Full Text - The Journal of Academic Social Science

advertisement
_____________________________________________________________________________________
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date
25.04.2016
Yayınlanma Tarihi / The Published Date
21.07.2016
Okutman Derya ÇÖLKESEN
Doktora öğrencisi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eğitim Programları
ve Öğretim Anabilim Dalı
deryacolkesen@gmail.com
Prof. Dr. Mehmet ARSLAN
Girne-Amerikan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
TÜRKİYE’DE İLKOKUL SEVİYESİNDEKİ DİN VE AHLAK
EĞİTİMİNİN TARİHÇESİ
Özet
Bu çalışmanın amacı Türkiye’de verilen ilkokul seviyesindeki din ve ahlak
eğitiminin tarihçesi hakkında bilgi vermektir. Bu amaçla 1913 Mekâtib-i İptidaiye
Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders Müfredatı, Türkiye
Cumhuriyeti dönemi ilkokul müfredat programları (sırasıyla 1924 İlk Mektepler
Müfredat Programı, 1926 İlk Mektepler ve Köy Mektepleri Programları, 1936
İlkokul Programı, 1948 İlkokul Programı, 1962 İlkokul Program Taslağı ve 1968
İlkokul Programı) incelenmiştir. “İlkokul seviyesinde din ve ahlak eğitiminin hangi
ders başlıkları altında verilmiştir?”, “Haftada kaçar saat din dersi vardır?” ve “Bu
dersler zorunlu mu seçmeli midir?” sorularının cevapları kronolojik olarak
verilmeye çalışılmıştır. Bu sayede programların hazırlandığı her bir dönemin
verilen din ve ahlak eğitimi dersleri üzerindeki etkilerini görmek mümkün
olacaktır.
Anahtar kelimeler: Türkiye Cumhuriyeti Dönemi, Din ve Ahlak Eğitimi, İlkokul
Programı, Program Taslağı, Zorunlu Ders, Seçmeli Ders.
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
THE HISTORY OF PRIMARY SCHOOL LEVEL RELIGIOUS AND
MORALS EDUCATION IN TURKEY
Abstract:
The purpose of this study is to give information about the history of primary school
level religious and morals education in Turkey. With this purpose in mind, 1913
Primary Curriculum (Mekâtib-i İptidaiye) which was especially prepared for
schools with one or two classes/teachers, Primary School Curricula in the Period of
Turkish Republic (respectively 1924 First Schools Curriculum, 1926 First Schools
and Village Schools Curriculum, 1936 Primary School Curriculum, 1948 Primary
School Curriculum, 1962 Primary School Draft Curriculum and 1968 Primary
School Curriculum) were examined. The answers to the questions “Under which
course titles primary level religious and morals education were offered?”, “How
many religious courses were there in a week?” and “Were they must or elective
courses?” have been submitted in the chronological order. By this means, it will be
possible to observe the effects of each time period in which curricula were
prepared on the religious and morals education courses offered.
Keywords: the Period of Turkish Republic, Religious and Morals Education,
Primary School Curriculum, Draft Curriculum, Must Course, Elective Course.
Osmanlı Devleti’nde ve Cumhuriyet’in İlk Dönemlerinde Din ve Ahlak Eğitimi
Osmanlı’nın özellikle son bir-iki yüzyılında askeri ve siyasi alanda yaşanan
başarısızlıklar yeniden düzenleme, çağdaşlaşma ve modernleşme kavramlarını gündeme
getirmiştir. İmparatorluktaki farklı etnisite ve dini azınlıkların da başkaldırmalarıyla
Avrupalılaşma yolunda pek gönüllü de olmasa bazı adımlar atılmıştır. Osmanlı’nın son bir iki
yüzyılında aydınlanma, çağdaşlaşma türü bazı hareketler görülse de bunlar son derece etkisiz ve
silik hareketler olarak tarihte yerini almıştır. Cumhuriyet ile birlikte aydınlanma, çağdaşlaşma
yolunda daha esaslı adımlar atılmıştır. Sekülerleşme ve Laiklik bu bağlamda temel kavramlar
olmuş, toplumda din ve din eğitimi bu esaslar çerçevesinde tartışılmıştır. Laiklik dinsizlik
olarak algılanırken, dindarlık veya dini duyguları baskın olan insanlar da şeriatçı veya yobaz
gibi sıfatlar kullanılmıştır.
Din eğitimi tartışmaları Cumhuriyetten günümüze sürekli var olagelmiştir. Din eğitimi
hangi yaştan sonra başlamalıdır? Haftada kaç saat olmalıdır? Bu dersler zorunlu mu, yoksa
isteğe bağlı mı olmalıdır? Konularında toplumumuzda bir konsensüs sağlandığı söylenemez.
Son zamanlarda adı Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi olarak programlarda yer alan dersin zaman
zaman siyasi tartışma malzemesi olduğuna da tanık olmaktayız. Partiler kamuoyu karşısında
“Siz okullarımızda din dersini kaldırdınız. Sizin yüzünüzden toplum dinsizleşti gibi ağır ifadeler
kullanırken karşıt taraf, “Siz de toplumu adeta yobazlaştırdınız. Laikliğe zarar verdiniz”
türünden ifadeler kullanmaktadırlar.
Bu çalışmada pro-kontra bir çekişme ile uğraşılmayacaktır. Bu derslerin var ise de yok
ise de bulunduğu kaynak eğitim programlarıdır. Anayasalar ve milli eğitim ile ilgili yasalardır.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
2
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
Batılılaşma sloganı ve düşüncesi altında farklı Cumhuriyet dönemi programlarındaki
din ve ahlak eğitimini incelemeden önce bu programların oluşturulmasında oldukça önemli bir
etkiye sahip olan özellikle Osmanlı Devleti’nin son dönemlerindeki eğitimi gözden geçirmek
yararlı olacaktır. 19. yüzyıl Tanzimat İnkılâbından önce dini eğitim esastı. Eğitimde din
merkezde yer alıyordu. Dolayısıyla bireylere dine uygun bir yaşam sürmeleri için gerekli olan
bilgileri kazandırmak eğitimin başlıca amacıyken, öğretilen diğer bilgiler ise sadece mesleki
öğrenimi oluşturuyordu. Tanzimat İnkılâbından sonra din eğitimi genel eğitimin bir branşı
haline geldi. Çağdaşlaşma çabalarının bir parçası olarak medreselerde verilen eğitimin yanı sıra
yeni mektepler açıldı. Ancak medreselerde herhangi bir değişim veya geliştirme meydana
gelmeden bu yeni çağdaş mekteplerin açılmasıyla birlikte ikilikler ortaya çıkmaya başladı.
Sağladıkları eğitim açısından birbirinden oldukça farklı olan geleneksel medreseler ve çağdaş
mektepler bir diğerine rağmen eğitim vermeye devam ettiler (Bilgin, 2001). Dolayısıyla bu iki
eğitim kurumunun yetiştirdiği öğrenci gruplarının da benzer farklılıklar göstermesi
kaçınılmazdır.
Cumhuriyet öncesi dönemde verilen eğitimle ilgili ayrıntılı bilgiye ancak 1913
Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders Müfredatı
ile ulaşmak mümkündür. Bu müfredatta yer verilen din ve ahlak eğitimi dersleri, haftalık ders
saati sayıları, zorunlu veya seçmeli ders olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi
Tablo 1’de özetlenmiştir.
Tablo 1. Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders
Müfredatı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi Dersleri
Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve
Muallimli Mekteplere Mahsus Ders
Müfredatı
Elifbâ ve Eczâ-yı Şerife
Haftalık
Ders
Saati
Sayısı
3
5
Kur’ân-ı Kerim ve Mâlumât-ı Diniyye ve
Musâhabât-ı Ahlâkiye
Musâhabât-ı Ahlakiyye
Zorunlu
/Seçmeli
Verildiği
Sınıf
Seviyesi
Verildiği
Zaman
Dilimi
Zorunlu
İlk dönem
1 ve 2.
sınıflar
Öğleden önce
Zorunlu
İlk dönem
1 ve 2.
sınıflar
Öğleden önce
ancak
öğleden sonra
da
okutulabilir
5
Zorunlu
5
Zorunlu
-
Zorunlu
Orta
dönem 1
ve 2.
sınıflar
Son dönem
1 ve 2.
sınıflar
Son dönem
1 ve 2.
sınıflar
-
Kıraat dersi
esnasında
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
3
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
Bu müfredata göre din ve ahlak eğitimi Elifbâ ve Eczâ-yı Şerife (Kur’ân-ı Kerim’i
meydana getiren otuz cüz), Kur’ân-ı Kerim ve Mâlumât-ı Diniyye ve Musâhabât-ı Ahlâkiye
(Ahlak Sohbetleri) dersleri yoluyla zorunlu olarak verilmiştir. Bu dersler müfredatta öğleden
önce okutulacak dersler arasında yer alsa da Kur’ân-ı Kerim ve Mâlumât-ı Diniyye dersinin
öğleden sonra da okutulabileceği notu düşülmüştür. Bu müfredata göre ilkokul Devre-i Evveli
(İlk Dönem), Devre-i Mutavassıta (Orta Dönem) ve Devre-i Âliye (Son Dönem) olmak üzere üç
devreden oluşmaktadır. Her bir devrede ise birinci ve ikinci olmak üzere iki sınıf
bulunmaktadır.
Devre-i Evveli birinci ve ikinci sınıfta haftada üç ders Eczâ-i Şerife, beş ders
Mâlumât-ı Diniyye okutulmuştur. Birinci sınıfta elifbâ bitirildikten sonra, Eczâ-i Şerife’ye
başlatılarak “Ve’d Duhâ” suresine kadar okutulurken, ikinci sınıfta “Amme” cüzü okutulup
bitirilecektir. Birinci sınıf Mâlumât-i Diniyye dersinde Kelime-i Tevhid, Kelime-i Şehâdet,
Allah-u Teâlâ, Hz. Peygamber, Kur’ân-ı Kerim, Abdest ve Namaz, Oruç (Ramazan
münasebetiyle), Hac (Kurban Bayramı münasebetiyle), Zekât konularından bahsedilecektir.
Öğretmen Hz. Peygamber’in kıymetli hayat hikâyeleri ve İslam dininin yüceliğini çocukların
kalplerine yerleştirecek şekilde anlatacaktır. İkinci sınıf Mâlumât-i Diniyye dersinde ise nasıl
abdest alınacağı, nasıl namaz kılınacağı, beş vakit namaz, hac ve zekât, Hz. Peygamber ve hayat
hikâyeleri, hicretleri, veda haccı, Bedir ve Uhud savaşları hakkında bilgi verilecek ve namaz
sureleri (Fâtiha, İhlas ve Kevser Sureleri) ezberletilecektir.
Devre-i Mutavassıta birinci ve ikinci sınıfta haftalık beş saat din eğitimi verilmiştir.
Birinci sınıf Kur’ân-ı Kerim dersinde “Amme” cüzü okutulmaya devam edilecek ve “Tebâreke”
cüzüne başlanılacaktır. İkinci sınıfta ise Kur’ân-ı Kerim’in tecvitli olarak okunmasına
başlanılacak ve okuma esnasında bazı dil bilgisi tecvit kuralları uygulamalı olarak
öğretilecektir. Birinci sınıf Mâlumât-i Diniyye dersinde öğretmen abdestin farz ve sünnetleri
öğrencilere kendi başlarına abdest aldırarak öğretecektir. Öğretmen namazın farz ve sünnetlerini
öğrenciye namaz kıldırarak öğretecektir. Namaz ve abdest bozan şeyler öğrencilerin anlayacağı
düzeyde anlatılacaktır. Namaz surelerinin ezberletilmesine devam edilecek ve namaz duaları da
ezberletilecektir. İslam’ın şartları, Amentü duasının izahı, namaz ve orucu kazâ etmek, Hz.
Peygamberin gayretleri, Hz. Peygamberin ailesi ve kıymetli hayat hikâyeleri konu
başlıklarından bahsedilecektir. İkinci sınıf Mâlumât-i Diniyye dersinde bahsi geçen konular ise
şu şekildedir: abdest ve temizlik hakkında açıklama, teyemmüm, mesh, namaz vakitleri,
mekruh olan vakitler, ezân ve ikâmet, namazın şartları ve esasları, namazı bozan şeyler,
namazda mekruh olan fiiller, cemaatle namazın hükümleri, imam ve imama uyanların
hükümleri, Cuma ve Bayram namazları, Hutbe ve Teravih Namazı, Peygamber Efendimizin
kıymetli hayat hikâyeleri ve ahlakları. Namaz surelerinin ezberletilmesine devam edilecektir.
Devre-i Âliye birinci ve ikinci sınıfta din eğitimi benzer şekilde haftada beş ders
olarak verilmektedir. Birinci sınıf Kur’ân-ı Kerim dersinde Kur’ân-ı Kerim’in tecvitli olarak
okunmasına ve dil bilgisi tecvit kuralları uygulamalı olarak öğretilmeye devam edilecektir.
İkinci sınıf Kur’ân-ı Kerim dersinde ise Kur’ân-ı Kerim’in tecvitli olarak okunmasına ve dil
bilgisi tecvit kuralları uygulamalı olarak öğretimine ve pekiştirmesine özen gösterilecektir.
Birinci sınıf Mâlumât-ı Diniyye dersinde namazın farzları, vacipleri ve sünnetleri, misafirlikte
namaz, kazâ namazı, sehv (yanılma) secdesi gerektiren haller, tilavet secdesi, cenaze namazı,
oruç, orucun farz olması ve önemi, oruç nasıl tutulacağı, orucu bozan şeyler (çocukların
anlayacakları düzeyde), kefaret orucu, fıtr sadakası, orucun nasıl kazâ edileceği, zekâtın olması
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
4
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
ve önemi, hac, haccın olması ve önemi, ihram, hac ibadetleri konuları anlatılacaktır. Hz. Âdem,
Hz. İdris, Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. İsmail, Hz. İshak, Hz. Yâkub, Hz. Yusuf, Hz. Musa, Hz.
İsa peygamberlerin hayatlarına Kur’ân-ı Kerim’de anlatıldığı şekliyle değinilecektir.
İkinci sınıf Mâlumât-ı Diniyye dersinde ise abdest, temizlik, namaz, oruç, hac ve zekât
hakkında şimdiye kadar anlatılanların kısaca tekrarı yapılacaktır. İman ve İslam, iman erkânı,
Cenâb-ı Hakk’a iman, meleklere iman, kitaplara iman, peygamberlere iman, ahirete iman,
kadere iman, İslâm’ın yapısı, İslam dininin yüceliği, Peygamber efendimizin hayatı, dört büyük
halife, Hz. Peygamber’in cennetlik olduklarını müjdelediği sahabeler, Hz. Peygamber’e
bağlılıklarını bildirenler, Muhâcir ve Ensâr, Peygamber efendimizin ailesi, On İki İmam, Dört
İmam, Tâbi’yin ve Teba’yı Tâbi’yin’den bahsedilecektir.
Ahlak eğitiminin verildiği Musâhabât-ı Ahlakiyye ayrı bir ders olarak değil de kırâat
dersi esnasında okutulacaktır. Din eğitimi derslerine benzer şekilde konular devrelere ayrılarak
verilmiştir. Kırâat dersleri esnasında öğrencilerin başta anne baba ve Padişah olmak üzere
etrafındakilere karşı saygı ve sevgi göstermesi, çalışkan, sağlıklı, temiz, dürüst, yardımsever ve
çevreye duyarlı olmaları için bilgilendirilmeleri gereken konular sıralanmıştır. Bazı ahlaki ve
vatani yazılar ve efsaneler, bazı tarihi fıkralar, memleketi için çok büyük fedakârlıklar göstermiş
kişilerin ve özellikle çocukların sergüzeştleri maceralarından bahsedileceğine değinilmiştir
(Mekâtib-i İptidaiye Ders Müfredatı, 1913).
1913 Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders
Müfredatı hedefler öğretmen merkez alınarak yazılmıştır ve öğretmenin yapması gerekenlerden
bahsetmiştir. Öğrencilerin kazanımlarına yer verilmemiştir
Ayhan’ın aktardığına göre Milli Mücadele zamanında ve Cumhuriyet’in hazırlık
aşamasında Osmanlı’dan alınan öğretim kurumları ile yetinmek durumunda kalınmıştır. Ancak
bu kurumlarda verilen eğitim çocuklara dini terbiye ve hissiyatını kazandırmaktan çok uzaktır.
Çocuklara sadece dini bilgilerin ezberletilmesinden ibarettir. 1924’te çıkarılan Tevhid-i Tedrisat
Kanunu ile din öğretimi de hukuki ve yapısal olarak bir esasa bağlanmıştır. Ulu Önder Mustafa
Kemal Atatürk 02.02.1923’te İzmir’de halka hitap ettiği konuşmasında din eğitimi ile ilgili
düşüncelerini şu şekilde ifade etmektedir:
“Bizim dinimiz en makul ve en tabii bir dindir. Ve ancak bundan
dolayıdır ki, son din olmuştur. Bir dinin tabii olması için akla, fenne, ilme ve
mantığa tetabuk etmesi lazımdır. Bizim dinimiz bunlara tamamen mutabıktır.
İslam hayatı içtimaiyesinde, hiç kimsenin bir sınıfı mahsus dahilinde muhafaza-i
mevcudiyete hakkı yoktur. Kendilerinde böyle bir hak görenler, ahkam-ı diniyeye
muvafık harekette bulunmuş olamazlar. Bizde ruhbanlık yoktur, hepimiz
müsaviyiz ve dinimizin ahkamını mütesaviyen öğrenmeye mecburuz. Her fert,
dinini, diyanetini, imanını öğrenmek için bir yere muhtaçtır. Orası da mekteptir.”
Mustafa Kemal Atatürk bu konuşmasıyla hem İslam dininin özelliklerine, hem de din
eğitiminin önemine değinmiş ve bu eğitim için uygun olan tek yerin okul olduğunu
vurgulamıştır. 3 Mart 1924 tarihinde çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile medreseler ve
mektepler Maarif Vekâleti’nin (Milli Eğitim Bakanlığı) kontrolüne verilmiştir. Din dersleri
mekteplerde verilmeye devam etmiştir.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
5
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
Cumhuriyet Dönemi Programlarında Din ve Ahlak Eğitiminin Yeri
1924 İlk Mektepler Müfredat Programı
Cumhuriyet döneminin ilk programı olan 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı’nda
yer verilen din ve ahlak eğitimi dersleri, haftalık ders saati sayıları, zorunlu veya seçmeli ders
olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo 2’de verilmiştir.
Tablo 2. 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi
Dersleri
Haftalık
Ders
Saati
Sayısı
Zorunlu
/Seçmeli
Verildiği
Sınıf
Seviyesi
Verildiği
Zaman
Dilimi
Kuran-ı Kerim ve Din Dersleri
2
Zorunlu
2, 3, 4 ve
5. sınıflar
-
Musahabat-ı Ahlakiyye
1
Zorunlu
1, 2 ve 3.
sınıflar
-
Malumat-ı Vataniyye
1
Zorunlu
4 ve 5.
sınıflar
-
1924 İlk Mektepler Müfredat Programı
Din ve ahlak eğitimi 1924 İlk Mektepler Müfredat Programına göre Kuran-ı Kerim ve
Din Dersleri başlığı altında 2, 3, 4 ve 5. sınıflarda haftada 2 ders saati süresince zorunlu olarak
okutulmaktadır. Bu programda derslerin sadece genel hedefleri verilmiş, özel hedeflere veya
dersin nasıl öğretileceğine dair bilgilere yer verilmemiştir.
2. sınıflarda Kuran-ı Kerim elifbası okutulacak ve Kuran-ı Kerim eğitimine Amme cüzü
başlanacaktır. Ayrıca Hz. Peygamberin kıymetli hayat hikâyeleri anlatılacaktır. Bu sayede İslam
sevgisi çocukların kalbinde yaşatılacaktır. 3. sınıf din dersleri Kuran-ı Kerim’e ayrılacak ve
zaman kalırsa Hz. Peygamberin ve Sahabe-i Kiramın hikâyeleri anlatılacaktır. 4. sınıf
derslerinde Kuran-ı Kerim okutulmaya devam edilecek ve İslam’ın ve imanın şartları
anlatılacaktır. Peygamberimizin ve diğer peygamberlerin hikâyeleri anlatılacak. Namaz
surelerinin bazıları ezberletilecek ve abdest alma ve namaz kılma fiili olarak öğretilecektir. 5.
sınıflarda ise Kuran-ı Kerim okutulmaya devam edilecek, abdest ve namaz konusunda daha
fazla bilgiye yer verilecek ve buna ek olarak oruç ve hac vazifeleri anlatılacaktır.
Kuran-ı Kerim ve Din derslerinin yanı sıra 1, 2 ve 3. sınıflarda Musahabat-ı Ahlakiyye
ve 4 ve 5. Sınıflarda Malumat-ı Vataniyye dersleri haftada 1 ders saati olarak verilmiştir.
Musahabat-ı Ahlakiyye derslerinin amacı çocuklara Türkiye Cumhuriyetinin bir vatandaşı
olmak sıfatıyla sahip oldukları hak ve görevleri tanıtmak ve sahip olunması gereken ahlak
esaslarını telkin etmek ve bu sayede çocukları milli ve insani görevlerini takdir edebilecek ve
yerine getirebilecek hale getirmektir. 1, 2, ve 3. sınıflarda yüksek ahlak ve fazilet örnekleri olan
kişilerin, büyük milli kahramanların, büyük âlimlerin, kaşiflerin ve özellikle çocuk
kahramanların hikayeleri cazip bir şekilde anlatılacaktır. Ahlaki kuralları dikte etmek yerine,
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
6
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
ortam okulda öğrencilere yaşlarına uygun görevler vererek; temizlik, düzen, nezaket, doğruluk,
iyi şeyle karşı sevgi gibi özellikleri kazandırmaya yönelik düzenlenmelidir.
Malumat-ı Vataniyye derslerinde 4. sınıflara bireyin topluma, toplumun bireye karşı
sorumluluklarından, belediyelerin halkın sağlığı için yapması gerekenlerden, evde bireyin kendi
sağlığı ve ev hijyeni açısından dikkat etmesi gerekli hususlardan, itfaiyenin ve polis teşkilatının
öneminden, muhtaçlara yardım etmenin gerekliliğinden ve toplumda huzur ortamı
sağlanabilmesi için gerekli kurallara değinilmiştir. 5. sınıf Malumat-ı Vataniyye derslerinde ise
başta yönetim şekilleri ve bunların en iyisi olan cumhuriyetten, hükümet birimlerinden, TBMM
ve görevlerinden, devletin asayiş, adalet, sağlık ve düşkünlere bakım ve yardım kurumlarından
bahsedilecektir. Başta vatanseverlik olmak üzere çocuklara vatan kavramı ve ona karşı
sorumlulukları ile ilgili bilgi kazandırmak amacıyla çeşitli konulara değinilecektir.
Bu programda yer alan bütün genel hedefler öğretmen merkez alınarak yazılmıştır.
Öğrencilerin kazanımlarına yer verilmemiştir (İlk Mektepler Müfredat Programı, 1924).
1926 İlk Mektepler Programı
1926 İlk Mektepler Programı’nda değinilen din ve ahlak eğitimi dersi, haftalık ders saati
sayısı, zorunlu veya seçmeli ders olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo
3’te özetlenmiştir.
7
Tablo 3. 1926 İlk Mektepler Programı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi Dersi
1926 İlk Mektepler Programı
Din Dersi
Haftalık
Ders
Saati
Sayısı
Zorunlu
/Seçmeli
Verildiği
Sınıf
Seviyesi
Verildiği
Zaman
Dilimi
1
Zorunlu
3, 4 ve 5.
sınıflar
-
1926 İlk Mektepler Programında din eğitimi Din Dersi başlığı altında 3, 4 ve 5.
sınıflarda haftada 1 ders saati süresince zorunlu olarak verilmiştir. Din derslerinin genel hedefi,
çocuklarda Cenab-ı Hakk’a karşı sevgi uyandırmak, İslam dinini onlara sevdirmek ve
Müslümanların imanındaki birliğin faydalarını öğretmektir. Bu bağlamda hedefler şu şekilde
sıralanabilir:
 Batıl inançları çürütülecek.
 İslam dini, İslam büyükleri ve iyi ve güzel hareketlerin İslam dinindeki yeri tarafsız
şekilde anlatılacaktır. Din hakkındaki yanlış fikirler düzeltilecek.
 Dünya hayatını önemsemeyerek sadece ahiret hayatına yönelmenin ve Allah’a imanı
miskinlikle bir tutmanın doğru olmadığı ve Müslümanların refah ve saadet içinde
yaşamalarında bir sakınca olmadığı çocuklara anlatılacak. Önemli bir yardım kaynağı
olan sadaka, zekât ve kurban ibadetlerinin hastane, dar-ül aceze, çocuk esirgeme veya
memleketi müdafaa eden cemiyetlere verilmesinin hayırlı olduğu anlatılacaktır.
3. sınıfta haftada bir ders saati olarak verilen din derslerinde Cuma ve Cuma’da
Müslümanların neden toplandığından ve Cuma’da ve bayramda toplanan ve birbirini tebrik eden
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
bu kişilerin ortak olarak inandıkları Allah, Peygamber, İman ve İslam dini gibi kavramlar
açıklanacaktır. Bugünkü Türklerin dini, İslam dini, İslam imanı, imanın desturu Kelime-i
Tevhid “Lailaheillallah Muhammeden Resullullah” ve Türkçesi açıklanacaktır. İslam dinini
insanlara öğreten zat Hz. Peygamber, Hz. Muhammed’in hayatı ve ahlakının özü sadece tarihi
gerçeklerle, mucizelerden ve harikulade hikâyelerden kaçınılarak anlatılacaktır. İlahi iman,
zaman ve mekân dışında ve uzak olan, ulvi bir varlık ve yüce yaratıcı olan Allah tanıtılacaktır.
Allah sevgisinin ibadetlerin başı ve en büyüğü, Allah’ı bize tanıtanın Hz. Peygamber olduğu
anlatılacaktır.
4. sınıfta haftada bir ders saati olarak verilen din derslerinde İslam dininin esaslarından
bahsedilecektir:
 İslam dininde her şahıs kendi dininden sorumludur. Dolayısıyla başka kimsenin dinine,
inancına karışamaz.
 Herkes hayır yapmakla sorumludur.
 Ahlaklı olmak önemlidir.
 Çalışmak, çaba göstermek insanlığın gereğidir. Tembellik İslam dinince yasaktır.
 İslam dininde tevekkül ancak her türlü tedbiri aldıktan sonra caizdir. Aklın gösterdiği
her çareye başvurmadan tevekkül etmek makbul değildir.
 Şükür aslidir. Gerçek Müslüman çalışır ve sonucunda elde ettiği başarı için şükreder.
Çalışmadan sadece dua ederek nimeti Allah’tan beklemek İslam geleneği değildir.
 İslam adetlere körü körüne bağlanmayı ve ilerlemeye karşı durmayı yasaklar.
 Riyakârlık (sahtekârlık) en büyük ahlaksızlık olarak görülmektedir ve Müslümanlıkta
yeri yoktur.
5. sınıfta haftada bir ders saati olarak verilen din derslerinde aklın İslam dininde her
şeyin üstünde olduğundan ve aklın kabul etmediğini dinin de kabul etmeyeceğinden
bahsedilecektir. İslam dininin dünyevi işlerde aklın, ilmin hâkimiyetini kabul edeceğine
değinilecektir. İslam dininde Allah ile kulu arasında bir vasıta ve dini bir sınıf olmadığı
açıklanacaktır. Bunun açıklaması olarak ise bütün Müslümanların aynı seviyede olduğu,
üstünlüğün ancak Müslüman bireyin faziletinden kaynaklanacağı gösterilecektir. Türkler ve
Araplar dışında İslam’a inanan başka milletler de olduğu ve İslam’ın yalnız Araplara mahsus
olmadığı için her milletin daha kalbi ve samimi olacağı için kendi dilinde dua edebileceği
açıklanacaktır. Uygun zamanlarda öğrencilere Kuran-ı Kerim’den seçici ayetler okutturulacaktır
(İlk Mektepler Programı, 1926).
1926 Köy Mektepleri Müfredat Programı
Köy okulları için özel olarak hazırlanan 1926 Köy Mektepleri Müfredat Programı’nda
yer verilen din ve ahlak eğitimi dersi, haftalık ders saati sayısı, zorunlu veya seçmeli ders olma
durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo 4’te verilmiştir.
Tablo 4. 1926 İlk Köy Mektepleri Müfredat Programı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak
Eğitimi Dersi
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
8
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
1926 Köy Mektepleri Müfredat Programı
Haftalık
Ders
Saati
Sayısı
Yarım
saat
Din Dersi
Zorunlu
/Seçmeli
Zorunlu
Verildiği
Sınıf
Seviyesi
Verildiği
Zaman
Dilimi
3. sınıflar
Perşembe
günleri
okuldan sonra
1926’da köy okullarında uygulanmak üzere hazırlanan Köy Mektepleri Müfredat
Programında din eğitimi yine din dersi başlığı altında Perşembe günleri okuldan sonra yarım
saat olarak verilmektedir. Din dersi sadece 3. sınıf öğrencilere verilmektedir. Ders müfredatı
1926 İlk Mektepler Müfredat Programındaki 3 ve 4. sınıf Din Dersi müfredatının aynısıdır.
(Köy Mektepleri Müfredat Programı, 1926)
1936 İlkokul Programı
1936 İlkokul Programında din eğitiminin verildiği herhangi bir ders yer almamaktadır
(İlkokul Programı, 1936). Ayhan, Cumhuriyet Dönemi Din Eğitimine Genel Bakış adlı
yazısında “Din dersleri, 1930-1931 öğretim yılından itibaren genel öğretim kurumlarından,
1939’dan itibaren de köy ilkokullarından kaldırılmış, böylece din öğretimi genel öğretimin
tamamen dışında bırakılmıştır.” ifadesiyle din eğitiminin durumu ile ilgili bilgi vermiştir.
1948 İlkokul Programı
1946’dan sonra din 1948 İlkokul Programında din eğitiminin verildiği herhangi bir ders
yer almamaktadır (İlkokul Programı, 1948). Ancak Ayhan, bu dönemdeki gelişmeleri şu şekilde
açıklamaktadır: “1946’dan sonra din öğretimi alanında arayışlar yeniden başlamış, yaklaşık 16
yıllık bir uygulamadan sonra genel öğretim içinde din öğretimine tekrar yer verilmiştir.” Yine
Ayhan’ın aktardığına göre bu dönemde uygulanan din eğitimi seçmeli ders vasıtasıyla
verilmektedir ve program dâhilinde değildir. Ancak 1950 yılında programa dâhil edilmiştir.
Çocuğunun din eğitimi almasını istemeyen velilerin bu durumu bir mektupla okula bildirmeleri
çocuğun derse girmemesi için yeterlidir.
1962 İlkokul Program Taslağı
1962 İlkokul Program Taslağı’nda yer alan din ve ahlak eğitimi dersi, haftalık ders saati
sayısı, zorunlu veya seçmeli ders olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo
5’te verilmiştir.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
9
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
Tablo 5. 1962 İlkokul Program Taslağı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi Dersi
1962 İlkokul Program Taslağı
Din Bilgisi
Haftalık
Ders
Saati
Sayısı
1
Zorunlu
/Seçmeli
Seçmeli
Verildiği
Sınıf
Seviyesi
Verildiği
Zaman
Dilimi
4 ve 5.
sınıflar
Cuma günleri
Matematik
dersiyle
dönüşümlü
olarak
1962 İlkokul Program Taslağı’na göre din eğitimi Din Bilgisi başlığı altında 4 ve 5.
sınıflara Cuma günleri Matematik dersiyle dönüşümlü olarak 1 ders saati verilecektir. Ders
öğrencinin isteği üzerine velinin yazılı izni alınmak şartıyla seçmeli olarak okutulacaktır. Din
Bilgisi dersinin genel amaçları şu şekilde sıralanmaktadır: (İlkokul Programı Taslağı, 1962)
 Öğrencilerin yaşlarına ve düşünme seviyelerine uygun şekilde gönüllerinde Allah
sevgisi ve Allah’a şükür duygularının uyandırılması; Allah’ın varlığına ve birliğine
inanmanın İslam dininin esaslarından olduğu, Hz. Muhammed’in büyüklüğünün ve hak
peygamber olduğunun kavratılması;
 Öğrencilere temizlik, iyilik, doğruluk fikirlerinin aşılanması; insanları sevmenin, anneye
babaya, büyüklere saygı, küçüklere şefkat göstermenin; zayıflara, muhtaçlara yardım
etmenin; çalışkanlığın, ilim, sanat ve hakikat sevgisinin İslam dininin emir ve
esaslarından olduğunun kavratılması ve İslam dininin ahlak ilkelerinin belirtilmesi;
 İslam dininin yalnızca ahiret için değil dünya için de çalışmayı emreden, birlik,
beraberlik ve düzen içerisinde mesut yaşamayı telkin eden bir din olduğunun ortaya
konulması;
 İslam dininin, başkasının canına, malına, hakkına, inancına ve fikrine saygı gösteren bir
din olduğunun açıkça belirtilmesi;
 Öğrencilerin; ailelerinden, çevrelerinden ve okul dışı kaynaklardan edindikleri batıl fikir
ve inançların giderilmesidir.
Önceki diğer programlardan farklı olarak 1962 Program Taslağında bu amaçlara
ulaşılabilmesi için öğretmenin izlemesi gereken yol başlığı altında öğretim metotlarına yer
verilmiştir.
4. sınıflara haftada bir saat olarak verilen din bilgisi dersinde sevgi, İslam dininin
gereklerinden olan temizlik, Hz. Muhammed’in örnek yaşamıyla Müslümanlık, huy güzelliği
gibi konulara değinilecektir. Yine haftada bir saat olarak verilen 5. sınıf din bilgisi dersinde ise
inanmak konusu başlığı altında, Allah’a inanmak, kitaplara inanmak, meleklere inanmak,
peygamberlere inanmak, ahiret gününe inanmak ve kadere inanmak konularına anlamları ve
gerekçeleri ile birlikte değinilecektir. Allah’a kulluk görevimiz olan ibadet konusu; farz, vacip,
sünnet, helal ve haram kavramlar ve İslam’ın 5 şartının ayrıntıları ile birlikte verilecektir.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
10
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
1968 İlkokul Programı
1968 İlkokul Programı’nda yer verilen din ve ahlak eğitimi dersi, haftalık ders saati
sayısı, zorunlu veya seçmeli ders olma durumu, verildiği sınıf seviyesi ve zaman dilimi Tablo
6’te verilmiştir.
Tablo 6. 1968 İlkokul Programı’nda Yer Verilen Din ve Ahlak Eğitimi Dersi
1968 İlkokul Programı
Haftalık
Ders
Saati
Sayısı
Din Bilgisi
1
Zorunlu
/Seçmeli
Seçmeli
Verildiği
Sınıf
Seviyesi
Verildiği
Zaman
Dilimi
4 ve 5.
sınıflar
Cuma günleri
Resim-iş
dersiyle
dönüşümlü
olarak
1968 İlkokul Programına göre din eğitimi Din Bilgisi başlığı altında 4 ve 5. sınıflara
Cuma günleri Resim-iş dersiyle dönüşümlü olarak 1 ders saati verilecektir. Ders müfredatı her
iki sınıf için de 1962 Program Taslağındaki ile aynıdır. Taslak ile aralarındaki tek fark taslakta
öğretmenin yapacaklarının listesi olarak verilen genel amaçlar 1968 programında öğrenci
kazanımları şeklinde yazılmıştır.
1980 Anayasasının Din Eğitimine Etkisi
1982 yılında hazırlanan Anayasanın 24. Maddesi gereğince din ve ahlak öğretimi
dersleri üzerinde düzenlemeler yapılmıştır. İlgili kanun maddesi gereğince isteğe bağlı olarak
okutulan Din Bilgisi dersi ile 1974-1975 yılından itibaren zorunlu olarak okutulan Ahlak Dersi
“Din ve Ahlak Bilgisi” başlığı altında birleştirilmiştir. 4 ve 5. sınıflarda zorunlu olarak
okutulmaya başlanmıştır. 24. maddenin ilgili kısmı şu şekildedir:
“Din ve ahlak eğitimi ve öğretimi devletin gözetimi ve denetimi altında
yapılır. Din Kültürü ve Ahlak öğretimi ilk ve orta öğretim kurumlarında okutulan
zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitimi ve öğretimi ancak
kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır.”
Din ve Ahlak Bilgisi dersinin zorunlu olarak okutulmaya başlanmasından 4 yıl sonra,
dersin adı “kültür” kelimesi de eklenerek “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi” şeklinde
güncellenmiştir (Doğan & Tosun, 2003).
Tartışma ve Sonuç
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde verilen din ve ahlak eğitimi ile bilgiye 1913
Mekâtib-i İptidaiye Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere Mahsus Ders Müfredatı’ndan
ulaşmak mümkündür. Bu müfredata göre İlk dönem 1 ve 2. sınıf öğrencilerine Elifbâ ve Eczâ-yı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
11
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
Şerife dersi zorunlu olarak haftada 3 saat öğleden önce verilmiştir. Ayrıca bu öğrencilere
Kur’ân-ı Kerim ve Mâlumât-ı Diniyye ve Musâhabât-ı Ahlâkiye dersi zorunlu olarak haftada 5
saat öğleden önce veya sonra okutulmuştur. Kur’ân-ı Kerim ve Mâlumât-ı Diniyye ve
Musâhabât-ı Ahlâkiye Orta ve Son dönem 1 ve 2. sınıf öğrencilerine zorunlu olarak haftada 5
saat verilmiştir. Son dönem 1 ve 2. sınıf öğrencileri aynı zamanda Kıraat dersi esnasında
zorunlu olarak Musâhabât-ı Ahlakiyye dersi almışlardır (Tablo 1’e bakınız).
Cumhuriyet’in ilanının sonrasındaki dönemde ise bir süre Osmanlı kurumları ile devam
etmek durumunda kalınmıştır. Ancak 1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eğitimin ancak
okullarda yapılabileceği kesinleştirilmiş ve Mustafa Kemal Atatürk tarafından din eğitiminin de
yerinin ancak okul olacağı belirtilmiştir. Cumhuriyet dönemi ilkokul programlarında din eğitimi
çeşitli başlıklar altında, zorunlu veya seçmeli olarak yerini almıştır. Bu dönemde hazırlanan
1924 İlk Mektepler Müfredat Programı’na göre 2, 3, 4 ve 5. sınıflarda Kuran-ı Kerim ve Din
Dersleri zorunlu olarak haftada 2 saat verilmiştir. 1, 2 ve 3. sınıflar haftada 1 saat zorunlu olarak
Musahabat-ı Ahlakiyye dersi alırken, 4 ve 5. sınıflar yine haftada 1 saat zorunlu Malumat-ı
Vataniyye dersi almışlardır (Tablo 2’ye bakınız). 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı’nı
takiben hazırlanan 1926 İlk Mektepler Programı’na göre din eğitimi sadece Din Dersi başlığı
altında zorunlu olarak haftada 1 saat 3, 4 ve 5. sınıflara okutulmuştur (Tablo 3’e bakınız).
Benzer şekilde 1926 Köy Mektepleri Müfredat Programı’na göre de sadece 3. sınıflara Din
Dersi Perşembe günleri öğleden sonra yarım saat zorunlu olarak verilmiştir (Tablo 4’e bakınız).
Ancak bazı programlarda o dönemlerin özelliklerine bağlı olarak din eğitimi derslerinin
yer almadığı görülmektedir. 1936 ve 1948 İlkokul Programlarında din ve ahlak eğitimi verilen
herhangi bir derse yer verilmemiştir. Sonrasında 1962 İlkokul Program Taslağı’na göre (Tablo
5’e bakınız) 4 ve 5. sınıf öğrencilerine Cuma günleri Matematik dersiyle ve 1968 İlkokul
Programı’na göre (Tablo 6’ya bakınız) Resim-iş dersiyle dönüşümlü olacak şekilde seçmeli
olarak 1 saat Din Bilgisi dersi verilmiştir. Bu durum 1980 Anayasası ile son halini almış ve o
dönemden itibaren din eğitimi okullarda zorunlu olarak okutulmaya devam edilmiştir.
TEŞEKKÜR
Osmanlıca müfredatların Türkçe’ye çevrilmesinde emeğini esirgemeyen Fatih
Gündüz’e teşekkür ederiz.
KAYNAKLAR
Ayhan, H. (2004). “Cumhuriyet Dönemi Din Dersi Eğitimine Genel Bir Bakış”, Ankara
Üniversitesi İlahiyet Fakültesi Dergisi, 1999, Özel Sayı (Cumhuriyet’in 75. Yılına
Armağan), ss. 237-254
Bilgin, B. (2001). Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi. Gün Yayıncılık, Ankara.
Doğan, R., & TOSUN, C. (2003). İlköğretim 4. ve 5. Sınıflar İçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Öğretimi. Pegem A Yayınları, Ankara.
İlk Mektepler Müfredat Programı. (1924).
İlk Mektepler Programı. (1926).
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
12
Türkiye’de İlkokul Seviyesindeki Din Ve Ahlak Eğitiminin Tarihçesi
İlkokul Programı. (1936). Devlet Basımevi, İstanbul.
İlkokul Programı. (1948). Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
İlkokul Programı Taslağı. (1962). Ayyıldız Matbaası, Ankara.
Köy Mektepleri Müfredat Programı. (1926).
Mekâtib-i İptidaiye Ders Müfredatı. (1913). Bir ve İki Dershane ve Muallimli Mekteplere
Mahsus. Matba-i Âmire, İstanbul.
13
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 1-13
Download