– — ˜ ™ – — ˜ ™ – — ˜ ™

TABAK…TÜ’þ-ÞUARÂ
51, 106, 110, 161; Ebû Zeyd el-Kureþî, Cemhere
(Fâûr), tür.yer.; Süyûtî, el-Müzhir (nþr. M. Ahmed
Câdelmevlâ v.dðr.), Kahire, ts. (Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye), II, 489-494; Keþfü’¾-¾unûn, II, 11021103; Abdülkadir el-Baðdâdî, ƒizânetü’l-edeb, I,
5-8; Baðdatlý Mehmed Fehmî, Târîh-i Edebiyyât-ý
Arabiyye, Ýstanbul 1332, s. 296-304; Abdurrahman Fehmi, Ýslam Medeniyeti Tarihi (Medresetü’l-‘Arab), (haz. Hüseyin Elmalý – Cüneyt Eren),
Ýzmir 2005, s. 115-158; C. Zeydân, TârîÅu âdâbi’llu³ati’l-£Arabiyye, Kahire 1954, s. 67-72; Ýskender Âga Abkâryûs, Rav²atü’l-edeb fî ¹abašåti
þu£arâßi’l-£Arab, Beyrut 1858, tür.yer.; Nihad M.
Çetin, Eski Arap Þiiri, Ýstanbul 1973, s. 4-7; Sezgin, GAS, II, 93-96, 439, 531, 569, 668, 669; Þevký Riyâz Ahmed, Fi’l-Mektebeti’l-£Arabiyye, Kahire 1991, s. 93-120; Kenan Demirayak – Ahmet
Savran, Arap Edebiyatý Tarihi: Cahiliye Dönemi,
Erzurum 1993, s. 36-37; Kenan Demirayak – M.
Sadi Çöðenli, Arap Edebiyatýnda Kaynaklar, Erzurum 2000, s. 229-246; J. S. Robinson, “The Tezkire Genre in Islam”, JNES, XXII (1964), s. 6162; Ahmet Subhi Furat, “Arap Edebiyatýnda Ýlk
Ansiklopedik Eserler”, ÝTED, VII (1978), s. 299308; Filiz Kýlýç, “Edebiyat Tarihimizin Vazgeçilmez Kaynaklarý: Þair Tezkireleri”, Türkiye Araþtýrmalarý Literatür Dergisi, V/10, Ýstanbul 2007,
s. 543-564; Heffening, “Tabakat”, ÝA, XI, 590592; Ahmet Hakký Turabi, “Ýbnü’l-Müneccim”,
DÝA, XXI, 155; Angelika Hartmann, “el-Melikü’lMansûr”, a.e., XXIX, 71.
ÿMusa Yýldýz
–
—
TABAK…TÜ’þ-ÞUARÂ
˜
(bk. eþ-ÞÝ‘R ve’þ-ÞUARÂ).
–
™
—
TABAK…TÜ’þ-ÞUARÂ
( ‫) אא‬
˜
Ýbnü’l-Mu‘tezz’in
(ö. 296/908)
þair biyografilerine dair eseri.
™
Bir günlük Abbâsî Halifesi Abdullah b.
Muhammed el-Mu‘tez-Billâh’ýn daha çok
ªabašåtü’þ-þu£arâß (ªabašåtü’þ-þu£arâßi’lmu¼de¦în) adýyla bilinen eseri Abbâsî halifelerini, vezir, emîr ve kumandanlarýný metheden þairlerin biyografisi hakkýndadýr. Abbas Ýkbâl-i Âþtiyânî tarafýndan týpkýbasýmý yapýlan nüshanýn adý ªabašåtü’þ-þu£arâß fî med¼i’l-Åulefâß ve’l-vüzerâß þeklinde geçmektedir. Hamza el-Ýsfahânî esere el-ÝÅtiyâr min þi£ri’l-mu¼de¦în adýný
vermiþtir. Kitabýn mukaddimesinde adý ªabašåtü’þ-þu£arâßi’l-mütekellimîn mine’lüdebâßi’l-mütešaddimîn olarak zikredilmektedir (ªabašåtü’þ-þu£arâß, nþr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, neþredenin giriþi, s.
18). Ancak mukaddimenin Ýbnü’l-Mu‘tez
tarafýndan yazýlmayýp sonradan eklendiði
görüþü hâkimdir (a.g.e., nþr. Abbas Ýkbâl,
neþredenin giriþi, s. XIV-XV). Eserde yeni
306
þairler (muhdesûn / müvelledûn) diye anýlan
Abbâsî þairleri vefat yýllarýna göre ele alýnmýþ, Abbâsîler’in kuruluþundan (132/750)
Ýbnü’l-Mu‘tezz’in ölümüne kadar bir buçuk asrý aþan dönemde yaþayan þairlerin
biyografileri yanýnda þiirlerinden örneklere yer verilmiþtir. Þairlerin özellikle kaynaklarda çok fazla geçmeyen þiirlerinin
kaydedildiði eserde (Þevký Riyâz Ahmed,
s. 95) diðer þiir antolojilerinde nâdiren rastlanan 1500’den fazla beyit rivayet edilmiþtir. Bu da eserin Arap edebiyatý açýsýndan
deðerini arttýrmaktadýr. ªabašåtü’þ-þu£arâßda Beþþâr b. Bürd ile baþlayýp kadýn þair Fazl ile sona eren 121 erkek ve altý kadýn
þairin yaný sýra hâþiyesinde yer alan beþ þairle birlikte (Ýbn Herme, Hâlid el-Kannâs,
Ýnân, Seken ve Âiþe el-Osmâniyye) toplam
132 þairin biyografisi bulunur. Ýki yerde
geçen Amr el-Kýsâfî’nin biyografisi Abbas
Ýkbâl’e göre (s. XIII) tekrardýr, Abdüssettâr Ahmed Ferrâc’e göre ise (s. 16) bunlar
iki ayrý þahýstýr. Eserinde þairlere yer yer
eleþtiriler yönelten Ýbnü’l-Mu‘tez, Arap þiirinde en hacimli divana sahip olan Ýbnü’rRûmî’den baþka Yahyâ b. Ziyâd el-Hârisî
ve Dîkülcin gibi dönemin yirmiden fazla
þairine yer vermemiþtir (ªabašåtü’þ-þu£arâß, nþr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, neþredenin giriþi, s. 10). Ýbnü’r-Rûmî’yi babasýna hicviye yazdýðý için kitabýna almadýðý
nakledilir. Eserde bulunmayan bu þairlere Ýbnü’l-Cerrâh el-Varaša’sýndan Ýbnü’nNedîm el-Fihrist’inde ve Merzübânî Mu£cemü’þ-þu£ârâß adlý eserinde yirmiden fazla þair eklemiþtir. Ýbn Hafâce’ye göre Ýbnü’lMu‘tez kitabýný 280 (893) yýlýndan önce,
Abbas Ýkbâl’e göre ise 293-296 (906-908)
yýllarý arasýnda yazmýþtýr (ªabašåtü’þ-þu£arâß, neþredenin giriþi, s. XVII).
Müellif eserinde faydalandýðý kaynaklara iþaret etmemiþtir. Ancak Abbas Ýkbâl,
Ýbn Kuteybe’nin eþ-Þi£r ve’þ-þu£arâßsý gibi eserlerden yararlandýðýný ileri sürmektedir. Kitabýn yazma nüshalarýnýn yaygýn
olmamasýný da müellifin meþhur bir þair
kabul edilmesi sebebiyle þiirlerinin nesirlerini gölgede býrakmasýna baðlamaktadýr
(a.g.e., neþredenin giriþi, s. XVII). Eserin
týpkýbasýmý, 1285’te (1868) Mehdî b. Ali
Naký et-Tebrîzî’nin istinsah ettiði nüsha
esas alýnarak Abbas Ýkbâl tarafýndan Ýngilizce bir mukaddime ve incelemeyle birlikte Elias John W. Gibb hâtýra dizisinde
gerçekleþtirilmiþ (London 1939), buna bir
indeks eklenmiþtir. Eseri Arap dünyasýnda önce Abdüssettâr Ahmed Ferrâc (Kahire 1375/1956 [?], Dârü’l-maârif, 1981) daha sonra Ömer Fârûk et-Tabbâ‘ (Beyrut
1419/1998) neþretmiþtir. ªabašåtü’þ-þu£arâß, Þerefeddin Ýbnü’l-Müstevfî tarafýndan bazý eklemeler ve çýkarmalarla birlikte MuÅta½aru ªabašåti’þ-þu£arâß adýyla
yeniden düzenlenmiþtir (DÝA, XXI, 162). Abbas Ýkbâl ile Abdüssettâr Ahmed Ferrâc
neþirlerinde bu muhtasardan yararlanýlmýþtýr. Ferrâc, neþrinin sonuna muhtasardaki ziyadeleri ve farklarý eklemiþ (s. 429463), ayrýca eserin kendisinde ve muhtasarýnda bulunmayan bazý bilgileri el-E³ånî ve Me£âhidü’t-tan½î½’ten alarak kaydetmiþtir (s. 463-464).
BÝBLÝYOGRAFYA :
Ýbnü’l-Mu‘tez, ªabašåtü’þ-þu£arâß (nþr. Abbas Ýkbâl), London 1939, neþredenin giriþi, s. XIII-XVII;
a.e. (nþr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Kahire 1981,
neþredenin giriþi, s. 5-18; a.e. (nþr. Ömer Fârûk
et-Tabbâ‘), Beyrut 1419/1998, neþredenin giriþi, s.
14-16; Ýbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Þüveymî), s. 514;
Keþfü’¾-¾unûn, II, 1102; M. Kratchkovsky, Une
liste des oeuvres d’ibn al-Mu‘tazz, Lwow 1927, s.
10; Brockelmann, GAL, I, 79-80; Suppl., I, 128,
130; Ma£a’l-Mektebe, s. 146-147; Þevký Riyâz Ahmed, Fi’l-Mektebeti’l-£Arabiyye, Kahire 1991, s.
94-95; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, £Uyûnü’l-müßellefât (nþr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I,
150; Kenan Demirayak – M. Sadi Çöðenli, Arap
Edebiyatýnda Kaynaklar, Erzurum 2000, s. 231;
F. Krenkow, “Tabaqat al-Shu.ara, al-Muhdathýn”,
IC, XIV (1940), s. 133-135; C. C. Torrey – [Ahmet
Ateþ], “Ýbnü’l-Mu‘tez”, ÝA, V/2, s. 868-870; Ýhsan
Abbas, TârîÅu’n-našdi’l-edebî £inde’l-£Arab, Beyrut 1971, s. 115-120; Sâmî es-Sakkar, “Ýbnü’lMüstevfî”, DÝA, XXI, 162.
ÿMusa Yýldýz
–
—
TABÂTABÂÎ, Muhammed Hüseyin
( )
Muhammed Hüseyin b. Muhammed
b. Muhammed Hüseyin Tabâtabâî
(1904-1981)
˜
el-Mîzân adlý tefsiriyle tanýnan
Þiî müellifi ve felsefeci.
™
29 Zilhicce 1321’de (17 Mart 1904) Tebriz yakýnlarýndaki Þâdâbâd (Þâdegân) köyünde doðdu. Ýçinden âlimlerin yetiþtiði
Tabâtabâî ailesine mensup olup babasýnýn
dedesi Ali Asgar þeyhülislâm unvanýna sahipti. Allâme unvanýyla þöhret bulan Tabâtabâî, sülâlesinde Azerbaycan Kadýlkudâtý Mirza Muhammed Ali gibi þahsiyetlerin
bulunmasýndan dolayý Kadî unvanýyla, doðum yerine nisbetle Tebrîzî ve soyunun
hem Hz. Hasan’a hem Hüseyin’e dayanmasýndan ötürü Hasenî ve Hüseynî nisbeleriyle de anýlýr. Beþ yaþýnda annesini,
dokuz yaþýnda iken babasýný kaybetti. Ýlk
eðitimini Tebriz’de aldý. 1925’te Necef’e
giderek Muhammed Hüseyin Ýsfahânî ve
Muhammed Hüseyin Nâînî gibi hocalar-
TABÂTABÂÎ, Muhammed Hüseyin
dan Þiî fýkhý, Hüseyin Bâdkûbî’den felsefe,
Ebü’l-Kasým Hânsârî’den matematik ve
hendese öðrendi. Ýctihad derecesine ulaþmakla birlikte merci-i taklîd olmaya yönelmedi. Bu dönemde mânevî kiþiliði üzerinde kendisinden ahlâk ve amelî hikmet
dersleri aldýðý kuzeni Ali Kadî et-Tabâtabâî’nin etkisi olmuþtur. Malî durumlarýnýn
kötüleþmesi yüzünden 1935’te kardeþi Muhammed Hasan Ýlâhî ile birlikte Tebriz’e
döndü ve çiftçilikle uðraþtý. II. Dünya Savaþý’nda Ruslar’ýn Ýran’ýn kuzeyini iþgal etmesi üzerine 1946’da Kum’a gitti. Burada medreselerin müfredatýnda fazla yer
bulamayan Kur’an tefsiriyle öðrencilerin
materyalist etkilere karþý korunmasý için
gerekli gördüðü, ancak bazý tepkilere yol
açan felsefe dersleri verdi ve zamanla bu
derslerin yaygýnlaþmasýný saðladý. 19581977 yýllarý arasýnda Henry Eugenie Corbin’le yürüttüðü, öðrencisi Seyyid Hüseyin Nasr’ýn mütercim olarak katýldýðý görüþmelerde ilâhî hikmet, gnostisizm ve
tasavvuf konularýnda farklý din ve kültürlerin karþýlaþtýrýlmasýna yönelik çalýþmalar yaptý. 16 Kasým 1981’de Kum’da vefat
etti ve Âyetullah Gülpâyigânî’nin kýldýrdýðý
cenaze namazýnýn ardýndan Abdülkerîm
Hâirî ve Âyetullah Muhammed Taký Hânsârî’nin türbelerinin yakýnýna defnedildi.
Devrim sonrasý Ýran yönetimi bir meclis
bildirisiyle tâziye mesajý yayýmlayarak cenazesine temsilci gönderdi.
Tabâtabâî’nin, Âyetullah Humeynî tarafýndan ortaya konulan ve on ikinci imamýn
gaybeti esnasýnda kendisinin siyasî ve fýkhî fonksiyonlarýnýn ulemâ tarafýndan icra
edilmesini ifade eden velâyet-i fakýh doktrinini ana hatlarýyla da olsa benimsediði
anlaþýlmaktadýr. Ancak 1962’de Kum’da
ulemânýn hazýrladýðý ortak bildiriyi imzalamasý dýþýnda aktif siyasal olaylarýn içinde yer almamayý tercih etmiþtir. Bu sebeple 1979 Ýran Ýslâm Devrimi’nde doðrudan fazla rolü bulunmamaktadýr (Algar,
XVII/3 [2006], s. 347). Bununla birlikte Mur-
Muhammed
Hüseyin
Tabâtabâî
tazâ Mutahharî, Muhammed Hüseynî Bihiþtî, Mûsâ Sadr, Muhammed Müfettah,
Muhammed Taký Misbâh Yezdî gibi öðrencilerinin bu devrimin etkili þahsiyetleri arasýnda yer aldýðý göz önünde bulundurulduðunda onun bu konuda dolaylý etkisinden söz etmek mümkündür. Tabâtabâî,
gerek Kur’an tefsiriyle gerekse geleneksel hikmetin canlandýrýlmasýna yönelik felsefî çalýþmalarý ve bu iki alaný ustaca mezcetmesiyle tanýnan bir âlimdir. Kur’an tefsirinde âyetlerin zâhirî mânalarýnýn korunmasýna özen göstererek kelâmcýlarýn, Ýslâm filozoflarýnýn (özellikle Meþþâîler) ve mutasavvýflarýn bazý Kur’an âyetlerini zâhirî
mânalarýndan uzaklaþtýrýp te’vile yönelmesini þiddetle eleþtirir. Tabâtabâî, Molla
Sadrâ’nýn eserlerinin yaygýnlaþtýrýlmasý konusundaki çabasý ve onun tarafýndan tasavvuf, Ýþrâkýlik, Meþþâîlik ve kelâmýn senteziyle oluþan müteâl hikmet (ilâhî hikmet)
öðretisine yakýnlýðý ile bilinmektedir. Bununla birlikte en çok okuttuðu metinler
arasýnda yer alan Molla Sadrâ’nýn el-Esfârü’l-erba£a’sýnýn bazý Kur’an âyetlerinin
zâhirine aykýrý bulduðu meâd kýsmýný hiç
okutmamasý (a.g.e., XVII/3 [2006], s. 335336), yine el-Mîzân’da, filozoflarýn cismanî meâdý inkâr etmeleri gibi Kur’an ve Sünnet’in zâhirine aykýrý görüþlerini eleþtirmekten geri durmamasý da (Ali el-Evsî,
s. 183-186) bu tutumunun sonucu olmalýdýr. Yaþadýðý dönemin sosyal ve entelektüel problemlerine ilgi gösterip özellikle
modern materyalist akýmlardan etkilenen
Ýranlý yeni nesillere ya da çeþitli felsefî ve
teolojik sorular soran Batýlýlar’a yönelik
klasik felsefe birikimine dayanan çalýþmalar yapmasý kendisine ayrý bir þöhret kazandýrmýþtýr. Yaygýn bir okur kitlesine sahip olan eserlerinin yaný sýra yetiþtirdiði
öðrencilerle de günümüzde Þiî dünyasýnýn
en etkili þahsiyetleri arasýnda yer alýr. Tahran’da Tabâtabâî’nin adýný taþýyan bir üniversite (Dâniþgâh-ý Allâme Tabâtabâî) bulunmaktadýr. Ýlmî faaliyetleri yanýnda hat sanatý ve edebiyatla da ilgilenen Tabâtabâî
Farsça ve Arapça þirler kaleme almýþtýr.
Eserleri. Tabâtabâî’nin tefsir, felsefe ve
Þîa tarihine dair Arapça ve Farsça kaleme
aldýðý kýrk civarýnda eserinden bazýlarý þunlardýr: 1. el-Mîzân* fî tefsîri’l-Æurßân.
Ýmâmiyye Þîasý’nýn önemli Kur’an tefsirleri arasýnda sayýlan ve telifi yaklaþýk yirmi
yýl süren eser Tahran’da (1375, 1389, 1392)
ve Beyrut’ta (1393/1973, 3. bs.) neþredilmiþ, Ýngilizce’ye (trc. Seyyid Saîd Ahdar
Rizvî, al-M¢zån: An Exegesis of the Qurßån,
I-VI, Tahran 1403-1406/1983-1986, Âl-i Ýmrân sûresinin 120. âyetinin sonuna kadar
olan kýsmýn tercümesidir), Farsça’ya (trc.
Muhammed Bâkýr Mûsevî, Terceme-i Tefsîrü’l-Mîzân, I-XX, Kum 1363-1367 hþ./19841988) ve Türkçe’ye (trc. Vahdettin Ýnce –
Salih Uçan, el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’an, Ýstanbul 1993–; tercümesi biten ve tamamý
yirmi cilt tutan çalýþmanýn halen ilk dokuz
cildi yayýmlanmýþtýr) çevrilmiþtir. el-Mîzân’ýn temalarýndan hareketle derlenen
bazý kýsýmlarý müstakil kitaplar halinde
neþredilmiþtir. 2. Þî£a der Ýslâm (Tahran
1347 hþ.). Ýngilizce’ye (trc. Seyyed H. Nasr,
Shi‘ite Islam, New York 1975), Fransýzca’ya
(trc. Mohsen Khaliji, Le Chiïsme dans l’Islam, Tahran 1983), Urduca’ya (trc. Þâhid
Cühderî, Ýslâm beyne Þî£a, Tahran 1404/
1984), Türkçe’ye (trc. Kadir Akaras – Abbas
Kâzýmî, Ýslâm’da Þia, Ýstanbul 1993), Almanca’ya (Die Schia im Islam, Hamburg
1996) ve Arapça’ya (trc. Ca‘fer Bahâeddin,
eþ-Þî£a fi’l-Ýslâm, Beyrut, ts.) tercüme edilmiþtir. 3. Æurßân der Ýslâm (Tahran 1350
hþ.). Arapça’ya (trc. Ahmed el-Hüseynî, elÆurßân fi’l-Ýslâm, Beyrut 1393), Urduca’ya
(trc. Þâhid Cühderî, Ýslâm men Æurßân,
Tahran 1983), Ýngilizce’ye (trc. Alaedin Pazargadi, The Quran in Islam, Tahran 1984;
trc. Assadullah Yate, London 1987) ve
Türkçe’ye (trc. Ahmed Erdinç, Ýslam’da
Kur’an, Ýstanbul 1988) çevrilmiþtir. 4.
U½ûl-i Felsefe ve Reviþ-i Rißâlism (I-IV,
Kum 1332-1350 hþ., Murtazâ Mutahharî’nin mukaddimesi ve hâþiyesiyle birlikte).
Seyyid Hâdî Hüsrevþâhî tarafýndan U½ûl-i
Felsefe-i Rißâlism adýyla tek cilt halinde
de yayýmlanan eser (Kum 1387) materyalizme reddiyedir. Ýlk iki cildi Arapça’ya (trc.
Muhammed Abdülmün‘im el-Hâkanî, Üsüsü’l-felsefe ve’l-me×hebü’l-vâšý£î, I-II, Beyrut 1402/1981) ve ilk cildi Türkçe’ye (trc.
Bahri Akyol, Felsefenin Temelleri ve Realizm Metodu, Tahran 1996) tercüme edilmiþtir. 5. Bidâyetü’l-¼ikme (Kum, ts.).
Yazýmý 1970’te tamamlanan eser, Câmia-i
Müderrisîn-i Havze-i Ýlmiyye’de baþlangýç
seviyesinde ders kitabý olarak okutulmuþ,
Farsça’ya (trc. Muhammed Ali Gerrâmî,
Kum 1401; trc. Ali Rabbânî Gülpâyigânî,
I-III, Kum 1371 hþ.; trc. Ali Þirvânî, I-III,
Tahran 1371 hþ.) ve Ýngilizce’ye (trc. Ali
Qûlî Qarâ’i, The Elements of Islamic Metaphysics: Bidåyat Al-¥ikmah, London
2003) çevrilmiþtir. 6. Nihâyetü’l-¼ikme
(Kum, ts.). Muhammed Taký Misbâh Yezdî’nin ta‘likiyle de basýlmýþtýr (Kum 1405;
I-II, Tahran 1363 hþ.). Câmia-i Müderrisîn-i
Havze-i Ýlmiyye’de ileri seviyelerde ders kitabý olarak okutulan eser Ali Þirvânî tarafýndan þerhli olarak Farsça’ya tercüme edilmiþtir (I-III, Tahran 1372 hþ.). 7. el-Esfâ307
TABÂTABÂÎ, Muhammed Hüseyin
rü’l-erba£a* (I-IX, Kum-Tahran 1378-1379/
1958-1959). Molla Sadrâ’nýn el-¥ikmetü’lmüte£âliye adlý eserinin, ikinci kýsmý dýþýnda diðer üç kýsmýnýn çeþitli hâþiyeleriyle birlikte Tabâtabâî’nin hâþiyesini de (¥âþiye ber Esfâr) ihtiva eden tahkikli neþridir.
8. Sünenü’n-nebî (baský yeri yok, 1350
hþ.). Ayný adla Farsça’ya (trc. Muhammed
Hâdî Fýkhî, Tahran 1354 hþ.) ve Farsça tercümesinden Ýngilizce’ye (trc. Tahir Ridha
Jaffer, Sunan an-Nab¢: A Collection of Narrations on the Conduct and Customs of
the Noble Prophet, Ontario 2007) çevrilmiþtir. 9. Va¼y yâ Þu£ûr-i Mermûz (Kum
1336 hþ., Nâsýr Mekârim eþ-Þîrâzî’nin ta‘likatýyla birlikte). Arapça’ya tercüme edilmiþtir (el-Va¼yü evi’þ-þu£ûrü’l-Åafiyye, baský yeri ve tarihi yok). 10. £Alî ve’l-felsefetü’l-Ýslâmiyye (Beyrut, ts.). Ýbrâhim Seyyid Alevî eseri Farsça’ya çevirmiþtir (£Alî
ve Felsefe-i Ýlâhî, Kum, ts.). 11. el-Velâye
(Kum 1360). Hümâyun Himmetî tarafýndan Farsça’ya tercüme edilmiþtir (Velâyetnâme, Tahran 1366 hþ.). 12. Mekteb-i
Teþeyyü£ Þî£a Mecmû£a-i Mü×âkerât bâ
Purûfisûr Kurbin (Kum 1339 hþ.). Müellifin Henry Corbin’le yaptýðý görüþmelere dair olup Ýsmail Bendiderya tarafýndan
Türkçe’ye çevrilmiþtir (Söyleþiler, Ýstanbul
1996). Bu görüþmelerin II. cildi, Ali Ahmedî Miyânî ve Seyyid Hâdî Hüsrevþâhî’nin
mukaddimeleriyle birlikte Risâlet-i Teþeyyü£ der Dünyâ-yý Ýmrûz adýyla yayýmlanmýþtýr (Tahran 1370 hþ.). 13. el-A£dâdü’l-evveliyye. Müellifin hocasý Hânsârî’nin metoduna göre 1’den 10.000’e kadar
sayýlarýn elde edilmesine dairdir (Âga Büzürg-i Tahrânî, e×-¬erî£a, II, 232-233). Tabâtabâî’nin kelâma dair yedi risâlesi Resâßilü’t-tev¼îdiyye adýyla yayýmlanmýþ
(Kum 1365 hþ.) ve Ali Þirvânî tarafýndan
Farsça’ya çevrilmiþtir (Resâßil Tev¼îdî, Tahran 1370 hþ.). Mantýkla ilgili yedi risâlesi
de Resâßil seb£a ismiyle neþredilmiþtir
(Kum 1362 hþ.). Felsefeye dair yedi risâlesini (Mecmû£a-i Resâßil, 3. bs., Tahran
1370 hþ.) ve iki kitap halinde makalelerini (Berresîhâ-yi Ýslâmî, Kum 1396; Ýslâm ve
Ýnsân-ý Mu£â½ýr, Kum, ts.) Seyyid Hâdî Hüsrevþâhî yayýmlamýþtýr. Tabâtabâî ayrýca Muhammed Bâkýr el-Meclisî’nin Bi¼ârü’l-envâr’ý, Küleynî’nin el-U½ûl mine’l-Kâfî’si,
Hür el-Âmilî’nin Vesâßilü’þ-Þî£a ilâ ta¼½îl
mesâßili’þ-þerî£a’sý gibi bazý Þiî hadis kaynaklarýnýn yayýma hazýrlanmasýna katkýda
bulunmuþtur (Algar, XVII/3 [2006], s. 340341; eserlerinin listesi ve hakkýnda yazýlanlar için ayrýca bk. A£yânü’þ-Þî£a, IX, 255256; Muhsin Kedîver – Muhammed Nûrî, II,
1436-1455).
308
Tabâtabâî hakkýnda Ali Ramazan Matar’ýn e¹-ªabâ¹abâßî ve menhecühû fî
tefsîrihi’l-Mîzân adýyla bir yüksek lisans
tezi (1980, Câmiatü’l-Kahire külliyyetü dâri’l-ulûm) ve Ali el-Evsî’nin ayný adý taþýyan
bir çalýþmasýnýn yaný sýra (bk. bibl.) Yûsuf
Selîm Ýbrâhim el-Fakýr’in Tefsîru Mu¼ammed ¥üseyin e¹-ªabâ¹abâßî el-Mîzân
fî tefsîri’l-Æurßân dirâse menheciyye ve
našdiyye (1994, Amman, Ürdün Üniversitesi), Avd b. Hasan b. Ali el-Vâdiî’nin e¹ªabâ¹abâßî ve menhecühû fî tefsîrihî
(1421, Riyad Melik Suûd Üniversitesi),
Alekber Muradov’un Elmalýlý ve Tabâtabâî Tefsirlerinde Siyasal Ýçerikli Ayetler ve Yorumlarý (2000, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) ve Mühenned Muhammed
Sâlih’in el-Ârâßü’l-felsefiyye ve’l-kelâmiyye £inde’l-£Allâme Mu¼ammed ¥üseyin e¹-ªabâ¹abâßî (1427/2006, Necef,
Kûfe Üniversitesi) adlý yüksek lisans tezleri, M. Kâzým Yýlmaz’ýn Tabersî ve Tabatabâi’de Ýmâmiye Tefsiri (1985, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Yâsîn Ali Bâbekir Âbidîn’in Menhecü’l-üstâ× Mu¼ammed ¥üseyin e¹-ªabâ¹abâßî fî tefsîri’l-Mîzân dirâse mušårene (2004, Ümmü Dermân Kur’ân-ý Kerîm ve Ýslâmî Ýlimler Üniversitesi) baþlýklý doktora tezleri bulunmaktadýr. Vefatýndan sonra Tabâtabâî hakkýnda çeþitli armaðan kitaplarý (yâdnâme) yayýmlanmýþtýr (Tahran 1361 hþ., 1362 hþ., 1363 hþ.;
Kum 1361 hþ., 1381 hþ.; Tebriz 1370 hþ.).
BÝBLÝYOGRAFYA :
M. Hüseyin Tabâtabâî, Berresîhâ-yi Ýslâmî (nþr.
Seyyid Hâdî Hüsrevþâhî), Kum 1396, s. 8-12;
a.mlf., Shi‘ite Islam (trc. Seyyed Hossein Nasr),
New York 1975, s. 239-240, ayrýca bk. tercüme
edenin giriþi, s. 18-26; Hânbâbâ, Fihrist, I, 387,
1399-1400; III, 3348, 3886; V, 5397; A£yânü’þÞî£a, IX, 254-256; Âga Büzürg-i Tahrânî, e×-¬erî£a ilâ tesânîfi’þ-Þî£a, Beyrut 1403/1983, II, 232233; a.mlf., ªabašåtü a£lâmi’þ-Þî£a: Nušabâßü’lbeþer fi’l-šarni’r-râbi£ £aþer, Meþhed 1404, II, 645646; Ali el-Evsî, e¹-ªabâ¹abâßî ve menhecühû fî
tefsîrihi’l-Mîzân, Tahran 1405/1985, s. 37-39,
183-186; S. Hüseyin Nasr, Molla Sadrâ ve Ýlâhi
Hikmet (trc. Mustafa Armaðan), Ýstanbul 1990,
s. 53-54; M. Hâdî el-Emînî, Mu£cemü ricâli’l-fikr
ve’l-edeb fi’n-Necef Åilâle elf £âm, [baský yeri yok]
1413/1992, III, 965-966; Muhsin Kedîver – Muhammed Nûrî, Meßhaz Þinâsî-i £Ulûm-i £Ašlî Menâbi £-i Çâpî-i £Ulûm-i £Ašlî ez Ýbtidâ tâ 1375,
Tahran 1379 hþ., II, 1436-1455; Mûsâ er-Rýzâ
Bâþtenî v.dðr., Fihrist-i Kitâbhâ-yi Fârsî Þôde-i
Çâpî ez ³åz tâ Sâl-i 1370, Meþhed 1380 hþ., II,
1047-1048; Haþimi Rafsancani, Hatýralar (trc.
Hakký Uygur), Ýstanbul 2006, s. 318-319, 478;
Hamid Algar, “.Allama Sayyid Muhammad Husayn Tabataba,ý: Philosopher, Exegete, and
Gnostic”, Journal of Islamic Studies, XVII/3, Oxford 2006, s. 326-351; a.mlf., “Mutahharý”, EI 2
(Ýng.), VII, 762-763.
ÿMehmet Suat Mertoðlu
–
—
TABÂTABÂÎ, Seyyid Muhammed
( )
Seyyid Muhammed b. Seyyid Sâdýk
b. Seyyid Mehdî
Tabâtabâî Sengilecî Hüseynî
(1838-1921)
˜
Ýran Meþrutiyet hareketinin
öncülerinden, Þiî âlimi.
™
19 Zilhicce 1253 (16 Mart 1838) tarihinde Kerbelâ’da doðdu. Tabâtabâî nisbesi
dedesi Seyyid Mehdî’nin Muhammed Mücâhid Tabâtabâî’nin kýzý ile evlenmesi, Sengilecî nisbesi de Tahran’da oturduklarý mahalleyle iliþkilidir. Tabâtabâî Ýlk eðitimine
Tahran’da baþladý. Bu sýrada Fransýzca
dersleri aldýysa da bunu fazla sürdüremedi. Babasýndan, Hâdî-i Necmâbâdî ve Mirza Ebü’l-Hasan Cilve’den Arapça, fýkýh, fýkýh usulü ve aklî ilimleri öðrendi. 1299 Þevvalinde (Aðustos 1882) Ýstanbul üzerinden
Mekke’ye gittiyse de hacca yetiþemedi ve
umre yapýp atebâta döndü; Mirza Hasan
eþ-Þîrâzî’nin ders halkasýna katýldý. Babasýnýn vefatýnýn (1300/1883) ardýndan ailesini öðrenim gördüðü Sâmerrâ’ya getirtti. 1311 Cemâziyelevvelinde (Kasým 1893)
tahsilini tamamlamýþ güçlü bir âlim ve
müctehid olarak Tahran’a döndü.
Nâsýrüddin Þah, o sýrada Tahran’da nüfuz sahibi olan Þiî âlimi Mirza Hasan Âþtiyânî’ye karþý Tabâtabâî’den faydalanmak
istediyse de o bunu kabul etmedi. Bu esnada muhafazakâr Þiî ulemâsý baský ve
adaletsizlik, yönetimde ve sosyal hayatta
Batýlýlaþma yönündeki eðilimler, Batý tarzý eðitim, ulemânýn nüfuzunu azaltan reformlar ve yabancýlara tanýnan imtiyazlar
gibi sebeplerle Kaçarlar yönetimine karþý
muhalefet sesini yükseltiyordu. 1903’te
Sadrazam Aynüddevle’nin kendisine karþý cephe almasý ve rakibi olan Meþrutiyet
karþýtý Þeyh Fazlullah Nûrî’nin nüfuzunu
arttýrmaya baþlamasý üzerine hükümet
muhalifleri arasýna katýlan Þiî âlimi Abdullah b. Ýsmâil Bihbehânî kendisine yardýmcý olarak Tabâtabâî’yi seçti. Meþrutiyet hareketine öncülük yapan “âyetullah” unvanýna sahip bu iki âlim Þiî literatüründe “âyeteyn” veya “hücceteyn” diye anýldý. 1905 yýlýnda Aynüddevle’yi görevinden uzaklaþtýrmak için anlaþan iki âlim, hükümetin siyasetini protesto etmek amacýyla Tahran’da Mescid-i Þâh’ta tüccarlarla bir toplantý yaptý. Toplantý zorla daðýtýlýnca bunlar,
Tahran’a yakýn bir ziyaretgâh olan Þah Abdülazîm’in türbesine sýðýnýp (Aralýk 1905)
bir meclis kuruluncaya kadar Tahran’a dönmeyeceklerini ilân ettiler. Bu harekete “hic-