün bir şekilde dönünce, Habeşistan’a hicret edip orada vefat edenlerden birinin hanımı olan Sevde ile evlenmişti. Hz. Muhammed’in kendi geçimini sağlayamayan bu kadına yardım edebilmesi için, o günün şartlarına göre onunla evlenmekten başka çaresi yoktu.327 Hz Aişe: İlk Müslümanlardan ve Hz. Peygamber’in en sadık ashabından olan Hz. Ebu Bekir, Hz. Muhammed’e olan bağlılığını akrabalıkla daha da pekiştirmek için O’nu kızı Aişe’yle evlendirmek istemişti. O zaman Hz. Aişe daha küçüktü ama bu durum zamanın adetlerine uygundu. Hz. Muhammed de en yakın arkadaşının isteğini yerine getirdi.328 Hz. Hafsa: Daha sonra Müslümanların ikinci halifesi olan Hz. Ömer’in Hafsa adında bir kızı vardı. Babası gibi hiddetli olan Hafsa’nın kocası Bedir Savaşı’nda şehit olmuştu. Hz. Ömer onu, önce Hz. Ebu Bekir’le, O kabul etmeyince de Hz. Osman’la evlendirmek istemişti. Hz. Osman’ın da teklifi geri çevirmesine 325 326 327 328 The Spirit of Islam, s. 232-233. The Spirit of Islam, s. 233. The Spirit of Islam, s. 233. The Spirit of Islam, s. 234. 113 kızan Hz. Ömer, durumu Hz. Peygamber’e anlatmıştı. Hz. Peygamber de Hafsa ile bizzat evlenerek Hz. Ömer’in öfkesini dindirmişti.329 Hz. Ümmü Seleme, Hz. Ümmü Habibe ve Hz. Zeynep (Ümmü’l-mesakîn): Bu kadınların eşleri putperestlerle yapılan savaşlarda vefat ettiklerinden hepsi de duldu. Koruyucusuz kalan bu kadınların kendileriyle ilgilenebilecek akrabaları da yoktu.330 Hz. Zeynep binti Cahş: Hz. Peygamber, vefakâr dostu ve azadlısı Hz. Zeyd’i, Arabistan’ın en asil ailelerinden birinin kızı olan Zeyneple evlendirmişti. Ancak asaleti ve güzeliğiyle övünen Zeynep, azadlı bir köleyle evliliği kabullenemediğinden kocasıyla geçinemiyordu. Bunun üzerine Hz. Zeyd, Hz. Peygamber’e gelerek boşanacağını bildirmişti. Hz. Peygamber ona ısrarla evliliğini devam ettirmesini tavsiye ettiyse de Hz. Zeyd kararından vazgeçmeyerek Hz. Zeyneb’i boşadı. Hz. Peygamber bizzat evlendirdiği bu çiftin boşanmasına çok üzülmüştü. Hz. Zeyneb de Hz. Peygamber’le evlenmek istemiş ve bu evlilik gerçekleşinceye kadar uğraşmıştı. Bu evlilik müşrikler arasında hayretle karşılanmıştı. Zira onlar üvey annelerini ve kayın validelerini aldıkları halde evlatlıklarının dul eşleriyle evlenmezlerdi. Emir Ali’ye göre, Oryantalistlerin çok suistimal ettikleri bu evlilik konusunda Hz. Muhammed’in masumiyetinin bir delili de Hz. Zeyd’in aynı bağlılıkla O’na itaatinin devam etmesidir. Çünkü eğer durum oryantalistlerin iddia ettikleeri gibi olsaydı Hz. Zeyd’inde Hz. Muhammed’e az da olsa gönül koyması gerekirdi, ama böyle bir şey olmamıştır.331 Hz Cüveyriye ve Hz. Safiyye: Beni Mustalik tarafından başlatılan bir isyanın bastırılması neticesinde kabile reisi olan Haris’in kızı Cüveyriye de esir alınmıştı. Cüveyriye para karşılığı esaretinden kurtulmak istemiş ama parası 329 330 331 Emir Ali, Muir, Sprenger ve Osborn gibi oryantalistlerin, Hz. Peygamber’le Hz Hafsa arasında Mısırlı Mariye yüzünden bir takım anlaşmazlıklar çıktığı yönündeki iddialarının tamamen uydurma olduğunu söylemektedir. Bkz. The Spirit of Islam, s. 235, 1 nolu dipnot. The Spirit of Islam, s. 235. The Spirit of Islam, s. 235-236. 114 yetmeyince Hz. Peygamber’e başvurmuştu. Hz. Peygamber, parayı hemen tamamlayınca, Cüveyriye bu mertçe davranıştan etkilenerek kendisiyle evlenmek istedi. Hz. Peygamber bu teklifi kabul edince ashab da bütün esirleri serbest bırakmıştı. Aynı şekilde Hayber savaşında esir alınan Safiyye, Hz. Peygamber tarafından serbest bırakılınca O’nunla evlenmek istemiş, Hz. Peygamber de kabul etmişti.332 Hz Meymûne: Bu hanım, Hz. Peygamber’in kendi sülalesinden, elli yaşını aşmış birisiydi. Hz. Peygamber, O’nunla evlenerek zaruretten kurtardığı gibi İbn Abbas ve Halid b. Velid gibi iki meşhur ismin müslüman olmasına vesile olmuştu.333 Emir Ali’ye göre, Hz Muhammed’in bu evliliklerinden bazılarını erkek çocuk sahibi olma arzusuyla gerçekleşmi olması muhtemeldir, bu da gayet doğaldır. Zira Hz. Muhammed de bir insandır. Diğer taraftan bu evlilikler, düşman kabileleri birleştirerek biraraya getirmiştir. Ayrıca akrabalık bağı oluşturan bu evlilikler, çok yaygın olan kan davalarının bitirilmesine de yardımcı olmuşlardır.334 Emir Ali, açıkça ifade etmese de Hz. Peygamber’in evliliklerini savunurken, bunların Oryantalistlerin iddia ettikleri gibi şehvetten değil, zaruretlerden dolayı gerçekleştirildiğini izah etmektedir. Kadının durumu eski bir sosyal problemdir. Hz. İsa da Hz. Muhammed de mevcut toplumu ve problemlerini bir anda değiştiremezlerdi.335 Emir Ali’ye Hz. Muhammed’in tabiilerine vermediği bir cevazı (dörtten fazla kadınla evlenme) kendi şahsına tahsis ettiği iddiası da cehaletten kaynaklanmaktadır. Zira Teaddüd-i zevcâtın yasaklanması Hz. Muhammed’in evliliklerinden sonra olmuştur.336 Buna mukabil önceki milletlerde kocalar kayıtsız 332 333 334 335 336 The Spirit of Islam, s. 236-237. The Spirit of Islam, s. 237. The Spirit of Islam, s. 238. The Spirit of Islam, s. 240. The Spirit of Islam, s. 241. 115 şartsız boşama yetkisine sahiplerken, İslam’da boşama belli şartlara bağlanarak kadınların maduriyetlleri giderilmeye çalışılmıştır.337 Ayrıca tıpkı kadının statüsü meselesi gibi kölelik de Hz. Muhammed’in peygamber olduğu dönemde çok yaygındı. Bundan dolayı İslam’ın, kölelik meselesine geçici bir hüküm olarak baktığı, insanlığın fikren gelişmesi ve şartların değişmesiyle köleliğin yok olacağından emin olduğu anlaşılmaktadır.338 337 338 The Spirit of Islam, s. 241-244. The Spirit of Islam, s. 258-267. 116 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EMİR ALİ’NİN GELENEKSEL SİYER ÇİZGİSİNDEN AYRILDIĞI HUSUSLAR Oryantalistlerin özellikle Yahudî ve Hıristiyan arka planlarından kaynaklanan, objektiflik ve adaletten ziyade taraflı ve kasıtlı olarak İslam’a ve Hz. Muhammed’e saldırmaları karşısında, onların bu türden iddialarına aklî ve naklî olarak (buna kitab-ı Mukaddes ve Hıristiyan müelliflerin yazdıkları eserler de dahildir) gayet net cevaplar veren Emir Ali, aynı zaman da dönemin fikrî akımlarından etkilenerek siyere kendinden önceki siyer müelliflerinden farklı bir açıdan bakmıştır. Bunun doğal bir sonucu olarak da bazı konularda bugünün entelektüel dünyasında normal karşılansa da kendi zamanı için modernist diye tarif edilebilecek hatta bazen hakkında daha kötü benzetmeler yapılabilecek sonuçlara varmıştır. A. HZ. MUHAMMED’İN DOĞUMU ÖNCESİ DÖNEME YAKLAŞIM Klasik siyer kaynaklarında Hz. Muhammed’in peygamberliği, nübüvvet silsilesi çerçevesinde değerlendirildirilmiştir. “Peygamber” merkezli bu yaklaşımdan dolayı bazen tâ Hz. Âdem’in yaratılışından başlayarak, önceki peygamber kıssalarından bahsedildikten sonra söz Hz. Muhammed’e getirilmiştir. Bu arada delâil türünden birçok rivayete yer verilmiştir. Ancak oryantalistler Hz. Muhammed’i, Müslümanların algıladığı gibi bir peygamberden ziyade bir reformist gibi gördüklerinden, konuya peygamberler tarihinden değil, Hz. Peygamber’in yetiştiği ortamın tasvirinden başlamışlardır. Emir Ali de Hz. Musa ve Hz. İsa hariç önceki peygamberlere değinmeden tafsilatlı bir şekilde milletlerin dinî ve sosyal 117 geçmişinden bahsetmiş, bilahare sözü yedinci yüzyıla getirmiştir. Bundan sonrasında ise Arap tarihçilerin tasnifini takip ettiğini söylemiştir. Emir Ali’ye göre M. 7. yüzyılın başı millî, sosyal ve dinî tüm temellerin paramparça olduğu, Yahudilik ve Hıristiyanlık’tan daha sağlam bir yapı kurmak için kapsamlı ve taze bir vahye ihtiyaç duyulduğu bir dönemdir. Zerdüşt’ün, Hz. Musa ve Hz. İsa’nın yaktıkları mukaddes ışıklar insan kanıyla söndürülmüştü. Üstünlük sağlamak amacıyla kesintisiz süren savaşlar, ardı arkası kesilmeyen iç mücadeleler, mezhep ve inanışlar arası tükenmek bilmeyen kavgalar milletlerin hayat damarlarını kurutmuş; ruhsuz ruhbanlığın demir pençesinde ezilen tüm milletler, idareleri altında yaşadıkları liderlerin kötülüklerinden Tanrı’ya sığınarak feryat etmeye başlamışlardı. Bir kurtarıcıya insanlığın hiçbir devrinde bu kadar şiddetli bir ihtiyaç hissedilmemişti. Bundan dolayıdır ki Hz. Muhammed’in maneviyat sahasında neler yaptığını hakkıyla takdir edebilmek için onun peygamberliğinden önce yeryüzündeki milletlerin dinî ve sosyal hayatına değinmek gerekir.339 Emir Ali, sonrasında Hindistan ve İran’daki dinî durum, Yahudî ve Hıristiyanların durumları hakkında Batılı müelliflerce yazılan kaynaklara dayanarak tafsilatlı bilgiler aktardıktan sonra Arabistan’ın durumuna değinmiştir. Müellifin konuya yaklaşımını gösterebilmek amacıyla Arabistan’ı tasvirini özetle aktarmak yerinde olacaktır. . Emir Ali, önce Arabistan’ın coğrafi konumu ve bir çöl insanı olarak tanımladığı Araplar’ın meziyet ve rezaletlerinden bahsetmiştir. Arabistan, konumu itibariyle Roma ve İran’ın savaş ve siyasetinden çok az etkilenmiştir. Sonra da Arabü’l-baîde (Ad, Semud ve Şeddad kavimleri), Arabü’l-arîbe (Cürhümoğulları) ve Arabü’l-müstarebe’den (İsmailîler, Katanîler ve Yemen Arapları) bahsedilmiştir. Bilahare Mekkenin kuruluşu, dinî ve sosyal hayatı hakkında bilgiler vermiştir. Arapları diğer Doğu kavimlerinden ayıran bir ticaretin merkezi olan Mekke, eskiden beri Araplar için hem dinî hem de ticarî bir merkezdir. Komşu bölgelerin servet ve kültürü burada birikiyordu. Asurîler, Yunanlılar ve Romalılar tarafından 339 The Spirit of Islam, s. XVII-XIX. 118 vatanlarından kovulan Yahudiler, Araplar arasında emniyet ve himaye görmüşler ancak başka dinlere karşı tahammülsüzlük ruhunu da Arabistan’a sokmuşlardı. Himyeroğulları arasında, Kinde, Hayber ve Yesrib’de Yahudî kabileleri bulunuyordu. Nasturî ve Yakubî olan Hıristiyanlar da Arab Yarımadası’nın değişik bölgelerine yerleşmişlerdi. Sabiîlik ve az da olsa Mecusîlik de Arabistan’da mevcuttu. Beni Esed Kabilesi Merküre, Cüzzam Kablesi Jüpiter’e, Beni Tayy, Kays ve Aylan kabileleri İra yıldızına taparlardı. Kureyş’in bir kısmı parlak ayı temsil eden Lat’a, karanlığı temsil eden Menat’a ve ikisinin beraberliğinin temsil eden Uzza’ya taparlardı. Araplar bu tanrılara “Allah’ın kızları” derlerdi. Bu putlara yapılan ibadet, eski Samilerin, Fenikelilerin ve Babillilerin ibadeti gibi şehevanî bir ibadet türüydü. Fakat halkın ekserisi ve kabileler, özellikle Mudar Sülalesine mensup olanlar koyu fetişisttiler. Hayvanlar (ceylanlar, atlar, develer), bitkiler (özellikle hurma ağacı), kaya ve taş parçaları takdis edilen eşyalardı.340 Araplar, yaratıcı ve kâdir olan bir yüce varlığa da yabancı değillerdi. Fakat bu inanış, Allah’ın ulûhiyetini tanımış, zamanın korkunç maddeciliğinden bıkmış ve bir kurtarıcının çıkmasını bekleyen çok az insanın inancıydı.341 Bazı kabilelerde vefat eden kişinin mezarı üzerinde bir deve kesilir yahut deve bağlanarak açlıktan ölmesi beklenirdi. Bunun ölen kişiye fayda vereceğine inanılırdı. Bazı kabilelerde ise bedenden ayrılan ruhun “hame” adlı bir kuşa dönüştüğüne ve eğer ölen kişi başkası tarafından öldürülmüş ise bu kuş kabrin üzerinde dolaşıp durduğuna ve maktülün intikamı alınıncaya kadar “bana su verin, bana su verin” diye bağırdığına inanılırdı. Araplarda cinlere ve perilere de inanılırdı. Her kabilenin kendine mahsus tanrıları ve mabetleri vardı. Kâbe’nin saygınlığı ise diğer tüm mabetlerin üstündeydi. Kâbe’nin muhafızlığını yapmak tüm Arap kabileleri içinde en şerefli görev kabul edilirdi. Tanrılara yaklaşmak için insan kanı dökmek yaygın bir adetti. Kâbe’de bulunan putlardan başka evlerde de putlar bulunurdu. Kabileler arası savaşlar yüzünden Arap Yarımadası’nın bazı bölgelerine İran ve Romalılar hâkim olmuşlardı. Ayrıca Gassan 340 341 The Spirit of Islam, s. LVI- LXVI. The Spirit of Islam, s.LXVİİ. 119 ve Hire Emirliklerinin biri İran’a diğeri Roma’ya bağlıydı. Böyle seviyesiz bir dinî ve toplumsal hayatın yaşadığı bölgeye Yahudîlik veya Hıristiyanlık bir katkı sağlayamamıştı. İşte Hz. Muhammed’in peygamber olmasıyla, Sina’da tecelli eden Nur ve Lut gölü civarında yaşayan köylülerle balıkçıların kalplerini aydınlatan Nur, artık Faran Dağları’nın yüksek yerlerinden bütün haşmetiyle parlayacaktı.342 İnsanın olmazsa olmaz ihtiyacı olan dinin tarihi, insanın tarihine denktir. Ancak insanlık bu ihtiyacını her zaman sağlam ve sağlıklı bir kaynaktan giderememiş, bir şekilde bulduğu veya kendisine telkin edilen inançlarla tatmin olmaya çalışmıştı. İnsanlık daha uzun bir süre bu süfli hayata dayanamazdı. Artık hak ettiği dine, onu en güzel şekilde tarif ve tatbik edebilecek bir yüce insanın eliyle erişebilmeydi. İşte tam da bu sırada Hz. Muhammed dünyaya gelmişti.343 Özetlemek gerekirse Emir Ali, giriş bölümünde insanlığın dinî ve sosyal hayatını kısaca aktarmış ve insanlığın inanç seviyesinin ne kadar düşük olduğunu tasvire çalışmıştır. Yahudilik ve Hıristiyanlık hakkında yaptığı değerlendirmelerle bu dinlerin zamanla geldikleri durum itibariyle insanları korumak ve kurtarmaktan âciz olduklarına, dolayısıyla yeni ve bozulmayacak bir dinin zaruriyyetine vurgu yapmaktadır. Elli beş sayfalık uzun sayılabilecek bir giriş bölümünde, eski dünya genelinden Mekke özeline indirgeyerek işlediği dinler tarihi serüveniyle aslında yeni ve mükemmel bir dine ve ideal bir peygambere duyulan ihtiyacı göz önüne sermek istemiştir. Zira bu bölümde anlatılanlar ileriki bölümlerde bahsi geçecek olan konuların daha kolay ve sağlıklı bir şekilde anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Ancak sosyal, ekonomik, siyasal ve ahlakî açıdan dibe vurmuş bir ortam, ortaya çıkacak olan kurtarıcının işinin zorluğuyla beraber başarı şansını da artırmaktadır. Böylece gelecek olan peygambere duyulan ihtiyaç ve onun yüksek başarısı insanî gerekçelerle açıklanmış olmaktadır. Bu oryantalist bir yaklaşımdır. Ayrıca peygamberlik müessesesinden ve Hz. Musa ile Hz. İsa dışında diğer peygamberlerden hiç bahsedilmemiştir. Halbuki Müslüman müellifler tarafından o zamana kadar yazılan 342 343 The Spirit of Islam, s.LXXİ. The Spirit of Islam, s. LXIX-LXXI. 120 siyer kaynaklarında Hz. Muhammed, nübüvvet zincirinin son ve tamamlayıcı halkası olarak görüldüğünden konu bazen Hz. Âdem’den başlatılmıştır. B. HZ. MUHAMMED’İN NÜBÜVVET ÖNCESİ HAYATINDA ÖNE ÇIKARILANLAR Bu kısımda Emir Ali’nin kaleminden Hz. Peygamber’in hayatını aktarmak metnin uzamasına ve herkesçe malum siyer bilgisinin tekrarına sebep olacağından, müellifin anlatımında önemli görülen, klasik anlatımın dışında orijinal veya farklı bulunan hususlar aktarılarak yorumlanmaya çalışılacaktır. Metne hiç girmeden müellifin konuya yaklaşımını sadece başlıklar altında değerlendirmek siyerdeki akıcılığı vermeyeceği ve müellifin konulara yaklaşım tarzını hissettirmeyeceği düşüncesiyle böyle bir yol takip etmeyi uygun gördük. Buradaki başlıklar müelifin konuya bakış açısıan göre tarafımızdan yapılmıştır. Bir taraftan onun görüşlerini izah ederken, diğer taraftan onun bunları hangi niyet yahut saiklerle yaptığını tesbit ederek siyere yaklaşımını ortaya koymaya çalışacağız. Ayrıca tezimizin “Değerlendirme” bölümünde tesbit edilen başlıklar altında birtakım mülahazalar yapılacaktır. 1. Emin Muhammed Müellif bölüme Hz. Peygamber’in cemâl ve kemâlini anlatan Arapça bir beyitle başladıktan sonra sözü onun “emin” lakabına getirir ve Mekkeliler’in risaletten sonra O’nu “ milletin bütün geleneklerini yıkmaya, hemşehrilerini bütün eski imtiyazlardan mahrum etmeye ve gelenek ve görenekleri imha etmeye teşebbüs eden çılgın bir ihtilalci (revolutionist)” olarak görmeye başladıklarını ifade eder.344 Böyle bir başlangıç aslında müellifin Hz. Peygamber’in hayatına bakış açısı hakkında bize çok erken bir şekilde ipuçları vermektedir. Zira ilerleyen bölümlerde de görüleceği üzere, Hz. Peygamber’e ağırlıklı olarak ahlaklı bir insan ve erdemli bir 344 The Spirit of Islam, s.2. 121 sosyal devrimci olarak yaklaşmak, aslında O’nun peygamberlik vazifesinin sınırlarını daraltmak anlamına da gelmektedir. 2. Haşmetli Mekke Mekke tarihi hakkında kısa bilgi verdikten sonra Adnan’dan itibaren Hz. Peygamber’in soyu ve dedelerinden, özellikle de Kusay b. Kilab’ın icraatlarından bahsetmiştir. Muntazam ve kaldırımlı caddeleri, sağlam evleri, Kâbe meydanına açılan toplanma yerleriyle o zamanki Mekke, diğer Arap şehirlerinde görülmeyen bir refah ve güç manzarasını sergilemektedir. Hz. İsmail’in torunlarına ait olan “Kâbe korumacılığı” görevi ise bir şan ve şeref vesilesidir. Daha sonra Mekke şehir devletindeki görevler ve bunları ifa edenler (Hicabe, Sikaye, Diyat, Sefaret, Liva, Rifade, Nedve, Hazine ve Ezlam) hakkında da bilgi verilmiştir.345 Klasik siyer kaynaklarında yer alan Zemzem kuyusunun Abdülmuttalib tarafından bulunmasıyla ilgili rivayetlere hiç değinilmeden sadece “kutsal Zemzem kuyusunun (sacred well of Zemzem) Abdülmuttalib tarafından keşfi” olarak nitelendirilmiştir. Abdülmuttalib’in Mekke’ye gelişi ve çocukları hakkında kısa bilgi verilmiştir. Hz. Muhammed’in babası Abdullah hakkında ise yüz deve diyet karşılığı kurban edilmekten kurtulması dışında bilgi verilmemiştir.346 Hz. Peygamber’in atalarından bahsederken klasik siyer kaynaklarındaki yüceltmeci tavrın yerine347 sadece onların Mekke sosyal hayatındaki yerlerine işaret edilmiştir. Emir Ali, Mekke tarihini anlatırken aslında, her ne kadar dönem itibariyle layıkıyla idare edilmiyorsa da, sahip olduğu meziyetleriyle Mekke’nin bir peygamber yetiştirebilecek kapasitede olduğunu ortaya koymak istemektedir. 345 346 347 The Spirit of Islam, s.5-7. The Spirit of Islam, s.7. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz.:Mehmet Özdemir, “Siyer Yazıcılığı Üzerine”, Milel ve Nihal, C. IV, 2007/3, s. 136-137. 122 4. Hz. Muhammed’in Doğumu Emir Ali, Hz. Peygamber’in doğum tarihi olarak Fil Vakası’ndan elli iki gün sonra Rebiu’l-evvel ayının 12. gecesi 29 Ağustos 570 tarihi vermiştir. Bu tarihi Caussin de Perceval’den348 almıştır.349 Perceval, Fil Vakası’nın gerçekleştiği yılı Sasani Kisrası Anûşirvan’ın 40. kraliyet yılı ve Selevkos İmparatorluğu’nun350 880. kuruluş yıldönümü olarak belirtmiştir. Emir Ali’de Perceval’in ismini vermeden bu bilgileri dipnot olarak aktarmıştır.351 Klasik kaynaklarda yer alan Hz. Peygamber’in doğumunda meydana gelen olağanüstü olaylara ise, rasyonalist tarihçilerin ancak güleceğini ama bunların tarihi açıdan incelemeye değer olaylar olduğunu ifade eder. Zira fertlerin ve toplumların hayatında karşı gelinmesi imkânsız bir kanunun hüküm icra ettiği bilinmektedir. Biz bugün böyle düşünüyorsak da bundan 1400 sene önceki insanların aynı şeyi algılaması ve dünyanın geleceğinde Tanrı’nın etkisini görmesinde bir gariplik yoktur.352 Emir Ali, böylece klasik kaynaklardaki olağanüstü olayların anlatımının doğal karşılanması gerektiğini, o dönem insanlarının böyle düşünmüş olmalarının anlaşılabilir olduğunu belirtmiş, ancak bunların tarihsel analizinin gerektiğini belirterek kendisi bu olayları aktarmadığı gibi, herhangi bir yorum da yapmamıştır. Hz. Muhammed’in doğumunu sıradan bir hadise olarak değerlendirmiş ve kendinden önceki kaynaklara göre çok özet halinde anlatmıştır. 348 349 350 351 352 Caussin de Perceval, Essai sur l'histoire des Arabes, s. 283. Muir’de Hz. Muhammed’in doğum tarihini, tarih hesaplamasında genel kabül gördüğünü söylediği Caussin de Perceval’e dayandırarak 20 Ağustos 571 olarak vermiştir. Ancak Perceval ve Muir, Arap tarihçilerinin bu konuda değişik tarihler verdiklerinden de bahsetmişlerdir. Bkz. The Life Of Mahomet, London 1861,I, s. 14. Makedonya İmparatorluğu parçalandıktan sonra ortaya çıkan dört Helenistik imparatorluktan biri olup M.Ö. 310-M.S. 63 yılları arasında Doğu Akdeniz,İran, Irak, Türkmenistan, Pamir ve Hindistan'ın batısında hüküm sürmüşlerdir. İlk başkentleri Selevkos olup, bilahare Antakya’ya taşınmışlardır. The Spirit of Islam, s.8. The Spirit of Islam, s.9. 123 5. Hz. Muhammed’in “Hissiyatlı Çocuk” Oluşu Hz Muhammed daha sonra Arap adetlerine uygun olarak bedevi bir sütanneye verilmiş ve yaklaşık dört yıl burada kalmıştır. Annesine iade edildikten sonra annesinin itina ve şefkatiyle büyürken annesi de vafat etmişti. Yetim doğması, bilahare altı yaşında öksüz kalması hassas çocuğun zihin dünyasında derin izler bırakmıştı. Dedesinin 579 yılına doğru vefat etmesiyle yetimin hayatında yeni bir dönem başlamış ve amcası Ebu Talib’in yanında yetişmişti. Emir Ali, bu arada Hz. Peygamber’in klasik kaynaklarda yeralan göğsünün yarılıp kalbinin yıkanması hadisesini tırnak içinde ifadeyle “Tanrı’nın melekleri kalbini açıp nur ile doldurmuşlardı” şeklinde aktarmış, başka hiçbir yorumda bulunmamıştır.353 “Muhammed, amcasının işlerine yardım etmektedir. Çünkü Haşim ve Abdülmuttalib’in görkemli hayat tarzı servetlerini tükettiğinden Ebu Talip’e iyi bir miras kalmamış, bu yüzden hacıların geçimini temin etme görevi (rifade), Haşimoğulları’na her zaman en acı kıskançlığı duyan Emevîler’e geçmişti.”354 Emir Ali’nin şiî olduğunu hatırladığımızda bu gibi ifadelerin rastgele söylenmediğini anlamamız güç olmayacaktır. Emir Ali, Ficar savaşlarından ve panayırlardan bahsederken, “Ukaz, Arapların millî olimpiyatı sayılırdı” demektedir.355 Hz. Muhammed, birinci ve ikinci Ficar savaşlarının ara döneminde amcasının kervanıyla yaptığı Suriye seyahatinde hafızasından silinmeyen bir sosyal sefalet ve ahlakî çöküşle karşı karşıya kalmıştı. Ümmî olmasına ve pek fazla topluma karışmamasına rağmen, halkın hurafelerle dolu kültürüne vâkıftı. Milletini sevmekle birlikte buhranlar içinde yüzen sosyal hayattan ayrı bir yerde, olup bitenlere şahitlik ediyordu. Bütün bu şahit oldukları Amine’nin öksüzünün zihninde derin izler bırakıyor ve O’nu düşündürüyordu.356 353 354 355 356 The Spirit of Islam, s.10. The Spirit of Islam, s.10. The Spirit of Islam, s.11. The Spirit of Islam, s.11-12. 124 6. İdeal Eş Hz. Hatice Hz. Muhammed, 25 yaşındayken bu kez Mekke’nin eşrafından olan Huveylid’in dul kızı Hatice’nin hesabına ticaret yapmak için Suriye’ye giti. Bu ticaret Hatice’nin Muhammed’e ilgi ve alaka duymasına sebep oldu ve neticesinde evlendiler. Bu evlilik Hatice’nin vefatına kadar devam etti. Ayrıca bu evlilik Hz. Muammed’i günlük işlerden uzak tutarak, sorunlara çözüm üretme hususunda düşünebilmesi için ihtiyaç duyduğu huzur ve istirahati temin etmiştir. Ayrıca bu evlilik O’na, ilk inanan, ümitsizlik zamanlarında kendisine teselli veren ve hakiki âşık bir kadını kazandırmıştı. Hz. Hatice, dikkate değer bir kişiliğe sahip olup İslam kadınlığının bir örneğidir. İslam’ın kadını küçük düşürdüğü iddiasına en güzel cevap Hatice ve küçük kızı Fatımatü’z-zehra’nın (Lady of Light) Müslümanlar nazarında haiz oldukları saygı ve hürmettir. Bu evlilikten dördü kız, üçü erkek olmak üzere yedi çocukları olmuş, (üç erkek çocuğun kim olduğu hakkında malumat yok) erkek çocuklarının küçük yaşlarda ölmeleri Kureyş tarafından “ebter” diye alay konusu yapılmıştır.357 Hz. Muhammed, evliliği ile bi’set arasında geçen onbeş yıl boyunca halk arasında fazla görülmemiş, bu zamanı tefekkür ve ruhi hazırlıkla geçirmiştir. 7. Hılfu’l-Fudûl Teşkilatı ve Kâbe Hakemliği Abdülmuttalib’in ölümünden sonra Mekke’de nüfuz ve iktidar taksim edilmişti. Kan ve aile bağları Mekkelilere bir noktaya kadar güvenlik sağlıyorsa da yabancılar için durum vahimdi. Yabancıların sadece malları değil, bazen canları ve aile bireyleri bile yağmalanabiliyordu. Nitekim Benî Kayn Kabilesinden Hanzala, Mekke’de soyulmuştu. Bunun üzerine Abdullah b. Cüdan’ın evinde toplanıldı. Haşim, Muttalib, Zühre ve Teym Oğulları’nın temsilcileri tarafıdan Mekke’de yerli veya yabancı, özgür veya köle herkesi himaye etmeyi ve eğer bir haksızlık varsa mağdurlar için gerekli teminatı almayı temin edecek bir anlaşma imzalandı. Bu anlaşmaya Hılfü’l-fudûl (Faziletlilerin anlaşması) adı verildi. Hz. Muhammed, evliliğinden kısa bir süre sonra katıldığı bu cemiyetin aktif bir üyesi idi ve birçok 357 The Spirit of Islam, s.12-13. 125 haksızlığı önlemişti. Osman b. Huveyris isimli bir şahıs para karşılığı Hicaz bölgesini Roma İmparatorluğu’na bağlamak istemiş, Hz. Muhammed buna engel olmuştu. Klasik kaynaklarda bu anlaşmayı yapan beş kabileden bahsederken Emir Ali, Esedoğulları’nı bu grup içinde saymamıştır. Ayrıca toplanma teklifi Hz. Muhammed’in amcası Zübeyr b. Abdülmuttalib’den gelmiş, Haşimoğulları’ndan Hz.Peygamber de katılmıştır. Emir Ali, “ Muhammed, bu cemiyetinen önemli üyesiydi” diyerek Hz. Peygamber’i ön plana çıkarmıştır.358 Miladî 605 yılında Hz. Muhammed otuz beş yaşındayken Kureyşliler, yıpranan Kâbe’yi onarmak istediler. Bu iş devam ederken kabileler arasında anlaşmazlık çıktı. Olay büyük bir savaşa dönüşmek üzereyken bu anlaşmazlığı Hz. Muhammed çözdü. Bu O’nun daha otuzbeş yaşındayken toplumdaki etkisini göstermektedir. O’nun nazik, asil, yardımsever, cesur ve zengin-fakir herkesi kuşatan adaleti, yurttaşları arasında “Emin” diye anılmasına sebep olmuştu.359 Emir Ali, hılfu’l-fudul teşkilatını ve Kâbe hakemliği meselesini teferruata girmeden anlatmış, Hz. Muhammed’in sosyal karakterine, güven veren ahlakına ve yardımsever kişiliğine vurgu yapmıştır. 8. Ali ve Zeyd’in Hamisi Ailenin eski durumunu korumaya çalışan Ebu Talip’in maddi durumu iyi değildi. Hz. Muhammed’in ise Hz. Hatice ile evlendikten sonra maddi sıkıntısı yoktu. Mekke’de kıtlığın hüküm sürdüğü bir sene Hz. Muhammed, amcasına olan şükran duygusundan dolayı Ali’nin bakımını üstlenmiş, Cafer’i ise amcası Abbas’ın almasını sağlamıştı. Âkil de babasında kaldı. Hz. Muhammed kendi erkek çocuklarını daha küçükken kaybettiğinden Ali’ye olan sevgisi O’na teselli veriyordu. Nitekim kızı Fatıma’yı Ali’yle evlendirerek bu sevgisini perçinlemişti. Yine esir alınarak Mekke’ye getirilen Arap genci Zeyd b. Harise, Hz. Hatice’nin bir akrabası tarafından satın alınarak Hatice’ye hediye edilmiş, O da Zeyd’i kocasının emrine 358 359 The Spirit of Islam, s.13-14. The Spirit of Islam, s.14. 126 vermişti. Hz. Muhammed, Zeyd’i hediye olarak kabul etmiş, ancak O’nu azad etmişti. Zeyd, Hz. Muhammed’e o kadar bağlanmıştı ki kendisini almaya gelen öz babasıyla gitmemiş, Mekke’de Hz. Muhammed’le kalmıştı. Emir Ali, bu iki olayı Hz. Muhammed’in vefa ve merhametine örnek olarak sunmuştur.360 İşte Hz. Muhammed’in evliliğinden sonraki onbeş senelik tecrübe dönemi böyle sıkıntılarla geçmiş, ancak O, insanlığın sıkıntı ve acılarını giderme konusunda tecrübe kazanmıştı.361 Hz. Muhammed’in önünde, iç savaşlar ve kabile mücadeleleriyle dağılmış bir memleket vardı. Çöl halkı bazı meziyetlerine rağmen, kanunsuz ve zalimce yaşamaktaydı. Suriye’ye yaptığı iki seyahatte tarif edilemeyek derecede ahlakî çöküntüye ve korkunç bir sosyal seviyesizliğe şahit olmuştu. Putlar adına yapılan din ve mezhep savaşları ve düşmanlıklar Hicaz vadilerine kadar sirayet etmiş, Eski inanışlardan vazgeçen az sayıdaki kişi (Zeyd b. Amr b. Nufeyl, Varaka b. Nevfel, Ubeydullah b. Cahş ve Osman b. Huveyris’i kastediyor) toplumun ızdırabını temsil ediyor ve karanlıkta bocalıyordu. Hz. Muhammed kendini tefekkür ve uzlete vermişti. Müellif, Hz. Peygamber’in Hira’daki tehannüsünü, çocukluğundan bu zamana kadar gelişen düşünce dünyasının buradaki inzivayla birlikte adeta tamama erdiğini ve artık O’nun zihinsel ve düşünsel olarak peygamberliğe hazır hale geldiği dönem olarak tanımlamıştır.362 Klasik kaynaklarda bütün bunlar ilahî bir sevk ve idare neticesinde gerçeklemiş olaylar olarak gösterilirken, Emir Ali bu rivayetlerden hiç bahsetmemiştir. Emir Ali’nin, Hz. Muhammed’in peygamberlik öncesi hayatını fazla teferruata ve ihtilaflı konulara girmeden aktardığı görülmektedir. Gerek klasik siyer kaynakalarında, gerekse oryantalist eserlerde uzun uzadıya anlatılan bazı meselelere ya hiç değinmemiş, (örn. Hz. Amine’nin hamilelik dönemi, Rahip Bahira olayı) ya da çok kısa değinmiş hatta bazen tırnak içinde bir iki cümleyle geçiştirmiştir.(örn.doğumdaki olağanüstü hadiseler, göğsünün yarılması) Bunu 360 361 362 The Spirit of Islam, s.15. The Spirit of Islam, s.15. The Spirit of Islam, s.15-16. 127 yapmaktaki amacı ise bu rivayetleri kendisi kabul etmese de literatürde bunların mevcudiyetine işaret etmektir. Müellif bu döneme, Hz. Peygamber’in kişisel gözlemleri ve sosyal hayattan edindiği tecrübeyle zihnen nübüvvete hazırlanışı olarak yaklaşmıştır. B. HZ. MUHAMMED’İN İLK VAHİY ALIŞI Bir gece (Kadir Gecesi’nde) etrafda hiçbir sesin olmadığı huzur dolu dakikalarda semadan sabah rüzgârı gibi ince bir ses geldi. Başka bir ifadeyle Hz. Muhammed tefekkür denizine dalmışken kuvvetli dalgalar gibi gürleyen biri, iki defa “oku”363 dedi. Hz. Muhammed, iki defa bu sese karşı koymak ve mücadele etmek istedi fakat her defasında üzerine büyük bir ağırlık çökmüş ve karşılık verememişti. Ses üçüncü kez tekrarlanınca Hz. Muhammed: “Ne okuyayım?” dedi. “Allah’ın adıyla oku!” cevabı geldi. Hz. Muhammed transından uyandığında işittiği kelimelerin kalbine yazıldığını hissetti. Büyük bir titremeyle hızlıca evine geldi ve eşi Hatice’ye “bana ne oldu?” dedi, sonra da yattı. Hatice O’nun başında bekledi. Titremesi geçip kendine gelince “Hatice, bana hiç kimsenin inanmayacağı bir şey oldu; ya kâhin oldum ya da deli” ve başından geçenleri anlattı. Hatice O’nu dinledikten sonra “ Sevin ve memnun ol sevgili eşim! Hatice’nin hayatını elinde tutan Allah şahittir ki sen bu milletin peygamberisin” dedi. Daha sonra kalktı, Yahudi ve Hıristiyanlara indirilen kitaplara vakıf olan kuzeni Varaka bin Nevfel’e durumu anlattı. Varaka bunu duyunca “Kuddûsun, Kuddûsun! Bu Musa ve İsa’ya da 363 Emir Ali, Arapça “ikra’” emrini İngilizce’de genel olarak okuma anlamına gelen “read” kelimesiyle karşılandığını, ancak kendisin Immenuel Deutsch’in haykırrmak, bağırmak, ağlamak, ilan etmek gibi anlamlara gelen “cry” kelimesiyle yaptığı tercümeyi tercih ettiğini dipnotta belirtmiştir. Bkz. The Spirit of Islam, s. 17, Ayrıca Immenuel Deutsch’in ifadesi için bkz. Bosworth Smith, Mohammed And Mohammedenism (with an appendix Emmanuel Deutsch’s article on “İslam”) New York 1875, s. 306. Stanley Lane Poole de “ikra” kelimesini “cry” olarak tercüme etmiştir, bkz. Edward William Lane, Selection from The Koran, (with an introductiun by Stanley Lane Poole), London 1879, s. xliii. Ayrıca “cry” kelimesinin değişik anlamları için bkz., Longman-Metro, Büyük İngilizce-Türkçe Türkçe Sözlük, İstanbul 1993, s. 339. 128 gelen Namus-u Ekber’dir. O, (Muhammed) bu insanların peygamberi olacak, bunu O’na söyle, cesur yürekli olmasını tavsiye et.” 364 Emir Ali, Hz. Peygamber’in vahye ilk muhatab oluşunu özetle böyle aktarmıştır. Burada en dikkat çekici nokta, bu olayı rüya kavramıyla değerlendirmesidir. İleride görüleceği üzere miracı da rüya şeklinde izah etmiştir. Klasik kaynaklarda yer alan; biri Buharî’den diğeri de İbn İshak’tan gelen birbirine benzer anlatımlardaki Hz. Peygamber’in mağaradan çıkınca gördüğünü söylediği göğü kaplayan melekten hiç bahsetmemiş olması da muhtemelen bu bebepledir. Müellif bu hadiseyi aktarırken doğrudan bir kaynağa dayanmamış ancak anlatım esnasında bazı göndermelerde bulunmuştur. Konuya yaklaşımı Emir Ali’nin klasik manâda vahyi anlamakta güçlük çektiğini göstermektedir. Cebrail’i bile doğrudan tasvir yerine Varaka b. Nevfel’in sözleri üzerinden tanımlamıştır. Bunun arka planında ise zamanındaki rastonalist ve pozitivist düşünce sisteminin metafizik olaylara bakışı yatmaktadır. Müellif mahiyeti hususunda farklı düşünse de vahiy gerçeğini görmezden gelemeyeceği için onu kendince makul şekilde izah yoluna gitmiştir. Halbuki klasik siyerlerde vahyin geliş şekilleri tafsilatlı bir şekilde anlatılmış hatta Hz. Muhammed’in nübüvvetten önce gördüğü sadık rüyalar, taşların ve ağaçların ismini söyleyerek kendisine selam vermeleri bu başlık altında değerlendirilmiştir. Emir Ali, vahiy öncesi süreci tamamen beşerî tekâmülle izah ettiği gibi ilk vahyi de İslamî geleneğe göre naklen aktarmak yerine aklen açıklama yoluna gitmiştir. C. İLK MÜSLÜMANLARLA HAVARİLERİN MUKAYESESİ Emir Ali, ilk Müslüman olanların kıssalarını İbn Hişam, İbnü’l-Esir ve Halebî gibi meşhur siyer müelliflerine dayandırarak kısaca aktardıktan sonra Hz. Muhammed ve O’na ilk inananlar ile Hz. İsa ve inananları arasında bir mukayese yapar. Şöyle ki; 364 The Spirit of Islam, s.17-18. 129 “Hz. Muhammed’e önce eşinin, bakımını üstlendiği amcasının oğlunun, akraba ve yakın arkadaşlarının inanmış olması, O’nun samimi karakterini, öğretilerinin temizliğini, Allah’a iman ve itimadının gücünü gösteren özelliklerdir. O’nu en yakından tanıyan akraba ve dostları aynı zamanda en fedakâr ve gayretli dava arkadaşları olmuşlardır. Bu asil, şerefli, zeki ve erdemli erkek ve kadınlar, eğer O’nun zerre kadar dünya menfaati peşinde koştuğunu, imanının noksanlığını ya da insanları aldatmayı düşündüğünü sezmiş olsalardı, Hz. Muhammed’in ahlakı ve sosyal hayatı yenileme konusunda beslediği bütün ümitler bir anda altüst olurdu. Oysa O’na ilk olarak inanan bu kişiler Hz. Muhammed’le birlikte her türlü sıkıntıya, her türlü tehlikeye göğüs gererek manevî ve bedensel işkencelere, Mekke toplumu tarafından dışlanmak ve lanetlenmek gibi felaketlere hatta ölümle bile katlanmışlardı. Bu insanlar Hz. Muhammed’de bir kusur görselerdi bu kadar kararlı bir şekilde hareket edebilirler miydi? Hatta onlar bu kadar ciddiyet ve samimiyetle hareket etmeselerdi bile Hz. Muhammed’in büyüklüğünden ve samimiyetinden şüphe etmeyeceklerine inanmak gerekir. Hâlbuki Hz. İsa, özellikle akrabaları arasında önemli bir tesire sahip değildi. Örneğin, anası ve kardeşleri yerine “ana” ve “kardeş” dediği kimseler bile kendisine inanmamışlardı. Hatta bir defasında Hz. İsa’nın aklını oynattığını iddia ederek O’nu vesayetleri altına almak istemişlerdi. Bu itibarla Hz. İsa’nın ilk arkadaşlarının içinde bile sağlam inanca sahip olmayanların bulunabileceği söylenebilir. Belki de bu insanların tereddütleri, karakterlerinin zayıflığından ileri geliyordu.”365 Nübüvvetin ilk yıllarında Mekke’de cereyan eden olaylar, Hz. İsa’nın tebliğe başladığı esnada meydana gelen olaylara çok benziyordu. Bu bir bakıma tarihin tekerrüründen ibaret gibiydi. Ancak arada bir fark vardı. Hz. İsa’ya inananlar, Hz. Muhammed’e inananların aksine O’nun peygamberliğine inanmak için kendisinden mucizeler istiyorlardı. Prof Momerie’nin de ifade ettiği gibi: “O’nun aceleci havarileri... Onlar İsa’yı ve ortaya koymak istediği eserini hiçbir zaman tam 365 The Spirit of Islam, s.22. 130 olarak anlayamamışlardı. Bu sebeple O’ndan gökten ateş yağdırmasını, onları Yahudilere hükümdar ilan etmesini, kendilerine tahtının sağında ve solunda yer ver vermesini, Tanrı’yı kendilerine göstermesini çünkü dünya gözüyle O’nu görmek istediklerini; hâsılı peygamberliğinin konumuyla alakası bulunmayan her şeyi yapmasını ve kendilerinin de o şeyleri yapmaya muktedir olmalarını Hz. İsa’dan istiyorlardı. Bu ilk inananlar Hz. İsa’ya, son dakikasına kadar hep böyle muamele ettiler, son dakikada ise çoğu O’nu bırakıp kaçtılar.”366 Olağanüstü olayları görme hususunda Kureyş’ten geri kalmayan bu gönülsüz ve soğuk ruhlu insanlar, Hz. İsa’nın şerefli şahsiyetini bir sis perdesiyle örterek arkalarında, çağdaş Hıristiyanların bile etkilerinden kurtulamadığı, inanç derinliği olmayan kof bir miras bıraktılar. Emir Ali, Hz. Peygamber’e ilk inananlarla Hz. İsa’nın durumunu İncillerden de örnekler vererek367 mukayese ettikten sonra, Hıristiyan tarihçisi Milman’dan368 atıfla ilk Hıristiyan olanların tereddütlerinin Hz. İsa’nın “tavırlarındaki değişiklikten de”369 kaynaklanabileceğini ifade etmiş ve Hz. Muhammed için böyle bir teddütün asla mevzubahis olmadığını söylemiştir. Daha sonra da Muir’e nisbetle370 “durum ne 366 367 368 369 370 Alfred Williams Momerie, Defects of Modern Christianity, Edinburg-London 1882, s. 39, Emir Ali, kaynağın adını ve sayfasını belirtmeden sadece “Prof Memorie der ki” şeklinde Momerie’nin görüşlerinden bahsetmiştir, kaynağın tesbiti tarafımızdan yapılmıştır. Dinler Tarihi ile ilgili çalışmalar yapan Momerie’nin(1848-1900) yukarıda bahsedilen kitabından başka Kötülüğün Kaynağı ve Diğer Seremoniler, Dinin Temeli; Bir Doğal Din Alıştırması, Geleceğin Dini ve Diğer Denemeler gibi kitapları bulunmaktadır. Buradan hareketle kutsal kabul edilen dinden ziyade 19.yy akılcılığının etkisiyle doğal dini aradığı/araştırdığı söylenebilir. Aynı şekilde Seyyid Ahmet Han da İnanç sistemlerini değerlendirirken "tabiata uyma" ilkesini kabul etmiş ve İslam'ın bu ölçüye en çok uyan bir din olduğu sonucuna varmıştır. Bkz. Mustafa Öz, “Seyyid Ahmed Han”, DİA, II, 74-75. Emir Ali’nin de bu gibi fikirlerden etkilendiği söylenebilir. Bkz. “Kardeşleri bile ona iman etmiyordu.” Yuhanna, vii/5; “Yakınları bunu duyunca ‘aklını kaçırmış’ diyerek onu almaya geldiler” Markos İncili, III/21. Bkz. Henry Hart Milman, The History of Christianity, New York 1872, s. 254-255. Müslümanlara göre Peygamberlerin ismet ve tebliğ sıfatları göz önüne alındığında bu doğru bir bakış açısı değildir. Zira William Muir, İslam’la Hıristiyanlığın yükselişindeki paralellikleri anlatırken “The apostles fled at the first sound of danger-Havariler tehlikenin sesini duyar duymaz kaçtılar” demiştir. Bkz. The Life Of Mahomet, London 1861,II, s. 274. 131 olursa olsun bu gerçek inkâr edilemez” diyerek havarilerle ilk Müslümanların tutumları arasındaki farkı göstermek istemiştir.371 Emir Ali, nübüvetin ilk yıllarında davete gösterilen tepkileri anlatırken yine Hz. Peygamber’in duruşuna dikkat çekerek durumu şöyle tasvir etmiştir: Bütün bu sıkıntılar Hz. Muhammed’i hiç sarsmadı. Hayatî tehlikeye rağmen görevini en iyi şekilde yapmaya devam ediyordu. Hatta bütün bu baskılar yeni dine kuvvet veriyordu. Nitekim “şehitlerin kanı, dinin tohumuydu.” 372 Hz. Muhammed’in dava arkadaşlarından bazıları başka bir memlekete sığınarak(Habeşistan’a hicreti kastediyor) düşmanlarının zulmünden kurtulurken kendisi, her türlü hakaret ve zorbalığa rağmen sabredip tebliğine devam ediyordu. Kureyşliler bir kez daha zenginlik ve şöhret vaadiyle gelmişler, daha önce aldıkları cevabın benzeri bir cevap almışlardı. Müşrikler bir takım soru ve isteklerle O’nun peygamberliğini alay konusu yapmak istemişlerdi. O’nun Allah’a iman ve itimadı, müşriklerin maddeciliğe bağlı şüphelerine galip geldi.373 D. GARÂNİK OLAYI Habeşistan’a hicretten sonra Hz. Muhammed’in hayatını yazan Müslüman ve Hıristiyan yazarlar tarafından farklı şekillerde algılanan bir olay meydana geldi. Hz. Muhammed bir gün peygamber olmanın verdiği vecd ile Kâbe’de Necm Süresi’ni okuyordu. “Efe raeytümü’l-lâte ve’l-uzzâ ve menate’s-sâlisete’l-uhrâ – 371 372 373 Halbuki Kur’an-ı Kerim’de Havariler’den şöyle bahsedilir: “Ey iman edenler! Allah'ın yardımcıları olun. Nitekim Meryem oğlu İsa Havârîlere: Allah'a (giden yolda) benim yardımcılarım kimdir? demişti. Havârîler de: Allah (yolunun) yardımcıları biziz, demişlerdi. İsrailoğullarından bir zümre inanmış, bir zümre de inkâr etmişti. Nihayet biz inananları, düşmanlarına karşı destekledik. Böylece üstün geldiler.” Bkz. Kur’an, Saf, 61/14. Emir Ali, herhangi bir isim vermeden veyahut dip not düşmeden bu ifadeyi tırnak içinde kullandıktan sonra bu sözün sadece bir inanç (Hıristiyanlık) için geçerli olmadığını ifade etmiştir. Bkz. The Spirit of Islam, s.24. Bu ifadenin İngilizcesi “the blood of the martyrs is the seed of the church” şeklindedir. Bu söz ilk olarak, Roma İmparatoru Marcus Aurelius Antonius döneminde Hıristiyan apolojistlerinden olan Tertullian (MS 160-230?) tarafından kullanılmıştır. Tertullian, Hıristiyanlığı Romalılara karşı savunmak ve Hıristiyanlığın da diğer dinler ve mezhepler gibi muamele görmesi amacıyla yazdığı Apologeticus adlı eserinde öldürülen Hıristiyanların kanlarının toprakta tohum gibi filizlenip tekrar fışkıracağını söylemiştir. Bkz. The Apology Of Tertullian, Translated and Annotated by W.M. Reeve, London ts., s.143. The Spirit of Islam, s.29. 132 Gördünüz mü o Lât ve Uzza’yı? Ve üçüncüleri olan Menât’ı”374 ayetini okurken tesadüfen orada bulunan ve bilahare şeytan olarak telakki edilen bir müşrik, Hz. Muhammed’den işittiği bu ayetleri şu sözlerle karşılamıştı: “Tilke’l-garânîki’l-ülâ ve inne şefaatehünne letürtecâ –Şu yüce putlar ki; kuşkusuz şefaatleri umulur.” Bu sözler Hz. Peygamber’in almakta olduğu vahyin bir bölümü sayılmış, bunu haber alan Kureyliler acele Hz. Muhammed’le anlaşma yapmaya koşmuşlardı. O ise bu olaydan haberdar olunca “bu putlar sizin ve atalarınızın taktığı isimlerden başka birşey değildir, Allah onlar hakkında hiçbir delil indirmemiştir.”375 ayetini okumuştu. İslam tarihçileri ve hadisçiler tarafından hâdise bu şekilde izah edilmektedir. Hıristiyan tarihçiler ise bu olayı Hz. Muhammed’in Kureyş’le anlaşmak ve uzlaşmak yönündeki arzusunu ortaya koyduğuna dair bir delil olarak kabul ederler. Fanatikler buna bir “fetret dakikası” veyahut “zelle” diyorlar. Ancak tarafsız ve vicdan sahibi bir tarihçi bunu, Hz. Muhammed’in hayatına değer katan bir olay olarak kabul eder. Hâlbuki Batılı tarihçiler bunu dedikodu vesilesi yaparlar. Onların anlamak istemedikleri şey, Hz. Muhammed’in bir ilah değil, hayatının başından sonuna kadar bir insan oluşudur.376 Emir Ali’nin garânik hadisesi hakkındaki görüşleri yukarıdaki gibidir. Öncelikle Emir Ali’nin garânik yaklaşımında birkaç husus dikkat çekicidir. Birincisi olayı aslında özet geçmiş olmasıdır. O, tıpkı diğer bazı hadiselerde olduğu gibi garânik meselesinde de fazla ayrıntıya girmemiştir. Ancak garânik meselesi özellikle Oryantalistler tarafından çok kullanıldığı için biz bu mesele üzerinde durmak istiyoruz. Zira garânik olayından bahseden kaynaklarda, olay esnasında Kureyşliler’le Hz. Peygamber arasında geçen diyaloglardan ve olayın duyulmasından sonra Habeşistan’a hicret eden Müslümanların Kureyş’le anlaşma sağlandığını zannedip Mekke’ye döndüklerinden de bahsedilir. Hz. Peygamber’in bundan büyük 374 375 376 Kur’an, Necm 53/19-20. Kur’an, Necm 53/23. The Spirit of Islam, s.35. 133 teessür duyduğu, ancak Allah’ın başka ayetlerle377 O’nu teselli ettiği rivayet edilmiştir. Yani aslında olayla ilgili rivayetler epeyce çeşitlidir. Emir Ali, bu konulara hiç değinmemiştir. İkinci husus ise, Emir Ali’nin nübüvvetin ilk yıllarını anlatırken en çok referans aldığı kaynak İbn Hişam’dır. Halbuki İbn Hişam, İbn İshak’ın Siyer’inde olduğu halde garânik hadisesini eserine almamıştır.378 İbn İshak olayı Habeşistan’a hicret edenlerin Mekke’ye dönüşüyle irtibatlandırarak anlatmış, garânik ayetlerinin şeytan tarafından müşriklere öğretildiğini, onların da bunları dillendirdiğini belirtmiştir. Daha sonra ise Cebrail gelerek Hz. Peygamber’i teselli etmiş ve Hac Süresi’nin 52-54 ayetlerini getirmiştir.379 İbn Hişam ise Habeşistan’a hicret eden Müslümanların Mekke’ye döndüklerinden bahsetmiş ancak garânik meselesinden hiç bahsetmemiştir. Garânik meselesini kaynak yahut referans göstermeden aktaran Emir Ali’nin bu konuda İbn Hişam’dan hiç bahsetmemesi ilginçtir. Klasik dönem müelliflerinden İbn İshak, İbn Sa’d, Taberi ve İbnü’l-Esir gibi siyer müellifleri eserlerinde bu hadiseyi gerçekmiş gibi aktarırken, İbn Hişam ve Belazurî gibileri de eserlerinde bu hadiseyle ilgili rivayetlerrden hiç bahsetmemişlerdir. Garânik hadisesi Kur’an ayetleriyle ilgili bir mesele olduğu için siyer müellifleri ve tarihçilerin yanında ayrıca müfessirler tarafından da tefsirlerinde ele alınmış bir konudur. Garânikle ilgili rivayetler çelişkili bilgiler ihtiva ettiğinden müfessirler bunları farklı şekillerde değerlendirmişlerdir. Buna göre garânik hadisesini doğru bulup kabul edenler olduğu gibi, meselenin bir aslı bulunmakla 377 378 379 Kur’an, Hac, 22/52-54 “Senden önce hiçbir resül ve nebi göndermedik ki, bir şey temenni ettiği zaman, şeytan onun bu temennisine dair vesvese vermiş olmasın. Ama Allah şeytanın vesvesesini giderir. Sonra Allah âyetlerini sağlamlaştırır. Allah hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir. Allah şeytanın verdiği bu vesveseyi, kalplerinde hastalık bulunanlar ile kalpleri katı olanlara bir imtihan vesilesi kılmak için böyle yapar. Hiç şüphesiz ki o zalimler derin bir ayrılık içindedirler. Bir de kendilerine ilim verilmiş olanlar onun, Rabbinden gelen hak olduğunu bilsinler, böylece ona iman etsinler ve sonuçta da kalpleri ona saygı duysun diye Allah böyle yapar. Hiç şüphe yok ki Allah iman edenleri doğru yola iletir.” İbn Hişam, İbn İshak’tan rivayeti ayıp olacak şeyleri, anlatılması bazı insanlara zarar verecek hususları ve Bekkâî’nin ikrar etmediklerini almadığını söyler. İbn Hişâm, s-Siretü’n-nebeviyye, Lübnan 2006, s. 12. İbn İshak, es-Sîre, 240. 134 birlikte konuyla ilgili rivayetlerin hepsi doğru ve güvenilir olmadığından bir şekilde te'vil edilmelidir diyenler olmuştur. Bazıları ise konuyla ilgili rivayetlerin asılsız ve uydurma olduğunu belirterek tamamen reddetmişlerdir.380 Modern dönemde Martin Lings381 ve Ebu’l-Hasan Ali en-Nedvî 382 gibi müellifler eserlerinde garânikten hiç bahsetmemişlerdir. Emir Ali’nin fikirlerinden en çok etkilenen Müslüman yazarlardan Muhammed Heykel, İzzet Derveze gibi müellifler ise eserlerinde olayla ilgili rivayetleri aktarmakla birlikte bu olayı reddederek, onun bir masal ve uydurma olduğunu söylemişlerdir. Bunlardan Muhammed Heykel, Muir’in Habeşistan’a hicret eden Müslümanların bu olay sonrası Mekke’ye döndükleri şeklindeki iddiasına cevaben Garanik olayının neden imkânsız olduğunu maddeler halinde sıralamıştır; O’na göre Habeşistan’dan dönen Müslümanların dönüş sebebi garânik olayı değil, ilk olarak Hz. Ömer’in Müslüman olmasıdır. İkinci olarak Habeşistan’da o sırada Necaşi’ye karşı bir isyanın çıkmasıdır. Üçüncüsü bu konudaki rivayetlerin birbirini tutmamasıdır. Dörcüncüsü de Hz. Muhammed, ömrü boyunca hiç yalan söylememiş ve “emin” lakabını almıştır. Bütün ömründe doğruluğuyla tanınmış bir adamın Allah kelamı olmayan bir sözü, vahiymiş gibi söylemesi düşünülemeyecek bir şeydir. Ayrıca hikayenin uydurma olduğunun en kuvvetli delili Necm Süresi’nin kendisidir. Zira süre, Allah’ın birliğini anlatmakta ve putperestliğin manasızlığını açığa vurmaktadır.383 İzzet Derveze ise Kur’an ayetlerine göre Hz. Muhammed’in hayatını yazdığı eserinde Hac Süresi’nin 52 -54 yetlerini yorumlarken garânik olayını masal olarak nitelemiştir.384 Günümüz İslam Tarihçilerinden İbrahim Sarıçam ise, İbn Sa’d ve Taberi gibi en eski siyer müelliflerinin garanîk rivayetlerinin doğruluğunu araştırmadan eserlerine almalarını, 380 381 382 383 384 Bkz. İsmail Cerrahoğlu, “Garanîk”, DİA, XIII, 362-364. Martin Lings, Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev. Nazife Şişman, İstanbul 2013. Ebu’l-Hasan Ali en-Nedvî, Rahmet Peygamberi, çev. Abdülkerim Özaydın, İstanbul 2013. Muhammed Heykel, Hazreti Muhammed Mustafa, çev. Ömer Rıza Doğrul, İstanbul 1985, s. 163-169. İzzet Derveze, Kur’an’a Göre Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev. Mehmet Yolcu, İstanbul 2012 C II, s.151. 135 “muhtemelen İlahî vahyin şeytanların her türlü saldırılarına karşı korunduğunu ifade etmek gibi iyi bir niyetle kitaplarına aldıklarını”385 ifade etmiştir. Garânik hadisesi Oryantalistler için ele geçmez bir fırsat olmuş ve bunu çokça kullanmışlardır. Zira bu hadise üzerinden hem Kuran’a, hem Hz. Peygamber’e saldırarak tebliğ sürecine gölge düşürmeye çalışmışlardır. Sprenger, Dozy, Muir ve Margoliouth gibi oryantalistler eserlerinde garânikten bahsetmişlerdir. Örnek olması açısından Reinhart Dozy’nin konuyla ilgili iddialarını tercümesinden aktarıyoruz: “Kendisine gelen 53.süreyi(Necm süresi) Mekke topluluğuna okudu:‘Lat, Uzza ve diğer Menat’ı görüyor musunuz? Bunlar yüce garâniktirler, şefaatleri umulur.’ Sürenin Allah’a secde ve ibadet anlamına gelen son sözcüklerini söylerken topluluk secdeye vardı. Muhammed zafer kazanmıştı. Bunun için en kutsal kanaatini feda etmişti. Eski karşıtları O’nu aşağılamış, O’na inananlar ise sarsılmıştı. Çok geçmeden bu işin farkına varmış ve vicdanı uyanmış olmalıydı. Tarihi anlatılara göre bu durum hızla geçmiştir; yaptığı yanlışlığı düzeltmesi, özür dilemesi için Cebrail O’na göründü ve ertesi sabah o talihsiz sözlerini geri aldı. Din âlimleri için bu hatayı kabul etmek zorunda kalmak, kendi başına yeterince küçültücüydü; birçok sofu din yazarı bu konuyu suskunlukla geçirdi. Kimileri de bu yanlışı şeytana yüklemek istemiştir. Geç dönem din yazarları ise konuyu bütünüyle inkâr etmişlerdir. Ancak şuna inanılabilir ki putları kutsamasıyla sözlerini geri alması arasında bir süre geçmiştir; bu arada Habeşistan’a göçenler Muhammed ile yandaşları arasında anlaşma sağlandığı haberleri üzerine geri gelmişlerdir. Muhammed hatasının farkına varıp hemen düzeltme yoluna gitmiş olsaydı, anlaşmazlık ve barışma haberleri Habeşistan’a ulaşacak kadar aradan zaman geçmezdi.”386 William Muir bu hadiseyi, Hz. Peygamber’in Mekke müşriklerini tek tanrıya ibadete ikna etmek için bazı tavizler vermesi gerektiği, bu yüzden putların 385 386 İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Ankara 2007, s. 103. Reinhart Pieter Anne Dozy, İslam Tarihi, çev: Abdullah Cevdet, sad. Vedat Atilla, İstanbul, 2006, s. 70-71. 136 gücünü ve aracılıklarını kabul ettiği şeklinde yorumlamıştır.387 Margoliouth ise olayı Fil Vakası’yla ilişkilendirmiştir. Habeşlilerin başarısız oldukları Fil hadisesini telafi için Mekke’ye saldırma düşüncesinde olduklarını, bunu bilen Mekkelilerin de muhacir Müslümanların geri dönmeleri için taviz vermeleri gerektiğini düşünmüşlerdir. Böyle bir olayın kendisi için bir dezavantaj olacağını düşünen Hz. Muhammed’de putlar lehine taviz vermek zorunda kalmıştır.388 Emir Ali, garânik hadisesinin gerçekliğini kabul etmekle birlikte konuyla ilgili rivayetlerin tamamını aktarmak yerine teferruata girmeden hadiseyi olgusal tarzda izah etmeye çalışmıştır. (Mesela araya girenin şeytan değil de kurnaz bir müşrik olduğunu belirtmesi gibi). Böylece bir taraftan rasyonel davranarak hadiseyi daha makul hale getirmiş ve modern bilimsel metodun dışına çıkmamaya çalışmış, öte yandan bunun Hz. Muhammed’in nübüvvetine halel getirmek bir tarafa asıl O’nun beşer oluşunun bir sonucudur diyerek bir peygamber için noksanlık sayılabilecek durumu avantajmış gibi göstermeye çalışmıştır. Emir Ali, böyle yapmakla, meseleyi tevil ederek aktaran müfessirler gibi ara bir yol takip etmiştir. Bu meselede Emir Ali’ye enyakın görüş sergileyen siyer müellifi Muhammed Hamidullah olmuştur. O’na göre zaten Mekkeliler arasında bilinen ve soru kalıbında kullanılması gereken bu “ayetleri” şehir halkından biri soru vurgusu ya da ifadesiyle değil de tasdikleyici olarak yüksek sesle okumuştur. Orada hazır bulunan putperestler de bundan memnun olmuşlar ve Hz. Peygamber o sırada kıldığı namazın secdesine varınca onlar da secdeye kapanmışlardır.389 Emir Ali ve Hamidullah gibi Hindistan asıllı olan Salman Rüşdi de Batılı müelliflerden etkilenerek yazdığı The Satanic Verses390 adlı eserinin bir bölümünde garanîk rivayetlerine yer vermiş, bu olay tüm dünyada geniş yankı uyandırırken özellikle günümüz Hint Müslümanlarını rencide etmiştir. 387 388 389 390 William Muir, Mahomet and Islam, London 1887, s. 42-43. Margoliouth, a.g.e., s. 170-171. Bkz. Muhammed Hamidullah, a.g.e. s.110. Salman Rushdi, The Satanic Verses, London 1988, s.112-126. 137 H. EMİR ALİ’NİN MUCİZELERE BAKIŞI Genel manâda Müslümanların nübüvvet anlayışında mucizeler peygamberliğin temel alâmetlerindendir. Mucizeler özellikleri gereği harikulade hadiseler olduğundan bu konuda akla değil nakle tabi olunmuştur. Kur’an-ı Kerim’de önceki peygamberlerin değişik mucizeleri anlatılmıştır. Hz. Peygamber’le alakalı olarak da isra,391 şakkül kamer392 ve Bedir’de meleklerin yardıma gelmesi393 gibi mucizelerden bahseden ayetler vardır. Bu hadiseler ve ilgili rivayetler tefsir kitaplarında tafsilatlı bir şekilde anlatıldığı gibi ayrıca siyer kaynaklarında da mucize ve delâil türünden haberlere büyük önem atfedilmiş, gerek nübüvvet öncesi gerekse nübüvvet döneminde bu konularla alakalı birçok rivayete yer verilmiştir. Emir Ali ise, Hz. Peygamber’in hayatında doğumundan ölümüne kadar Kur’an’dan başka hiç bir mucizeyi tanımamıştır. Klasik kaynaklarda yer alan Hz. Muhammed’in doğumundaki olaylardan, göğsünün yarılmasından, ayın ikiye bölünmesinden ve daha birçok mucize nevinden olaylardan ya hiç bahsetmemiş yahut tırnak içinde kısa bir cümleyle ifade ederek, gerçekliğini kabullenmese de literatürde böyle bir haberin var olduğuna işaret etmek istemiştir. Miracı rüya şeklinde ruhani olarak açıklamıştır. Bedir savaşında meleklerin yardım etmesini, tabiat olaylarının Müslümanlar lehine olmasıyla açıklamıştır. Ona göre Hz. Peygamber de bir insandır ve bizatihi insanlara örnek olarak gönderilmiştir. O’nun yüksek ahlakı ve Kur’an, inanmak isteyenler için yeterlidir. Emir Ali, zamanındaki pozitivist düşünce akımlarının etkisi altında kalarak kaynaklardaki mucize türünden rivayetleri fizikî şartlarla bağlantılı olarak yorumlamıştır. Hz. Muhammed’in risaletinin başarını da O’nun samimiyetine ve karakterinin yüksekliğine, İslam’ın üstünlüğünü de sade, makul ve her şartta uygulanabilir evrensel yapısına bağlamıştır. 391 392 393 Kuran, İsra 17/1 Kuran, Kamer 54/1 Kuran, Âl-i İmran 3/124-125 138 Biz burada önce Emir Ali’nin, Hz. Peygamber’in hayatında mucizenin yerine nasıl baktığını, daha sonra da eserinde anlattığı örnekler üzerinden bu konuları ne şekilde izah ettiğini açıklamaya çalışacağız. 1. Hz. Muhammed’in Beşer Peygamber Olması ve Mucize İsteklerine Verdiği Cevaplar Emir Ali’ye göre, Hz Muhammed’in davetinde hiçbir olağanüstülük iddiası, hiçbir mübalağalı ima, kendi şahsiyet ve karakterine kutsallık atfetmek gibi bir niyet ve teşebbüs yoktur.394 “De ki: Ben, Allah'ın dilediğinden başka kendime herhangi bir fayda veya zarar verecek güce sahip değilim. Eğer ben gaybı bilseydim elbette daha çok hayır yapmak isterdim ve bana hiçbir fenalık dokunmazdı. Ben sadece inanan bir kavim için bir uyarıcı ve müjdeleyiciyim.”395 İslam Peygamberinin dilinden, hiçbir zaman kendi şahına tapınmayı ima edecek bir söz çıkmamıştır.”396 Hz. Muhammed, nübüvveti boyunca sadece Allah’a karşı derin ve sade bir kulluk tavsiye etmiştir. En coşkulu dakikalarında bile mütevazı bir hisle Allah’a şükretmişti. Emir Ali’ye göre İlk Müslümanlar, Hz. Muhammed’den mucize istememişler, nübüvvetinin ahlakî delillerine güvendikleri için başka ikna edici bir şeye ihtiyaç duymamışlardı. Bilginlerden, tüccarlardan ve askerlerden meydana gelen bu sahabe grubu, sadece peygamberliğin ahlakî delillerine baktılar. Bütün menfaatlerini ve dünyevî emellerini feda ederek yalnız başına bulunan peygamberin etrafında toplandılar. Dünya tarihinde benzersiz olan insanî şahsiyetine bağlı kalarak hayatında olduğu gibi vefatından sonra da kendisine samimi arkadaş oldular.397 Ancak Mekke müşrikleri O’ndan pınarlar fışkırtmasını, nehirler vücuda getirmesini, gökyüzünden üzerlerine parçalar yağdırmasını, hurma bahçesi ve üzüm bağı, Allah'ı ve meleklerini gözlerinin önüne getirmesi gibi398 bir peygamberin işi olmayan 394 395 396 397 398 The Spirit of Islam, s.32 Kur’an, Araf 7/188 Alfred W. Momerie, Defects of Modern Christianity, Edinburg-London 1882, s. 211 The Spirit of Islam, s.31 Kur’an, İsra 17/90-94 139 olağanüstülükler istiyorlardı.399 Hz. Muhammed ise, mucizelerin veli olan herkes tarafından gösterilebilen sıradan olaylar olarak kabul edildiği, insanı kuşatan tüm çevrenin olağanüstülüklerle dolu olduğu bir zamanda beşer aklının savunuculuğunu yaparak, sadece Arabistan’da değil, aynı zamanda daha ileri koşan tüm putperestlere karşı “Allah beni harikalar yaratmak için göndermedi” diyor400 ve şu Kur’an ayetlerini okuyordu: “De ki: Ben size, Allah'ın hazineleri benim yanımdadır demiyorum. Ben gaybı da bilmem. Size, ben bir meleğim de demiyorum. Ben, sadece bana vahyolunana uyarım. De ki: Kör ile gören hiç bir olur mu? Hiç düşünmez misiniz?”401 2. En Büyük Mucizesi Kur’an’dı Tevhid peygamberi, bir bakıma tabiat peygamberi demektir. Hz. Muhammed’in en büyük mucizesi ise bütün tabiat sırlarını, vicdanî ve gaybî sırları Allah’tan alınan vahiy ile ifade eden Kuran-ı Kerim’dir. Acaba insanlar, tüm kâinatı kuşatan rahmet müjdeleriyle dolu olan, zulüm ve haksızlığa karşı Allah’ın korkutucu sözlerini ihtiva eden, bütün şair ve yazarların bir tek ayetine bile nazire getiremedikleri bu kitaptan daha büyük bir mucize mi bekliyorlar?402 Olağanüstü olayları meydana getirme davasında olmayan İslam Peygamberi, ilahî risaletin doğruluğunu getirdiği prensiplerin doğruluğuna dayandırıyordu. Nüfuzunu ispat etmek ve icraatlarını güçlendirmek için hiçbir zaman mucizelere müracaat etmemiştir. O her zaman ilahi varlığın işaretleri olarak doğanın kendisini göstermiştir. Ancak Kureyşliler bütün bu nasihatlara kör ve sağır kesiliyordu. Bütün uyarılarına rağmen Hz. Muhammed’e verdikleri cevap: “Ey 399 400 401 402 Emir Ali, Hz Muhamed’in mucize isteklerine karşı tavrını anlatırken dipnot olarak W. Muir’in de tıpkı Mekke müşrikleri gibi davetin mucizelerle desteklenmesi gerektiğini düşündüğünü söyler ve kaynağını gösterir. Bkz. The Spirit of Islam, s.33 1 nolu dipnot. Ayrıca Muir’in görüşleri için bkz. W. Muir, The Life Of Mahomet, London 1861, C. II, s 115. The Spirit of Islam, s.32. Kur’an, Enam 6/50. The Spirit of Islam, s.33-34. 140 Muhammed! Bil ki, ya sen ya da biz mahvoluncaya kadar senin davetine engel olmaya çalışacağız.”403 3. Hz. Muhammed’in Tefekkürü Tavsiye Etmesi Hz Muhammed, Allah’ın varlığını isbat için dikkatleri tabiata celbederdi. İnsanların zaaflarına ya da saflıklarına değil, durmaksızın akıllarına ve muhakemelerine hitap ederdi. “Etrafınıza bakın” der; muhatablarını güneşe, aya, yıldızlara bakmaya, kâinattaki muazzam dengeyi anlamaya davet ederdi. Susamış yeryüzüne hayat veren yağmuru, gemileri yüzdüren denizleri, altın gibi meyveleriyle taç bağlamış hurmaları putların var edemeyeceğini idrak etmelerini isterdi. “Vücudunuza bakın” der; hayatın ve ölümün, gece ve gündüzün ve bunlar gibi pekçok şeyin Allah’ın varlığının ve birliğinin delilleri olduğunu söylerdi. O’na göre tabiatın varlığı ve insanın yaratılışı başlı başına bir vahiy ve mucizeydi.404 Her yaprağın bir dili, her derenin bir sesi vardır. Bir ses ki her yerde, gökte ve denizde, Bir ses ki hiç susmadan, Allah’ın birliğini söyler.405 4. Mucizeler Hususunda Hz. Muhammed ve Diğer Dini Önderler Hz Muhammed, daha hayattayken risaleti tamamlanmıştı. O’nun hayatta iken görevini tamamlamaya muvaffak olması, O’nu diğer peygamberlerden ve filozoflardan ayıran ve onların üzerine çıkaran bir özellikti. Nitekim Hz. Musa, Hz. İsa, Zerdüşt, Eflatun ve başkaları insanlığı yeni bir manevi hayata yükseltecek birtakım düşünceler ve inanışlar telkin etmişlerdi. Fakat hepsi de emellerine kavuşamadan ve parlak rüyalarını gerçekleştiremeden ölmüşler ya da görevlerini 403 404 405 The Spirit of Islam, s.34 The Spirit of Islam, s.33 Farsça bir beytin tercümesidir. 141 tamamlama işini insafsız müridlerine veya acemi hükümdarlara bırakmışlardı.406 Oysa kendi göreviyle birlikte seleflerinin vazifelerini hayatında gerçekleştiren tek şahsiyet Hz. Muhammed’dir. Hz. Muhammed, getirdiği dinin esaslarını zorla yaymak için bir hükümdarın yardımına mecbur olmamıştı. Bütün bunların ilahi bir iş olduğuna sonraki Müslümanlar neden inanmasın ki?407 Lut Gölü yakınlarında yayılan Allah’ın tevhid dini (Hıristiyanlık), zamanla yerini taşlaşmış bir tanrıya ibadet eden inanışa bırakmıştı. Nasıralı Peygamber’e isnat edilen tabiler, kadın tanrıçalara ibadet etmek gibi eski bir inanışı yeniden ihya etmişti. Oysa Hira Mağarası’nın münzevisi Hz. Muhammed, ümmî olduğu ve çok mutaassıp putperestler arasında doğduğu halde Tanrı’nın birliğini ve insanların eşitliğini, duyurduğu milletlerin zihnine silinmez bir şekilde yerleştirmiştir. O’nun şimşek gibi parlayan özgürlük aşkı ruhbanların ve âdetlerin zulümlerine karşı insanlığı kıyam etmeye sevkeden bir işaret olmuştur. Birbiriyle mücadele eden inanışlardan ve insanları baskı altında tutan kurumlardan meydana gelen o zamanın dünyasında insan ruhu anlaşılmaz bir takım inanışların ağırlığı altında eziliyordu. İnsanlık ruhu, menfaatleri tek elde toplayanların tahakkümleri altında çiğneniyorken, Hz. Muhammed üst sınıfların oluşmasını ve ayrıcalıklı kişilerin ortaya çıkmasını engelledi. Yine O, kişisel çıkarların Tanrı ile insan arasına koyduğu örümcek ağlarını silip süpürdü ve Yaratan ile kulu arasındaki tüm seçkinlikleri ortadan kaldırdı. Bu ümmî Peygamber, kitlelere bilginin ve öğrenmenin değerini ifade ederek insanın kaderinin ve amellerinin yazıldığı ve karara bağlandığı kalemi işaret etti. Daima insanın aklına ve vicdanına hitap etmesi, mucizeler yerine ilahi hükümleri son derece demokratik ve evrensel ilkelerle telkin etmesi ve gayet sade yaşantısı O’nu seleflerinden ayırmaktadır.408 Oriental Religions’un yazarının dediği gibi, bütün 406 407 408 İsrailoğulları arasında Yaşua, Budistlerde Asoka, Zerdüştlerde Darius ve Hıristiyanlarda Konstantin’in durumu böyleydi. The Spirit of Islam, s.111, 2 nolu dipnot. The Spirit of Islam, s.111 The Spirit of Islam, s.112-113. 142 bunlar O’nu modern dünyaya bağlayan hususlardı.409 O’nun hayatı ve faaliyetleri sırlarla kaplı değildi. O’nun kişiliği peri masallarıyla süslenmemişti. Emir Ali’ye göre aslında Hıristiyanlığın ahlakî boyutu eksik kalmıştır. Sonraki Hıristiyanlar bu ciddi noksanlığı ortadan kaldırmak için birtakım girişimlerde bulunmuşlar ama bir sonuç elde edememişlerdir. Hz. İsa’nın düşünüp de hayata geçiremediği prensipleri Hz. Muhammed yerleştirmiştir. Bu yüzdendir ki Hz. İsa’dan kendisine inananlar, Hz. Muhammed’den ise inanmayanlar mucize istemişlerdir. Emir Ali, “İslam” adı üzerinden de Hz. Peygamber’in İslam’daki yerini ve diğer peygamber yahut din önderlerine göre farkını şöyle açıklamaktadır: Hz. İsa’nın dinine, O’nun isminden hareketle Hıristiyanlık denilmektedir. Aynı şekilde Musevilik ve Budizm de kendi mürşidlerine nisbetle isimlendirilmişlerdir. Fakat Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği dinin tek bir ismi vardır. O da İslam’dır.410 Emir Ali bu görüşüne rağmen her ne kadar “İslam” yerine “Muhammedanizm” demese de bizzat kendisi bazı kitaplarını isimlendirirken “Müslüman” yerine “Mahommedan” kelimesini tercih etmiştir.411 5. Fil Vakası Emir Ali, miladi 570 yılını tarih göstererek Fil olayını şöyle anlatır: Ebrehe, Kâbe’nin kutsallığı sebebiyle Mekke’nin sağladığı maddî avantajları Sana’ya çekebilmek için büyük bir mabet yaptırmıştır. Ancak bir Arab’ın bu mabedi kirletmesini bahane ederek büyük bir filin eşlik ettiği ordusuyla Mekke’ye gelmiştir. Bu ordu Arapları o kadar etkilemişti ki bu olayın gerçekleştiği 570 yılını tarih başlangıcı kabul etmişlerdi. Habeşlilerin Mekke’ye yaklaştığını haber alan Mekke 409 410 411 Emir Ali’nin burada ismini zikretmeden alıntı yaptığı kişi Samuel Johnson’dur. Bkz. Samuel Johnson, Oriental Religions, London 1879, III, 525-706 (Bu kitap üç ciltten oluşmakta olup, birinci ciltte Hint, ikinci ciltte Çin, üçüncü cilte ise İran dinlerinden bahsedilmekte olup, İslam üçüncü cildin son bölümünde konu edinilmiştir.) The Spirit of Islam, s.137. Örneğin. The Personal Law of Mahommedans, London 1880 ve The Law Relating to Gifts, Trusts and Testementary Dispositions Among the Mahommedans, Calcutta 1885. 143 halkı, dağlara çekilerek putların Kâbe’yi nasıl koruyacalarını görmek istiyorlardı. Ebrehe ordusu şafak sökerken Mekke’ye girdi. Tam bu sırada gökyüzü ebabil kuşlarıyla doldu. Bu kuşlar Ebrehe ordusunun üzerine taşlar atıyordu. İnsanların ve hayvanların zırhlarını delen bu taşlar sebebiyle ordu darmadağın oldu. Bu esnada cennetin kapıları açılarak öyle bir yağmur yağdı ki ordunun enkazını denize dökrü. Ebrehe de yaralı bir şekilde Sana’ya varır varmaz öldü. Emir Ali, İbn Hişam’ın “Aynı yıl Arabistan’da ilk defa kızamık ve çiçek hastalığı baş gösterdi”412 ve Caussin de Perceval’in “Fil olayı bir mucizenin eseridir”413 dediğini de aktardıktan sonra kendisi, Fil Ordusu’nun müthiş bir hastalık ve büyük bir sele dönüşen şiddetli bir yağmurla yok olup gitmiş olabileceğinin tamamen anlaşılır bir durum olduğunu belirtir.414 Böylece, Fil olayını gerçek bir mucize yerine bir doğa hadisesiymiş gibi gösterek, Hz. Muhammed’in hayatında vuku bulacak mucizelere bakışıyla ilgili ipuçları vermektedir. Bu arada klasik kaynaklarda yeralan Abdülmuttalib’in Ebrehe’yle olan pazarlıklarından vs hiç bahsetmemiştir. 6. İsra ve Mirac İsrave mirac hadisesi klasik kaynaklarda Hz. Peygamber’in göğsü yıkanarak yolculuğa hazırlanması, Burak’a bindirilerek Mekke’den Kudüs’e götürülmesi, orada bütün peygamberlere namaz kıldırıp gök katlarında onlarla görüşmesi, kendisine cennet ve cehennemin gösterilmesi, sidre-i müntehaya ulaştırılması, burada beş vakit namazın farz kılınması gibi teferruatlı bir şekilde anlatılmış ve özü itibariyle “mucizevî” olaak değerlendirilmiştir. Emir Ali ise bu olaylardan hiç bahsetmeden isra ve mirac hadisesini çok kısa bir şekilde anlatarak geçmiştir. Olayın sadece isra kısmıyla ilgilenmiştir. “Mirac” kelimesini hiç kullanmamış, hadiseyi “Vision of the Ascension-Yükseliş Vizyonu” olarak tanımlamıştır. Diğer olağanüstü olaylarda olduğu gibi detaya girmeden aktarmış, İsra Süresinin birinci ayetinin mealini 412 413 414 İbn Hişam da bu bilgiyi İbn İshak’tan rivayetle aktarmıştır. Bkz. İbn Hişam, es-Siretü’nnebeviyye, Lübnan 2006, C.I s. 71. Caussin de Perceval, Essai sur l'histoire des Arabes avant l'Islamisme, Paris 1847, C. I, s.279. The Spirit of Islam, s.8. 144 vermekle yetinmiş ve bu olayın ruhen (rüya vasıtasıyla) gerçekleştini ifade etmiştir. Stanley Lane-Pool’e atıfla, ravilerin bu olaya güzel kılıflar giydirmesine rağmen bunun sadece derin anlamlarla dolu bir görüntü olduğunu söylemiştir. Ana metinde kısa geçtiği miraçla ilgili dipnotta bazı açıklamalarda bulunmuştur.415 Burada; Seyyid Ahmed Han’ın da miracı Mekke’den Kudüs’e, Rabb’inin büyük işaretlerini gördüğü ruhani bir yolculuk olarak düşündüğünü, Muir’in ise “ilk kaynaklar bunun bedenen değil, sadece görüntü şeklinde olduğuna işaret ederler” 416 dediğini aktarır. Bu görüşü destekleyen ilk kaynaklardan İbn Hişam’la karşılaştırılmasını söyler. Daha sonra ise dikkat çekici bir açıklama yaparak şöyle der: “Düşünüyorum da dürüstçe sormak gerekirse, Hıristiyanlar bedenen tekrar dirilişe ve İsa ile İlyas’ın bedenen göğe yükseldiğine inanıyorlar da, Hz. Muhammed’in bedenen yükseldiğine inanan Müslümanların düşüncesi onlarınkinden daha az rasyonel değildir.” Emir Ali böylece, apolojik bir yaklaşımla kendisi mucizeleri kabul etmese de bunlara inanan Müslümanların anlayışla karşılanmaları gerektiğini, zira benzer durumların diğer dinlerde de (özellikle Hıristiyanlık’ta) olduğunu göstermek istemiştir. Diğer bir deyişle olayın hakikati hususunda farklı düşünse de mucize türünden rivayetlerin kaynaklara girmesini ve buna inanan Müslümanların en azından saygıyla karşılanması gerektiğini savunmuştur. 7. Bedir Gazvesinde Meleklerin Yardım Etmesi Bedir savaşı Müslümanlarla Mekke müşrikleri arasında gerçekleşen ilk savaş olduğundan İslam Taihinde bir dönüm noktası teşkil ediyordu. Klasik kaynaklarda Hz. Peygamber’in bu savaş başlamadan yaptığı duadan ve savaş esnasında meleklerin Müslümanlara yardım ettiklerin bahsedilmiştir. Hatta Âl-i İmran 121-128 ve Enfal Süresi’nin 9-12. ayetlerinin bu savaşta Allah’ın melekleriyle 415 416 Bkz. The Spirit of Islam, s.44, 1 nolu dipnot. W. Muir, Life Of Mahomet, C. II, s. 221. 145 yardım ettiğinin açık bir delili olarak sunulmuştur.417 Emir Ali, Hz. Peygamber’in yaptığı duayı İbn Hişam’ı kaynak gösterek aktarmış, meleklerin yardımını ise “Sanki cennetin melekleri, Müslümanlar için savaşıyor gibiydi. Hz. Muhammed ve Müslümanlar tabiatın her eserinde, hayatın her lütfunda, şahsi ve umumi işlerin her tecellisinde Allah’ın kudretini görüyorlardı”418 şeklinde dolaylı bir şekilde anlatmıştır. Konu ile ilgili ayetleri sadece dipnotta göstermiş izahına girmemiştir. Yine “Fırtınalı bir kış günüydü ve şiddetli bir rüzgâr vadiyi kasıp kavuruyordu.”419 ifadesiyle hadiseyi fizikî şartlara bağlayarak yorumlamıştır. Ancak devamında Hz. Muhammed, Hz. İsa ve diğer önderlerin ara varlıkların (melek-şeytan inancı) var olduğuna inandıklarını mukayeseli olarak anlatmıştır. Müslümanların, meleklerin yardım ettiklerine inanmalarının doğal karşılanması gerektiğini, zira aynı inancın Yahudilik ve Hıristiyanlık’ta da olduğunu, Milman (History of Christian Theology in the Apostolic Age) ve Renan (Vie de Jesus) gibi Hıristyan kaynaklarından örnekler göstererek ifade etmiştir. Melek-şeytan inancının sadece İslam’da olmadığını, Hıristiyanlık’ta da olduğunu mukayeseli bir şekilde izah etmeye çalışmıştır. Her ne kadar bugün bazı çağdaş kişiler meleklere iman düşüncesiyle alay etseler de melekler inanmak olumlu bir tavırken, inanmamak olumsuz bir tavırdır. Bugün çağdaşların “tabiat güçleri” dedikleri şeylere öncekiler “gök elçileri ve melekler” demişlerdi. Şeytana gelince o Hz. Muhammed’e sorulunca: ‘o insanın kalbindedir’ cevabını vermişti.420 Bedir Savaşı’nın Müslümanlar için önemini anlatırken, Hıristiyanlık tarihinden örnek vererek bunu Milvian Köprüsü savaşına benzetmiştir.421 417 418 419 420 421 Kur’an, Enfal 8/9-12. Enfal Süresi’nin 12. ayeti nin meali şöyledir: “Hani Rabbin meleklere: "Muhakkak ben sizinle beraberim; haydi iman edenlere destek olun; Ben kâfirlerin yüreğine korku salacağım; vurun boyunlarına! Vurun onların bütün parmaklarına! diye vahyediyordu.” The Spirit of Islam, s.62. Emir Ali ayrıca Batılı müelliflerin kaynaklarından örnekle melek inancının Hıristiyanlıkta da var olduğunu belirtmiştir. Bkz. The Spirit of Islam, s.64, 1 nolu dipnot. Bu ifadenin orjinali Muir’e aittir. Bkz. W. Muir, Life Of Mahomet, C. III, s. 106. The Spirit of Islam, s.64. Hıristiyanlık’ı kabul ederek himayesine alan Konstantin’in Miladi 312’de Roma dışındaki Milvian Köprüsü’nde Maxentius’un ordusunu yenmesiyle tüm Roma’nın hâkimi ve Hıristiyanlık’ın hamisi haline geldiği savaştır. 146 Emir Ali bu son ifadeleriyle her ne kadar izah etmekte zorlansa da meleklere varlığını ve bu savaşta Müslümanlara yardım ettiklerini itiraf etmektedir. Ancak bunu net bir şekilde ifade edememiştir. Bu konuda Muir’in ifadelerini alıntılamış, tıpkı daha önce Fil Vakası’nda olduğu gibi Allah’ın yardımını kabul etmekle beraber, bunun doğrudan melekler vasıtasıyla değil, fiziki olayların Müslümanlar lehine cereyan etmesi şeklinde izah edebilmiştir. Savaşın sonunda Mekkeliler büyük kayıplar vererek geri çekildiler. Esirlerden sadece ikisi idam edildi. Diğerleri ise Arap adetlerine aykırı olarak en iyi insani muameleye tabi tutuldular. Emir Ali bu savaş sonrasın esirlere gösterilen muamelenin çok takdire şayan olduğunu, zira önceki dönemlerde esirlerin toptan öldürülmesinin yaygın bir adet olduğunu ve Hz. Peygamber’in esirlere yaptığı iyi muameleyi Muir de dahil olmak üzere birçok Batılı yazarın da takdir ettiğinden bahsetmiştir. Ganimetler hususunda ortaya çıkan ihtilafı Hz. Peygamber halletmiş ve eşit şekilde dağıtılmıştı. Bedir Savaşı, Müslümanların düşünceleri üzerinde derin bir etki bırakmıştır. İsrailoğulları ve Hıristiyanlarda görüldüğ gibi bu savaşta Allah’ın yardımını görmeleri hayret edilecek bir durum değildir. Eğer bu savaşta mağlub olsalardı akıbetlerini tahmin etmek zor olmazdı.422 Ancak müşrik esirlerinden sadece iki kişinin (Ukbe b. Ebi Muayt ve Nadr b. Haris) idam edildiğini aktardıktan sonra bölüm sonunda son not halinde Ukbe’nin idam edileceği sırada “çocuklarıma kim bakacak Ya Muhammed?” demesi üzerine Hz. Peygamber’in “cehennem ateşi” diye cevap vermesinin Hıristiyan yazarlar tarafından çok kullanıldığını, bu yüzden izah edilmesi gerektiğini belirterek olayı şu şekilde açıklamıştır: Ukbe, aslen Aclan Kabilesine mensuptur. Bu kabilenin bir kısmı “Safra” vadilerine yakın bir yerde ikamet ediyor ve onlara “Beni’n-nâr=Ateşoğulları” deniliyordu. Yani Hz. Peygamber, “çocuklarına Ateşoğulları bakacak” demek istemişti. Yine Muir’in Ebu Cehil’in başı Hz. Peygamber’e getirilince “bu adamdansa Arabistan’ın devesini (görmeyi) tercih ederim” dediği şeklinde bir rivayetinin olduğunu, ancak İbn Hişam, 422 The Spirit of Islam, s.63-64. 147 İbnü’l-esir, Ebu’l-fida ve Taberi gibi kaynalarda böyle bir rivayetin bulunmadığını belirtmiştir. Müslümanların genel olarak esirlere muamelesinin Sale, Muir, Caussin de Perceval gibi müellifler tarafından da takdir edildiğini aktarmıştır.423 I. EMİR ALİ’YE GÖRE HZ. MUHAMMED’İN BAŞARISININ TEMEL DİNAMİKLERİ Hz. Muhammed’in risaletinde “beşer peybamber” vurgusunu ön plana çıkaran, mucizeleri fizikî kurallara göre açıklayan ve Hz. Peygamber’n başarısını güzel ahlakına bağlamıştır. Bu sebeple nübüvvet öncesi dönemde “emin” sıfatını, Mekke döneminde samimiyetini ve yardımseverliğini, Medine döneminde ise sağlam karakterini ön plana çıkarmıştır. Sosyal hayatın içinde, aktif, samimi, ne yaptığını bilen, merhametli, sade ve çalışkan bir peygamber profili çizmiştir. 1. Hz. Muhammed’in Samimiyyeti ve Hoşgörüsü Hz. Peygamber hastaları ziyaret eder, rastladığı bir cenazede yürür, kendisini yemeğe çağıran kölelerin davetine icabet ederdi. Keçilerini sağar, kendi işlerini bizzat görürdü. Kendisiyle musafaha edenlerin elinden elini daha önce çekmez, ayrılanlar dönmeden kendisi dönüp gitmezdi. Konuşurken tatlı dilli ve güzel konuşurdu. Kendisini görenler hürmetle duygulanır, O’nunla temas edenler mutlaka severlerdi. O’nu anlatanlar, “ne daha önce ne de sonra benzerini görmedik” derlerdi. Sözlerini kesin ve temiz bir ifade ile söyler, söylediği sözleri kimse unutmazdı. Hareketlerine iffet, nezaket, sabır, feragat ve kadirşinaslık hâkimdi. Yollarda durur ve en fakir insanların dertlerini dinlerdi. Kalbi kırık olanların gönlünü almak ve kederli olanlara taziyede bulunmak için en fakir insanların evlerine giderdi. Fakir bir köle gelir, O’nun elinden tutarak efendisine götürür ve maruz kaldığı muameleyi anlatarak kendisinden özür dilenmesini ya da âzad edilmesini talep ederdi. 423 The Spirit of Islam, s.63. 148 En müthiş düşmanlarına bile kullandığı metod affetmek ve hoşgörülü olmaktı. İslam devletinin ve Müslümanların düşmanlarına aman vermediği halde, kendi şahsına karşı yapılan alayları, söylenen çirkin sözleri, uydurulan iftiraları, aleyhine tertip edilen komploları ve kendi şahsına tatbik edilen baskıları hep unutur ve bunların faillerini affederdi. Felakete uğrayanlara ve kederli olanlara teselli verirdi. Kıtlık zamanlarında bile sofrasına başkalarını davet ederdi. Her akşam basit sofrasına mutlaka birini davet ederdi. Bazı fakirler de ashabının evlerinde misafir olurlardı. Etrafındakilerin refahıyla ilgilenirdi. Evi olmayanları, mescidinin müsait yerlerinde ağırlardı. 2. Sadeliği ve Çalışkanlığı Hz. Muhammed, çok sade yaşardı. Ebisesi, eşyası hep sadeydi. Birçok kere aç kaldığını Ebu Hureyre rivayet etmektedir. Çoğu zaman yedikleri bir kaç hurma ile bir bardak sudan ibaretti. Aylarca evinde ışık yanmadığı olurdu. İslam tarihçileri “Allah bütün hazinelerin anahtarlarını O’na vermiş, fakat O reddetmişti” derler. Hz. Peygamber, besmele çekmeden yemek yemez ve Allah’a şükretmeden sofradan kalkmazdı. Zamanını muntazam kullanır, israf etmezdi. Gündüzün ibadetle meşgul olmadığı zamanlar ziyaretçilerini kabul eder, kamuya ait işlerle meşgul olurdu. Geceleri az uyur, ibadetle geçirirdi.424 O büyük mürşit, sürekli bir şekilde ilerlemeye yönelik düşüncelere itibar etmekle çağın insanı olduğunu göstermiştir. İnsanoğlunun varlığı için sürekli çalışmanın gerekli olduğunu ifade eden Hz. Peygamber, insanın çalışmasının neticesinden başka bir şeye sahip olmadığını Kuran’ın diliyle tebliğ etmiştir.425 Yine bizzat kendisi “Gayret bizden, tamamlamak Allah’tandır” demiştir. Hz. Peygamber, dünyanın kanunlara tabi ve kâinatı kuşatan bir külli iradenin idaresine boyun eğmiş olduğunu göstermiştir. Her şey zamana bağlıdır ama beşerin iradesi, kendi kurtuluşunu temin etme hususunda serbesttir. 424 425 The Spirit of Islam, s.120. Kur’an, Necm 53/39. 149 3. Ailesine Düşkünlüğü Hz Peygamber, ailesine çok bağlıydı. Oğullarından biri bir demircinin karısı olan hemşirenin dumanlı evinde, Hz. Peygamber’in kucağında ölmüştü. Çocuklara da çok düşkündü; onları yolda durdurur, onlarla konuşur, şakalaşır ve yanaklarını okşardı. O’na göre çocuklar, sevgi ve şefkatle yetiştirilmek üzere Allah’ın bize verdiği emanetlerdir. Anne baba çocukları tarafından sevilecek ve hürmet görecektir.426 Bu göreve akrabalar, komşular ve fakirler de dâhildir. Hayatında hiç kimseyi dövmemiş, hiç kimseye kötü söz söylememişti. Birine lanet etmesi istendiğinde “Ben lanet okumak için değil, insanlığa rahmet olarak gönderildim” derdi.427 4. Sosyal Hayata Bakışı ve Evrensel Sevgisi Hz Muhammed’in sosyal hayat anlayışı, tahrip edici değil, tamir edicidir.428 Aile hayatının kutsallığını en iyi şekilde ifad eden O’dur. O’nun nazarında en yüce hizmet, insanlığa hizmettir. O, müminleri meziyet ve mükâfat kazanmaları için görev yapmaya davet etmiştir. Hz. Peygamaber’in sevgisi evrenseldi. Allah’ın rahmetini tüm canlılara yönlendiren O’dur.429 Bir insanı kurtarmanın bütün insanları kurtarmış olmak gibi kutsal bir değer ifade ettiğini, ilan eden ancak Hz. Muhammed olmuştur.430 Hz. Muhammed, görevini on dört asır önce ifa etmişti. Ancak O’nun söylediği sözler ve yerleştirdiği hükümler hiç bir şekilde zaman geçerliliğini 426 427 428 429 430 The Spirit of Islam, s.119. Emir Ali, Hz. Peygamber’in karakterini anlatırken Hatip et-Tebrizî’nin Mişkâtü’l-Mesabih adlı eserinden hadisler nakletmiştir. Bu kitap, Ferra el-Begavî’nin Mesabihu’s-Sünne adlı hadis derlemesi üzerine yapılmış en meşhur çalışmadır. Tebrizî, bu eserinde Begavî'nin sahih ve hasen diye ikiye ayırdığı hadisleri yeniden düzenleyip ilavelerde bulunmuş, esere üçüncü bir bölüm eklemiş, müellifin kapalı bıraktığı yerleri açıklamış ve hadislerin ravilerini zikretmiştir. Bu eser özellikle Hindistan’da birçok defa basılmıştır ve değişik dillere çevrilmiştir. Emir Ali, muhtemelen bu eserin İngilizce tercümesi olan A. N. Matthews'ın Mischat al-Masabih (l-ll, Calcutta 1809-1810) adlı çalışmasından istifade etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbrahim Hatiboğlu, “Mesâbihu’s-Sünne”, DİA, XXIX, 258-260 ve Ahmet Özel, “Hatib Tebrizî”, DİA, XL, 223-224. Buhari ve Müslim’İn Sahih’lerinden hiç bahsetmemiştir. The Spirit of Islam, s. 121. Kur’an, Enbiya 21/107. Kur’an, Maide 5/32. 150 yitirmedi. Bugün bile ona inan müminler kalpleri ve dudaklarıyla şu unutulmaz sözleri söylüyorlar: “Canım sana feda olsun Yâ Rasûlallah!”431 431 The Spirit of Islam, s.121 151 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM EMİR ALİ’YE GÖRE İSLAM’IN ÖZÜ Her ne kadar siyer konusuyla doğrudan ilgili olmasa da Emir Ali, Hz. Muhammed’i ve İslam’ı birlikte anlatıp savunduğundan, İslamî prensiplerin her zaman ve her yerde uygulanabilir olduğunu, fertlerin ve toplumların tüm ihtiyaçlarına cevap verebildiğini göstermek istemiştir. Bu konuları işlerken Hıristiyanlık başta olmak üzere diğer dinlerle mukayeseli bir şekilde ele almıştır. Biz de savunmacı yaklaşımın bir parçası olarak gördüğümüz için müellifin bu meselelere yaklaşımını özetle de olsa değerlendirmek istedik. A. İSLAM İDEALİ VE ALLAH İNANCI Emir Ali, Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği dini anlayabilmek için “İslam” kelimesini iyi anlamak gerekmektiğini söylemektedir. Bu kelime, gerçek barışı ifade ettiği gibi, sanılanın aksine Tanrı’ya kayıtsız çartsız teslim olmayı değil, doğru olmayı ve bu uğurda gayret göstermeyi de ifade eder. İslam’ın temel prensipleri şöylece özetlenebilir: 1- Yaratıcı’nın birliğine, yüceliğine, rahmetine ve yüce sevgisine iman etmek. 2- İnsanlar arasında iyiliği ve kardeşliği yaymak. 3- İhtirasları yenmek. 4- Allah’ın verdiklerine kalben şükretmek. 5- Ahiret gününde Allah’a hesap verileceği gerçeğine inanmak.432 Bütün bunlar göstermektedir ki, İslam’da dogmatizm yoktur, Kur’an insanın bilinç ve sezgisine hitab eder. Hâlbuki aynı dönemde Araplar’ın tanrı inancı her ferdin veya kabilenin kültür seviyesine göre değişiyordu. Bazen tabiatın kendisini, 432 The Spirit of Islam, s.138. 152 bazen de bir taş veya tahta parçasını tanrı edinebiliyorlardı. Hinduların sayısız tanrıları, Zerdüşlerin zıt kutuplu iki tanrıları, Yunan, Roma ve Mısırlıların ise tanrı ve tanrıçalarla dolu mabetleri vardı. Yahudiler ise Hz. Musa’yı tazim ve yüceltmede o kadar ileri gitmişlerdi ki, O’nu adeta ikinci bir Allah olarak tanımışlardı. Bu hürmet daha sonra Hz. Üzeyir’e nakledilmişti. Diğer taraftan Yahudi avam tabakasının “terafim” adını verdikleri insan benzeri bir putu evlerinden eksik etmiyorlardı. Tarih boyunca Yahudiler, bir taraftan gittikleri yerlerdeki halkın inancına tesir ederken, diğer taraftan müşrik kavimlerin inançlarından etkilenerek Tevhid inancıyla bağdaşması imkânsız birtakım inanışlara yönelmişlerdi.433 Hz. İsa hiçbir zaman “ben Tanrı’nın oğluyum” demediği halde zamanla Hz. İsa’nın inancından insanî prensipler çıkarılarak nihayet İznik Konsili’nde ezeliyetin doğurduğu bir tanrı olarak kabul edilmişti. Bununla da yetinilmemiş, Hz. Meryem de tanrılaştırılmıştı.434 Emir Ali, inançlardaki bu çok tanrılılığı ve insanların tanrılaştırılmasının nedenini şu şekilde izah etmiştir: Evrensel Tanrı’yı idrak edemeyen şaşkın zihinler, O’nun yerine bir beşerin kendisini koyarak huzur bulmak istemişlerdir. Öyle ki Defects of Modern Christianity435 gibi bir eserin yetenekli yazarı Momerie bile Nasıralı Peygamber’in kendisini “Tanrının Oğlu” diye adlandırmasını ve kendisine ibadet edilmesini talep etmesini, O’nun uluhiyyetinin delillerinden saymıştır.436 Hz. Muhammed, bir taraftan Arabistan’ın putperestliğine, diğer taratfan da asliyetini kaybetmiş Yahudi ve Hıristiyanların aklî muhakemesine gerçeğin sesiyle hitap etmiştir. Bunu da Kur’an ayetleriyle başarmıştır. Çünkü Kuran’ın şirk ve putperestlik hakkındaki hararetli ayetleri başka hiçbir kitapta yoktur. Kur’an, insanın hissiyatına, şuuruna ve ahlakî duygularına hitap eder. Emir Ali, bu konuda Kur’an’dan birçok 433 434 435 436 The Spirit of Islam, s.139-140. The Spirit of Islam, s.141. Emir Ali, daha önce de Momerie’nin bazı görüşlerinden övgüyle bahsetmiştir. Hz İsa’nın hiçbir zaman böyle bir şey demediği Kur’an’da şöyle belirtilir: “Allah: Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara, «Beni ve anamı, Allah'tan başka iki tanrı bilin» diye sen mi dedin, buyurduğu zaman o, «Hâşâ! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim sen onu şüphesiz bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin, halbuki ben senin zâtında olanı bilmem. Gizlilikleri eksiksiz bilen yalnızca sensin” Kur’an, Maide 5/116. 153 örnek vererek Allah’ın kudret, rahmet ve tek oluşunu Esma-i Hüsna’yı işleyerek izah etmektedir. Bu ayetlerin ilk muhatabı olan Hz. Peygamber, tüm mağdurların kendisine rahatça ulaşabildiği insandır. Hz. Peygamber’e göre Allah’a götüren yol, öksüzlere yardım, fakirleri korumak ve esirleri âzad etmekten geçmektedir.437 B. İBADETLER 1. Eski Milletlerde İbadetler Eski Hindular, tanrılarının insan gibi maddi ihtiyaçları olduğunu düşündüklerinden, ibadetleri de zühd ve tanrılara kurban takdim ederek niyazda bulunmaktan ibaretti. Brahma mezhebi zamanla “kurbancı” bir mezheb haline gelimişti. Ahlak, fertlerin ahlakî değerlerine değil, ruhanîlerin faziletlerine bağlıydı. Zerdüştlerde ise gündelik işler adeta ibadet havası içinde yerine getirilir, bazı dualar günde bin ikiyüz kere tekrar edilirdi. Halk, ahlakın ne olduğunu bilmezken, ahlakî değerleri belli bir grubun tekelindeydi. Makiler ise biri sadece ruhanî sınıfa ait olan gizli, diğeri de halkında katılabileceği açık ibadet olmak üzere iki ibadete sahipti.438 Emir Ali, eski milletlerin ibadetlerini aslında üç noktadan eleştirmektedir. Birincisi, ibadetlerin standardı yoktu. Zamanla değişebiliyordu insanı tatmin edecek mahiyette değillerdi. İkinci olarak ibadetler din adamlarının tekelindeydi. Üçüncüsü de bu ibadetlerin veya dinin kendisinin yerleşik bir ahlak anlayışı yoktu. Genel olarak halk ahlaktan yoksunken ahlakîlik de sanki ruhani sınıfa ait bir özellik olarak görülüyordu. 2. Yahudi ve Hıristiyanlarda İbadet Emir Ali’ye göre, Musevî şeriatinin ruhban sınıfına öşür vermek ve sürü hayvanlarının doğurduğu ilk yavruları onlara hediye etmek dışında başlangıçta ibadetle ilgili açık bir emri bulunmamasına rağmen, zamanla gelenek ve görenekler Yahudileri ibadete düşkün bir cemaat durumuna sokmuştu. Bu ibadetler de otomatik 437 438 The Spirit of Islam, s.138-158. The Spirit of Islam, s.159-160. 154 olarak yapılan birtakım ritüellere dönüşmüştü. Hz. İsa’nın ortaya çıktığı zamanlarda ise muskacılık Yahudiler arasında çok yaygındı. Bu yüzden Kur’an, onları kınamıştır.439 Hz İsa’nın öğretileri ibadetin gerçek mahiyetini ortaya koymuştur. İlk havariler de bu konuda gayet ihlâslı davranmışlardı. Ancak zamanla dinin geniş halk kitlelerine ulaştırılması esnasında ruhban sınıfı bu ibadetlerin mahiyetini değiştirmişlerdi. Yine de ibadet kitapları yazılmış, ayinler icra edilmiş ve bütün haftanın manevî gıdasını temin etmek amacıyla Pazar günleri kiliseye gitme âdeti yerleşmişti. Ancak papazlar hala Hz. İsa’nın mirasına sadece kendilerinin sahip olduklarını düşünüyorlardı.440 Binaenaleyh İslam öncesinde tıpkı dinlerin insanlığın manevî ihtiyacını karşılamaktan uzak olmaları gibi ibadetler ve ahlak da insanı tatmin etmekten ve toplumu ıslah etmekten uzaktır. İbadetlerin kapsamı belli olmadığından ruhban sınıfının insiyatifine bırakılmıştır. Ahlak ise geniş halk kitlelerine yayılamamıştır. Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirildiği M.7. asırda insanların dinî ve ibadî hayatı bu şekildedir. 3. İslam’da İbadet Hz Muhammed, gerçek dinin ruhunun korunabilmesi için Müslümanlara bazı görevler tebliğ etmiştir. Bunlar namaz, oruç, zekat ve hacdır. Emir Ali’ye göre ibadetler, insan kalbini dolduran yoğun hislerin dışa vurmasıdır. a. Namaz İslam’da namazın Allah tarafından vakitlere bağlı bir ibadet haline getirilmesi,441 Müslümanları bu konuda ihtilafa düşmekten kurtardığı gibi, düşüncenin madde dünyasında sapkınlığa düşmesini de engellemiştir. Müslümanlara düşen, Allah’a karşı duyduğu ihlâs ve şükran dugularını kendine bir fırsat olarak 439 440 441 Kur’an, Bakara 2/42, Tevbe 9/9 vd. The Spirit of Islam, s.161-162. Kur’an, Nisa 4/103. 155 sunulan namazla îfa ve ifade etmektir. Namaz kalbi temizlediği gibi ahlakı da yükseltir. Emir Ali, namazın faziletini Kur’an ayetleri ve hadisi şeriflerle uzun uzadıya anlatmıştır. Hz. Ali’nin dualarından örnekler vermiştir. Ona göre namazda tüm Müslümanların Kâbe’ye dönmeleri ise İslam’ın beşiği olan toprakların hatıralarını canlı tutmak içindir. Ayrıca bütün müminlerin dini duygularını tek bir noktada toplamaları büyük bir dayanışma tesiri icra edecektir. Böylece her mümin, büyük iman cemiyetini bir ferdi olduğunu, o cemiyete dinen bağlı olduğunu ve onun ortak duygularının heyecanını taşıdığını hissedecektir.442 Avrupalı düşünürler İslam’daki ibadetlerin karmaşık olduğunu ileri sürerler. Oysa gayet basittir: Şehadet, namaz, oruç, hac ve zekâttır. Bunlar, kalp huzuruyla ve samimiyetle ifa edilmeli, dua ve sûreler dil ve kalp arasındaki tam bir uyumla okunmalıdır.443 b. Mabed Emir Ali, İslam’daki mabed anlayışını bir İngiliz yazarın ağzından şöyle anlatmaktadır: “İslam’ın övgüye layık taraflarından biri de mabedlerin sadece elle inşa edilmemesidir. Zira yeryüzünün herhangi bir yerinde rahatlıkla ibadetinizi ifa edebilirsiniz.”444 Allah’ın anıldığı her yer temizdir. Müslüman ister evinde, isterse başka yerde namaz vakti girdiğinde samimiyetini Allah’a arz eder, ibadetin sürekliliği ve uzunluğu onu yormaz. Bunu bir Hıristiyan veya başka din mensubunun anlaması mümkün değildir. Her şahıs, Hıristiyanlıktaki gibi bir rahip ve mabed aramaksızın Rabbine yönelip ibadetini bizzat yerine getirebilir. Ayrıca ve ayrıcalıklı bir ruhban sınıfına ihtiyaç yoktur.445 442 443 444 445 Emir Ali, bu konuda Stanley Lane Poole’den uzun bir alıntı yapmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Stanley Lane Poole, Selections from the Koran, London 1879, s. LXXXV. The Spirit of Islam, s.165. William Wilson Hunter, The İndian Musulmans, London 1872, s. 182. The Spirit of İslam, s. 165. 156 Temizlik, hemen her dinde vardır. Ancak İslam âlimleri,446 sadece bedensel temizliğin yeterli olmadığını, kalp temizliği olmadan Allah’a yaklaşılamayacağını beyan etmişlerdir.447 c. Oruç Oruç, bütün milletlerde öyle veya böyle görülen bir müessesedir. Ancak eski zamanlardaki oruç, bir sakınmadan ziyade, bir çeşit pişmanlık olarak görülüyordu. Yahudiler bile Pisagor’un taraftarlarıyla temas kurup, uzakdoğunun zühdünü tanıdıktan sonra orucun nefsin kırılması olduğunu anlamışlardı. Hıristiyanların orucu ise, pişmanlık duygusunun açığa vurulmasına yardım etmesi ve Hz. İsa’nın taklit edilmiş olmasıydı. Bundan amaç ise bedeni ve fikri faaliyetleri imha etmek ve katı bir zühd içinde yaşamaktı. Müslümanların orucu ise, nefsanî hırsları kayıtlamak gibi meşru bir amaç taşır. Maksat gereksiz yere bedene işkence etmek değildir. Oruç tutabilecek durumdaki insanlar,448 belli bir zaman zarfında duygularını tatmin etmekten çekinecek ve hayvani hislerini sağlıklı bir iradeyle engelleyerek bunu gerçekleştirmiş olacaklardır. Böylece bedeni ihtiyaçlar sınırlandırılarak ruhun arınması sağlanacaktır. Yunanlıların, Romalıların, İranlıların ve cahiliye dönemi Araplarının oburluğunu hatırlayanlar, onların şehvetlerine ne kadar düşkün olduklarını ve günahlara ne kadar çok daldıklarını bilenler, orucun önemini takdir edeceklerdir. Oruç tutmakla insanın, özellikle de yarı medenî milletlerin vahşi temayüllerini ne kadar dizginlediklerini göreceklerdir.449 446 447 448 449 Müellif bu konuda İmam Gazali’den örnekler aktarmıştır. The Spirit of İslam, s. 166. Emir Ali, kendilerini ilme adayan öğrencileri de “Cihad-ı ekber” yaptıkları için oruç tutmayabilecekler arasında saymış, mütercim Ömer Rıza Doğrul ise tercümesinde öğrencileri zikretmemiştir. The Spirit of Islam, s.169. 157 d. Zekat İslam’dan önce hiçbir din İslam’ın emrettiği şekilde zekatı emretmemiş, dullara, öksüzlere ve kimsesiz fakirlere yardım etmeyi temel prensipleri arasına koymamıştır. İlk Hıristiyanların “agape” dedikleri fakirlere yemek yedirdikleri ziyafetler tamamen fertlerin isteğine bağlıydı. Hâlbuki İslam, zekatın tüm hükümlerini Kur’an ayetleriyle kurallara bağlamıştır. Bu türden hususlar Hristiyanlıkta Hz. İsa’nın temennileri olarak kalmış,450 hayata geçirilememiştir.451 e. Hac Her türlü mezhep farklarına rağmen hac görevini yerine getirmek için Müslümanların Mekke’ye gitmeleri, birlik ve kardeşliklerini muhafaza etmelerini sağlamıştır. Bütün Müslümanlarının dikkatlerinin mukaddes bir yerde toplanması, cahiliye döneminde dünyayı aydınlatan kutsal ateşin kıvılcımlarını her müslümanın kalbinde yeniden ihya etmektedir.452 f. Helal ve Haram Putperest Arapların tıpkı Brahmanlar gibi yiyecekler hakkında birtakım kesin sayılabilecek kuralları vardı. İslam Peygamberi, bazı istisnalar haricinde her yiyeceğin helal olduğunu beyan etmiştir. Kuran’da bu konulara açıklık getiren ayetler vardır.453 Hıristiyan milletlerin iki afeti olan içki ve kumar gibi, tüm aşırılıklar kesin olarak yasaklanmıştır. İslam koyduğu kurallarla insanlara zorluk çıkarmak gibi bir gaye gütmemiştir. Nitekim oruçta olduğu gibi hastalık ve benzeri durumlarda ibadetler bile tehir edilebilir.454 Müslümanların Yaratıcı ile olan münasebetleri vicdanî bir meseledir. Ancak diğer insanlarla olan ilişkileri somut kurallar üzerine bina edilmiştir. Zaten din, maddi ve manevi hayat kuralları demektir. Bu kuralların amacı sosyal bünye için 450 451 452 453 454 Matta İncili, XXV, 35-36. The Spirit of İslam, s. 169-170. The Spirit of Islam, s.171. Kur’an, Bakara 2/272, Maide 5/88, Enam 6/119,145 vd. The Spirit of İslam, s. 172. 158 gerekli olan birlik ve düzeni temin etmektir. Hz. Muhammed tarafından tebliğ edilen İslam’ın en büyük özelliği, akılla ve ahlakla uzlaşan en yüksek hakikatleri ihtiva etmesidir. Düşüncenin en gelişmiş haliyle çelişki içinde olmayan bir din, saygı ve hürmetle karşılanmalıdır.455 C. İSLAM’IN EVRENSELLİĞİ Hz. Peygamber’in hukuk konusunda koyduğu kurallar ya kendisine sorulan sorulara verilen cevaplar şeklinde ya da doğrudan birtakım kötülüklerin engellenmesi için emredilmiş hususlardır. O, hiçbir zaman insanı Allah’ı düşünmekten alıkoyacak bir merasim veya sürekli ilerleme kaydeden insanlığın vicdanını zincirleyecek kurallar koymamıştır. İslamî kurallar hiç bir zaman elastikiyyetini kaybetmemiştir. Başka bir ifadeyle, İslam’ın tüm kural ve kaideleri, hiçbir zaman “çağdışılık” gibi bir duruma düşmemiş ve toplum için soruna dönüşmemiştir. İslam dininin evrensel oluşu ve tüm ahlakî sistemlere karşı hoşgörüsü, rakip dinlerin bağnaz taraftarlarınca kasten saptırılmıştır.456 Bazı dinlerin (özellikle Hıristiyanlığın) insana yüklediği prensipler, pratik kabiliyetten o kadar uzaktır ki, gerçek hayat sahnesinde insana hiçbir fayda sağlamaz. Emir Ali’ye göre pratikte uygulanabilirliği, insanlar arasındaki müşterek münasebetleri dizaynı, günlük hayat üzerindeki tesiri ve halk üzerindeki etkisi o dinin evrenselliğini gösteren ölçütlerdir. Bunu anlamak için birkaç kişiye değil, tüm halk kitlesine bakmak gerekir. Acaba bu din halk üzerinde ciddi bir etki yapabilmiş midir? Acaba halkın haklar ve sorumluluklar hususundaki düşüncelerini düzenleyebiliyor mu? Ya da bu din, ücra bir adaya yahut ilkel bir kabileye götürülse, onları medenileştirebilir mi? Yoksa daha geriye mi götürür? Nitekim İslam’da muazzam bir düşünce sistemi, en gerçekçi bir pratik kabiliyet ile birleşmiştir. Bu değerli esasların uygulanması da zor değildir. İşte Hz. Peygamber’in getirdiği din budur. Bu din mücerred bir akide sisteminden ibaret olmayıp, dünyanın her yerinde 455 456 The Spirit of İslam, s. 174. The Spirit of İslam, s. 172. 159 yaşanabilecek bir hayat sistemidir. İslam, doğru düşünme, doğru yapma ve doğru söyleme dinidir.457 E. AHİRET İNANCI Emir Ali, öldükten sonra dirilişin, dünya milletleri arasında çok yaygın olduğunu, bunun da insan fikrinin tabii seyrinde gelişmesinin doğal bir sonucu olduğunu söylemektedir. O’na göre vahşi kavimlerin ölümden sonrası hakkında bir fikirleri yoktu. İnsanlık medenîleştikçe dünyadaki dostlarından ayrılmamak için duyduğu şiddetli arzunun da etkisiyle ölümden sonraki hayatı düşünür oldu. Fakat gelecek hayatın mahiyeti hakkında fazla malumat sahibi de olunamadı. Bu insanlık için genel olarak böyle olduğu gibi, ayrı ayrı milletler içinde böyleydi. Ölümden sonraki hayatı ilk tanıyan Mısırlılar, aynı zamanda bu inanca uhrevi ceza ve mükafaat düşüncesini de ilave etmişlerdi. Hz. Muhammed’in Peygamber olarak geldiği dönemde Yahudiler, Zerdüştler ve Hıristiyanlar, aralarında birtakım farklar olsa da öldükten sonra bedensel dirilişe ve uhrevi ceza ve mükafaata inanıyorlardı.458 İslam’ın ahiret inancı ise, öldükten sonra yeni ve bambaşka bir hayatta insanların yeryüzündeki amellerinin hesabını verme üzerine kurulmuştur. Ahirette insanların mutlu ya da mutsuzluğu, dünyadayken Allah’ın emirlerini yerine getirmelerine bağlıdır ama Allah dilediğini de affedebilir. Popüler bir Hıristiyan söylemi olan Hz. Muhammed’in kadınların ruhlarını inkar ettiği fikri, kilisenin etkisiyle İslam aleyhine isteksizlik oluşturmak için yapılan bir uydurmadır.459 Emir Ali, her dinin, temelde başka bir âlemde “hesap verme” fikrini kabul ettiğini, fakat bunun genel olarak toplumun ahlakını yükseltebilecek bir vasıta olarak kullanılmasında başarılı olamadığı söylemiştir. Zira faziletleri salt fazilet olarak sadece gelişmiş zihinler algılayabilir. Somut bir elbise giydirilmemiş mücerred 457 458 459 The Spirit of Islam, s.173-178. Emir Ali, Hz. Peygamber’in ahlakını, İslam’ın sosyal yönünü ve evrenselliğini anlatırken Biharu’l-Envâr, Keşşâf, Ahlak-ı Muhsinî gibi kaynaklardan birçok alıntılar yapmıştır. The Spirit of İslam, s. 188-191. The Spirit of Islam, s.191-199. 160 kavramlar üzerinden yapılan felsefe toplum üzerinde etkili olamamıştır. Hz. Muhammed, M.7. Yüzyılın başlarında sadece bir kaç idealist düşünüre hitap etmiyordu. O maddeciliğin her şekline bürünen bütün bir dünyaya ve bütün zamanlara hitap ediyordu. O yüzden İslam’ın ahiret inancında herkesin fikrî seviyesine göre mükafaatlar vaadediliyordu. Bu bir Bedevi için berrak sular, baldan ve sütten ırmaklar, yemyeşil ağaçlar ve hizmetçi huriler olurken, İbn Sina, Gazalî gibi filozoflar içinse, insan düşüncesinin engellerden ve maddi unsurlardan arınarak Yüce Yaratıcı’yla aradaki perdenin sıyrılması gibi daha derin manalardır. Müslüman düşünürlerin bir kısmına göre Hz. Muhammed’in anlattığı uhrevi zevkler ve elemler tamamen ruhanidir. Çoğunluğu teşkil eden diğer bir gruba göre ise Kuran’da bahsedildiği gibi aynen maddi olarak gerçekleşecektir. Hâlbuki Kuran’ı dikkatle tetkik edenler ahiret hakkındaki tasvilerin tamamen maddi olduğunu düşünenlerin yanıldıklarını göreceklerdir.460 İslamda ahiret inancı meselesi aslında doğrudan tarihin ya da İslam tarihçilerinin konusu olmayıp Kelam ilminin ilgi alanına girmektedir. Ancak İslam Dini özellikle Batılılar arasında diğer dinlerde olduğu gibi Hz. Muhammed’e nispetle Mohammedanism olarak da anıldığı/algılandığı için, Oryantalistler tarafından Hz. Peygamber’in kısa süre içerisinde gerçekleştirdiği büyük başarının sebebleri arasında, O’nun bedevî Arapları cennet tasvirleriyle kandırması da zikredilmektedir. Emir Ali, Hz. Peygamber’in bedevi arapları hayallerinde varolan nimetlerle kandırdığı şeklindeki düşüncelere cevap mahiyetinde İslam’da ahiret inancına değinmiştir. Müellif, ahiret inancı konusunda tıpkı dinlerin gelişiminde olduğu gibi önce tarihi süreci (tafsilatlı bir şekilde) aktardıktan sonra, ahiret inancının ve ahiretteki ödül ve ceza fikrinin evrensel olmakla birlikte toplumların ve kişilerin seviyelerine göre en mükemmel şekliyle İslam’da olduğunu, zira Hz. Muhammed’in telkin ettiği 460 The Spirit of İslam, s. 199-200. 161 ahiret inancının toplumun bütün kesimlerine hitap ettiğini ve ahlakın yerleştirilmesinde etkin bir rol icra ettiğini söylemiştir. 162 BEŞİNCİ BÖLÜM DEĞERLENDİRME Çalışmamızın önceki bölümlerinde yeri geldikçe Emir Ali’nin konulara bakış açısı aktarıldıktan sonra o konuyla ilgili değrlendirmeler yapılmıştır. Burada ise müellifin siyere bakış açısı, The Spirit of Islam, genel olarak fikirleri ve çalışmaları bir bütün olarak değerlendirmeye tabi tutulmuştur. A. EMİR ALİ’NİN HAYATI ESERLERİ VE KAYNAKLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ 1. Hayatı Emir Ali’nin hayatı üç dönem halinde değerlendirilebilir. İlki doğumundan görev almasına kadar olan çocukluk ve gençlik dönemi (1849-1873): Yedi yaşında yetim kalan Emir Ali, annesinin refakatinde yetişmiştir. Öğrencilikle geçen bu yıllarda, hocalarından Keramet Ali’nin özellikle Hindistan Müslümanları için İngiliz mandasını savunan siyasi fikirlerinden çok etkilenmiş, kendisi de ömrü boyunca aynı siyasî çizgide hareket etmiştir. Bu dönemde önem arzeden bir başka mesele de kazandığı burs sayesinde İngiltereye giderek Batı kültürüyle yerinde tanışmasıdır. Sonrasında Hindistan’a dönse de İngiltere ile bağlarını koparmamıştır. İlk kitabını da (A Critical Examination of the Life and Teachings of Mohammed) İngiltere’deki öğrencilik yıllarında yayınlamıştır. Hâkimlik ve akademisyenlik yaptığı ikinci dönem(1873-1904): Müellifin hukukçu kimliğinin ön planda olduğu bu periot onun yazarlık yönünden en velûd olduğu dönemdir. The Spirit of Islam’da dâhil olmak üzere önemli eserlerini bu 163 yıllarda telif etmiştir. 1884’de İngiliz bir bayanla evlenmiştir. Bu sıralarda Hint Müslümanlarının sosyal ve siyasî durumlarıyla alakalı meselelerde etkin bir rol üstlenmiştir. Hâkimlikten emekli olup İngiltere’ye taşınmasından ölümüne kadar ki dönem(1904-1908): Emir Ali, İngiltere’de yaşadığı süre zarfında cami çalışmaları, gazete ve dergi yazıları, Hindistan Müslüman Birliğinin işleriyle ve Trablusgarb ve Balkan savaşlarında Türklerin durumuyla ilgilenmekle beraber genel olarak İngiliz hegemonyasına hizmet eden Ağa Han’la (III. Ağa Han Sultan Muhammed Şah) birlikte hareket etmiştir. Ağa Han’la ortak noktaları şiî ve Hindistanlı olmalarıdır. Her ikisi de İngiltere’ye yerleşmiş olmalarına ve Hindistan Müslümanlarının geneli üzerinde gerçek bir nüfuzları olmamalarına rağmen onların sözcülüğüne soyunmuşlardır. Ağa Han, Hasan Sabbah’ın doktrinini şekillendirdiği İsmailiyye’nin Nizarî konundandır.461 Bombay’da kolera aşısı projesini yürüten Yahudi asıllı Rus biologist Prof. Waldemar Haffkine’nin tesiriyle siyonist olmuş (hatta Ağa Han, Haffkine’nin ikna etmesiyle Abdülhamid Han’a gelerek Filistin’de Yahudi kolonizasyonu kurulmasına izin vermesini talep etmiştir), ayrıca İngiliz gizli servisi adına Mısır ve Kuzey Afrika gibi yerlerde projeler yürütmüştür.462 Ancak Emir Ali’nin tamamen İngiliz sömürü düzenine hizmet eden Ağa Han’a nispetle, siyaseten ve şiilik hususunda çok daha ılımlı olduğunu belirtmek gerekir. Emir Ali, Hindistan müslümanlarının kültürel bağımsızlığını, siyaseten de İngiliz himayesini benimsemiş, Hindistan müslümanlarının hakları, Afrikadaki sömürge müslümanların mağduriyetleri ve hilafet çalışmaları gibi müslümanları ilgilendiren meseleler dışında İngiltere’nin diğer siyasî ve sömürge faaliyetlerine aktif hizmet etmemiştir. 461 462 Bkz. Mustafa Öz, “Nizariyye”, DİA, XXXIII, 200-201, ayrıca bkz. Mustafa Öz, “Ağa Han”, DİA, I, 453-455. Aga Khan, The Memoirs of Aga Khan: World Enough and Time, preface by W. Somerset Mougham, London-New York 1954, s. 151 vd. 164 2. Eserleri Müellifin eserlerini giriş bölümünde zikrettiğimizden burada tekrar saymayacağız. Ancak temelde iki alanda eser vermiştir; İslam hukuku ve İslam tarihi. Hukukla ilgili eserlerini üniversitede ders verdiği yıllarda akademisyen kimliğiyle kaleme almıştır. Kendisi şiî olsa da hukuk alanında Hanefî mezhebi merkezli düşünmüştür. Mezhepler arası mukayeseli çalışmalar yapmış, sadece Hanbelî mezhebine mesafeli durmuştur. İctihadın devam etmesi gerektiğini savunmuş, İslamî kuralların zaman ve şartlara uyum sağladığını ifade etmiştir. Zaman zaman mutezilenin fıkhî ve itikadî görüşlerine yer vermiştir. İslam tarihiyle ilgili eserleri onun İslamî kaygılarının bir neticesidir. Daha İngiltere’de öğrenciyken bu konuda yazmaya başlamış, bu serüven The Spirit of Islam’la zirveye ulaşmıştır. Özellikle kültür, kimlik ve yönetim ikilemi yaşayan toplumlarda veya kişilerde tarihin ideolojiye alet edilmesi sık karşılaşılan bir durumdur. Çünkü tarih toplumların kimlik bilincini oluşturur.463 Emir Ali’de emperyal Batı kültürü karşısında kendi kimliğini ortaya koymak ve Batılı entellektüellerin kitaplarındaki İslam’a ve Hz. Peygamber’e dil uzatmalarına cevap vermek istemiştir. Risale veya el kitabı şeklindeki sunumlarıyla da halk tabakasına İslam’ı tanıtmak istemiştir. Amacı İslam’ın ve Hz. Muhammed’in doğru anlatılması ve Batılılarca doğru anlaşılmasına vesile olmaktır. Her ne kadar kendisi hayattayken toplu halde yayınlamasa da onun eserlerine politik yazılarını da ilave etmek gerekir.464 Değişik dergi ve gazetelerde birçok makalesi yayınlanmıştır. Bu eserler onun hukukçu, tarihçi ve siyasetçi olarak özetleyebileceğimiz hayat hikâyesinin sayfalara yansımalarıdır. 463 464 Ahmet Yaşar Ocak, “Türk ve Türkiye Tarihinde İslamı Çalışmak”, Toplum ve Bilim, Kış 2001, s.100-113. Emir Ali’nin politik görüşleri için bkz.: Shan Muhammad, The Right Hon’ble Syed Ameer Ali Political Writings, New Delhi 1989. 165 3. Kaynaklara Yaklaşımı Emir Ali, siyerin temel kaynakları, tefsir, hadis, fıkıh gibi klasik İslamî ilimlerle ilgili kaynakların yanısıra tarih, coğrafya, siyasetname gibi bilim dallarında müslümanlarca yazılan kaynaklardan da beslenmiştir. Yine siyerle ilgili olsun olmasın genel manâda oryantalist birikime de vâkıftır. Yani her iki literatüre karşı bütüncül bir hâkimiyeti vardır. Kur’an’a bakış açısı vahiy temellidir. Ancak Kur’an ayetlerinin yorumlanması taraftarıdır. Bu yüzden Zemahşerî’nin Keşşaf’’ı tefsir kaynaklarının başında gelir. Kur’an gibi İncil de özellikle Hz. İsa ile Hz. Muhammed’i karşılaştırdığı durumlarda başvurduğu kaynaklardandır. Bu manada pasif savunmadan ziyade muhataplarının kaynaklarına ve eserlerine vâkıf, güçlü bir apolojist görüntüsü vermektedir. Mesela Hıristiyanlığın tarihinden ve problemlerinden bahsederken Milman’ı, Yahudilikten bahsederken Döllinger’i kaynak göstermiştir. Muhataplarının İslam ve Hz. Muhammed hakkındaki müspet fikirlerinden memnuniyetle bahsederken yeri geldiğinden onları eleştirmekten çekinmez. Özellikle Muir gibi doğrudan muhatap kabul ettiği oryantalistlerin fikirlerine karşı seçici olmaktan ziyade bütüncül bir gözle bakmaya çalışır. Onların isabet ettikleri düşüncelerini beğenip paylaşırken, yeri geldiğinde var gücüyle eleştirmekten geri durmaz. İslam Medeniyetinden bahsederken özgüvenle hareket eder. Kimliğiyle gurur duymaktadır. Çünkü ona göre Fenikeliler Avrupa’ya tüccar olarak, Yahudiler esir olarak girdikleri halde, Müslümanlar Kur’an sayesinde insanlık meşalesini taşımak için hükümdar olarak giren yegâne Sami kavmidir.465 Müellifin özellikle modern dönem oryantalistlerinin eserlerine hâkim olduğu görülürken, onların rasyonalist fikirlerinden etkilendiği de bir gerçektir. Çünkü bunların tamamına yakını oryantalizmin kurumsallaştığı, olayların teolojik bağlardan kurtarılarak filolojik bir zeminde, aklın süzgecinden geçirilerek değerlendirildiği XIX. yüzyıl Avrupasında yazılmış kitaplardır. Bu kitapların 465 The Spirit of Islam, s. 394. 166 müellifleri arasında kendini Hıristiyanlığa adamış din adamlarından, din karşıtlarına kadar her türlü inanca sahip kişiler bulunmaktadır. Emir Ali, muhtemeldir ki bu kaynakların çoğuna İngiltere’de hukuk mastırı yaptığı sırada ulaşmıştır. O’nun Yahudîlik, Hıristiyanlık, dinler tarihi vb konularda açıklamalar veya mukayeseler yaparken Oryantalist kaynaklara yönelmesi makul olmakla beraber zaman zaman aynı yaklaşımı İslam ve Hz. Peygamberle ilgili konularda da yapması, oryantalist bakış açısının etkisinde kaldığını göstermektedir. Nitekim aşağıda vahiy öncesi döneme bakışı değerlendirilirken ifade edileceği üzere siyerde öne çıkardığı konularda ve bu konuları yorumlamasında oryantalist yaklaşımın etkileri görülmektedir. Müellifin zaman zaman kaynak ve müellif isimlerinde, ayet ve sayfa numarası verirken yanlışlıklar yaptığı belirlenmiştir. (Bu hatalardan bazılarına The Spirit of Islam’ın kaynakları sıralanırken dipnot bilgisi olarak işaret edilmiştir.) 4. İslam Tarihçiliğine Bakışı Temelde hukuk eğitimi alan ve bu alanda akademik kariyer yapan Emir Ali, adeta ikincil bir alan olarak İslam tarihiyle ilgilenmiş ve daha ziyade bu alandaki eserleriyle meşhur olmuştur. Ama hukukçu olmasının da etkisiyle kaynaklardan öncül fikirlerini doğru yöntemlerle seçmiş, rasyonal bir mantıkla yorumlayıp makul sonuçlara varmayı hedeflemiştir. Hz. Peygamber’in savaşlarını değerlendirirken mukayeseli tarihçilikten bahsederek O’nun uygulamalarının bu yöntemle değerlendirilmesi gerektiğine işaret etmiştir.466 Hissiyata dayalı ve pasif bir savunmadan ziyade bilime ve kaynaklara sadık, tutarlı bir yol izlemeye çalışmıştır. Daha çok spor müsabakaları için kullanılan ancak her türlü mücadele ortamı için geçerli olan “en iyi savunma hücumdur” sözü misali, oryantalistlere karşı İslamı savunurken sadece Kur’an’dan yahut siyerden bahsetmek yerine, İncilden ve Batılıların kendi eserlerinden örnekler vererek Hıristiyanlığın ve Hıristiyanların durumunu hatırlatmayı uygun bulmuştur. 466 The Spirit of Islam, s. 273. 167 Tarihsel inceleme konusunda eski ve yeni milletler içide en üstününün müslümanlar olduğunu, zira öncelikle Hz. Peygamber’in hayatının yazılmasıyla başlayan faaliyetlerin zamanla geniş bir konsepte yayıldığını söylemektedir.467 Emir Ali’ye göre, İbn İshak’ın basit eseriyle İbn Haldun’un umumi tarihi arasında büyük farklar vardır ama ikisi arasında çok büyük tarihçiler yetişmiştir. O’na göre Belazuri, Hemedanî, Mesudî, Bîrunî, İbnü’l-esir, Taberi, Makrizî, Makarrî, Ebü’l-fida ve İbn Haldun gibilerinin eserleri incelenecek olursa, bunların sadece birer tarihçi değil aynı zamanda bilgin, filozof, coğrafyacı, matematikçi vs oldukları anlaşılacaktır. B. NÜBÜVVETE BAKIŞININ DEĞERLENDİRİLMESİ 1. Vahiy Öncesi Dönem Emir Ali’nin Hz. Muhammed’in nübüvvet öncesi devrine yaklaşımını da üç dönem halinde değerlendirilebilir. İlki Hz. Peygamber’in doğumundan önceki dönemdir. Müellif bu dönemde inanç ve ahlak açısından adeta kokuşmuş bir dünya tasviri yapmaktadır. Hindistan’da hurafelerle dolu bir putperestlik, İran’da ise ateşperestlik hâkimdir. Kadının hiç bir değerinin olmadığı bu yerlerde ahlakı belirleyecek kriterler de mevcut değildir. Yahudiler, asırlarca sürgün hayatı yaşamış, gittikleri yerlerin etkisiyle inançları karmakarışık bir hal almıştır. Karşılaştıkları kötü muamele onları kör bir taassuba sürüklemiş ve maddeci birkimliğe bürünmüşlerdir. Hıristiyanlık ise Hz. İsa ‘nın tebliğ ettiği din olmaktan çıkmış, Pavlus’un dinine dönüşmüştür. İznik konsili ise bu muharref durumu resmileştirmiştir. Hıristiyanlar başlarda kendileri mazlum ve mağdur iken Konstantin sayesinde güçlü bir konuma gelince zalim bir şahsiyete bürünerek insanlığın manevi ihtiyacını karşılamaktan aciz kalmışlardır. Arabistan’da ise hâkeza çok seviyesiz bir inanç ve ahlak mevcuttur. Emir Ali, altını çizdiği bu tabloyla dünyanın mutlaka samimi bir kurtarıcıya ihtiyacı olduğunu vurgulamaktadır. Bu kötü manzara bir taraftan bu vazifeyi üstlenecek kişinin işinin zorluğuna işaret ederken diğer taraftan da başarı şansını 467 The Spirit of Islam, s. 389. 168 artırmaktadır. Zira karanlığın en yoğun olduğu vaktin sabaha yakın olması gibi insanlığın da çıkış yolu bulmasının vakti gelmiştir. Böylece vahiy merkezli ve nübüvvet silsilesi esas alınarak aktarılan son peygamberin siyeri yerine adeta “beklenen mesih” gibi ortaya çıkmış bir reformist portresi çizilmiştir. Bu oryantalistlerin çizdiği nübüvvet öncesi Hz. Muhammed imajı ve konuya yaklaşım metotlarıdır. Hz Peygamber’in hayatında nübüvvet öncesi ikinci önemli periyot ise doğumundan evliliğine kadar geçen süredir. Bu süre zarfında Hz. Muhammed, neslindeki ve nefsindeki saflığı muhafaza etmiş, döneminin kirlerine kesinlikle bulaşmamış, değişik seyahatlerinde üstün zekâsı ve gözlem kabiliyeti sayesinde milletlerin hallerinden haberdar olmuş, kimsenin etkisi altında kalmamış ve olağanüstü tecrübelere şahit olmamış bir insandır. Sıradan bir insan gibi büyümüştür ama her insanda bulunmayan son derece yüksek ahlaka ve kâmil bir şahsiyet ve karaktere sahiptir. Bunun içindir ki kavminin içinde “emin” sıfatıyla temeyyüz etmiş, elinden ve dilinden kimseye zarar gelmemiştir. Bu yıllarda şahit olduğu sıkıntılar, insanlığın sıkıntılarını giderebilecek teşebbüsler hususunda tecrübe kazanmasına vesile olmuştur. Emir Ali’nin altını çizdiği Hz. Muhammed’in hayatında nübüvvet öncesi dikkate değer son dönem ise Hz. Hatice ile evliliğinden itibaren ilk vahye muhatap oluncaya kadar geçen süredir. Hz. Muhammed, Hz. Hatice gibi ideal bir eşle evlendikten sonra, Hz. Hatice’nin evine taşınmış, onun maddi imkânları sayesinde geçim telaşından kurtularak sosyal meselelere çare bulabilmek için ihyitaç duyduğu huzurlu bir ortama kavuşmuştur. Yine bu evlilik sayesinde en zor zamanlarında kendisine teselli veren akıllı bir hanımefendiye ve sadık bir dosta kavuşmuştur. Hılfu’l-fudul teşkilatına katılması ve Kâbe’nin tamiri esnasındaki hakemliği bu dönemin dikkate değer hadiseleridir. Emir Ali, Hz. Muhammed’in bu dönemde halk arasında fazla görülmediğinden, vaktini tefekkür, uzlet ve adeta kalben risalete hazırlanarak geçirdiği sonucuna varmıştır. 169 2. Risalet Dönemi Müellif Mekke dönemini siyer klasiklerine dayandırarak fazla ayrıntıya girmeden anlatmıştır. Vahyin ilk gelişini rüya konsepti içerisinde değerlendirmiştir. Hira Dağı’nda ilk vahye muhatap olan Hz. Muhammed zaten ahlaken bu işe en layık kişidir. Zira Mekke eşrafından bir ailenin çocuğu olarak bugüne kadar gayet sade ve doğal bir hayat geçirmiş, edindiği hayat tecrübesi, tefekkür ve uzletle kendisini geliştirmiştir. Genel olarak dünyanın ve bölgenin durumu, tarihi ve sosyal şartlar dönem itibariyle Arabistanın bir kurtarıcıya ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir. En yakınındaki insanların O’na hemen inanması, inananların bir daha vazgeçmemesi, hicrete kadar geçen dönemde yaşadığı büyük sıkıntılara rağmen karakterinde hiçbir değişikliğin olmaması O’nun mükemmel bir insan olduğunun göstergeleridir. Emir Ali’nin Mekke döneminde öne çıkardığı bu hususlar, Hz. Muhammed’in beşeriyetine vurgu yapmaktadır. Diğer taraftan beşer peygamber tasavvurunun doğal bir sonucu olarak klasik kaynaklarda Mekke döneminde anlatılan delâil türünden hâdiselere ve mucizevî olaylara hiç değinmemiştir. Garanik meselesini de bir beşerin hata edebileceği, bunun noksanlık değil de peygamberin de bir insan olduğunun doğal sonucu olarak değerlendirmiştir. Kur’an’ın mucizeliğini ön plana çıkararak başka mucizeye ihtiyaç duymamıştır. Bu yaklaşım türü Emir Ali’nin dönemin rasyonalist değerlerinden etkilenmesinin bir neticesidir. Ancak Rahip Bahira, Hacerizm gibi oryantalistlerin ısrarla üzerinde durdukları konuları seçici davranarak eserine almayarak, İslam’ın Hıristiyanlığın devamı olduğu veya Hıristiyan din adamlarının etkisiyle şekillendiği türünden oryantalist fikirlere de prim vermemiştir. Medine döneminde ise daha çok oryantalistlerin iddilarına tepkisel bir yaklaşım sergilemiştir. Bu dönemde oryantalistlerin en çok dillendirdikleri meseleler; Hz. Peygamber’in hâkim konuma geçince tutum değiştirdiği, savaşlarıyla şiddeti körüklediği, Yahudilere ağır cezalar verdiği ve çok eşliliği münasebetiyle kadın düşkünü olduğu iddialarıdır. Emir Ali buna karşılık, Hz. Peygamber’in Medine’de 170 sadece dini lider olmadığını, artık bir devlet başkanı olarak tüm halkını, bir komutan olarak ordusunu düşünmek zorunda olduğunu ve bütün davranışlarının bu çerçevede yorumlanması gerektiğini söylemiştir. O ganimet için savaşmamış, bilakis Müslümanların can ve mal güvenliğini temine gayret etmiş ve bugün dahi uluslararası hukukta savaş sebebi kabul edilen zaruretlerden dolayı savaşmak mecburiyetinde kalmıştır. Bu savaşların tamamı, saldırı değil savunma amaçlıdır. O’nun bu görüşünde ısrar etmesinin bir sebebi de dönemin hümanist düşüncesinde sadece savunma savaşının etik görülmesidir. Bu manada batılılara kendi değerleri üzerinden ve kendi geçmişlerinden örneklerle mukayeseli bir anlatım sunmaktadır. Yahudilere verilen cezalar, ihanetlerinin bedeli olarak zamanın şartlarına ve Yahudilik şeriatına uygundur. Hz. Muhammed’in evlilikleri ise şehvetle değil, olsa olsa fedakârlıkla açıklanabilir. Emir Ali’nin pozitivizmin kurucusu kabul edilen August Comte’u okuduğuna dair açık bir delil yoktur. Ama ünlü pozitivist James Cotter Morison’la tanışık olduğunu, hatta onunla yediği bir akşam yemeğini hiç unutamadığını anılarında paylaşmıştır.468 Bu noktada dikkatimizi çeken husus ise Comte’un İslam hakkındaki görüşleriyle Emir Ali’nin ön plana çıkardığı bazı meselelerin benzerlik arzetmesidir. Comte, İslam öğretisinin aklı, Katoliklikten daha az şok edici olduğunu,469 İslam’ın daha sade bir din470 ve Kur’an’ın üzerinde kafa yorulması gereken iki kutsal kitaptan biri (diğeri de Kitab-ı Mukaddesdir) olduğunu471 ifade etmiştir. Ona göre insanlık dinler sayesinde (önce Hıristiyanlık bilahare İslam) beşeri ilerleme kaydetmiştir.472 Emir Ali de insanlık tarihi boyunca dinlerin tekâmülünden bahsetmektedir. Comte, Mustafa Reşid Paşa’ya yazdığı mektupta tek eşliliğe ve 468 469 470 471 472 Syed Razi Wasti, Memoirs and Other Writings of Syed Ameer Ali (I), Syed Ameer Ali on Islamic History and Culture (II), Lahore 1968, s. 49. August Comte, İslamiyet ve Pozitivizm, çev. Özkan Gözel, İstanbul 2012, s. 20 (Bu kitap telif bir eser olmayıp Comte’un İslam’a dair fikirleriyle, 1853 yılında Osmanlı sadrazamı Mustafa Reşit Paşa’ya yazdığı ve onun şahsında Türk halkını “insanlık dini” diye tarif ettiği sistemine davet ettiği mektuptan oluşmaktadır.) August Comte, İslamiyet ve Pozitivizm, s. 35. August Comte, İslamiyet ve Pozitivizm, s. 9. August Comte, İslamiyet ve Pozitivizm, s. 13-15. 171 kadının değerine dikkat çekmiştir.473 Comte, yalnız pozitivizmin akla hitap ettiğini savunurken Amir Ali de İslam’ın akla hitap ettiğini savunmuştur. Emir Ali adeta Comte'un toplum için gerekli gördüğü insanlık dininin özelliklerinin İslâm'da var olduğunu kanıtlamak istemiştir. Emir Ali, İslamî değerleri yorumlarken 19. yüzyıl Avrupa liberalizminden ve rasyonalizmden etkilenmiştir. Değerlendirmelerinde hep aklın sınırları içinde kalmaya çalışmıştır. Bu yüzden meleklerin varlığını ve metafizik olayları yorumlarken sorunlar yaşamıştır. Onları Bedir savaşında olduğu gibi bazen tabiat olayları şeklinde, bazen de Fil vakasındaki gibi çiçek hastalığı gibi fiziki hadiselere indirgemeye çalışmış, miracı ruhanî olarak tasvir etmiştir. Aynı şekilde mucizeleri reddetmiştir. İslam düşünce tarihini işlerken mutezile mezhebi ve ihvan-ı safa gibi akılcı ekolleri ön plana çıkarmıştır. İslam’ın bilimi teşvik ettiğini İslam tarihinden örneklerle savunmuştur. Daha önce Muir de dâhil olmak üzere oryantalistlerin yaptığı Hıristiyanlık-İslam mukayesesini Emir Ali tersinden yaparak onların iddialarının aksine İslam’ın daha üstün din olduğuna odaklanmıştır.474 İngilizce’ye çok iyi hâkim olması neticesinde eserde akıcılık sağlanmıştır. Bu sayede Batılılar ilk defa kapsamlı olarak bir Müslümanın kaleminden İslam’ı ve peygamberini tanıma şansı bulurken, Seyyid Ahmed Han’ı eleştiren dönemin uleması da muhtemelen eseri tam olarak anlayamadığından475 ciddi bir tepki gösterememiştir. C. EMİR ALİ’NİN ŞİÎLİĞİNİN ESERE YANSIMALARI Emir Ali’nin büyük dedesi aslen Horasanlı şiî bir aileye mensup olup, Nadir Şah’ın Hindistan seferinde görevli olarak Hindistan’a gelmiş (1739) ve sonrasında buraya yerleşmiştir. Aile sekizinci imam Ali Rıza vasıtasıyla Hz. Hüseyin’e nisbetle 473 474 475 August Comte, a.g.e., s. 24-28. Abdullah Ahsan, “A Late Nineteenth Century Muslim Response to the Western Criticism of Islam –An Analysis of Amir Ali’s Life and Works”, The American Journal of İslamic Social Scciences, USA 1985, S. II, s. 184. Abdullah Ahsan, a.g.m., s. 205. 172 “seyyid” ünvanını kullanmaktadır. Şiî aile geleneğinde yetişen müellif çocukluğunda Arapça ile beraber Farsça eğitimi almış, bu onun şiî kaynaklarına erişimini kolaylaştırmıştır. Nitekim faydalandığı kaynaklar arasında ciddi oranda şiî müelliflerin eserleri de vardır. Bunlar arasında özellikle The Spirit of Islam’ın birçok yerinde referans gösterdiği Muhammed Bakır el-Meclisî’nin (ö. 1110/1698-99) Bihâr’u’l-Envâr’ı dikkat çekmektedir. Zira Emir Ali’nin kendisi ılımlı bir Şiî olmasına karşılık Meclisî, Şiî taassubuyla bilinen, Hakku’l-yakîn adlı eserinde Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman’ı münafık, kâfir ve hatta Allah’ın lanetine müstehak kimseler olarak ilan edecek kadar katı bir şiidir.476 Hz Ali ve Hz. Fatıma’ya karşı çok büyük bir muhabbet besleyen Emir Ali, eserinde onları sıkça methetmekte ve birçok hadisede ön plana çıkarmaktadır. Hz. Peygamber’in Tebük seferine çıkarken Hz. Ali’yi yerine vekil bırakmasının Şia’ya göre genel bir velayet anlamına geldiğini aktarmıştır.477 Hilafet Hz. Ali’nin hakkı olmakla birlikte Hz. Peygamber’in ölümünden hemen sonra ortaya çıkan konjektür gereği Hz. Ebu Bekir halife seçilmiştir ama hilafeti haktır.478 Hz. Ali de ona birçok hususta yardımcı olmuştur. Hz. Ömer’in adaletinden ve uygulamalarından büyük beğeniyle bahsetmektedir. Hz. Ömer’in halife seçimi için tayin ettiği kurul halifeliği Hz. Ali’ye teklif etmiş ancak Ümeyyeoğullarının entrikaları sonucu bu gerçekleşememiştir. Hz. Osman ahlaken iyi bir müslüman olmasına rağmen kişilik olarak hilafete layık değildir. Nitekim akrabalarının dünya hırsı yüzünden ortalık karışmış nihayet kendisi de trajik bir şekilde öldürülmüştür.479 Bunun üzerine Hz. Ali halife seçilmiş ancak bu dönem rahat ve huzurdan uzak olduğu için Müslümanlar Hz. Ali’nin faziletlerinden gereği gibi istifade edememişlerdir. Emir Ali, Hz. Hatice’nin damadı olarak Hz. Ali’yi sevmediğini düşündüğü için Hz. Ayşe’ya karşı tavırlıdır. 476 477 478 479 Mustafa Öz, “Muhammed Bâkır Meclisî”, DİA, XXVIII, 253-255; Mustafa Öz, “Bihâru’lenvâr”, DİA, VI, 139-141 . The Spirit of Islam, s. 104. The Spirit of Islam, s. 293. The Spirit of Islam, s. 279-283. 173 Müellifin Ümeyyeoğullarına karşı açık bir düşmanlığı vardır. Daha nübüvvet öncesi Ebu Talib’in maddi yetersizliğinden dolayı rifade hizmetinin onlara geçişini anlatırken “rifade, Haşimoğullarına en acı kıskançlığı duyan Ümeyyeoğullarına geçmişti” ifadesini kullanmaktadır.480 “Başta Ümeyyeoğullerı olmak üzere müşrik kabileler, Ebu Talib’in ölümünü İslamiyeti imha etmek için uygun bir fırsat olarak gördüler” değerlendirmesinde bulunmuştur.481 Ebü Süfyan’ın siyaseten müslüman olduğunu iddia etmektedir.482 Demokratik bir dönemin ardından Muaviye’nin isyanıyla başa geçen Emeviler, hilafeti saltanata çevirmişler hulefa-i raşidin idealizmini bozmuşlardır. Bizans âdeti olan haremi ve harem ağası kullanmayı da Muaviye başlatmıştır.483 Emeviler döneminde hâkim unsur olan Araplar askerlikle uğraştıklarından ilim ve irfan ancak Haşimoğulları, Hz. Ebu Bekir, Ömer, Ali ve ensarın çocukları tarafından devam ettirilmiştir. Abbasilerden ve Endülüs İslam Medeniyetinden övgüyle bahsetmektedir. Aynı şekilde değişik vesilelerle İran halkının ve coğrafyasının İslam kültürüne katkılarından bahsetmektedir. Müellif, Müslümanlarda siyasi ayrılıkları ve bölünmeleri konu edindiği yedinci bölümde Hz. Ebu Bekir’in halife seçilmesinden başlayarak şiiliğin ortaya çıkışını ve tarihi gelişimini adeta bütün ayrıntılarıyla anlatmaktadır. Cemel ve Sıffin vakaları, Kûfe olayları, Kerbela, Hariciler, Emevi idaresi ve idarecileri, Şianın imametle ilgili görüşleri, on iki imam, ehl-i beyt, itikadi ve ameli mezheplerin teşekkülü, Hasan Sabbah ve haşhaşiler burada anlatılan konulardır. Bu bölümde en temel kaynağı Eşari kabul edilmekle birlikte İsmailî olmakla da itham edilen Şehristanî’dir. Yine Mirhand’ın Ravzatü’s-Safâ’sı ve Debistân-ı Mezahib sıkça başvurduğu şii kaynaklarıdır. 480 481 482 483 The Spirit of Islam, s. 10. The Spirit of Islam, s. 41. The Spirit of Islam, s. 105. The Spirit of Islam, s. 261. 174 İnsanın fiilleri, kaza, kader, cebir, ihtiyar gibi konulardan bahsederken özellikle Hz. Ali’nin sözlerinden örnekler verir. Bilgin, şair ve filozof olarak tarif ettiği Cafer-i Sadık’ın484 liberal ve rasyonalist olarak nitelendirdiği görüşleriyle bu konuyu izah eder. Tabersî’den rivayetlerle görüşlerini destekler. İslam medeniyetinden bahsederken Ehl-i beytin hemen her devirde bu konuda öncü rol oynadığını düşünür. Fatimilerin, Büveyhoğullarının, Timurluların ve Safevilerin İslam kültür ve medeniyetine çok büyük katkılar sağladıklarını ifade eder. Timur’un Endülüs Emevileri ve Abbasilerden sonra en parlak imparatorluğu kurduğunu iddia eder.485 Selçukluların bilime katkılarını methederken, Osmanlıların sürekli savaşmak zorunda kaldıklarından bu devirde ilmî faliyetlerin doğal olarak yavaş seyrettiğini belirtir. Hilafet meselesi ana konularındandır. Kanaatimizce O’nun hilafetle yakın ilgisinin sebeplerinden birisi de şii gelenekte yetişmiş olmasıdır. Şiada imanî bir mesele haline getirilen imamet, dinen ve siyaseten zorunludur. Bundan dolayıdır ki “gâib” bile olsa beklenen bir mehdi inancı tarih boyunca şiilerin zihninde canlı tutulmuş, hatta zor zamanlarında birleştirici bir unsur olmuştur. Şîa'daki imamet ve Sünnîlik'teki hilâfet arasında birlikte var oluş teorisi geliştiren Emir Ali’ye göre, halifenin biri saltanat diğeri ise hilafet olmak üzere iki temel görevi vardır. İdarede aslolan meşveret olduğu için gerektiğinde saltanat vazifesini başka kişi ya da kurumlara devredebilir. Ancak hilafet görevi bütün müslümanları ilgilendiren bağlayıcı bir görevdir. Bu yüzden de devam ettirilmesi Ümmet-i Muhammedin lehine olacaktır. Netice itibariyle Emir Ali’nin şiî oluşunun esere yansımaları iki türlü değerlendirilmelidir. Şöyleki; eserin Siyer ve İslam ideali şeklinde iki bölümden oluştuğu düşünüldüğünde müellifin siyer konularını işlerken bu manada ciddi bir etkisinin olmadığı, sadece esasa ilişkin olmayan bazı konularda Ümeyyeoğullarını 484 485 The Spirit of Islam, s. 345. The Spirit of Islam, s. 383. 175 yererken, Ehl-i beyti ön plana çıkardığı görülmektedir. Ancak Hz. Ebu Bekir’in halife seçilmesiyle başlayan Hz. Peygamber sonrası dönemi ve İslam Medeniyetini değerlendirirken sünniliğe bakışı dengeli olmakla beraber, siyasî, sosyal ve kültürel tüm konularda şiîliği ön plana çıkardığı açıkça görülmektedir. E. EMİR ALİ’NİN KAVRAMLARI KULLANMA ŞEKLİ The Spirit of Islam, Müslüman eliyle yazılmış ilk İngilizce siyer kitabı olarak yeni bir çığır açmıştır. Bu yüzden Emir Ali’nin sadece siyerle ilgili değil bir bütün olarak tüm İslamî terimleri Batı diliyle ifade şekli büyük önem arzetmektedir. Bu yönüyle eser adeta İslam sözlüğü (glossary) mahiyetindedir. Ancak şu da unutulmamalıdır ki öncesinde birçok oryantalist tarafından İslam ve Hz. Muhammed’in hayatıyla ilgili kitaplar yazılmış ve belli bir literatür oluşturulmuştur. Emir Ali’nin kendi dilini oluştururken siyer geleneğindeki kavramları Arapça haliyle kullanması, kendince İngilizceye çevirmesi veya oryantalistlerden geri devşirmesi arasında çok büyük farklar vardır. Bunu ortaya çıkarmak için siyerle ilgili bütün kavramların teker teker incelenmesine gerek görülmediğinden, önemli bulunan ve yaygın kullanılan kavramları incelemek meram açısından yeterli olacaktır. Şöyle ki; mesela siyer ilmi denilince ilk akla gelebilecek kavramlar “rasül”, rasülullah” ve “nebi” kelimeleri olsa gerektir. Arapça kaynaklarda Hz. Muhammed bazen bu kelimelerle karşılanmış, Türkçe, Farsça ve Urduca gibi Müslümanların konuştuğu diğer dillerde bunlara Farsça kökenli “peygamber” kelimesi de eklenmiştir. Emir Ali ise, “peygamber” kelimesinin karşılığı olarak sadece İngilizce “prophet” kelimesini kullanmıştır. Tıpkı kendinden önceki İngiliz oryantalistler Muir ve Sprenger’in “prophet”, Hollandalı Dozy’nin “profeet” ve Fransız Perceval’in “prophete” şeklinde kullandıkları gibi.486 Vahiy kelimesini de Muir ve diğerleri gibi İngilizce’deki “revelation” kelimesiyle, şehit ve şehitliği aynı şekilde “martyr”-martyrdom” ile, ahireti “future life” ile karşılamıştır. Cihad ve mücahid kelimelerini hiç kullanmamış, 486 Bu kelimeler ilgili kaynaklarda sıkça kullanıldığı için kaynak adı ve sayfa numarası verilmesine gerek görülmemiştir. 176 İslam’ın cihad anlayışını anlatırken “church militant of İslam” başlığını uygun görmüştür.487 Hicreti anlatırken “hegira” şeklinde başlıklandırmış488 ve hicreti çoğunlukla bu kelimeyle aktarmış, sadece hicrî takvimden bahsederken “Hijrat” şeklinde yazmış ve Avrupa kaynaklarında hicretin “the flight of Mohammed – Muhammed’in kaçışı” şeklinde ifade edildiğini belirtmiştir.489 Halbuki Muir de hicreti “hegira” şeklinde yazarken,490 Caussin de Perceval “migration - göç”,491 Sprenger doğrudan “hijrah”,492 Dozy ise eserinin Hollanda baskısında “vlucht”493 şeklinde aktarmışlardır. Daha da dikkat çekici olanı ise müellifin sürekli olarak “God” kelimesini kullanması ve “Allah” lafzını özel isimler dışında sadece bir defa ayet meali verirken kullanmış olmasıdır.494 Dikkatimizi çeken bir başka kelime ise çok sık olmasa da “Müslüman” yerine tamamen Hıristiyan bakış açısını yansıtan “saracen”i kullanmış olmasıdır.495 Bütün bunlar bize, her ne kadar siyer klasikleriyle Oryantalist kaynaklardan birlikte beslense de Emir Ali’nin siyer telif ederken Batılı kavramlarla düşündüğünü göstermektedir. İngilizce siyer yazan ilk Müslüman olması ve asıl muhatap kitlesinin Batılılar olduğu göz önüne alındığında zaman zaman bu kavramları kullanması kısmen makul sayılabilirse de devamlı olarak oryantalist kelimelerle yazması onun özgün düşüncesine gölge düşürmektedir. Bir taraftan Müslüman gençlere özgüven aşılamak isterken diğer taraftan sürekli devşirme terimlerle fikir beyan etmesi tezat teşkil etmektedir. Bir müellifin fikrini satırlara aktarırken kelimelerle düşündüğü dikkate alındığında bu bizde Emir Ali’nin Batılı kavramlar dolayısıyla da Batı üzerinde İslam tarihini düşündüğünü hissettirmektedir. Bir diğer nokta da Emir 487 488 489 490 491 492 493 494 495 The Spirit of Islam, s. 204. The Spirit of Islam, s. 41. The Spirit of Islam, s. 49. Muir, Sir William, The Life of Mahomet, C. III, London 1861, s. 39, 60, 74 vd. Caussin de Perceval, Essai sur l'histoire des Arabes avant l'Islamisme, C. II, Paris 1847-1848, s.643, 644, 670 vd. Aloys Sprenger, The Life of Mohammad from Original Sources, Allahabad, 1851, s. 208, 209 vd. Reinhart Dozy, Het İslamism, Haarlem 1900, s. 40, 41 vd. The Spirit of Islam, s.32. Bkz. The Spirit of Islam, s. 212, 252, 254 vd. 177 Ali’nin kendi alanında bir öncü olarak haleflerini de düşünerek hassasiyetle davranması gereğidir. F. EMİR ALİ’NİN TESİRLERİ Emir Ali, sömürge ortamında yetişmiş, küçüklüğünde hocası Keramet Ali’nin tesirinde kalmış, önce master eğitimi, bilahare de yerleşmek suretiyle uzun süre İngiltere’de yaşamış bir entellektüel olarak, İngiliz siyasetinden ve liberalizminden etkilenmiştir. Ayrıca XIX. yüzyıl Avrupa’sının bilim, rasyoalizm, pozitivizm ve hümanizm gibi değerlerinin tazyikiyle yenilikçi bir tarzda kitaplar yazmıştır. Bu gayretlerin en üst düzeyde semeresi ise The Spirit of Islam‘dır. Bu eseriyle İslam’a ve Hz. Muhammed’in hayatına kendisinden önce fazla dillendirilmeyen karşılaştırmalı ve rasyonalist bir üslupla yaklaşarak muhatap aldığı Batılılara anlayabilecekleri bir peygamber ve din imajı çizmeye çalışmış, bunda da büyük oranda başarılı olmuştur. İslam ve Hz. Peygamber hakkında kapsamlı ilk İngilizce çalışmayı gerçekleştrimiştir. Öte yandan yazı ve fikirleriyle başta o dönemde İslamî modernizmin iki merkezi olan Hindistan ve Mısırdakiler başta olmak üzere yenilik yanlısı Müslüman aydınları etkilemiştir. Burada şunu ifade etmek gerekir ki Emir Ali’nin tesirlerinden kasdımız sadece The Spirit of Islam olmayıp bütüncül bakış açısıyla Emir Ali’nin tüm faaliyetleri birlikte değerlendirilmiştir. 1. İslam Dünyasındaki Tesirleri Çalışmamız boyunca Emir Ali hakkında kitap, makale, ansiklopedi maddesi, vs yazan, Müslüman olsun olmasın hemen bütün yorumcuların onun hakkında bazı küçük noktalar hariç olumlu görüş belirttikleri müşahade edilmiştir. Emir Ali adeta asil bir kahraman, kitabı ise eskimeyen bir klasik olarak değerlendirilmiştir. Bu imaj Emir Ali’nin genel manada müspet tesir bıraktığının göstergesidir. 178 a. Hindistan Emir Ali için, “doğu-batı sentezi”, “doğu ile batı arasında köprü”496, “doğuya ve batıya eşit olarak hâkim”497 gibi değerlendirmeler yapılmıştır. Ancak Emir Ali’nin fikir, eser ve faaliyetleri, ilk ve en önemli etkisini doğal olarak Hindistan Müslümanları üzerinde icra etmiştir. Emir Ali, köklü bir aile geleneğinde, iyi seviyede eğitim alarak ve içinden büyüdüğü gelenekle beraber, İngiliz kültürü üzerinden Batıyı da tanıyarak yetişmiştir. Kimliğiyle gurur duyan,498 son derece özgüven sahibi ve sosyal açıdan girişken birisidir. Din, tarih, politika, hukuk, felsefe, edebiyat ve sanat gibi geniş bir ilgi alanı vardır.499 Kitaplarından özellikle The Spirit of Islam, İslam’a farklı bir bakış açısıyla dikkat çekmektedir. Birçok sivil toplum örgütünde kuruculuk ve yöneticilik yapmıştır. İngiltere’de saygın görevlere getirilmiştir. Bütün bunlardan dolayı Hindistan Müslümanları için öncü bir şahsiyettir. Hindistanlı bir müslüman için pek çoğu ilk olan ve dönemin şartları dikkate alındığında küçümsenmeyecek bu başarıları onu milleti için “öncü” bir kahraman haline getirmiştir.500 Seyyid Ahmed Han (1817-1898) yaş itibariyle Emir Ali’den daha büyük ve daha önce sistemli eğitim faaliyetlerine başlamış olsa da aralarında bazı fikir ve aksiyon farklılıklarının olduğu görülmektedir. Zira bu farklılıklar ikilinin muhtemel etkilerini de şekillendirmiştir. Şöyle ki; Ahmed Han Urduca, Emir Ali ise İngilizce yazmıştır. Böylece Emir Ali’nin eserleri özellikle Batıda daha geniş kitlelere ulaşmıştır. Ahmed Han “gaum: kavim, millet” kavramını kullanırken, Emir Ali daha 496 497 498 499 500 Örnek olması açısından Martin Forward, “Syed Ameer Ali: A Bridge Builder?”,adlı makalesinde adından da anlaşılacağı üzere Emir Ali’nin Müslüman bir tercüman olarak İngiliz entelijansiyasına İslam’ı, Müslümanlara da Hıristiyanlığı tanıtmasını incelemiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Martin Forward, “Syed Ameer Ali: A Bridge Builder?” İslam and Christian-Muslim Relations, V. VI, S.I, Birmingham 1995, s. 45-62. K.K. Aziz, Ameer Ali: His Life and Works, Lahore 1968, s. 111-112. Abdullah Ahsan, “A Late Nineteenth Century Muslim Response to the Western Criticism of Islam”, s. 184. K.K. Aziz, Ameer Ali: His Life and Works, s. 112. Muhammad Yusuf Abbasi, “Syed Ameer Ali”, The Muslim Luminaries, İslamabad 1988, s. 107; Maqsood Ahmad, “A Critical Study of The Spirit of Islam”, Hamdard İslamicus, Karaçi 1988, V. XI, S. 4, s. 42. 179 dikkat çetici olan “nation”u tercih etmiştir. Ahmed Han Aligarh’da erkek ağırlıklı eğitimi esas alırken Emir Ali kadın haklarını ön plana çıkarmıştır. Fakat şu dikkatlerden kaçmamalıdır ki Ahmed Han’ın asıl etkisi daha sonra üniversiteye dönüşen Aligarh okulu sayesinde gerçekleşmiştir. İki önder de siyaseten İngiliz mandasını savunmaktadır. Fakat Ahmed Han, muhtemelen 1857 ayaklanmasını fiilen yaşamış biri olarak bu konuda daha teslimkâr bir pozisyondadır. Sadece eğitim merkezli bir mücadelesi vardır. Emir Ali ise Müslümanların haklarının temini husunda örgütlü dayanışmadan yanadır. Emir Ali anılarında İngiltere’de olduğu dönemde Ahmed Han’la Hindistan Müslümanlarının politik ve ekonomik potansiyelini tartışmak için fırsatları olduğunu fakat Ahmed Han’ın tüm ilgisini sadece İngilizce akademik eğitime yoğunlaştırdığını aktarmıştır.501 Her ikisi de İslam’ın liberal bir din olduğunda hemfikir olmakla beraber, Emir Ali karşısındakilere saygı duymakla yetinmeyip onlarla düşmanca olmayan bir mücadele içine girmiştir. Bu manada Ahmed Han gibi salt apolojetik bir tarzda İslam’ı savunmakla yetinmeyip üstünlüğünü kurduktan sonra muhataplarını İslam’a davet edecek kadar iddialı ve cüretkârdır.502 Yine ikisi de Kur’an merkezli bir İslam’ı benimserken, Emir Ali sadece düşünsel olmayan, hayat sistemine dönüştürülmüş fiilî bir Kur’anî hayatı savunmaktadır.503 Ahmet Han İslam Tarihine eleştirel yaklaşırken Emir Ali, İslam’ın ve İslam Tarihinin övülen ve abartılı taraflarını ön plana çıkarmıştır.504 Dikkatimizi çeken önemli bir husus da, Ahmed Han’ın eserlerinde zamanla geleneksel duruştan koyu determinizme doğru negatif yönde bir değişim olmasına karşın,505 Emir Ali ise ilk çalışması olan A Critical Examination of the Life 501 502 503 504 505 Syed Razi Wasti, Memoirs and Other Writings of Syed Ameer Ali, s. 33-34. Wilfred Cantwell Smith, Modern İslam in İndia, Lahore 1943, s. 49. Smith, kitabının başlıklandırmasında Ahmed Han’ı Çağdaş İngiliz kültürü lehine akım içinde, Emir Ali’yi ise Klasik İslam kültürü lehine olan akım içinde değerlendirmektedir, bkz. s. V K.K. Aziz, Ameer Ali: His Life and Works, s. 119 Abdullah Ahsan, “A Late Nineteenth Century Muslim REsponse to the Western Criticism of Islam, s. 183. Bkz. Mustafa Öz, “Seyyid Ahmed Han”, DİA, II, 74-75. 180 and Teachings os Mohammed’de Hıristiyanlığı da İslam gibi aziz bir din,506 Muir’i ise Hz. Muhammed’e karşı daha samimi görürken zamanla bu fikirleri değişmiş, İslam’ın Hıristiyanlıktan mutlak üstünlüğünü savunup, Muir’i ise düşman ilan etmiştir.507 Emir Ali’nin eserlerinde hedef aldığı iki ana kitleden birisi de eğitimli Müslümanlar, özellikle de gençlerdir. Ahmed Han, moderniteyi reddeden gençleri eğitmeyi amaçlarken, Emir Ali, aldığı Batı tarzı eğitim yüzünden kendi geleneğini ve kimliğini reddeden Müslüman gençlerle ilgilenmeyi tercih etmiştir.508 Onun İslâm öğretilerini yorumlama biçimi ve dirayetli duruşu, Hindistan Müslümanları arasında kendi kendine güven duygusunun oluşmasına zemin hazırladı. Seyyid Ahmed Han, Hindistanlı Müslümanların Batı düşüncesiyle tanışmasını sağlamış, fakat bu türden bir güven duygusunun gelişmesine önayak olamamıştı. Bu yeni güven duygusu, Müslümanların kendisini aynı anda hem İngiliz centilmenleri gibi liberal, hem de Müslüman kabul etmelerine imkân tanıdı. Hatta yeni neslin sahip olduğu Müslüman kimlik karşısındaki "modern" tarih o kadar karışıktır ki, mezkûr çelişkilerden bahis açıldığında size "Ne yani, sen hâlâ Emir Ali'nin Ruhu'l-İslâm'ını okumadın mı?" cevabını vereceklerdir.509 Ancak onun İslam medeniyetinin üstünlüğü hakkındaki vurgulu anlatımı gençler üzerinde aşırı bir güven hissi oluşturduğundan kendi tarihlerini kritik etmelerine engel olmuştur. Emir Ali gibi Batılıların İslam tarihine eleştirel yaklaşımlarına tepki göstererek siyer kitabı yazan Şibli Numanî de ondan etkilenen Hindistanlı müelliflerindendir. Yine Emir Ali’nin birincil hedef kitlesinin Hindistan 506 507 508 509 Wilfred Cantwell Smith bunu kitabın noksanlıkları arasında değerlendirmektedir, bkz. W.C. Smith, Modern İslam in İndia, s. 54-55. Abdullah Ahsan, “A Late Nineteenth Century Muslim REsponse to the Western Criticism of Islam”, s. 199. Abdullah Ahsan, a.g.m., s. 200. Abdullah Ahsan, “Milliyetçilik ve Ümmet Kimliği”, çev. İbrahim Kalın, Köprü, Güz 1995, S. 52, s. 181 Müslümanları olduğunu düşünen510 Pakistanlı mütefekkir Fazlurrahman’ın görüşleri incelendiğinde sırf ilmi meselelerden ziyade ahlaki ve sosyal sorunların da önemli olduğu, İslamî uyanış hareketinde biri fikri, diğeri eylemsel olmak üzere iki akımdan söz ettiği görülecektir.511 Bu yönüyle onun da Emir Ali gibi düşündüğünü ve ondan etkilendiğini söylemek mümkündür. Emir Ali her ne kadar Hint alt kıtasında tamamen bağımsız bir İslam devleti istemese de512 onun Hindistan’da iki millet vurgusu önce Muhammed İkbal’i, onun vesilesiyle de Muhammed Ali Cinnah’ı (1876-1948) etkileyerek bağımsız Pakistan’a giden yolun açılmasına vesile olmuştur.513 Hint Müslümanlarının özgürlük ateşini parlatan liderlerdendir.514 Yine Bangladeş Devleti üzerinde siyasi ve kültürel açıdan etkileri olmuştur.515 b. Mısır Emir Ali’nin Hindistan dışındaki en büyük etkisi Mısırlı modernist müslüman düşünürler üzerinde olmuştur. Her ne kadar Arapça’ya geç sayılabilecek bir dönemde ilk defa 1961’de tercüme edildiyse de W.C. Smith, 1943 yılında çıkardığı Modern İslam in İndia isimli kitabında modern Arap-İslam edebiyatı yazarları arasında yapılan bir araştırmaya göre The Spirit of Islam’ın Mısır’da en çok alıntı yapılan eser olduğunu ifade etmiştir.516 Bu bağlamda özellikle Muhammed Heykel (1888-1956), Emir Ali’den en çok etkilenen Mısırlı müelliflerin başında gelir. 1935 yılında neşrettiği Hayatü Muhammed adlı eserinin temel kaynaklarından 510 511 512 513 514 515 516 Abdullah Ahsan, “A Late Nineteenth Century Muslim Response to the Western Criticism of Islam”, s. 200. Alpaslan Açıkgenç, “Fazlurrahman”, DİA, XII, 280-283. Abdullah Ahsan, a.g.m., s. 197. K.K. Aziz, Ameer Ali: His Life and Works, s. 64; Muhammad Yusuf Abbasi, “Ameer Ali in London: A New Scenario”, s. 107. G. Allana, Our Freedom Fighters (1562-1947), Karaçi 1969. Müellif, yirmi bir özgürlük önderinin hayatını anlattığı kitabının 161-172 sayfaları arasında da Emir Ali’den bahsetmektedir. Naila Kabeer, The Quest for National İdentity: Women İslam and the State in Bangladesh, Brighton 1989, s. 141. W.C. Smith, Modern İslam in İndia, s. 56, ayrıca 26 nolu dipnot için bkz. s. 348. 182 biriside The Spirit of Islam’dır.517 Heykel, tıpkı Emir Ali gibi Kur’an’ın mucizeliğini ön plana çıkararak diğer mucizeleri reddetmiştir. Ayrıca 1930’lu yıllarda Mısır’da Hz. Muhammed’in hayatı hakkında kitap yazan Taha Hüseyin,518 Tevfik elHakim,519 ve Abbas Mahmud Akkad520 gibi modernist müellifler Emir Ali’den büyük ölçüde etkilenmişlerdir.521 Akkad, otuz yılda tamamlandığı eserinin en uzun bölümlerini Emir Ali’nin de üzerinde hassasiyetle durduğu, Hz. Peygamber'in savaşlarına ve evlilik hayatına ayırmıştır. Fakat Batı kültürünün tesirinde kalarak, Hz. Peygamber hakkında abkariyye (deha) kelimesini kullanarak O’nun başarısını beşeri dehası ile izah etmeye çalışması ve mucizeye karşı tavır takınması, şiddetli tenkitlere maruz kalmasına yol açmıştır.522 c. Türkiye Emir Ali’nin eserlerinden A Short History of the Saracens, Mehmet Rauf tarafından 1914’te, The Spirit of Islam ise 1925’de Ömer Rıza tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Her iki eserinde erken sayılabilecek bir dönemde Türkçe’ye tercüme edildikleri söylenebilir. Ömer Rıza’nın ilk tercümesinin 1979 ve 2007 yıllarında Yeni Türk Harfleriyle tekrar baskıları yapılmıştır. Yine Emir Ali’nin bir kısım mektuplarıyla The Spirit of Islam’ın bazı bölümleri de Sebilü’r-reşâd dergisinin muhtelif sayılarında “Müslümanlığın/İslam’ın Ruh-u İlmî ve Edebîsi” başlığıyla yayınlanmıştır. Buna rağmen hilafet mektubunun da etkisiyle olsa gerek, Emir Ali’nin Türk münevverleri üzerinde doğrudan bir etkisi olmamıştır. DİA’daki “Emir Ali” maddesinin Türk olmayan Abdullah Ahsan tarafından yazılmış olması da bunun bir göstergesi olsa gerektir. Ancak İkinci Meşrutiyet dönemi ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkye’deki İslam tarihçiliğinin Emir Ali’nin önünü açtığı yoldan gittiği 517 518 519 520 521 522 Muhammed Heykel, Hayatü Muhammed, terc. Ömer rıza Doğrul, İstanbul 1985, s. 17; Charles D. Smith, İslam and the Search for Social Order in Modern Egypt:A Biography of Muhammed Huseyn Haykal, New York 1983, s. 217. Taha Hüseyin, Alâ Hâmis es-Sîre, Kahire 1934. Tevfik el-Hakim, Muhammed, Kahire 1936. Abbas Mahmud Akkad, Abkariyyâtü Muhammad, Kahire 1942. W.C. Smith, İslam in Modern History, New Jersey 1977, s. 62. Halit Zevalsiz, “Akkad, Abbas Mahmud”, DİA, II, 267-269. 183 söylenebilir. Nitekim Türkiye’de ilmi tarihçilik ikinci meşrutiyet döneminde başlamıştır.523 Bu dönemde siyer kaleme alan Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi,524 Celal Nuri (İleri),525 İzmirli İsmail Hakkı,526 Mehmet Esad527 gibi müelliflerin eserlerinde tıpkı Emir Ali’de olduğu gibi beşer peygamber vurgusu yapılarak Hz. Muhamed’in savaşları ve mucizelerinden ziyade sosyal yönü ve beşeri tarafları ön plana çıkarılmıştır.528 Telif edilen kitapların hemen hepsinde meşveret ve demokrasi kavramları sıkça işlenerek bunların İslam’ın özünde olduğu, Batılılardan önce Müslümanların uyguladığı vurgulanmıştır.529 Yine Mehmed Şemseddin Günaltay İslam Tarihi adlı eserini yazarken, “vesâik itibariyle şark menabi‘ine, usûl itibariyle de ğarb müellefâtına istinâd” ettiğini ifade ederek tam da Emir Ali’nin tarzını benimsediğini göstermiştir.530 2. Batıdaki Tesirleri Emir Ali’nin öncelikle hitap ettiği iki hedef kitlesinden birinin eğitimli Hindistan Müslümanları olduğu yukarıda ifade edilmişti. Diğer bir kitle ise İslam’a ve değerlerine eleştirel yaklaşan oryantalistlerle, bunların İslam hakkındaki suçlamalarının kurbanı olan Batılılardır.531 XIX. yüzyıl oryantalistlerince her ne kadar belli bir sistematiğe otursa da malum zihniyetle telif edilen eserlere karşı İslam dünyasından ilk tepki 1870 yılında Ahmed Han’ın Hutabât-ı Ahmediyye’si ile gelmiştir. Ancak bu çalışma muhtevası ve metodu itibariyle fazla tesirli olamamıştır. Hemen akabinde 1873’te Emir Ali, A Critical Examination of the Life and Teachings of Mohammed’i yayınlamış daha sonra da bu çalışmasını genişleterek 1891’de The 523 524 525 526 527 528 529 530 531 Mehmet Çog, II. Merutiyet Dönemi İslam Tarihçiliği (1908-1918), Ankara Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, s. 6. Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, Tarih-i İslam, İstanbul 1327. Celal Nuri, Hâtemü’l-Enbiya, İstanbul 1332. İzmirli İsmail Hakkı, Siyeri Celîle-i Nebeviyye, İstanbul 1332. Mehmed Esad, Tahlilî ve Tenkidî İslam Tarihi, İstanbul 1336. Mehmet Cog, a.g.t. s. 107-113. Mehmet Cog, a.g.t. s. 157. Mehmet Şemseddin Günaltay, İslam Tarihi, İstanbul 1338-1341, C. I., s. 9 Abdullah Ahsan, “A Late Nineteenth Century Muslim Response to the Western Criticism of Islam”, s. 200. 184 Spirit of Islam ortaya çıkmıştır. Böylece başta Muir olmak üzere oryantalist yazarları muhatap alarak onların şahsında tüm Hıristiyanlara İslam’ı ve peygamberini kendi dillerinde ve kendi dinleriyle mukayese ederek anlatmaya çalışan bir kitap ortaya çıkmıştır. Genel olarak batılıların bu kitaba ilgilerinin yoğun olduğu kitabın defalarca basılmasından ve hala canlılığını koruyor olmasından anlaşılabilecektir. (Kitabın tespit edebildiğimiz son baskısı 2014 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılmıştır.)532 Diğer yandan oryantalistlerin de bizzat bu çalışmaları ciddiye aldıkları kendi ifadelerine de yansımıştır. Osborn, A Critical Examination of the Life and Teachings of Mohammed’in “dikkat çekici ve değerli, müellifi tarafından İngilizceye hâkim bir şekilde kaleme alınmış nadir bir eser” olduğunu ifade etmiştir.533 (Osborn 1889’da öldüğünden The Spirit of Islam’ı görememiştir) Yine Margoliouth, The Spirit of Islam’ı, “Emir Ali’nin çekici ve anlamlı risalesi, muhtemelen Avrupa dillerinde savunma tarzında yazılmış en iyi çalışmadır” şeklinde tarif etmiştir.534 1895 yılında İngiliz din adamı Canon MacCol, Nineteent Century’de The Spirit of Islam üzerinden Hz. Muhammed’i sert bir şekilde kötüleyen bir yazı yazınca Emir Ali cevaben:“İngiliz halkının bir kesiminde Müslüman karşıtı duygular sezildiğini, hâlbuki hiçbir Müslümanın geriye dönük olarak Piyer l’Ermie’yi535 kötüleyen bir yayın yapmadığını” belirtmiştir.536 The Spirit of Islam, Muir’in iddialarına verilmiş en etkili cevaptır. Ancak müellifin Hıristiyanlığa karşı yukarıdan bakışı, İslam’ı devşirme ve kendi dinlerinden daha aşağıda bir din görmeye alıştırılmış olan İngiliz kamu vicdanında genel bir tesir icra etmese de537 Batıda İslam’ı araştıranlar için kaynak olmuştur. Mesela sonradan 532 533 534 535 536 537 Syed Ameer Ali, The Life And Teachings Of Mohammed: Or The Spirit Of Islam 1891, Whitefish USA, Publisher: Literary Licensing, Mart 2014. Syed Razi Wasti,a.g.e., s. 33, 1 nolu dipnot. D.S.Margoliouth., Mohammed And The Rise Of İslam, London 1905, s. VII Bu kişi Avrupa’da ilk düzensiz haçlı seferlerinin başlamasına vesile olan Fransız gezici vaizidir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Işın Demirkent, “Haçlılar”, DİA, XIV, 527-528. Syed Razi Wasti, Memoirs and Other Writings of Syed Ameer Ali, s. 66-67; Muhammad Yusuf Abbasi, “Syed Ameer Ali”, s. 112. Abdullah Ahsan, “A Late Nineteenth Century Muslim Response to the Western Criticism of Islam”, s. 205. 185 İslam’ı seçen yazar Malike Frances Citrine, The Spirit of Islam’dan övgüyle bahsetmiştir. Bu kadın yazar, Katolik bir ailede dünyaya geldiğini ve manastırda eğitim gördüğünü, sonrasında katolik doktrininin kendisi tatmin etmediğini ve inanç konusunda bir arayışa girdiğini anlatmaktadır. Önce sırasıyla hinduizm, budizm ve Grek mistiğini araştırdığını ancak tatmin olmayarak İslam’ı araştırmaya başladığını ve bu süreçte The Spirit of Islam’ı görerek çok etkilendiğini ve aradığını onda bulduğunu ifade etmiştir.538 Emir Ali’nin ölümünün ardından Haydarabad’da yayınlanan İslamic Culture 1931 ve 1932 yıllarındaki muhtelif sayıları ve W.C.Smith’in bazı çalışmalarında mevzu bahis edilmesi dışında 1960’lı yıllara kadar uzunca bir süre ismi adeta toplum hafızasından silinmiştir. Bazılarına göre “O, 1928’de İngiltere’de öldüğünde zaten unutulmuş bir adamdı”.539 Hakkında yapılan müstakil çalışmalar 1960‘lı ve sonraki yıllara aittir. Bu ise onun unutturulmak istendiğini düşündürmektedir. 538 539 Malike Frances Citrine, “Quest of the Spirit”, The İslamic Review, Jan-Mart 1963, WokingEngland, s. 17. Muhammad Yusuf Abbasî, “Syed Ameer Ali”, s. 147. 186 SONUÇ 19. yüzyıl başlarında kurumsallaşan oryantalizm neticesinde yeni bilimsel metodlarla ve orjinal kaynaklara da ulaşılarak Batıda İslam ve Hz. Muhammed hakkında birçok kitap yazılmıştır. Bu kitaplarda İslam’a ve Hz. Muhammed’e karşı ortaçağdaki ön yargılı ve düşmanca tavır, yerini bir nebze olsun ilmî ve olgusal yaklaşıma bırakmış olsa da genel manâda oryantalistlerin zihniyetinde köklü bir değişim olmamıştır. Hıristiyanlığın mutlak üstünlüğünden hareketle, İslam’ın Hz. Muhammed tarafından devşirilmiş bir din olduğu, İslamî kaynakların güvenilirliğine şüphe düşürülerek ispatlanmaya çalışılmıştır. Hz. İsa’yı “tanrının oğlu”makamına yükseltenler Hz. Muhammed’i, olsa olsa sosyo-kültürel şartları iyi değerlendirmiş “uyanık” bir sosyal reformcu olarak nitelemişlerdir. Objektif olması gereken bilimsel kriterler, lehlerine olan konularda ısrarla vurgulanmış ve uygulanmış, aleyhteki meselelerde gözardı edilmekte bir beis görülmemiştir. Wie, Sprenger, Muir, Dozy ve Osborn başta olmak üzere bu dönemde siyer telif eden oryantalistlerin eserleri benzer özellikleri taşımaktadırlar. Ayrıca 19. yüzyıl, Müslüman milletlerin son asırlarda siyasî ve sosyal açıdan gerilemelerine karşın, Avrupa devletlerinin coğrafi keşifler, rönesans, reform ve aydınlanma sonrası bilim ve teknikte ilerleyerek dünyanın hemen her tarafında siyasî ve ekonomik üstünlük sağlayarak sömürgecilik faaliyetlerine giriştiği zaman dilimi olmuştur. Bu süreçte İslam coğrafyasının büyük bir bölümü de işgal edilmiş, ayrıca müslümanlar üzerinde siyaseten ayrıştırıcı, dinî ve sosyal açıdan da yozlaştırıcı birtakım projeler uygulamaya koyulmuştur. Batının bu siyaseten Avrupa merkezli sömürgeci tahakkümüne, kültürel açıdan ise ikiyüzlü ve karalamacı tavrına karşı İslam coğrafyasının muhtelif 187 yerlerindeki Müslüman aydınlar tarafından değişik tepkiler verilmiştir. Bu bağlamda Hindistan’da Seyyid Ahmed Han (1817-1898), Afganistan kökenli Cemaleddin Afganî (1838-18979), Mısır’da Muhammed Abduh (1849-1908), İstanbul’da Ahmet Cevdet Paşa (1822-1895) ve Namık Kemal (1840-1888) gibi isimler Batı emperyalizmine karşı fikri anlamda karşılık verenlerdir. Oryantalistlere siyer bağlamında ilk ciddi tepkiyi gösteren ise Hindistan Müslümanlarından Seyyid Emir Ali olmuştur. Emir Ali, ilk defa 1873’te A Critical Examination of the Life and Teachings of Mohammed adıyla ve bilahare geliştirerek 1891’de The Spirit of Islam olarak yayınladığı eseriyle oryantalist yazarlara karşı İslam’ı ve Hz. Peygamber’i akıcı bir üslupla savunmakla kalmamış, daha sonraki yıllarda Hz. Muhammed’in hayatına dair yazılan eserleri de içerik ve metod açısından etkilemiştir. İki ana kısımdan oluşan eserinde önce Hz. Muhammed’in hayatını, bilahare kendi nazarından İslam idealini anlatmıştır. Aslen hukukçu olan ancak çocukluğundan itibaren İslam tarihiyle de ilgilenen Amir Ali’nin eseri, yayınlandığı andan itibaren yoğun ilgi görmüş, müteaddit baskıları yapılmış, orjinal dili olan İngilizceden, Türkçe dâhil birçok dile çevrilmiştir. 125 yaşına giren eser hala canlılığını korumaktadır. Doğrudan reddiye şeklinde olmasa da başta Muir olmak üzere oryantalistlere cevaben savunmacı bir üslupla yazılmıştır. Eser boyunca birçok konuda yapılan İslam-Hıristiyanlık, Hz. İsaHz Muhammed, havariler-sahabeler ve Müslüman-Hıristiyan karşılaştırmalarıyla İslam’ın mutlak üstünlüğü ispat edilmeye çalışılmıştır. Bu esnada salt İslam’ı savunma yerine doktriner ve tarihî bağlamda Hıristiyanlığın ve Hıristiyanların kusurlu görülen tarafları, Kitab-ı Mukaddes ve bizzat Hıristiyan müelliflerin eserlerinden örneklerle göz önüne serilmiştir. Müellif adeta İslam’ı eleştiren oryantalistleri önce bir aynaya bakmaya davet etmiştir. Siyeri işlerken temel kaynakları İslam klasikleri olmakla birlikte eserin tamamında yerli, yabancı zengin bir kaynak altyapısı mevcuttur. Bu arada epeyce şiî kaynak dikkat çekmektedir. Müellif şii olmakla birlikte, siyer konularında genel olarak sünnî İslam tarihçilerinin 188 metodunu ve sıralamasını takip etmiştir. İslam kültür ve medeniyetini işlerken İran faktöründen ve tarihteki şiî İslam devletlerinin kültürel etkilerinden önemle bahsetmektedir. Hz. Ali’yi sık sık ön plana çıkarmakla birlikte diğer halifelere bakışı mutedildir. Emir Ali’nin temel hedef kitlesi eğitimli genç müslümanlar ve Batılılardır. Müslüman gençlere özgüven, tarih ve kimlik bilinci aşılamayı hedeflemiştir. Kendisi bu anlamda etkin ve yetkindir. İngiltere’ye olan siyasî sadakatinin sebepleri tam olarak anlaşılamasa da Müslümanlarla Hindûların denk olmadığı görüşü, nihayetinde Pakistan ve Banladeş’in ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Emi Ali diğer bir muhatap kitlesi olan Batılılardan, dindar Müslümanların Hz. Muhammed algısına saygı duymalarını beklerken, onlara da anlayabilecekleri / algılayabilecekleri bir peygamber imajı çizmeye çalışmıştır. Beşer peygamber vurgusu yaparak Hz. Peygamber’in hayatındaki metafizik olaylara ya hiç değinmemiş yahut da onları tabiî olaylar olarak yorumlamıştır. Bu hadiselerin kaynaklara girmesini toptan reddetmek yerine varoluş zamanının zihin yapısına uygun olarak kabul edilmeleri gerektiğini söylemiştir. Böylece tarihi süreç içerisinde Müslümanların bilinç seviyesi yükseldikçe din ve peygamber algılarının da değişeceğini, bunun da doğal karşılanması gerektiğini savunmuştur. Kur’an merkezli düşünürken sünneti inkâr etmemiş ancak gerektiğinde her ikisini de yorumlama yoluna gitmiştir. Hz. Muhammed’in hayatını nübüvvet zinciri içinde işlemek yerine, zamanla geliştiğini ifade ettiği dinler tarihinin en parlak sahnesi olarak aktarmıştır. Dinî ve beşeri gelişmeden bahsederek Auguste Comte’den etkilendiğini hissettirmektedir. Mucizeler konusunda akıl ve bilimden taviz vermemek adına oryantalistlerin metotlarını kullanmakla gelenekten ayrılarak onlarla benzer sonuçlara ulaşmıştır. Çünkü 19. yüzyıl oryantalistleri her ne kadar orijinal kaynaklarıyla İslam’ı değerlendirmek istemişlerse de ilk kaynaklara ulaşmak her zaman doğruya ulaşmak anlamına gelmemektedir. Nitekim onlar İslam’ı ve Hz. Muhammed’i yine Hıristiyan arka planları ve rasyonalist, pozitivist, seküler ve/veya 189 deist altyapılarıyla incelemişlerdir. Neticede seleflerleriyle hemen hemen aynı sonuçlara varmışlardır. The Spirit of Islam başta olmak üzere oryantalistlere cevaben yazılan apolojiler, onların Hristiyanlıktan kaynaklanan yanlış bilgilerini, taraflı ve çarpıtıcı yaklaşımlarını eleştirme ve düzeltme yoluna giderken, rasyonalist, pozitivist, seküler bakış açılarını ve metodolojilerini değerlendirmeye tabi tutmamışlardır. Bunun doğal bir sonucu olarak bazı konularda oryantalistlerle aynı sonuçlara ulamışlar ve böylece onları eleştirirken farkında olmadan kısmen onların amaçlarına hizmet etmişlerdir. Mucizelerin toptan reddi, garanik meselesi, Hz. Peygamber’in başarısının tümüyle insanî sebeplere bağlanması bunlardandır. Hâlbuki insanlık tarihi boyunca peygamberlerin yaşadıkları dönemler ilahi iradenin insanlığa doğrudan müdahil olduğu, sıra dışı dönemler olmuştur. Bu esnada gerçekleşen hadiseleri tamamen salt bilimsel argümanlarla açıklamaya çalışmak kaçınılmaz olarak hatalı sonuçlar doğurmuştur. Müellif dinler tarihini işlediği yaklaşık altmış sayfalık giriş bölümünde özellikle Hinduizmle ilgili gereksiz izahatlara girerek konunun uzamasına sebep olmuştur. Eserin bütününe oranla siyer kısmı kısa tutulmuştur. Batılı müelliflerin İslam ve Hz. Muhammed hakkındaki müsbet fikirlerine zaman zaman can simidi gibi sarılmıştır. Nübüvvet sonrası konularda ise hilafet ve siyaset konularında şiiliğinin tesiriyle tafsilatlı açıklamalar yapılmıştır. Zaman zaman “saracens”, “apostolical”, “sunnî church”, “the church militant” gibi oryantalist kavramları ve başlıklandırmaları kullanmıştır. Arapça kelimeleri “Taberi”-“Tibri” (sayfa 19), “Umayyah”–“Ommeya” (sayfa 95) gibi farklı şekillerde kullanmıştır. Yine ayet numaralarının yanlış yazıldığı yerler vardır(mesela sayfa 96’da Yusuf 92 yerine Yusuf 31, İsra 81 yerine İsra 83 gibi). Aynı şekilde dipnotta verdiği kaynakların sayfa numaralarının bazen yanlış yazıldığı tespit edilmiştir. Yenilikçi tavrına, daha önce Müslüman müelliflerce dillendirilmeyen yorumlar yapmasına rağmen sağlığında ciddi bir tenkide tabi tutulmayan Emir Ali ve eserleri hakkında vefatından sonra müslüman ve gayri müslüm müellifler tarafından 190 müstakil kitap, makale ve ansiklopedi maddesi şeklinde birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalarda siyaseten öncü karakteri ve en önemli eseri olarak The Spirit of Islam ön plana çıkarılmış, siyaseten bir kahraman, müellif olarak da yenilikçi olarak nitelendirilmiş, fazla eleştiri yapılmamıştır. Bize göre ise, biraz da arada kalmış birisidir. Hindistanlı şii bir müslüman olarak tüm Hindistan Müslümanlarıyla tam anlamıyla barışık olamamıştır. Bu yüzden kendisini İngilizlere yakın hissetmiş ve aktif, yetkin ve karakter sahibi birisi olmasına rağmen tam bağımsızlık yerine İngiliz mandasını savunmuştur. Buna mukabil, İngiltere’ye yerleşmiş olsa da kendi köklerinden kopmamış, her zaman değerleri ve aidiyyet duyduğu hususlar için mücadele etmiştir. Emir Ali’nin İngiltere’de kraliyet ve hükümet nezdinde Hindistan Müslümanları için gerçekleştirdiği girişimler birtakım hakların kazanılmasını sağladıysa da Hindistan dışındaki müslümanların durumları hakkındaki faaliyetleri hilafet örneğinde de görüldüğü üzere olumlu sonuç vermemiştir. İngiliz makamlarınca Ağa Han, Ahmed Han hatta Muhammed İkbal’e dahi “sir” ünvanı verildiği halde Emir Ali için böyle bir taltif düşünülmemiştir. Çalışma boyunca bizde oluşan kanaat, İngiliz makamlarının Hindistan’da özellikle de 1857 ayaklanmasından sonra kendileri için tehlike(li) gördükleri özgürlük yanlısı sünnî çoğunluğa karşı, Emir Ali gibi Şii azınlığa ait, belli kapasiteye sahip kişileri amaçları doğrultusunda kullandıkları yahut kontrol altında tuttukları düşüncesidir. Emir Ali siyasi olarak İngiliz mandasını ve liberalizmini savunmuş, ancak hiçbir zaman onlar için sadık bir kul, uysal bir köle olmamıştır. Hz Muhammed’in hayatına savunmacı yaklaşım bağlamında incelediğimiz The Spirit of Islam, gerçekten de oryantalistlere karşı etkin bir savunma gerçekleştirmiştir. Ancak klasik metot yerine modern bilimsel metodu kullandığı için klasik döneme nispetle yeni bir peygamber imajı ortaya çıkarmıştır. Kendinden önceki siyer kitaplarından faklı bir yaklaşım sergileyerek, kendinden sonrakileri muhteva ve metot açısından etkilemiştir. Bunda da eserin sadece Müslümanlar için değil, ağırlıklı olarak Batılılar için yazılmış olmasının etkisi vardır. Batılılara göre 191 savunmacı, geleneksel siyer çizgisinde duranlara göre ise yenilikçidir. Gerçekte ise müellif, Mekke dönemini anlatırken Müslüman tarihçilerin aşırı yücelterek olağanüstülüklere boğdukları Hz. Muhammed’in başarısını harikulade olaylardan ziyade içinde bulunduğu şartlara ve kendi beşer dehasına bağlamıştır. Medine’de ise Oryantalistlerin düşman ve zalim gördükleri Hz. Peygamber’in buradaki uygulamalarının devletleşmekle birlikte şartlar değiştiğinden, artık birey değil kamu hukuku açısından değerlendirilmesi gerektiğini vurgulamıştır. İslam’ı anlatırken de sadelik, akla uygunluk, adalet ve tevhit gibi temel özelliklerini ön plana çıkarmıştır. Emir Ali’nin kendisi için yaptığımız arada kalmışlık değerlendirmesi bir anlamda eseri için de geçerlidir. Müellif inanç itibariyle Müslüman ama bakış açısı olarak yenilikçidir. İyi niyetle yola çıkmıştır. İslam’ı ve Hz. Muhammed’in hayatını kendi değerleri ve geleneği üzerinden yorumlamaktan ziyade zamanının batı kökenli fikir akımlarıyla değerlendirmiştir. Şii taassubuyla hareket etmese de ondan tamamen bağımsız düşünememiştir. Demokrasinin İslam’ın özünde olduğunu savunmuş ancak Hindistan Müslümanlarının tam bağımsızlığı yerine kendince mazeretlerle İngiliz mandasını savunmuştur. İslam kültürünün özgünlüğüne işaret ederken, İngiliz liberalleri gibi yaşamıştır. Bir Müslümanın kalemiyle, 19. yüzyıl İngiltere’sinde, İngilizce siyer yazmanın zor bir iş olduğu muhakkaktır. Emir Ali bu zorlukları aşmaya çalışırken sırtını geçmişine yaslamış, yüzünü batıya dönmüştür. Zamanındaki fikri akımların da etkisiyle kalbine değil, aklına kulak vermiştir. Bütün bu özellikleriyle O, Müslüman entelektüelleri inançlarıyla barışık olmaya çağıran bir mürşid, İslam’a ilgi duyan gayr-i müslimler için ılımlı bir davetçi, Oryantalistlere karşı ise aktif bir savunmacıdır. Ancak muhataplarının Hıristiyanlıktan kaynaklanan önyargı ve husûmetleriyle mücadele ederken, onların yöntemlerini ve kavramlarını kullandığı için, mahiyeti itibariyle metafizik bir mesele olan dini, vahiy ürünü olan İslam’ı ve Allah tarafından seçilmiş olan Hz. Peygamberi salt bilimsel metotlarla ve beşeri hususlarla izah etmeye kalkışmıştır. Neticede eserde, gerçek ve ideal olandan ziyade 192 “makul” bir İslam, son ve evrensel peygamber olan Hz. Muhammed’den ziyade muhteşem bir reformist portresi çizilmiştir. Eser, müellifin bu yaklaşımına rağmen batıda Oryantalistlerin tekelinde olan İslam ve Hz. Muhammed hakkındaki bilgi kaynağı ihtiyacını büyük ölçüde doldurmuştur. Eserin batıda yoğun ilgi görmesi bu sebeple olsa gerektir. Netice olarak Emir Ali, gayreti, dirayeti ve hassasiyetiyle büyük bir takdiri ve ilgiyi hak etmektedir. Çalışmamız bu amaca yönelik mütevazi bir adımdır. 193 KAYNAKÇA Kur’ân-ı Kerîm. A. Powell, Avril, Muslims and Missionaries in Pre-Mutiny India, Routledge Curzon, London 2003. Abbasi, Muhammed Yusuf, “Ameer Ali’s Advocacy of the Turkish Cause and Reaction of the British Coverment”, Pakistan Journal of History and Culture, C. V, S. 2, İslamabad 1984, s. 49-54. Abbasi, Muhammad Yusuf “Syed Ameer Ali”, The Muslim Luminaries, National Hijra Council, İslamabad 1988, s. 107-153. Abbasî, Muhammad Yusuf, Syed Ameer Ali: A Political Biography, Wajidalis, Lahore 1989. Abbasi, Muhammad Yusuf, “Ameer Ali in London: A New Scenario”, Encyclopedic Survey of İslamic Culture, ed. Mohamed Taher, Anmol Publications, New Delhi 1998, V. 15, s. 124-128. Açıkgenç, Alpaslan, “Fazlurrahman”, DİA, XII, ss. 280-283. Aga Khan, The Memoirs of Aga Khan: World Enough and Time, preface by W. Somerset Mougham, Simon and Schuster, London-New York 1954. Ağarı, Murat, “Hz. Muhammed’in Hıristiyan ve Yahudi Siyasetlerine Genel Bir Bakış”, İslamî Araştırmalar, 2007, c. XX, S.2, s. 135-144. Ahmad Khan, Muinüddin, “Ameer Ali, His Life and Work”, İslamic Studies, İslamabad 1968, C. VII, S. IV, s. 393-400. Ahmad Khan, Syed, A Series of Essays on the Life of Mohammad and Subjects Subsidiary Thereto, Trübner&Co, Lahore 1979. Ahmad, Maqsood, “A Critical Study of The Spirit of Islam”, Hamdard İslamicus, Karaçi 1988, V. XI, S. 4, s. 42. Ahmed, Aziz - G.E. von Grunebaum, Muslim Self Statement in İndia and Pakistan 1857-1968, O. Harrassowitz, Wiesbaden 1970. Ahmed Midhad Efendi, Müdafaa, İstanbul 1300/1882. Ahmed Midhad Efendi, Müdafaaya Mukabele ve Mukabeleye Müdafaa, İstanbul 1300/1882. Ahmed Midhad Efendi, Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhammediyye, İstanbul 1312/1894. Ahsan, Abdullah “Muslim Response to the Western Criticism of Islam: A Study of Amir Ali’s Life and Works”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Montreal 1981. Ahsan, Abdullah, “A Late Nineteenth Century Muslim Response to the Western Criticism of Islam –An Analysis of Amir Ali’s Life and Works”, The American Journal of İslamic Social Scciences, USA 1985, S. II, s. 179-206. Ahsan, Abdullah, “Milliyetçilik ve Ümmet Kimliği”, çev. İbrahim Kalın, Köprü, Güz 1995, S. 52, s. Ahsan, Abdullah, “Seyyid Emîr Ali”, DİA, XI, s. 123-124. Akîl, Muinüddin, “Emir Ali, Seyyid”, Mevsuatü’l-Hadârati’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 445-446. Akkad, Abbas Mahmud, Abkariyyâtü Muhammad, Dârü Nehdatü Mısr, Kahire 1942. Ali, A. Yusuf, “Obituary Notice The Right Hon. Syed Ameer Ali”, Journal of the Royal Asiatic Society, London 1928, S. IV, s. 986-989. Allana, G., Our Freedom Fighters (1562-1947), Paradise Subscription Agency, Karaçi 1969. Ameer Ali, Syed, A Critical Examination of the Life and Teachings of Mohammed, Williams And Norgate, Edinburg 1873. Ameer Ali, Syed, The Personal Law of the Mohammedans, W. H. Allen&Co, London 1880. 195 Ameer Ali, Syed, “A Cry from the Indian Muslims", The Nineteent Century, August 1882, V.XII, s. 193-215. Ameer Ali, Syed, Mohammedan Law, Thacker Spink And Co, Kalküta 1884. Ameer Ali, Syed, A Short History of the Saracens, Terc. Mehmet Rauf:Musavver Tarih-i İslam, Kanaat Kütüphanesi ve Matbaası, İstanbul 1330/1884-5. Ameer Ali, Syed, The Spirit of Islam, W. H. Allen&Co, London 1891. Ameer Ali, Syed, The Legal Position of Women in İslam, W. H. Allen&Co, London 1891. Ameer Ali, Syed, Students’ Handbook of Mahommedan Law, Thacker Spink and Co, Calcutta1892. Ameer Ali, Syed, The Ethics of Islam, Thacker, Spink and Co, Calcutta 1893. Ameer Ali, Syed, A Short History of the Saracens, Macmillan, London 1899 Ameer Ali, Syed – Finucane, M., A Commentary on the Bengal Tenancy Act, Thacker, Spink and Co, Calcutta 1904. Ameer Ali, Syed, Christianity from the Islamic Standpoint, London 1906. Ameer Ali, Syed, İslam, London, Constable & Company, London 1906. Ameer Ali, Syed, “Anomalies of Civilisation. A Peril to İndia”, The Nineteenth Century, April 1908, V. LXIII, S. 374, s. 568-581. Ameer Ali, Syed, Persian Culture, Persia Society by John Hogg, London 1913. Ameer Ali, Syed, The Spirit Of İslam; terc. Ömer Rıza, Ruh-ı İslam: Müslümanlığın ve İslam Mefkûresinin Tarih-i Tekâmülü, Amedî Matbaası, İstanbul 13411343/1925-1927. Ameer Ali, Syed, The Spirit of Islam, İdarah-i Adabiyat-ı Delhi, Delhi 1978. Ameer Ali, Syed, İslam’ın Özü, çev. Ömer Rıza Doğrul, tahkik Musa K.Yılmaz, İlâhiyât, Ankara 2007. Arnold, Thomas, Arnold Sermons, I-VI, Longmans, Green and Co, London 1878. Avcı, Casim, İslam-Bizans İlişkileri, Klasik Yay. İstanbul 2003. 196 Avcı, Casim, “Mes’udî, Ali b. Hüseyin”, DİA, XXIX, s. 353-355. Avçin, Mehmet, Terceme-i Ahlâk-ı Muhsînî, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, Kütahya 2011. Aydın, Mehmet, “Debistân-ı Mezâhib”, DİA, IX, s. 65-66. Aydın, Mehmet, “Hıristiyanlık”, DİA, XVII, s. 354-355. Mehmet Aydın, “İzhâru’l-Hak”, DİA, XXI, s. 507-509. Aydın, Mehmet, Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2012. Ayrancı, İlhami, “Batıda Peygamber İmajı”, Diyanet Aylık Dergi, S. 2, 2003, s. 3032 Aziz, K.K,.Ameer Ali: His Life and Works, Publishers United, Lahore 1968. Aziz, Qutbuttin, “The London Muslim League of 1908”, Pakistan Studies, London 1983, C. II, S. 1-2, s. 43-51 Barclay, Thomas, The Turco-İtalian War and İts Problems, Contable & Company Ltd, Londra 1912 Bauben, Jabal Muhammad, Image of the Prophet Muhammad in the West: A Study of Muir, Margoliouth and Watt, Islamic Foundation, Leichester 1996 Bilgin, Muharrem Samet, Dozy’ye Yazılmış Türkçe Reddiyeler, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2013. Birışık, Abdülhamit, Oryantalist Misyonerler ve Kur’an Batı Etkisinde Hint Kur’an Araştırmaları, İnsan Yay., İstanbul 2004. Birışık, Abdülhamit, “Hint Alt Kıtasında Son Üç Asır Sîret Kitaplarında Görülen Muhteva Değişiminin Nedenleri”, U.Ü.İ.F.D., cilt 20, S. 2, yıl:2011, s. 2152 Birışık, Abdülhamit, “Rahmetullah el-Hindî”, DİA, XXXIV, s. 419-421 Bulut, Yücel, “Oryantalizm”, DİA, XXXIII, s.428. Celal Nuri, Hâtemü’l-Enbiya, Yeni Osmanlı Matbaası, İstanbul 1332 197 Cerrahoğlu, İsmail, “Garanîk”, DİA, XIII, s. 362-364 Ceyhan, Abdullah, Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad Mecmuaları Fihristi, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 1991. Chatterje, Nandini, “Law Culture and History: Amir Ali’s İnterpretation of İslamic Law”, Legal Histories of British Empire’in içinde ed. Shaunnagh DorsettJohn McLaren, New York 2014, s. 45-60 Citrine, Malike Frances “Quest of the Spirit”, The İslamic Review, Jan-Mart 1963, Woking-England, s. 17 Comte, August, İslamiyet ve Pozitivizm, çev. Özkan Gözel, Dergâh Yay.,İstanbul 2012. Cündî, Enver, Teracimü’l-Elâmi’l-Muâsirîn fi’l-Âlemi’l-İslamî, Kahire 1970, s. 5358. Çog, Mehmet, II. Merutiyet Dönemi İslam Tarihçiliği (1908-1918), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004. Demirkent, Işın, “Haçlılar”, DİA, XIV, s. 527-528 Dere, Ali, Oryantalistlerin Hadise Yaklaşımları, Ankara 2006. Derveze, İzzet, Kur’an’a Göre Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev. Mehmet Yolcu, Düşün Yayıncılık, İstanbul 2012. Des Vergers, Noel, Vie de Mohammed, A L’imprimerie Royale, Paris 1837. Dozy, Reinhart Pieter Anne, Histoire des Musulmans d 'Espagne, E. J. Brill, Leiden 1861. Dozy, Reinhart Pieter Anne, Essai sur l'Histoire de l'lslamisme, E. J. Brill, Leiden 1863. Dozy, Reinhart, Het İslamism, H. D. Tjeenk Willink & Zoon,. Haarlem 1900 Dozy, Reinhart Pieter Anne, İslam Tarihi, çev: Abdullah Cevdet, sad. Vedat Atilla, Gri Yayınevi, İstanbul, 2006. 198 Dölek, Adem, “Hz. Peygamber’den Kul Diye Bahsedilmesinin Anlamı: Hadisler Işığında Bir Değerlendirme”, İslamî Araştırmalar, XVII, S. III, 2004, s. 184-191. Döllinger, Johan J. I., The Gentile and The Jew I-II, Longman, Green Longman, Roberts And Green, London 1862. Draper, John William, History of İntellectual Development of Europa, Harper & Brothers, London 1905. Durmuş, İsmail - Sadgrove, Philip Charles, “Lane, Esward William”, DİA, XVII, s. 99-100 Ebü’l-Fidâ, Taķvîmü’l-Büldân (nşr. J.-T. Reinaud - M. G. de Slane), Paris 1840 Ebü’l-Fidâ, el-Muhtasar fi Ahbâri’l-Beşer, I-IV, M. Zeynühüm- M. Azeb, Kahire 1998 Edward Said, Oryantalizm, çev. Nezih Uzel, İrfan Yayınevi, İstanbul 1998. Emir Ali, Yusuf, “Emir Ali, Seyyid”, el-Mevsüatü’l-Arabiyye, Suriye Devlet Başkanlık Divanı, Dımeşk 2001, c. III, s. 686-687; Erdem, İlhan, “Aloys Sprenger”, DİA, XXXVII, ss. 421-422. Fahri, Macid, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan, Birleşik Yayıncılık, İstanbul 2000 Fayda, Mustafa, “Siyer ve Megazi” DİA, XXXVIII, s.319-324. Forward, Martin, “Syed Ameer Ali: A Bridge Builder?” İslam and Christian-Muslim Relations, V., S.I, Centre for the Study of Islam and Christian-Muslim Relations, Birmingham 1995, s. 45-62 Gerald, S.V. Fitz, “Ameer Ali, Syed”, Dictionary of National Biography:1922-1930, ss. 18-19, Oxford University Press, London 1937; Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1994. Günaltay, Mehmet Şemseddin, İslam Tarihi, I, Evkâf-ı İslamiyye Matbaası, İstanbul 1338-1341, C. I., s. 9 Gündüz, Şinasi-Aydın, Mahmut, Misyonerlik, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2004. 199 Hague, Jalalul, “Syed Ameer Ali: A Political Biography”, Journal of Objective Studies, C. II, S. II, Delhi 1990, s. 112-117. Hakim, Tevfik, Muhammed, Kahire 1936. Halebî, Ali b. Burhâneddin, es-Sîretü’l-Halebiyyetü min İnsâni’l-‘Uyûn fî Sîreti’lEmîni’l-Me’mûn I-III, el-Mektebetü’l-;İslamiyye, Beyrut ts. Hâlid, Halil, “İsmailîyeler, Aga Han, Hint Müslümanları,” Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 1930, C. IV, S. 14, s. 57-58. Hallam, Hennry, Constitutional History of England, A. C. Armstrong And Son, New York 1880. Hamevî, Yakut, Mu’cemül-Buldan, Daru. Sadır, Beyrut 1977. Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, İrfan Yayıncılık, İstanbul 1991. Harman, Ömer Faruk, “Danyal”, DİA, VIII, s. 480-481. Harman, Ömer Faruk, “Şehristanî”, DİA, XXXVIII, s. 467-468. Harman, Ömer Faruk, “Yuhannâ ed-Dımeşkî”, DİA; XLIII, s. 580-582. Hasan, Qamar, Muslims in İndia, Nothern Book Center, New Delhi 1987 Hatiboğlu, İbrahim, “Mesabihu’s-Sünne”, DİA, XXIX, s. 258-260 Heykel, Muhammed, Hazreti Muhammed Mustafa, çev. Ömer Rıza Doğrul, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1985. Hunter, William Wilson, The İndian Musulmans, Trubner And Company, London 1872. Hussain, Fida, Hindistan Matbuatında Türk Kurtuluş Savaşı ve İnkılâbı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal bilimler Ensttüsü, Ankara 2012. Hüseyin, Taha, Alâ Hâmis es-Sîre, Kahire 1934. İbn Hişam, es-Siretü’n-nebeviyye, Dârü’l-Marife, Lübnan 2006. İbn İshak, es-Sîre, tah. Muhammed Hamidullah, çev. M. Şafi Bilik, Düşün Yayıncılık, İstanbul 2012. 200 İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-nihâye, çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul 1994. İbn Sa‘d, Ebu Abdillah, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, I-IX, Neşr.,İhsan Abbas, Beyrut 1968. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, I-III, Beyrut 1965. İkdam (Gazete), 5 Kanûn-ı Evvel 1339/1924. İnal, Mahmut Kemal, Son Devir Türk Şairleri, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1969. İrving, Washington, Mahomet and His Successors, The Co-operative Publication Society, New York ts. İslamic Culture, “The Memoirs of Hon’ble Syed Ameer Ali”, October 1931, s. 513542. İslamic Culture , “The Memoirs of Hon’ble Syed Ameer Ali”, January 1932, ss. 118. İslamic Culture, “The Memoirs of Hon’ble Syed Ameer Ali”, April 1932, s. 163 182. İslamic Culture , “The Memoirs of Hon’ble Syed Ameer Ali”, July 1932, s. 332 362. İslamic Culture, “The Memoirs of Hon’ble Syed Ameer Ali”, October 1932, s. 503525. İzmirli İsmail Hakkı, Siyeri Celîle-i Nebeviyye, Dârü’l-Hilafe, İstanbul 1332. Johnson, Samuel, Oriental Religions, Trübner & Co, London 1879. Kabeer, Naila, The Quest for National İdentity: Women İslam and the State in Bangladesh, University os Sussex, Brighton 1989. Kaplan, İbrahim, “Erken Dönemde Hıristiyan Karşıtı Söylemin Ortaya Çıkmasını Hazırlayan Sebepler”, A.Ü.İ.F.D. 47 (2006), S 2, s. 165-183 Karagöz, Karagöz(ed.), Dini Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007. 201 Karaman, Hayrettin vd., Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003, C. I. Kiernan, V.G., “Ameer Ali, His Life and Work”, Journal of the Royal Asiatic Society, London 1972, S. II, s. 160-161 Kitab-ı Mukaddes. Koçyiğit, Talat, “Abdullah b. Übey b. Selül”, DİA, I, s. 139-140. Köse, Ali, “Journal of The Royal Asiatic Society”, DİA, XXIII, s. 583-584. Lane, Edward William, Selection from The Koran, (with an introductiun by Stanley Lane Poole), Trübner & Co, London 1879. Lecky, William E. H, .History of Rationalism, Longmans, Green And Co, New York 1870. Lings, Martin, Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev. Nazife Şişman, İnsan Yayınları, İstanbul 2013. Longman-Metro, Büyük İngilizce-Türkçe Türkçe Sözlük, İstanbul 1993 Margoliouth, David Samuel, Mohammed And The Rise Of İslam, The Tnickerbocker Press, London 1905. Mehmed Esad, Tahlilî ve Tenkidî İslam Tarihi, Evkaf-ı İslamiye Matbaası, İstanbul 1336. Meriç, Cemil, “Bir Çıkmazda Dolaşırken”, Türk Edebiyatı, Aralık 1982, s. 37-40. Milman, Henry Hart, The History of Christianity I-III, W. J. Widdleton Publisher, New York 1872. Momerie, Alfred W., Defects of Modern Christianity, William Blackwood And Sons, Edinburg-London 1882. Muhammad, Shan, The Right Hon’ble Syed Ameer Ali Political Writings, Ashish Publising House, New Delhi 1989. Muir, William, The Life of Mahomet I-IV, Sith, Elder and Co, London 1861. Muir, William, Mahomet and Islam, Religious Tract Society, London 1887. 202 Muir, William William Muir, The Coran, Society for Promoting Christian Knowledge, London 1878, s. 11 Nagendra K. Singh(ed.) “Ameer, Ali Syed”, Encyclopedia of Muslim Biography: İndia, Pakistan, Bangladesh, V.I, APH publising Corporation, New Delhi 2001, s. 434-441; Nedvî, Ebu’l-Hasan Ali, Rahmet Peygamberi, çev. Abdülkerim Özaydın, İz Yayıncılık, İstanbul 2013 Neyfer, Ahmîde, “Emir Ali, Seyyid”, Mevsüatü Alâmi ’Ulemâi ve’l-Üdebâi’l-Arabi ve’l-Müslimîn, Tunus 2007, C. XIII, s. 559-563 Numanî, Mevlânâ Şibli, Asr-ı Saadet, I-V, terc. Ömer Rıza Doğrul, Eser Yayınevi, İstanbul 1973 Ocak, Ahmet Yaşar, “Türk ve Türkiye Tarihinde İslamı Çalışmak”, Toplum ve Bilim, Kış 2001, s.100-113 Okay, M. Orhan, “Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhammediyye ”, DİA, V, s.548-549. Okay, M. Orhan, “Müdafaa”, DİA, XXXI, s. 459-460. Okuyucu, Cihan, “Cinanî”, DİA, VIII, s. 11-12. Oruçoğlu, İlhami, Başlangıcından Günümüze İslâm Dünyasında Peygamber İmajı,Uludağ Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Bursa 2008 Osborn, Robert Durie, Islam under the Arabs, Longmans, Green And Co, London 1876. Osborn, Robert Durie, Islam under the Khalifs of Baghdad, Seeley, Jackson & Halliday, London 1878. Öke, Mim Kemal, Hilafet Hareketleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1991. Öz, İsmail, “Ağa Han”, DİA, I, s. 453-455 Öz, Mustafa, “Bihâru’l-envâr”, DİA, VI, s. 139-141 Öz, Mustafa, “Muhammed Bâkır Meclisî”, DİA, XXVIII, s. 253-255. Öz, Mustafa, “Nizariyye”, DİA, XXXIII, s. 200-201. 203 Öz, Mustafa, Seyyid Ahmed Han, DİA, II, s. 73-75. Öz, Şaban, İlk siyer Kaynakları ve Müellifleri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006. Özaydın, Abdülkerim, “Caussin de Perceval, Arman Pierre” DİA, VII, s.170. Özcan, Azmi, “Keramet Ali”, DİA, XXV, s. 270-271 Özcan, Azmi, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere 1877-1914, TDv İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul 1997 Özdemir, Mehmet, “Dozy, Reinhart Pieter Anne”, DİA, IX, ss. 513-514. Özdemir, Mehmet, “Siyer Yazıcılığı Üzerine”, Milel ve Nihal, C. IV, 2007/3, s. 136137 Özdemir, Mehmet, Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2012 Özel, Ahmet, “el-Âlemgiriyye” DİA, II, s. 365-366 Özel, Ahmet, “Hatib Tebrizî”, DİA, XL, s. 223-224 P.H., “Emir Ali, Seyyid”, Encyclopedia Britannica, c. I, s. 793, London 1972. Perceval, Caussin de, Essai sur l'histoire des Arabes avant l'Islamisme, I-III, Librairie De Didot Freses, Firmin Paris 1847-1848. Rahim, M. A., “Syed Ameer Ali and Muslim Politics and Renaissance”, İslamic Studies, Pakistan 1968, V. VII, S. 2, s. 104. Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007. Sarıçam, İbrahim - Özdemir, Mehmet - Erşahin, Seyfettin, İngiliz ve Alman Oryantalistlerin Hz. Muhammed Tasavvuru, Nobel Yayın, Ankara 2011. Sebilü’r-Reşâd, C. XVIII, Sayı 457, s.176-177. Sebilü’r-Reşâd, C. XVIII, S. 455, s. 156 Sebilü'r-Reşad, C. XVIII, S. 456, s. 166 Sırat-ı Müstakîm, C. VI, S. 153, s. 363. 204 Smith, Bosworth, Mohammed And Mohammedenism (with an appendix Emmanuel Deutsch’s article on “İslam”) Harper & Brothers, New York 1875 Smith, Charles D., İslam and the Search for Social Order in Modern Egypt:A Biography of Muhammed Huseyn Haykal, State University of New York Press, New York 1983. Smith, Wilfred Cantwell, Modern İslam in İndia, Minerva Bookshop, Lahore 1943. Smith, Wilfred Cantwell, İslam in Modern History, Princeton University Press, New Jersey 1977. Sprenger, Aloys, The Life of Mohammad from Original Sources, Presbyterian Mission Pres, Allahabad, 1851. Sprenger, Aloys, Das Leben und die Lehredes Mohammad, I-III, Nicola’scbh Verlagsbuchhandlung, Berlin 1861-1862. Sprenger, Aloys, Muhammad und der Koran: eine psychologische Studie, Berlagsanftalt und Druderei, Hamburg 1889. Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, Tarih-i İslam, Hikmet Matbaası, İstanbul 1327 Şirinov, Agil, “Nasîrüddin Tûsî”, DİA, XLI, s. 440 Taberî, Ebû Cafer Muhammed bin Cerîr, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, I-IV, çev. Zakir Kadiri Ugan-Ahmet Temir, M.E.B Yayınları, İstanbul 1992. Tanin (Gazete), 5 Kanûn-ı Evvel 1339/1924. Tarakçı, Muhammed, Bir Hristiyan Apolojist Olarak Saint Thomas Aquinas, Basılmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, Bursa 2005. TBMM, İstiklâl Mahkemeleri, II, Ankara 2015. Tertullian, The Apology Of Tertullian, Translated and Annotated by W.M. Reeve, London ts., Tevhîd-i Efkâr, 6 Kanûn-ı Evvel 1339/1924. Tümer, Günay, “Atalar Kültü”, DİA, IV, s. 43. 205 Wasti, Syed Razi, Memoirs and Other Writings of Syed Ameer Ali (I), Syed Ameer Ali on Islamic History and Culture (II), Lahore 1968. Watt, W. Montgomery, Muhammad At Madina, Oxford At The Clarendon Press, London 1956. Weil, Gustav, Mohammed der Prophet, Sein Leben und seine Lehre, Metzler, Stuttgart 1843 Wessels, Antonie, “Modern Biographies of the Life of the Prophet Muhammad in Arabic”, Islamic Culture, vol. XLIX, year 2, April 1975, pp. 99-105 çev. İlhami Oruçoğlu, “Hz. Muhammed’in Hayatına Dair Arapça Yazılmış Biyografiler”, UludağÜniversitesi. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 14, sayı: 2, yıl:2005, s. 185-194. Woodhead, Christine , “Muir, Sir William” DİA, XXXI, s. 94. Yavuz, Yusuf Şevki, “Kindî”, DİA, XXVI, s. 38-39. Yel, Ali Murat “Lane-Poole, Stanley”, DİA, XXVII, s. 100-101. Yurdagür, Metin, “Ahbâriyye”, DİA, I, s. 490. Zevalsiz, Halit, “Akkad, Abbas Mahmud”, DİA, II, s. 267-269. Zotenberg, M. Hermann, Chronique de Tabari, Imprimerie Imperiale, Paris 1869. http://www.milligazette.com/Archives/15-8-2000/Art19.htm (16.01.2010) http://historypak.com/syed-ameer-ali/ (15.12.2011) http://en.banglapedia.org/index.php?title=Ali,_Syed_Ameer (01.08.2014) http://www.wokingmuslim.org/pers/s-ameer-ali.htm (15.09.2014) http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Durie_Osborn (01/05/2015) http://en.wikipedia.org/wiki/Albigensian_Crusade (15/04/2015) 206 EKLER Ek 1: Seyyid Emir Ali’nin resmedildiği bir Pakistan pulu. Kabakcı, Yusuf, Hz. Muhammed’in Hayatına Savunmacı Yaklaşım: Seyyid Emir Ali’nin The Spirit of Islam Örneği, Doktora Tezi, Dan.: Prof. Dr. Seyfettin Erşahin, IX+209 s. ÖZET 1849’da Hindistan’da doğan Emir Ali, burada hukuk eğitimi almış, yüksek lisansını İngiltere’de yapmış ve Hindistan’daki resmi görevinden emekli olduktan sonra İngiltere’ye yerleşerek 1928’de ölünceye kadar burada yaşamıştır. Çocukluğundan itibaren İslam Tarihine ilgi duyan müellif, Oryantalist iddialara karşı İslam’ı ve Hz. Muhammed’i savunmak, Müslüman aydınlarla, İslam’a ilgi duyan gayri müslimlere de İslam ve Hz. Peygamber hakkında doğru bilgiler sunabilmek için The Spirit of Islam adlı eserini yazmıştır. Eser siyer bağlamında Oryantalistlere cevaben yazılmış ilk kapsamlı ve etkili çalışmadır. İngilizce kaleme alınan eserin İslamî ve Batılı eserlerden oluşan zengin bir kaynak altyapısı vardır. Bugüne dek çok ilgi gören eser değişik dillere çevrilmiş ve özellikle İngiltere’de birçok baskıları yapılmıştır. Emir Ali eserinde genel olarak klasik İslam Tarihi kaynaklarını referans almasına rağmen, Oryantalistlerin yaklaşım tarzını benimsemiştir. Eserinin girişinde insanlığın dinî ve sosyal geçmişinden bahsetmiş, mevcut durumun kokuşmuşluğunu izahla, Hz. Muhammed’in risaletinin ilahî boyutundan ziyade insanî tarafları üzerinde durmuştur. Mekke dönemini işlerken mucize ve delail türünden rivayetleri fizikî unsurlarla açıklamış, Kur’an’dan başka mucize kabul etmemiştir. Hz. Peygamber’in Medine’deki uygulamalarının sadece peygamberliğiyle değil, devlet başkanlığı gibi bütün sorumlulukları dikkate alınarak değerlendirilmesi gerektiğini savunmuştur. Pek çok konuda İslamHıristiyanlık mukayesesi yaparak, İslam’ın Hıristiyanlıktan daha makul ve üstün olduğunu ispatlamaya çalışmıştır. Müslümanlara öz güven telkin etmiş fakat pozitivizm, rasyonalizm gibi zamanının Batı menşeli fikir akımlarından etkilenmiştir. Siyere yaklaşımı açısından kendinden sonraki Müslüman müellifleri etkileyen Emir Ali, Oryantalistlerin Hıristiyanlıktan kaynaklanan yanlış bilgi ve taraflı tutumlarını eleştirirken gösterdiği başarıyı, onların metod ve peygamber tasavvurlarına karşı gösterememiştir. Anahtar kelimeler: Hz. Muhammed, Seyyid Emir Ali, Siyer, The Spirit of Islam, Savunmacı Yaklaşım. 208 Kabakcı, Yusuf, An Apologetic Approach to the Life of the Prophet Muhammad (pbuh): The Case of Syed Ameer Ali’s The Spirit of Islam, Ph.D. Dissertation, Supervisor: Prof. Dr. Seyfettin Erşahin, IX+209 p. ABSTRACT Ameer Ali was born in India in 1849, where he received his training on law, and did his postgraduate study in the UK. After retiring from official duties in India, he settled in England and lived there until his death in 1928. Interested in Islamic history since childhood, author wrote the work entitled “The Spirit of Islam” in order to defend Islam and the Prophet Muhammad against orientalist claims and to provide accurate information about the Prophet for Muslim intellectuals and non-Muslims who are interested to Islam. The work is the first comprehensive and effective response to Orientalists in the context of Sirah. It, written in English, based on various and rich Islamic and western sources. The work has received a lot of interest, been translated into many languages and made many prints, especially in England. Although Ameer Ali made reference to classical Islamic history sources, he adopted the orientalist approach. In the introduction of his book, he described religious and social history of mankind. Explaining the rottenness of the current state, he focused on the human rather than divine aspects of the prophethood of the Prophet Muhammad. While on the Mecca period, he explains the miracles as natural events and did not accept any miracle except the Qur’an. He argued that the practice of the Prophet in Medina should be evaluated not only taking into account his prophecy but his all responsibilities such as being the head of state. In many ways, making comparisons between Islam and Christianity, he has tried to prove that Islam is superior to Christianity and more reasonable. He instilled selfconfidence of Muslims, but was influenced by western ideas such as positivism and rationalism. While Ameer Ali was successful in criticizing misinformation and biased attitude of Orientalists stemming from Christianity, he could not show the same success in the criticism of their method and perception of the prophet. Key words: Prophet Muhammad, Syed Ameer Ali, Sirah, The Spirit of Islam, Apologetic approach. 209
