Esü`L-VEFA EL-EFGANf ( 1893

islam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sayı: 6, 2005, s.497-502
Esü'L-VEFA EL-EFGANf
( 1893-1975)
islam DEMiRci*
Ebü'I-Vefa ei-Efğanl, Seyyid Mahmud Şah ei-Kadirl, ei-Hanefl. 1
Ebü'l-Vef§. el-Efğani, 25 Haziran 1893 (10 Zilhicce 1310) tarihinde AfKandehar şehrinde doğdu. Babası Seyyid Mübarek Şah el-Kadiri
el-Hanefı'dir. Bir müddet Kandehar'da babası Seyyid Mübarek Şah'ın gözetiminde/yanında yaşadı. Sonra küçük yaşına rağmen ilim öğrenmek için Hin·distan'a gitti. Orada seçkin hocalardan dersler aldı. Rampur şehrinde "elMedresetü'l-Aliyye"ye2 girdi. Ardından Hindistan'ın Gucerat eyaletine giderek
burada tanınmış alimlerden akli ve nakli ilimleri öğrendi. Daha sonra 1912
(h. 1330) tarihinde Haydarabad şehrine geldi. Burada el-Medresetü'nNizamiyye (Camia Nizamiyye) 3 öğrencileri arasına katıldı ve oradan mezun
oldu. Hadis, tefsir, fıkıh ve kıraat ilimlerinde hocalarından icazet aldı. Öğren­
ciliği esnasında, Ramazan aylannda hatimle teravih namazı kıldıracak seviyede hafızlığını tamamladı.
ganistan'ın
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Hukuku Bilim Dalı Doktora Öğrencisi. e-mail :
islamdemirci@yahoo.com
Muhammed b. Hasan eş-Şeybaııi, Kitabu'I-Asar, Beynıt 1993/1413 (!!.Baskı), II, 326-327, (Talebesi Ebu
Bekir Muhammed el-Haşim! tarafmdan yazılmış biyografisi); Abdulfettah Ebu Gudde, e/-Uiemau'lUzzab, Beynıt 1996, s. 270-273.
Bkz. Abdülhamit Birışık, "Hindistan", DİA, XVIIl, İstanbul 1998, s. 94-97.
el-Medresetü'n-Nizamiyye (Camia Nizamiyye): Muhammed Envanıllah Han örneri (Fazilet Ceng Bahadır) tarafından 1874 yılında Haydarabad şehrinde kurulan (Kunımun internet sitesinde Camia
Nizamiyyenin hicri 19.12.1292 1 16.0cak.1876 tarihinde kumlduğu bilgisi mevcuttur.) Camia
Nizamiyye klasik medreseler tarzında yapılanan kayda değer bir eğitim ve araştırma kunımudur. Camia
Nizamiyye'de ilkokuldan doktoraya kadar eğitim merhaleleri bulunmaktadır. Hafızlık. ifta, ilmi araştır­
malar, imam hatiplik, Meclisi İşaati'l-Ulı1m, davet ve irşad gibi ihtisas birimleri olan kunım yılda yedi
yüz kadar mezun vermektedir. Burada islami ilimierin yamnda İngilizce, matematik, tarih, coğrafya,
felsefe, mantık ve genel bilim de okutulmaktadır. islam dünyasında neşrettiği eserlerle şöhret bulaıı
Dairetü'l-Maarif'te ilmi faaliyet gösterenterin büyük bir kısmı Camia Nizamiyye mezunudur. Daha geniş
bilgi için bkz.: Abdülhamit Birışık, "Hint Alt-Kıtasında islam Araştırmalarının Düııü Bugünü: Kunımlar,
ilmi Faaliyetler, Şahıslar, Eserler", Divan ilmi Araşttrmalar, istanbul 2004, sy.17, s. 20-21; a.mlf.,
"Hindistan", DİA, XVIII, 97; sultan Muhyiddln, "el-Camiatü'n-Nizamiyye- Haydarabad", Sekqfttü'/Hind,
:lGL'<Vlll/3-4,
Delhi
1987,
s.
104-111;
bkz.
http://www.jamianizamia..Jıig
1
http://www.jamianizamia.net
498 islam DEMiRCi
Onun el-Medresetü'n-Nizamiyyedeki hocalarından bazıları şunlardır:
el-Medresetü'n-Nizamiyye ve Dairetü'l-Maarifi'l-Osmaniyye4 kurucusu Şeyh
Muhammed Envarullah Han Ömeri-Fazilet Ceng Bahadır, Şeyh Abdussamed,
Şeyh Abdülkerim, Şeyh Muhammed Yakub, Şeyh Muhammed Eyyüb, Şeyh
Mevlana Rukneddin.
Buradan mezun olmasının hemen akabinde el-Medresetü'nNizamiyyedeki eğitim ve öğretim faaliyetinde hoca olarak görev aldı. Hocalanyla meslektaş oldu, aynı ortamı paylaştı. Arap edebiyatı, Hanefi fıkhı ve
hadis dersleri verdi. Uzun seneler burada öğrencilere ve diğer ilim meraklllarına bir şeyler öğretmek, faydalı olmak için çaba sarfetti.
Ebü'l-Vefa el-Efgani, kendisinin önderliğinde, içlerinde Muhammed
da yer aldığı bir grup Camia Nizamiyye hocasıyla beraber
1929 yılında Haydarabad'da "Lecnetü İhya'il-Maarifi'n-Nu'maniyye (Meclisi
İhya'il-Maarifi'n-Nu'maniyye) 5 adıyla bir müessese kurmuş ve bu "Lecne"nin
başkanlığını yürütmüştür. Hanefi mezhebi alimleri tarafından yazılan eserleri gün yüzüne çıkarmak ve bu sahada nitelikli neşirler yapmak için kurulan
müessesede çalışanlar dünyanın dört bir yanındaki kütüphaneleri tarayarak
mezhebe dair kıymetli yazmaları tespit etmişler ve bu eserlerin ilmi usullere
göre neşri için yerli ve yabancı ilim adamları ile işbirliği yapmışlardır. Muhammed Zahid el-Kevseri, İzmirli İsmail Hakkı, Ahmed Muhammed Şakir,
Rıdvan Muhammed Rıdvan, Kudüs başkadısı Şeyh Halil Halidi ve Alman
müsteşrik P.H. Ritter bu ilim adamlarından bazılarıdır. 6
Hamidullah'ın
Ebü'l-Vefa el-Efgani, buradaki görevinden dolayı hiçbir ücret almadığı
gibi ayrıca kendi cebinden de harcamalarda bulunmuştur. Hadis, fıkıh, rical
ve tarih gibi alanlarda çeşitli mühim kitapların yayınını idare etmiş, yazma
eserler arasında imrar-ı hayat eylemiş, bu sayede eşsiz değerde bir kütüphaneye sahip olmuştur. Efğani, hayatını ilme vakfetmiş, bu uğurda çoluk çocuğa kanşmamış, hiç evlenmemiştir.
Dairetü'l-Maarifi'l-Osmaniyye: imadülmülk seyyid Hüseyin Bilgraml, Mevlana Muhammed Envanıllah
Han ve Molla Abdulkayyı1m'un önderliğinde bir gnıp ilim adamı tarafmdan Hindistan-Haydarabad'da
1888 yılında kumlan müessesenin ilk adı Dairetü'l-Maarifı'n-Nizamiyyedir. Daha sonra Osmaniye üniversitesine bağlanarak Dairetü'l-Maarifi'l-Osmaniyye adım almıştır. Bu kunım dini, beşeri ve müsbet
ilimlerdeki nadir yazmaları yayımlamak üzere kurulmuştur. Bunun için dünyanın çeşitli kütüphanelerindeki önemli eserlerin mikrofilmleri alınmış ve sırasıyla neşirleri yapılmıştır. Ebü'l-Vefa el-Efğanl de
bu kunım Için çalışmalarda bulunmuş, Buhari'nin Tarihu'l-Kebir'inin yayımtanmasında onun da katkısı
olmuştur. Bu kunım ve aeşrettiği eserler hakkında daha geniş bilgi için bkz.: Cengiz Kallek, ·'Dairerü'lMaarifı'l-Osmaniyye", DİA, Vlll, istanbul 1993, s. 421-422; Birışık, "Hint Alt-Kıtasında islam Araştırma­
larının Dünü Bugünü: Kunımlar, ilmi Faaliyetler, Şahıslar, Eserler", Divan ilmi Araştmnalar, sy.17, s.
38-40; a.mlf., "Hindistan", DİA, X:Vlll, 97-98; Halid Zafenıllah Daudi, Şah Ve/iyyullah Dehlevi'den Günümüze Pakistan ve Hindistan 'da Hadis Çalışmaları, istanbul 1995, s. 305-307.
Lecnetü ihya'il-Maarifı'n-Nu'maniyye, birisi ilim heyeti mahiyetinde "cem'iyyetü'l-ilmiyye/lecnetü'lilmiyye", diğeri de idari ve teknik işlerin görüldüğü "intizamiyye" adında iki §Ubeden müte§ekkildir.
Bkz. şeybani, Cami u '1-Kebir, nşr. Ebü'l-Vefii el-Efğanl, Haydarabad 1356/1937, s. 6.
Zehebl, Menakibü'I-İmam Ebi Hanife ve Sahibryhi Ebi Yuslffve Muhammed b. Hasan, Kahire 1366, s.
62; Birışık, "Hint Alt-Kıtasında islam Araştırmalannın Dünü Bugünü: Kunımlar, ilmi Faaliyetler, Şahıs­
lar, Eserler", Divan ilmi Araştınnalar, sy.17, s.20; a.mlf., "Hindistan" DİA, XVIII, 97.
Ebü'I-Vefa EI-Efganl 499
Alçak gönüllülüğü, nezaketi, dindarlığı, dünya nimetlerine ve paraya
vermemesiyle tanınmış ve mütevazı bir hayat sürmüştür. Abdulfettah
Ebu Gudde onun hakkında şöyle söylemektedir: "Hindistan/Haydarabad'daki
evine girdiğimde mütevazı bir evle karşılaştım. Evin içi kitaplada doldurulmuştu. İçeride kitaplar sayılmazsa hiçbir şey yok gibiydi. Arının farklı çiçeklere konup onlardan bal yapm~sı gibi o da bu kitaplardan faydalanıyor ve bal
misali ilminin semeresini insanlara sunuyordu. 7
değer
Hac vazifesini yapmak üzere Hicaz'a gittiğinde İslam ulemasının ileri
gelenleriyle tanışmış, onlarla bilgi alışverişinde bulunmuştur. Tanıştığı ve
görüştüğü alimler Hanefi mezhebine ait yazma eserlerin neşredilmesiyle alakah yaptığı çalışmalarından dolayı kendisini takdirle karşılamışlardır.
Ebü'l-Vefa
el-Efgani
vefatından
bir
müddet
önce
zatülcenp
tedavinin sonuç vermemesi neticesinde 22 Temmuz 1975 (13 Receb 1395) tarihinde
sabaha karşı vefat etmiştir. Aynı gün ikindi üzeri cenaze namazı kılınmış,
akşam namazından sonra da Haydarabad'daki Nakşibendi mezarlığına def(plörezi:akciğer zarı iltihabı) hastalığına yakalanmış, yapılan yoğun
nedilmiştir. 8
İLMİ ÇALIŞMALARI
Ebü'l-Vefa el-Efgani'nin kendisine ait bir eseri bulunmamakla beraber
kurulan Lecnetü İhya'il-Maarifi'n-Nu'maniyye çatısı altında
yirmiye yakın kitabın tashih, ta'lik, tahkik veya neşrini gerçekleştirmiştiL
önderliğinde
Efğani, neşrettiği
eserlerin girişinde bu eserlerin neşir sürecini, kitapların neşrinde yararlanılan yazma nüshaları, neşre katkısı olanları, neşredilen
eserlerin müellif, ravi ve şarihleriyle alakah bilgileri aktarmaktadır.
Tashih ve ta'lik ettiği eserler:
1-Kitabü'l-Asar 1 Ebu Yusuf Yakub b. İbrahim b. Habib el-Ensari elKufi, 182/798, Matbaatü'l-istikame, Kahire 1936/1355. Muhammed Zahid elKevseri ve Lecne'nin Kahire temsilcisi ve ilim heyetinin de üyesi Rıdvan Muhammed Rıdvan'ın katkılarıyla neşredilmiştir.
2-el-Cami'u'l-Kebir 1 Ebu Abdiilah Muhammed b. Hasan b. Ferkad elHanefi Şeybani, 189/805. Haydarabad/Kahire 1937/1356, II. Baskı, Daru
İhyai't-Türasi'l-Arabi, Beyrut 1399/1978.
3-Kitabu'r-Red ala Siyeri'l-Evzai 1 Ebu Yusuf Yakub b. İbrahim b. Habib el-Ensari el-Kufi, 182/798. Kahire 1938.
7
Abdulfettah Ebu Gudde, el-Ulemau'/-Uzzab, s. 272-273.
şeybani, Kitabu'l-Asar, ll, 327.
500 islam DEMiRCi
4-İhtilafu Ebi Hanife ve İbn Ebi Leyla 1 Ebu Yusuf Yakub b. İbrahim
b. Habib el-Ensari el-Kufi, 182/798. Matbaatü'l-Vefa, Kahire 1938/1357, Ayrıca Şafii'nin el-Ümmü içinde, c. VII, s. 87-150. 9
5- et-Tarihü'l-Kebir 1 Ebu Abdiilah Muhammed b. İsmail Buhari,
256/870. Eser Haydarabad 1941-1945 (I-VIII), 1959, 1963 yıllarında neşre­
dilmiştir. Dairetü'l-Maarifı'l-Osmaniyye tarafından neşredilen eserin sadece
3. cildi Ebü'l-Vefa el-Efğani tarafından tashih edilmiştir. Diğer ciltler bu kurumda çalışan başka görevliler tarafından tashih edilerek neşredilmiştir.
6-Kitabü'l-Asl (el-Mebsut)/ Ebu Abdullah Muhammed b. Hasan b.
Ferkad el-Hanefı Şeybani, 189/805. I-V, Alemü'l-Kütüb, Beyrut 19901 1410.
İlk dört cilt Ebü'l-Vefa el-Efğani, son cilt de Şefik Şehate tarafından neşre
hazırlanmıştır. İlk defa Şefik Şehate (Kahire 1954) ve Ebü'l-Vefa el-Efğani
(c.1, Haydarabad 1386) tarafından neşredilen eser daha sonra Karaçi'de (c.IV) basılmıştır.
10
7-Kitabü'l-Asar 1 Ebu Abdullah Muhammed b. Hasan b. Ferkad el189/805 (cenaze bahislerinin sonuna kadar). Vefatı sebebiyle
neşir yarım kalmıştır (139 sayfalık uzunca bir mukaddime ile birlikte) Daru'lKütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1993/1413 (II.Baskı).
Hanefı Şeybani,
Tahkik ettiği eserler:
1-Menakibü'l-İmam Ebi Hanife ve Sahibeyhi Ebi Yusuf ve Muhammed b. Hasan 1 Ebu Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman
Zehebi, 748/1348. Muhammed Zahid el-Kevseri ile birlikte.Daru'l-Kitabi'lArabi, Kahire 1366.
2-Muhtasarü't-Tahavi 1 Ebu Ca'fer Ahmed b. Muhammed b. Selamet
el-Ezdii Tahavi, 321/933. Matbaatü'l-Kitabi'l-Arabi, Kahire 1370/1950.
3-Usô.lü's-Serahsi 1 Ebu Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b.
Sehl Serahsi, 483/1090. Matbaatü Darü'l-Kütübi'l-Arabi, 1372/1954; II.Baskı
Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1393/1973.
4-en-Nüket 1 Ebu Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl
Serahsi, 483/1090. Haydarabad 1378/1958, · Alemü'l-Kütüb, Beyrut
1986/1406.
5-Kitabü'n-Nafakat 1 Ebu Bekr Hassaf Ahmed .b. Ömer eş-Şeybani
Hassaf, 261/875. Daru'l-Kitabi'l-Arabi, Beyrut 1984/1404.
6-Şerhu Edebi'l-Kadi 1 Ebu Muhammed Sadru'ş-Şehid, 536/1141. Ebu
Bekir Muhammed el-Haşimi ile birlikte. Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut
1994/1414.
'
10
Ahmet özel, Haniji Ftkth Alim/eri, Aıtkara 1990, s. 21.
özel, Hanifi Ftkth Alim/eri, s. 22-23.
EbCı'I-Vefa
Yayımladığı/yayımlanmasına
ı-el-Alim
EI-Efganl 501
öncülük ettiği eserler:
ve'l-Müteallim 1 Ebü Hanife. Haydarabad 1349.
2-Kitabü'l-Hücce ala Ehli'l-Medine 1 Ebü Abdiilah Muhammed b. Hasan b. Ferkad el-Hanefi Şeybani, 189/805. Tashih ve Talik; Mehdi Hasan
Keylani el-Kadiri, Haydarabad 1385-1386/1965- ı 966; Alemü'l-Kütüb, Beyrut
1983/1403. İlk baskıdan ofset.
3-Ahbaru Ebi Hanife ve Ashabih 1 Ebu AbdiHalı Hüseyin b. Ali b. Muhammed Saymeri, 436/1045. Matbaatü'l-Maarifi'ş-Şarkıyye, Haydarabad
1974/1394; II.Baskı Daru'l-Kitabi'l-Arabi, Beyrut 1976.
4-Ukudü'l-Cüman fi Menakıbi'l-İmami'l-A'zam Ebi Hanife enNu'man 1 Ebü Abdilialı Şemseddin Muhammed b. Yusuf Şami Salihi, İhyau'l­
Maarifi '1-0smaniyye, Haydaraba d 19 74/1394.
5-es-Siyeru's-Sağir
Hanefi
Şeybani,
189/805.
1 EbU
Abdilialı
Muhammed b. Hasan b. Ferkad el-