Full Text - The Journal of Academic Social Science
advertisement
_____________________________________________________________________________________ Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date 25.04.2016 Yayınlanma Tarihi / The Published Date 21.07.2016 Okutman Derya ÇÖLKESEN Doktora öğrencisi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eğitim Programları ve Öğretim Anabilim Dalı deryacolkesen@gmail.com Prof. Dr. Mehmet ARSLAN Girne-Amerikan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi TÜRKİYE’DE İLKOKUL SEVİYESİNDEKİ DİN VE AHLAK EĞİTİMİNİN TARİHÇESİ Özet Bu çalışmanın amacı Türkiye’de verilen ilkokul seviyesindeki din ve ahlak eğitiminin tarihçesi hakkında bilgi vermektir. Bu amaçla 1913 Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders Müfredatı, Türkiye Cumhuriyeti dönemi ilkokul müfredat programları (sırasıyla 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı, 1926 İlk Mektepler ve Köy Mektepleri Programları, 1936 İlkokul Programı, 1948 İlkokul Programı, 1962 İlkokul Program Taslağı ve 1968 İlkokul Programı) incelenmiştir. “İlkokul seviyesinde din ve ahlak eğitiminin hangi ders başlıkları altında verilmiştir?”, “Haftada kaçar saat din dersi vardır?” ve “Bu dersler zorunlu mu seçmeli midir?” sorularının cevapları kronolojik olarak verilmeye çalışılmıştır. Bu sayede programların hazırlandığı her bir dönemin verilen din ve ahlak eğitimi dersleri üzerindeki etkilerini görmek mümkün olacaktır. Anahtar kelimeler: Türkiye Cumhuriyeti Dönemi, Din ve Ahlak Eğitimi, İlkokul Programı, Program Taslağı, Zorunlu Ders, Seçmeli Ders. Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi THE HISTORY OF PRIMARY SCHOOL LEVEL RELIGIOUS AND MORALS EDUCATION IN TURKEY Abstract: The purpose of this study is to give information about the history of primary school level religious and morals education in Turkey. With this purpose in mind, 1913 Primary Curriculum (Mekâtib-i İptidaiye) which was especially prepared for schools with one or two classes/teachers, Primary School Curricula in the Period of Turkish Republic (respectively 1924 First Schools Curriculum, 1926 First Schools and Village Schools Curriculum, 1936 Primary School Curriculum, 1948 Primary School Curriculum, 1962 Primary School Draft Curriculum and 1968 Primary School Curriculum) were examined. The answers to the questions “Under which course titles primary level religious and morals education were offered?”, “How many religious courses were there in a week?” and “Were they must or elective courses?” have been submitted in the chronological order. By this means, it will be possible to observe the effects of each time period in which curricula were prepared on the religious and morals education courses offered. Keywords: the Period of Turkish Republic, Religious and Morals Education, Primary School Curriculum, Draft Curriculum, Must Course, Elective Course. Osmanlı Devleti’nde ve Cumhuriyet’in İlk Dönemlerinde Din ve Ahlak Eğitimi Osmanlı’nın özellikle son bir-iki yüzyılında askeri ve siyasi alanda yaşanan başarısızlıklar yeniden düzenleme, çağdaşlaşma ve modernleşme kavramlarını gündeme getirmiştir. İmparatorluktaki farklı etnisite ve dini azınlıkların da başkaldırmalarıyla Avrupalılaşma yolunda pek gönüllü de olmasa bazı adımlar atılmıştır. Osmanlı’nın son bir iki yüzyılında aydınlanma, çağdaşlaşma türü bazı hareketler görülse de bunlar son derece etkisiz ve silik hareketler olarak tarihte yerini almıştır. Cumhuriyet ile birlikte aydınlanma, çağdaşlaşma yolunda daha esaslı adımlar atılmıştır. Sekülerleşme ve Laiklik bu bağlamda temel kavramlar olmuş, toplumda din ve din eğitimi bu esaslar çerçevesinde tartışılmıştır. Laiklik dinsizlik olarak algılanırken, dindarlık veya dini duyguları baskın olan insanlar da şeriatçı veya yobaz gibi sıfatlar kullanılmıştır. Din eğitimi tartışmaları Cumhuriyetten günümüze sürekli var olagelmiştir. Din eğitimi hangi yaştan sonra başlamalıdır? Haftada kaç saat olmalıdır? Bu dersler zorunlu mu, yoksa isteğe bağlı mı olmalıdır? Konularında toplumumuzda bir konsensüs sağlandığı söylenemez. Son zamanlarda adı Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi olarak programlarda yer alan dersin zaman zaman siyasi tartışma malzemesi olduğuna da tanık olmaktayız. Partiler kamuoyu karşısında “Siz okullarımızda din dersini kaldırdınız. Sizin yüzünüzden toplum dinsizleşti gibi ağır ifadeler kullanırken karşıt taraf, “Siz de toplumu adeta yobazlaştırdınız. Laikliğe zarar verdiniz” türünden ifadeler kullanmaktadırlar. Bu çalışmada pro-kontra bir çekişme ile uğraşılmayacaktır. Bu derslerin var ise de yok ise de bulunduğu kaynak eğitim programlarıdır. Anayasalar ve milli eğitim ile ilgili yasalardır. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 2 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi Batılılaşma sloganı ve düşüncesi altında farklı Cumhuriyet dönemi programlarındaki din ve ahlak eğitimini incelemeden önce bu programların oluşturulmasında oldukça önemli bir etkiye sahip olan özellikle Osmanlı Devleti’nin son dönemlerindeki eğitimi gözden geçirmek yararlı olacaktır. 19. yüzyıl Tanzimat İnkılâbından önce dini eğitim esastı. Eğitimde din merkezde yer alıyordu. Dolayısıyla bireylere dine uygun bir yaşam sürmeleri için gerekli olan bilgileri kazandırmak eğitimin başlıca amacıyken, öğretilen diğer bilgiler ise sadece mesleki öğrenimi oluşturuyordu. Tanzimat İnkılâbından sonra din eğitimi genel eğitimin bir branşı haline geldi. Çağdaşlaşma çabalarının bir parçası olarak medreselerde verilen eğitimin yanı sıra yeni mektepler açıldı. Ancak medreselerde herhangi bir değişim veya geliştirme meydana gelmeden bu yeni çağdaş mekteplerin açılmasıyla birlikte ikilikler ortaya çıkmaya başladı. Sağladıkları eğitim açısından birbirinden oldukça farklı olan geleneksel medreseler ve çağdaş mektepler bir diğerine rağmen eğitim vermeye devam ettiler (Bilgin, 2001). Dolayısıyla bu iki eğitim kurumunun yetiştirdiği öğrenci gruplarının da benzer farklılıklar göstermesi kaçınılmazdır. Cumhuriyet öncesi dönemde verilen eğitimle ilgili ayrıntılı bilgiye ancak 1913 Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders Müfredatı ile ulaşmak mümkündür. Bu müfredatta yer verilen din ve ahlak eğitimi dersleri, haftalık ders saati sayıları, zorunlu veya seçmeli ders olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo 1’de özetlenmiştir. Tablo 1. Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders Müfredatı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi Dersleri Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders Müfredatı Elifbâ ve Eczâ-yı Şerife Haftalık Ders Saati Sayısı 3 5 Kur’ân-ı Kerim ve Mâlumât-ı Diniyye ve Musâhabât-ı Ahlâkiye Musâhabât-ı Ahlakiyye Zorunlu /Seçmeli Verildiği Sınıf Seviyesi Verildiği Zaman Dilimi Zorunlu İlk dönem 1 ve 2. sınıflar Öğleden önce Zorunlu İlk dönem 1 ve 2. sınıflar Öğleden önce ancak öğleden sonra da okutulabilir 5 Zorunlu 5 Zorunlu - Zorunlu Orta dönem 1 ve 2. sınıflar Son dönem 1 ve 2. sınıflar Son dönem 1 ve 2. sınıflar - Kıraat dersi esnasında The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 3 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi Bu müfredata göre din ve ahlak eğitimi Elifbâ ve Eczâ-yı Şerife (Kur’ân-ı Kerim’i meydana getiren otuz cüz), Kur’ân-ı Kerim ve Mâlumât-ı Diniyye ve Musâhabât-ı Ahlâkiye (Ahlak Sohbetleri) dersleri yoluyla zorunlu olarak verilmiştir. Bu dersler müfredatta öğleden önce okutulacak dersler arasında yer alsa da Kur’ân-ı Kerim ve Mâlumât-ı Diniyye dersinin öğleden sonra da okutulabileceği notu düşülmüştür. Bu müfredata göre ilkokul Devre-i Evveli (İlk Dönem), Devre-i Mutavassıta (Orta Dönem) ve Devre-i Âliye (Son Dönem) olmak üzere üç devreden oluşmaktadır. Her bir devrede ise birinci ve ikinci olmak üzere iki sınıf bulunmaktadır. Devre-i Evveli birinci ve ikinci sınıfta haftada üç ders Eczâ-i Şerife, beş ders Mâlumât-ı Diniyye okutulmuştur. Birinci sınıfta elifbâ bitirildikten sonra, Eczâ-i Şerife’ye başlatılarak “Ve’d Duhâ” suresine kadar okutulurken, ikinci sınıfta “Amme” cüzü okutulup bitirilecektir. Birinci sınıf Mâlumât-i Diniyye dersinde Kelime-i Tevhid, Kelime-i Şehâdet, Allah-u Teâlâ, Hz. Peygamber, Kur’ân-ı Kerim, Abdest ve Namaz, Oruç (Ramazan münasebetiyle), Hac (Kurban Bayramı münasebetiyle), Zekât konularından bahsedilecektir. Öğretmen Hz. Peygamber’in kıymetli hayat hikâyeleri ve İslam dininin yüceliğini çocukların kalplerine yerleştirecek şekilde anlatacaktır. İkinci sınıf Mâlumât-i Diniyye dersinde ise nasıl abdest alınacağı, nasıl namaz kılınacağı, beş vakit namaz, hac ve zekât, Hz. Peygamber ve hayat hikâyeleri, hicretleri, veda haccı, Bedir ve Uhud savaşları hakkında bilgi verilecek ve namaz sureleri (Fâtiha, İhlas ve Kevser Sureleri) ezberletilecektir. Devre-i Mutavassıta birinci ve ikinci sınıfta haftalık beş saat din eğitimi verilmiştir. Birinci sınıf Kur’ân-ı Kerim dersinde “Amme” cüzü okutulmaya devam edilecek ve “Tebâreke” cüzüne başlanılacaktır. İkinci sınıfta ise Kur’ân-ı Kerim’in tecvitli olarak okunmasına başlanılacak ve okuma esnasında bazı dil bilgisi tecvit kuralları uygulamalı olarak öğretilecektir. Birinci sınıf Mâlumât-i Diniyye dersinde öğretmen abdestin farz ve sünnetleri öğrencilere kendi başlarına abdest aldırarak öğretecektir. Öğretmen namazın farz ve sünnetlerini öğrenciye namaz kıldırarak öğretecektir. Namaz ve abdest bozan şeyler öğrencilerin anlayacağı düzeyde anlatılacaktır. Namaz surelerinin ezberletilmesine devam edilecek ve namaz duaları da ezberletilecektir. İslam’ın şartları, Amentü duasının izahı, namaz ve orucu kazâ etmek, Hz. Peygamberin gayretleri, Hz. Peygamberin ailesi ve kıymetli hayat hikâyeleri konu başlıklarından bahsedilecektir. İkinci sınıf Mâlumât-i Diniyye dersinde bahsi geçen konular ise şu şekildedir: abdest ve temizlik hakkında açıklama, teyemmüm, mesh, namaz vakitleri, mekruh olan vakitler, ezân ve ikâmet, namazın şartları ve esasları, namazı bozan şeyler, namazda mekruh olan fiiller, cemaatle namazın hükümleri, imam ve imama uyanların hükümleri, Cuma ve Bayram namazları, Hutbe ve Teravih Namazı, Peygamber Efendimizin kıymetli hayat hikâyeleri ve ahlakları. Namaz surelerinin ezberletilmesine devam edilecektir. Devre-i Âliye birinci ve ikinci sınıfta din eğitimi benzer şekilde haftada beş ders olarak verilmektedir. Birinci sınıf Kur’ân-ı Kerim dersinde Kur’ân-ı Kerim’in tecvitli olarak okunmasına ve dil bilgisi tecvit kuralları uygulamalı olarak öğretilmeye devam edilecektir. İkinci sınıf Kur’ân-ı Kerim dersinde ise Kur’ân-ı Kerim’in tecvitli olarak okunmasına ve dil bilgisi tecvit kuralları uygulamalı olarak öğretimine ve pekiştirmesine özen gösterilecektir. Birinci sınıf Mâlumât-ı Diniyye dersinde namazın farzları, vacipleri ve sünnetleri, misafirlikte namaz, kazâ namazı, sehv (yanılma) secdesi gerektiren haller, tilavet secdesi, cenaze namazı, oruç, orucun farz olması ve önemi, oruç nasıl tutulacağı, orucu bozan şeyler (çocukların anlayacakları düzeyde), kefaret orucu, fıtr sadakası, orucun nasıl kazâ edileceği, zekâtın olması The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 4 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi ve önemi, hac, haccın olması ve önemi, ihram, hac ibadetleri konuları anlatılacaktır. Hz. Âdem, Hz. İdris, Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. İsmail, Hz. İshak, Hz. Yâkub, Hz. Yusuf, Hz. Musa, Hz. İsa peygamberlerin hayatlarına Kur’ân-ı Kerim’de anlatıldığı şekliyle değinilecektir. İkinci sınıf Mâlumât-ı Diniyye dersinde ise abdest, temizlik, namaz, oruç, hac ve zekât hakkında şimdiye kadar anlatılanların kısaca tekrarı yapılacaktır. İman ve İslam, iman erkânı, Cenâb-ı Hakk’a iman, meleklere iman, kitaplara iman, peygamberlere iman, ahirete iman, kadere iman, İslâm’ın yapısı, İslam dininin yüceliği, Peygamber efendimizin hayatı, dört büyük halife, Hz. Peygamber’in cennetlik olduklarını müjdelediği sahabeler, Hz. Peygamber’e bağlılıklarını bildirenler, Muhâcir ve Ensâr, Peygamber efendimizin ailesi, On İki İmam, Dört İmam, Tâbi’yin ve Teba’yı Tâbi’yin’den bahsedilecektir. Ahlak eğitiminin verildiği Musâhabât-ı Ahlakiyye ayrı bir ders olarak değil de kırâat dersi esnasında okutulacaktır. Din eğitimi derslerine benzer şekilde konular devrelere ayrılarak verilmiştir. Kırâat dersleri esnasında öğrencilerin başta anne baba ve Padişah olmak üzere etrafındakilere karşı saygı ve sevgi göstermesi, çalışkan, sağlıklı, temiz, dürüst, yardımsever ve çevreye duyarlı olmaları için bilgilendirilmeleri gereken konular sıralanmıştır. Bazı ahlaki ve vatani yazılar ve efsaneler, bazı tarihi fıkralar, memleketi için çok büyük fedakârlıklar göstermiş kişilerin ve özellikle çocukların sergüzeştleri maceralarından bahsedileceğine değinilmiştir (Mekâtib-i İptidaiye Ders Müfredatı, 1913). 1913 Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders Müfredatı hedefler öğretmen merkez alınarak yazılmıştır ve öğretmenin yapması gerekenlerden bahsetmiştir. Öğrencilerin kazanımlarına yer verilmemiştir Ayhan’ın aktardığına göre Milli Mücadele zamanında ve Cumhuriyet’in hazırlık aşamasında Osmanlı’dan alınan öğretim kurumları ile yetinmek durumunda kalınmıştır. Ancak bu kurumlarda verilen eğitim çocuklara dini terbiye ve hissiyatını kazandırmaktan çok uzaktır. Çocuklara sadece dini bilgilerin ezberletilmesinden ibarettir. 1924’te çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile din öğretimi de hukuki ve yapısal olarak bir esasa bağlanmıştır. Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk 02.02.1923’te İzmir’de halka hitap ettiği konuşmasında din eğitimi ile ilgili düşüncelerini şu şekilde ifade etmektedir: “Bizim dinimiz en makul ve en tabii bir dindir. Ve ancak bundan dolayıdır ki, son din olmuştur. Bir dinin tabii olması için akla, fenne, ilme ve mantığa tetabuk etmesi lazımdır. Bizim dinimiz bunlara tamamen mutabıktır. İslam hayatı içtimaiyesinde, hiç kimsenin bir sınıfı mahsus dahilinde muhafaza-i mevcudiyete hakkı yoktur. Kendilerinde böyle bir hak görenler, ahkam-ı diniyeye muvafık harekette bulunmuş olamazlar. Bizde ruhbanlık yoktur, hepimiz müsaviyiz ve dinimizin ahkamını mütesaviyen öğrenmeye mecburuz. Her fert, dinini, diyanetini, imanını öğrenmek için bir yere muhtaçtır. Orası da mekteptir.” Mustafa Kemal Atatürk bu konuşmasıyla hem İslam dininin özelliklerine, hem de din eğitiminin önemine değinmiş ve bu eğitim için uygun olan tek yerin okul olduğunu vurgulamıştır. 3 Mart 1924 tarihinde çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile medreseler ve mektepler Maarif Vekâleti’nin (Milli Eğitim Bakanlığı) kontrolüne verilmiştir. Din dersleri mekteplerde verilmeye devam etmiştir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 5 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi Cumhuriyet Dönemi Programlarında Din ve Ahlak Eğitiminin Yeri 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı Cumhuriyet döneminin ilk programı olan 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı’nda yer verilen din ve ahlak eğitimi dersleri, haftalık ders saati sayıları, zorunlu veya seçmeli ders olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo 2’de verilmiştir. Tablo 2. 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi Dersleri Haftalık Ders Saati Sayısı Zorunlu /Seçmeli Verildiği Sınıf Seviyesi Verildiği Zaman Dilimi Kuran-ı Kerim ve Din Dersleri 2 Zorunlu 2, 3, 4 ve 5. sınıflar - Musahabat-ı Ahlakiyye 1 Zorunlu 1, 2 ve 3. sınıflar - Malumat-ı Vataniyye 1 Zorunlu 4 ve 5. sınıflar - 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı Din ve ahlak eğitimi 1924 İlk Mektepler Müfredat Programına göre Kuran-ı Kerim ve Din Dersleri başlığı altında 2, 3, 4 ve 5. sınıflarda haftada 2 ders saati süresince zorunlu olarak okutulmaktadır. Bu programda derslerin sadece genel hedefleri verilmiş, özel hedeflere veya dersin nasıl öğretileceğine dair bilgilere yer verilmemiştir. 2. sınıflarda Kuran-ı Kerim elifbası okutulacak ve Kuran-ı Kerim eğitimine Amme cüzü başlanacaktır. Ayrıca Hz. Peygamberin kıymetli hayat hikâyeleri anlatılacaktır. Bu sayede İslam sevgisi çocukların kalbinde yaşatılacaktır. 3. sınıf din dersleri Kuran-ı Kerim’e ayrılacak ve zaman kalırsa Hz. Peygamberin ve Sahabe-i Kiramın hikâyeleri anlatılacaktır. 4. sınıf derslerinde Kuran-ı Kerim okutulmaya devam edilecek ve İslam’ın ve imanın şartları anlatılacaktır. Peygamberimizin ve diğer peygamberlerin hikâyeleri anlatılacak. Namaz surelerinin bazıları ezberletilecek ve abdest alma ve namaz kılma fiili olarak öğretilecektir. 5. sınıflarda ise Kuran-ı Kerim okutulmaya devam edilecek, abdest ve namaz konusunda daha fazla bilgiye yer verilecek ve buna ek olarak oruç ve hac vazifeleri anlatılacaktır. Kuran-ı Kerim ve Din derslerinin yanı sıra 1, 2 ve 3. sınıflarda Musahabat-ı Ahlakiyye ve 4 ve 5. Sınıflarda Malumat-ı Vataniyye dersleri haftada 1 ders saati olarak verilmiştir. Musahabat-ı Ahlakiyye derslerinin amacı çocuklara Türkiye Cumhuriyetinin bir vatandaşı olmak sıfatıyla sahip oldukları hak ve görevleri tanıtmak ve sahip olunması gereken ahlak esaslarını telkin etmek ve bu sayede çocukları milli ve insani görevlerini takdir edebilecek ve yerine getirebilecek hale getirmektir. 1, 2, ve 3. sınıflarda yüksek ahlak ve fazilet örnekleri olan kişilerin, büyük milli kahramanların, büyük âlimlerin, kaşiflerin ve özellikle çocuk kahramanların hikayeleri cazip bir şekilde anlatılacaktır. Ahlaki kuralları dikte etmek yerine, The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 6 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi ortam okulda öğrencilere yaşlarına uygun görevler vererek; temizlik, düzen, nezaket, doğruluk, iyi şeyle karşı sevgi gibi özellikleri kazandırmaya yönelik düzenlenmelidir. Malumat-ı Vataniyye derslerinde 4. sınıflara bireyin topluma, toplumun bireye karşı sorumluluklarından, belediyelerin halkın sağlığı için yapması gerekenlerden, evde bireyin kendi sağlığı ve ev hijyeni açısından dikkat etmesi gerekli hususlardan, itfaiyenin ve polis teşkilatının öneminden, muhtaçlara yardım etmenin gerekliliğinden ve toplumda huzur ortamı sağlanabilmesi için gerekli kurallara değinilmiştir. 5. sınıf Malumat-ı Vataniyye derslerinde ise başta yönetim şekilleri ve bunların en iyisi olan cumhuriyetten, hükümet birimlerinden, TBMM ve görevlerinden, devletin asayiş, adalet, sağlık ve düşkünlere bakım ve yardım kurumlarından bahsedilecektir. Başta vatanseverlik olmak üzere çocuklara vatan kavramı ve ona karşı sorumlulukları ile ilgili bilgi kazandırmak amacıyla çeşitli konulara değinilecektir. Bu programda yer alan bütün genel hedefler öğretmen merkez alınarak yazılmıştır. Öğrencilerin kazanımlarına yer verilmemiştir (İlk Mektepler Müfredat Programı, 1924). 1926 İlk Mektepler Programı 1926 İlk Mektepler Programı’nda değinilen din ve ahlak eğitimi dersi, haftalık ders saati sayısı, zorunlu veya seçmeli ders olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo 3’te özetlenmiştir. 7 Tablo 3. 1926 İlk Mektepler Programı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi Dersi 1926 İlk Mektepler Programı Din Dersi Haftalık Ders Saati Sayısı Zorunlu /Seçmeli Verildiği Sınıf Seviyesi Verildiği Zaman Dilimi 1 Zorunlu 3, 4 ve 5. sınıflar - 1926 İlk Mektepler Programında din eğitimi Din Dersi başlığı altında 3, 4 ve 5. sınıflarda haftada 1 ders saati süresince zorunlu olarak verilmiştir. Din derslerinin genel hedefi, çocuklarda Cenab-ı Hakk’a karşı sevgi uyandırmak, İslam dinini onlara sevdirmek ve Müslümanların imanındaki birliğin faydalarını öğretmektir. Bu bağlamda hedefler şu şekilde sıralanabilir: Batıl inançları çürütülecek. İslam dini, İslam büyükleri ve iyi ve güzel hareketlerin İslam dinindeki yeri tarafsız şekilde anlatılacaktır. Din hakkındaki yanlış fikirler düzeltilecek. Dünya hayatını önemsemeyerek sadece ahiret hayatına yönelmenin ve Allah’a imanı miskinlikle bir tutmanın doğru olmadığı ve Müslümanların refah ve saadet içinde yaşamalarında bir sakınca olmadığı çocuklara anlatılacak. Önemli bir yardım kaynağı olan sadaka, zekât ve kurban ibadetlerinin hastane, dar-ül aceze, çocuk esirgeme veya memleketi müdafaa eden cemiyetlere verilmesinin hayırlı olduğu anlatılacaktır. 3. sınıfta haftada bir ders saati olarak verilen din derslerinde Cuma ve Cuma’da Müslümanların neden toplandığından ve Cuma’da ve bayramda toplanan ve birbirini tebrik eden The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi bu kişilerin ortak olarak inandıkları Allah, Peygamber, İman ve İslam dini gibi kavramlar açıklanacaktır. Bugünkü Türklerin dini, İslam dini, İslam imanı, imanın desturu Kelime-i Tevhid “Lailaheillallah Muhammeden Resullullah” ve Türkçesi açıklanacaktır. İslam dinini insanlara öğreten zat Hz. Peygamber, Hz. Muhammed’in hayatı ve ahlakının özü sadece tarihi gerçeklerle, mucizelerden ve harikulade hikâyelerden kaçınılarak anlatılacaktır. İlahi iman, zaman ve mekân dışında ve uzak olan, ulvi bir varlık ve yüce yaratıcı olan Allah tanıtılacaktır. Allah sevgisinin ibadetlerin başı ve en büyüğü, Allah’ı bize tanıtanın Hz. Peygamber olduğu anlatılacaktır. 4. sınıfta haftada bir ders saati olarak verilen din derslerinde İslam dininin esaslarından bahsedilecektir: İslam dininde her şahıs kendi dininden sorumludur. Dolayısıyla başka kimsenin dinine, inancına karışamaz. Herkes hayır yapmakla sorumludur. Ahlaklı olmak önemlidir. Çalışmak, çaba göstermek insanlığın gereğidir. Tembellik İslam dinince yasaktır. İslam dininde tevekkül ancak her türlü tedbiri aldıktan sonra caizdir. Aklın gösterdiği her çareye başvurmadan tevekkül etmek makbul değildir. Şükür aslidir. Gerçek Müslüman çalışır ve sonucunda elde ettiği başarı için şükreder. Çalışmadan sadece dua ederek nimeti Allah’tan beklemek İslam geleneği değildir. İslam adetlere körü körüne bağlanmayı ve ilerlemeye karşı durmayı yasaklar. Riyakârlık (sahtekârlık) en büyük ahlaksızlık olarak görülmektedir ve Müslümanlıkta yeri yoktur. 5. sınıfta haftada bir ders saati olarak verilen din derslerinde aklın İslam dininde her şeyin üstünde olduğundan ve aklın kabul etmediğini dinin de kabul etmeyeceğinden bahsedilecektir. İslam dininin dünyevi işlerde aklın, ilmin hâkimiyetini kabul edeceğine değinilecektir. İslam dininde Allah ile kulu arasında bir vasıta ve dini bir sınıf olmadığı açıklanacaktır. Bunun açıklaması olarak ise bütün Müslümanların aynı seviyede olduğu, üstünlüğün ancak Müslüman bireyin faziletinden kaynaklanacağı gösterilecektir. Türkler ve Araplar dışında İslam’a inanan başka milletler de olduğu ve İslam’ın yalnız Araplara mahsus olmadığı için her milletin daha kalbi ve samimi olacağı için kendi dilinde dua edebileceği açıklanacaktır. Uygun zamanlarda öğrencilere Kuran-ı Kerim’den seçici ayetler okutturulacaktır (İlk Mektepler Programı, 1926). 1926 Köy Mektepleri Müfredat Programı Köy okulları için özel olarak hazırlanan 1926 Köy Mektepleri Müfredat Programı’nda yer verilen din ve ahlak eğitimi dersi, haftalık ders saati sayısı, zorunlu veya seçmeli ders olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo 4’te verilmiştir. Tablo 4. 1926 İlk Köy Mektepleri Müfredat Programı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi Dersi The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 8 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi 1926 Köy Mektepleri Müfredat Programı Haftalık Ders Saati Sayısı Yarım saat Din Dersi Zorunlu /Seçmeli Zorunlu Verildiği Sınıf Seviyesi Verildiği Zaman Dilimi 3. sınıflar Perşembe günleri okuldan sonra 1926’da köy okullarında uygulanmak üzere hazırlanan Köy Mektepleri Müfredat Programında din eğitimi yine din dersi başlığı altında Perşembe günleri okuldan sonra yarım saat olarak verilmektedir. Din dersi sadece 3. sınıf öğrencilere verilmektedir. Ders müfredatı 1926 İlk Mektepler Müfredat Programındaki 3 ve 4. sınıf Din Dersi müfredatının aynısıdır. (Köy Mektepleri Müfredat Programı, 1926) 1936 İlkokul Programı 1936 İlkokul Programında din eğitiminin verildiği herhangi bir ders yer almamaktadır (İlkokul Programı, 1936). Ayhan, Cumhuriyet Dönemi Din Eğitimine Genel Bakış adlı yazısında “Din dersleri, 1930-1931 öğretim yılından itibaren genel öğretim kurumlarından, 1939’dan itibaren de köy ilkokullarından kaldırılmış, böylece din öğretimi genel öğretimin tamamen dışında bırakılmıştır.” ifadesiyle din eğitiminin durumu ile ilgili bilgi vermiştir. 1948 İlkokul Programı 1946’dan sonra din 1948 İlkokul Programında din eğitiminin verildiği herhangi bir ders yer almamaktadır (İlkokul Programı, 1948). Ancak Ayhan, bu dönemdeki gelişmeleri şu şekilde açıklamaktadır: “1946’dan sonra din öğretimi alanında arayışlar yeniden başlamış, yaklaşık 16 yıllık bir uygulamadan sonra genel öğretim içinde din öğretimine tekrar yer verilmiştir.” Yine Ayhan’ın aktardığına göre bu dönemde uygulanan din eğitimi seçmeli ders vasıtasıyla verilmektedir ve program dâhilinde değildir. Ancak 1950 yılında programa dâhil edilmiştir. Çocuğunun din eğitimi almasını istemeyen velilerin bu durumu bir mektupla okula bildirmeleri çocuğun derse girmemesi için yeterlidir. 1962 İlkokul Program Taslağı 1962 İlkokul Program Taslağı’nda yer alan din ve ahlak eğitimi dersi, haftalık ders saati sayısı, zorunlu veya seçmeli ders olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo 5’te verilmiştir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 9 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi Tablo 5. 1962 İlkokul Program Taslağı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi Dersi 1962 İlkokul Program Taslağı Din Bilgisi Haftalık Ders Saati Sayısı 1 Zorunlu /Seçmeli Seçmeli Verildiği Sınıf Seviyesi Verildiği Zaman Dilimi 4 ve 5. sınıflar Cuma günleri Matematik dersiyle dönüşümlü olarak 1962 İlkokul Program Taslağı’na göre din eğitimi Din Bilgisi başlığı altında 4 ve 5. sınıflara Cuma günleri Matematik dersiyle dönüşümlü olarak 1 ders saati verilecektir. Ders öğrencinin isteği üzerine velinin yazılı izni alınmak şartıyla seçmeli olarak okutulacaktır. Din Bilgisi dersinin genel amaçları şu şekilde sıralanmaktadır: (İlkokul Programı Taslağı, 1962) Öğrencilerin yaşlarına ve düşünme seviyelerine uygun şekilde gönüllerinde Allah sevgisi ve Allah’a şükür duygularının uyandırılması; Allah’ın varlığına ve birliğine inanmanın İslam dininin esaslarından olduğu, Hz. Muhammed’in büyüklüğünün ve hak peygamber olduğunun kavratılması; Öğrencilere temizlik, iyilik, doğruluk fikirlerinin aşılanması; insanları sevmenin, anneye babaya, büyüklere saygı, küçüklere şefkat göstermenin; zayıflara, muhtaçlara yardım etmenin; çalışkanlığın, ilim, sanat ve hakikat sevgisinin İslam dininin emir ve esaslarından olduğunun kavratılması ve İslam dininin ahlak ilkelerinin belirtilmesi; İslam dininin yalnızca ahiret için değil dünya için de çalışmayı emreden, birlik, beraberlik ve düzen içerisinde mesut yaşamayı telkin eden bir din olduğunun ortaya konulması; İslam dininin, başkasının canına, malına, hakkına, inancına ve fikrine saygı gösteren bir din olduğunun açıkça belirtilmesi; Öğrencilerin; ailelerinden, çevrelerinden ve okul dışı kaynaklardan edindikleri batıl fikir ve inançların giderilmesidir. Önceki diğer programlardan farklı olarak 1962 Program Taslağında bu amaçlara ulaşılabilmesi için öğretmenin izlemesi gereken yol başlığı altında öğretim metotlarına yer verilmiştir. 4. sınıflara haftada bir saat olarak verilen din bilgisi dersinde sevgi, İslam dininin gereklerinden olan temizlik, Hz. Muhammed’in örnek yaşamıyla Müslümanlık, huy güzelliği gibi konulara değinilecektir. Yine haftada bir saat olarak verilen 5. sınıf din bilgisi dersinde ise inanmak konusu başlığı altında, Allah’a inanmak, kitaplara inanmak, meleklere inanmak, peygamberlere inanmak, ahiret gününe inanmak ve kadere inanmak konularına anlamları ve gerekçeleri ile birlikte değinilecektir. Allah’a kulluk görevimiz olan ibadet konusu; farz, vacip, sünnet, helal ve haram kavramlar ve İslam’ın 5 şartının ayrıntıları ile birlikte verilecektir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 10 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi 1968 İlkokul Programı 1968 İlkokul Programı’nda yer verilen din ve ahlak eğitimi dersi, haftalık ders saati sayısı, zorunlu veya seçmeli ders olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo 6’te verilmiştir. Tablo 6. 1968 İlkokul Programı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi Dersi 1968 İlkokul Programı Haftalık Ders Saati Sayısı Din Bilgisi 1 Zorunlu /Seçmeli Seçmeli Verildiği Sınıf Seviyesi Verildiği Zaman Dilimi 4 ve 5. sınıflar Cuma günleri Resim-iş dersiyle dönüşümlü olarak 1968 İlkokul Programına göre din eğitimi Din Bilgisi başlığı altında 4 ve 5. sınıflara Cuma günleri Resim-iş dersiyle dönüşümlü olarak 1 ders saati verilecektir. Ders müfredatı her iki sınıf için de 1962 Program Taslağındaki ile aynıdır. Taslak ile aralarındaki tek fark taslakta öğretmenin yapacaklarının listesi olarak verilen genel amaçlar 1968 programında öğrenci kazanımları şeklinde yazılmıştır. 1980 Anayasasının Din Eğitimine Etkisi 1982 yılında hazırlanan Anayasanın 24. Maddesi gereğince din ve ahlak öğretimi dersleri üzerinde düzenlemeler yapılmıştır. İlgili kanun maddesi gereğince isteğe bağlı olarak okutulan Din Bilgisi dersi ile 1974-1975 yılından itibaren zorunlu olarak okutulan Ahlak Dersi “Din ve Ahlak Bilgisi” başlığı altında birleştirilmiştir. 4 ve 5. sınıflarda zorunlu olarak okutulmaya başlanmıştır. 24. maddenin ilgili kısmı şu şekildedir: “Din ve ahlak eğitimi ve öğretimi devletin gözetimi ve denetimi altında yapılır. Din Kültürü ve Ahlak öğretimi ilk ve orta öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitimi ve öğretimi ancak kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır.” Din ve Ahlak Bilgisi dersinin zorunlu olarak okutulmaya başlanmasından 4 yıl sonra, dersin adı “kültür” kelimesi de eklenerek “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi” şeklinde güncellenmiştir (Doğan & Tosun, 2003). Tartışma ve Sonuç Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde verilen din ve ahlak eğitimi ile bilgiye 1913 Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders Müfredatı’ndan ulaşmak mümkündür. Bu müfredata göre İlk dönem 1 ve 2. sınıf öğrencilerine Elifbâ ve Eczâ-yı The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 11 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi Şerife dersi zorunlu olarak haftada 3 saat öğleden önce verilmiştir. Ayrıca bu öğrencilere Kur’ân-ı Kerim ve Mâlumât-ı Diniyye ve Musâhabât-ı Ahlâkiye dersi zorunlu olarak haftada 5 saat öğleden önce veya sonra okutulmuştur. Kur’ân-ı Kerim ve Mâlumât-ı Diniyye ve Musâhabât-ı Ahlâkiye Orta ve Son dönem 1 ve 2. sınıf öğrencilerine zorunlu olarak haftada 5 saat verilmiştir. Son dönem 1 ve 2. sınıf öğrencileri aynı zamanda Kıraat dersi esnasında zorunlu olarak Musâhabât-ı Ahlakiyye dersi almışlardır (Tablo 1’e bakınız). Cumhuriyet’in ilanının sonrasındaki dönemde ise bir süre Osmanlı kurumları ile devam etmek durumunda kalınmıştır. Ancak 1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eğitimin ancak okullarda yapılabileceği kesinleştirilmiş ve Mustafa Kemal Atatürk tarafından din eğitiminin de yerinin ancak okul olacağı belirtilmiştir. Cumhuriyet dönemi ilkokul programlarında din eğitimi çeşitli başlıklar altında, zorunlu veya seçmeli olarak yerini almıştır. Bu dönemde hazırlanan 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı’na göre 2, 3, 4 ve 5. sınıflarda Kuran-ı Kerim ve Din Dersleri zorunlu olarak haftada 2 saat verilmiştir. 1, 2 ve 3. sınıflar haftada 1 saat zorunlu olarak Musahabat-ı Ahlakiyye dersi alırken, 4 ve 5. sınıflar yine haftada 1 saat zorunlu Malumat-ı Vataniyye dersi almışlardır (Tablo 2’ye bakınız). 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı’nı takiben hazırlanan 1926 İlk Mektepler Programı’na göre din eğitimi sadece Din Dersi başlığı altında zorunlu olarak haftada 1 saat 3, 4 ve 5. sınıflara okutulmuştur (Tablo 3’e bakınız). Benzer şekilde 1926 Köy Mektepleri Müfredat Programı’na göre de sadece 3. sınıflara Din Dersi Perşembe günleri öğleden sonra yarım saat zorunlu olarak verilmiştir (Tablo 4’e bakınız). Ancak bazı programlarda o dönemlerin özelliklerine bağlı olarak din eğitimi derslerinin yer almadığı görülmektedir. 1936 ve 1948 İlkokul Programlarında din ve ahlak eğitimi verilen herhangi bir derse yer verilmemiştir. Sonrasında 1962 İlkokul Program Taslağı’na göre (Tablo 5’e bakınız) 4 ve 5. sınıf öğrencilerine Cuma günleri Matematik dersiyle ve 1968 İlkokul Programı’na göre (Tablo 6’ya bakınız) Resim-iş dersiyle dönüşümlü olacak şekilde seçmeli olarak 1 saat Din Bilgisi dersi verilmiştir. Bu durum 1980 Anayasası ile son halini almış ve o dönemden itibaren din eğitimi okullarda zorunlu olarak okutulmaya devam edilmiştir. TEŞEKKÜR Osmanlıca müfredatların Türkçe’ye çevrilmesinde emeğini esirgemeyen Fatih Gündüz’e teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Ayhan, H. (2004). “Cumhuriyet Dönemi Din Dersi Eğitimine Genel Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi İlahiyet Fakültesi Dergisi, 1999, Özel Sayı (Cumhuriyet’in 75. Yılına Armağan), ss. 237-254 Bilgin, B. (2001). Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi. Gün Yayıncılık, Ankara. Doğan, R., & TOSUN, C. (2003). İlköğretim 4. ve 5. Sınıflar İçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi. Pegem A Yayınları, Ankara. İlk Mektepler Müfredat Programı. (1924). İlk Mektepler Programı. (1926). The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13 12 Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi İlkokul Programı. (1936). Devlet Basımevi, İstanbul. İlkokul Programı. (1948). Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. İlkokul Programı Taslağı. (1962). Ayyıldız Matbaası, Ankara. Köy Mektepleri Müfredat Programı. (1926). Mekâtib-i İptidaiye Ders Müfredatı. (1913). Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus. Matba-i Âmire, İstanbul. 13 The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
