TR33 Düzey2 Bölgesi Raporu - Bölgesel Yatırım Ortamı
advertisement
BÖLGESEL YATIRIM ORTAMI DEĞERLENDİRMESİ RAPORU TR33 İBBS II BÖLGESİ Manisa-AfyonkarahisarKütahya-Uşak Bu yayın Dünya Bankası personelinin harici katkılar ile gerçekleştirdiği bir çalışmanın ürünüdür. Bu çalışmada ifade edilen bulgular, yorumlar ve sonuçlar Dünya Bankası’nın, Dünya Bankası İcra Direktörleri Kurulu’nun veya temsil ettikleri hükümetlerin görüşlerini yansıtmıyor olabilir. Dünya Bankası bu çalışmada verilen verilerin doğruluğunu garanti etmez. Bu çalışmadaki herhangi bir haritada gösterilen sınırlar, renkler, birimler ve diğer bilgiler Dünya Bankası adına herhangi bir ülkenin hukuki statüsü hakkında herhangi bir değerlendirme veya bu sınırların onayı veya kabulü anlamına gelmez. Bu yayın Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti’nin desteği ile hazırlanmıştır. Bu yayının içeriği hiç bir şekilde Avrupa Birliği’nin veya T.C. Kalkınma Bakanlığı’nın görüşlerini yansıtmaz. Eylül 2016. Ankara, Türkiye. Resmi olmayan çeviridir. Bilgi amaçlıdır. İçindekiler Önsöz .............................................................................................................................................................. i Teşekkürler.........................................................................................................................................................iii Kısaltmalar......................................................................................................................................................... iv Yönetici Özeti........................................................................................................................................................v 1. Giriş..............................................................................................................................................................1 2. Bölgeye Genel Bakış.................................................................................................................................... 3 2.1. Genel Bilgiler ve Sosyo-Ekonomik Yapı............................................................................................. 3 2.2. Teşvik ve Sabit Yatırım....................................................................................................................... 4 2.3. Bölgesel Kalkınma Stratejik Öncelikleri............................................................................................. 5 3. İş Ortamındaki Güçlükler ve Fırsatlar........................................................................................................ 6 3.1. Fiziki Altyapı ve İletişim Altyapısı..................................................................................................... 6 3.2. Finansmana Erişim............................................................................................................................10 3.3. İşletme – Devlet İlişkileri..................................................................................................................12 3.4. Suç ve Kayıt Dışılık.............................................................................................................................14 3.5. İşgücü Piyasası...................................................................................................................................16 3.6. Firmaların İş Ortamı Algısı...............................................................................................................20 4. Üretkenlik ve Rekabet Gücü..................................................................................................................... 22 4.1. Pazar Yoğunluğu............................................................................................................................... 22 4.2. Yükselen ve Yüksek Performans Gösteren Sektörler....................................................................... 23 4.3. Bölgesel Üretkenlik........................................................................................................................... 24 4.4. Üretkenlik Dinamikleri..................................................................................................................... 25 4.5. Ticaret................................................................................................................................................ 27 5. Ekler........................................................................................................................................................... 35 Ek 1: Stratejik Öncelikler........................................................................................................................... 35 Ek 2: Yatırım Teşvikleri............................................................................................................................. 36 Ek 3: TR33’te Bölgesel Yatırım Teşviki Uygulamaları............................................................................. 37 Ek 4: TR33’teki Bölgesel Yatırım Teşviki Uygulamalarında Öncelikli Sektörler..................................... 39 Ek 5: Firma-Büyüklük Dağılımının Önemli Göstergeleri.........................................................................41 Ek 6: Üretkenliğin Ölçülmesi.................................................................................................................... 42 Ek 7: Toplam Faktör Üretkenliği (TFÜ) Dağılımı.................................................................................... 44 Ek 8: Dağıtım Etkinliği.............................................................................................................................. 45 Ek 9: İşgücü Üretkenliği Artışının Kaynakları......................................................................................... 46 Ek 10: İşletme Anketleri Metodolojisi...................................................................................................... 47 Ek 11: İşletme Anketleri Göstergeleri........................................................................................................ 48 6. Kaynakça................................................................................................................................................... 52 Şekiller Şekil 1: TR33 Alt Bölgesinin Coğrafi Konumu.................................................................................................... 3 Şekil 2: Alt Bölgede Bulunan Şehirler İçin SEGE 2011 Sıralaması.................................................................... 3 Şekil 3: TR33’teki Yatırım Teşvik Belgeleri........................................................................................................ 4 Şekil 4: TR33’te Öngörülen Sabit Yatırım Miktarı............................................................................................. 5 Şekil 5: Elektrik Tedarikinin Güvenilirliği ve İlişkili Kayıplar............................................................................7 Şekil 6: Elektrik Kaynağı Olarak Jeneratörlerin Kullanılı...................................................................................7 Şekil 7: Doğal Gaz ve Alternatif Enerji Kaynaklarının Kullanımı...................................................................... 8 Şekil 8: Su Şebekesinin Güvenilirliği.................................................................................................................. 8 Şekil 9: Elektrik veya Su Bağlatmak İçin Geçen Süre (Gün).............................................................................. 8 Şekil 10: İnternete Erişim, İnternet Mevcudiyeti ve Çevrimiçi Satış Platformlarının Kullanımı...................... 9 Şekil 11: İnternetin Güvenilirliği........................................................................................................................10 Şekil 12: Finansal Hizmetlerin Kullanımı..........................................................................................................10 Şekil 13: Yatırım ve İşletme Sermayesi İçin Finansman Kaynakları................................................................. 11 Şekil 14: Kredi Kısıtları.......................................................................................................................................12 Şekil 15: Yeni Fiziki Tesisler Kuran Firmalar....................................................................................................12 Şekil 16: Mevzuat Gerekliliklerini Yerine Getirmek İçin Harcanan Zaman......................................................13 Şekil 17: Ruhsat ve İzin Alma Süresi (Gün).......................................................................................................13 Şekil 18: Genişletilmiş Rüşvet Vakaları.............................................................................................................14 Şekil 19: Genişletilmiş Rüşvet Derinliği.............................................................................................................14 Şekil 20: Güvenlik Maliyetleri ve Firmaların Suç Yüzünden Yaşadığı Kayıplar...............................................15 Şekil 21: Kayıt Dışı Rakiplerin Zararlı Uygulamaları........................................................................................15 Şekil 22: Firma Büyüklüğü, Yaşı ve Sektörüne Göre İstihdam Payı.................................................................16 Şekil 23: Yıllık İşgücü Üretkenliği Artışı............................................................................................................17 Şekil 24: Çalışanların Cinsiyet Dağılımı ve İstihdamın Mevsimselliği.............................................................17 Şekil 25: Yönetici ve Çalışanların Cinsiyeti ve Kadın Mülkiyeti........................................................................18 Şekil 26: Boş Pozisyonlar ve Onları Doldurmak İçin Kamu İstihdam Hizmetlerinin Kullanımı.....................18 Şekil 27: Yönetici Pozisyonları ve Yönetsel Olmayan Pozisyonlarda İşe Almalarda Yaşanan Sorunlar..........19 Şekil 28: İlk 10 İş Ortamı Kısıtı........................................................................................................................ 20 Şekil 29: Sektörlere Göre İlk Üç Ortam Kısıtı....................................................................................................21 Şekil 30: Firma Büyüklüğüne Göre İlk Üç İş Ortamı Kısıtı...............................................................................21 Şekil 31: Sektörlere Göre Rekabet Derecesi...................................................................................................... 23 Şekil 32: Ceylan Firmaların Bulunması En Olası Olan Beş Sektör ve Bulunması En Az Olası Olan Beş Sektör............................................................................................................. 24 Şekil 33: Bölgenin Toplam İş Hacmi ve Toplam İstihdamı İçinde Ceylan Firmaların Payı............................ 24 Şekil 34: Seçili Üretkenlik Ölçütlerinin Bölgesel Ortalamaları........................................................................ 24 Şekil 35: Toplu Üretkenlik (TFÜ) Artışı Dağılımı............................................................................................. 25 Şekil 36: Çalışan Başına Katma Değerin Dağıtım Etkinliği Açısından İlk Üç ve Son Üç Sektör..................... 25 Şekil 37: Ücret ve Katma Değer Arasındaki İlişki (2014)................................................................................. 26 Şekil 38: İşgücü Üretkenliği Artışının Kaynakları............................................................................................ 26 Şekil 39: Bölgesel Gayrisafi Katma Değer ve Bölgenin Ticaret Açıklığında İhracatın Payı............................. 27 Şekil 40: İhracatın İş Hacmine Katkısı (2006-2014, Bölge ve İlk Beş Sektör)................................................ 28 Şekil 41: İhraç Ürünlerinin Teknolojik Sınıflandırması................................................................................... 28 Şekil 42: İhracat Artışının Yaygın ve Yoğun Marjlara Dağılımı....................................................................... 29 Şekil 43: TR33’ün Ticaret Ortaklarının Uluslararası İhracattaki Payı............................................................. 30 Şekil 44: İhracatın Yapıldığı Ülkeye Göre Oranı...............................................................................................31 Şekil 45: Ticaret Ortağı Bölgeye Göre Firmaların İhracatlarının Ayakta Kalma Oranları...............................31 Şekil 46: İhracat Yapma Statüsüne Göre Tesis Yoğunluğu.............................................................................. 32 Şekil 47: İhracat Yapan Firmaların Firma Yaş ve Büyüklüğüne Göre Dağılımı.............................................. 33 Şekil 48: İhracat ve İthalat Ürünlerini Gümrükten Geçirme Süresi................................................................ 34 Metin Kutuları Metin Kutusu 1. İstihdam: Girişimci Bilgi Sisteminin Özellikleri.................................................................... 26 Metin Kutusu 2. İhracat ve İthalat Ürünlerinin Gümrükten Geçmesi............................................................. 34 Önsöz Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirme Raporları (B-YOD), Dünya Bankası Grubu tarafından uygulanan ve yatırım ortamının iyileştirilmesi yoluyla hem bölgesel hem de ulusal düzeyde Türkiye’deki bölgesel eşitsizlikleri azaltmak ve ülkenin sürdürülebilir kalkınmasına katkıda bulunmayı amaçlayan Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirme Projesi (BYOD Projesi, P153794) kapsamında hazırlanan analitik çalışmaların bir parçasıdır. 26 İBBS-2 bölgesinin her biri için ayrı hazırlanan raporlardaki analizler Ağustos 2015- Haziran 2016 tarihleri arasında Türkiye genelinde 6006 işletme ile gerçekleştirilen Bölgesel İşletme Anketleri (B-İA) sonuçlarına ve Türkiye Cumhuriyeti Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından derlenen 2006-2014 Girişimci Bilgi Sistemi (GBS) verilerine dayanmaktadır. Farklı veri kaynaklarını biraraya getiren B-YOD Raporları, Türkiye’de bölgesel yatırım ortamını ortak bir metodoloji kullanarak değerlendiren ilk çalış- madır. İşletme Anketi, bölgelere kendilerini sadece Türkiye’deki diğer bölgelerle ve ulusal performansla karşılaştırma imkanı vermeyecek, ayrıca kendilerini dünyadaki diğer bölgelerle kıyaslama imkanı da sağlayacaktır. Raporların iki temel amacı bulunmaktadır. İlki, politika geliştiricilere ve özel sektör ve kamu sektöründekilere her bir bölgedeki kısıtlar hakkında bilgi sunmaktır. İkinci amaç ise merkezi ve yerel kuruluşlara özel sektörün faaliyet gösterdiği koşulları ölçebilmek ve değerlendirebilmek için yatırım ortamını değerlendirebilecekleri bir referans sunmaktır. Aslında, bu çalışmalar önümüzdeki yıllarda kanıta dayalı politika geliştirilmesi için de katkı sağlayacaktır. B-YOD Raporları’nın bulgularının bir sentezi yine BYOD Projesi kapsamında hazırlanan Ulusal Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu’nda yer alacaktır. i Yönlendirme Komitesi/Paydaşlar Dünya Bankası Grubu, sundukları detaylı yorumlarla bu raporların hazırlanmasına rehberlik eden T.C. Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Rekabet Edebilirlik Dairesi uzmanlarına teşekkürlerini sunmaktadır. B-YOD raporlarının hazırlanmasına yorumlarıyla katkı sunan Kalkınma Ajansları’na, T.C. Ekonomi Bakanlığı’na, T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’na, Turkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı’na; ve Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Projesi’nin uygulanması boyunca katkı sunan T.C. Avrupa Birliği Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı, Türkiye İstatistik Kurumu, Merkezi Finans ve İhale Birimi ve Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu’na teşekkür ederiz. ii Teşekkürler Dünya Bankası Grubu (WBG) T.C. Kalkınma Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı ve Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirme Projesi (BYOD) Kıdemli Proje Yöneticisi Sayın Ramazan Güven’e, T.C. Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Rekabet Edebilirlik Dairesi Başkanı Serkan Valandova’ya, T.C. Kalkınma Bakanlığı Uzmanı ve BYOD Proje Koordinatörü Filiz Alsaç’a ve T.C. Kalkınma Bakanlığı uzmanları Hüseyin Ulubeyli ve Selcan Zorlu’ya raporların hazırlanması süresinde sağladıkları rehberlik ve katkılar için, değerli yorumları ve geribildirimleri için teşekkürlerini sunmaktadır. Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirme Raporları’nın hazırlık süreci (B-YOD) Alvaro Gonzalez (WBG, eş Takım Lideri ve Baş Ekonomist) ve Can Selçuki (WBG eş Takım Lideri ve Ekonomist) tarafından yönetilmiştir. Raporların hazırlanmasında çok sayıda kurum ve kişinin katkısı olmuştur. Raporların kısımlarına göre başlıca yazarlar ve katkı sunanlar şu şekildedir: • Yönetici Özeti ve 1. Kısım (Giriş): Can Selçuki • 2. Kısım (Bölgeye Genel Bakış): Pelin Akçagün (WBG, Danışman), Özgün Başak Bıçaklı (WBG, Danışman), Bilgen Aktekin (WBG, Danışman), Mehmet Kemal Sökeli (WBG, Danışman), Murat Alıcı (T.C. Ekonomi Bakanlığı, Genel Müdür Yardımcısı), Nilay Camcı (T.C. Ekonomi Bakanlığı, Dış Ticaret Uzmanı), Ali Varışlı (T.C. Ekonomi Bakanlığı, Dış Ticaret Uzmanı), Alper Alansal (T.C. Ekonomi Bakanlığı, Dış Ticaret Uzmanı), Zahide Karaca Çoban (T.C. Ekonomi Bakanlığı, Dış Ticaret Uzmanı), Ali Can Kahya (T.C. Ekonomi Bakanlığı, Dış Ticaret Uzmanı), Özlem Üntez (T.C. Ekonomi Bakanlığı, Dış Ticaret Uzmanı), Karamath Dijvede Sybille Adamon (WBG, Genç Profesyonel), Francesca de Nicola (WBG, Ekonomist), Marianna Iootty de Paiva Dias (WBG, Kıdemli Ekonomist), Shawn Weiming Tan (WBG, Ekonomist). • 3. Kısım (İş Ortamındaki Güçlükler ve Fırsatlar): Jorge Luis Rodriguez Meza (WBG, Program Yöneticisi), Silvia Muzi (WBG, Program Koordinatörü), David C. Francis (WBG, Özel Sektör Gelişimi Uzmanı), Arvind Jain (WBG, Kıdemli Ekonomist), Joshua Seth Wimpey (WBG, Özel Sektör Gelişimi Uzmanı) and Veselin Kuntchev (WBG, Özel Sektör Gelişimi Uzmanı). • 4. Kısım (Üretkenlik ve Rekabet Gücü): Marianna Iootty de Paiva Dias (WBG, Kıdemli Ekonomist), Francesca de Nicola (WBG, Ekonomist), Karamath Dijvede Sybille Adamon (WBG, Genç Profesyonel), Shawn Weiming Tan (WBG, Ekonomist), Ipek Ergin (WBG, Danışman), Ümit Özlale (Özyeğin Üniversitesi, Danışman), Beyza Polat (Özyeğin Üniversitesi, Danışman) ve Ekrem Cunedioğlu (Özyeğin Üniversitesi, Danışman). T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Girişimci Bilgi Sistemi Koordinasyon Birimi çalışanlarının bu kısmın hazırlanmasına çok değerli katkıları olmuştur. Gerek yaptıkları araştırma asistanlığı gerekse editoryal katkılarından dolayı Bilgen Aktekin (WBG, Danışman) ve Mehmet Kemal Sökeli’ye (WBG, Danışman) ayrıca teşekkür etmek isteriz. Gözde Yılmaztürk, Selma Karaman ve Hasan Civelek Engelkıran’dan oluşan WBG ekibi Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Projesi’nin (P153794) uygulanması süresince yardımcı oldular. Onlar olmasa bu raporlar tamamlanamazdı. Türkiye İstatistik Kurumu, T.C. Ekonomi Bakanlığı ve T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı bu rapordaki analizlerin yapılmasını olanaklı kılan verileri sağlamışlardır. Donato de Rosa (WBG, Program Yöneticisi) da raporların hazırlanmasına çok değerli katkılar sunmuş, ekibe rehberlik etmiştir. iii Kısaltmalar AB Avrupa Birliği B-İA Bölgesel İşletme Anketi BYOD Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi B-YOD Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirme Raporu EDAM Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezi FCC Tam Kredi Kısıtı İçinde Olan GBS Girişimci Bilgi Sistemi GSKD Gayrisafi Katma Değer HHI Herfindahl-Hirschman Endeksi İA İşletme Anketi İBBS İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması KİH Kamu İstihdam Hizmetleri NCC Kredi Kısıtı İçinde Olmayan OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü OSB Organize Sanayi Bölgesi PCC Kısmen Kredi Kısıtı İçinde Olan YDO Yatırım Destek Ofisleri SEGE Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi TİM Türkiye İhracatçılar Meclisi TL Türk Lirası TFÜ Toplam Faktör Üretkenliği TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı iv Yönetici Özeti Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu’nun ilk kısmı iki alt kısma ayrılmıştır. Raporun bu ilk kısmı, 3. ve 4. Kısımlarda yapılan analizin bulgularına genel bir bakış sunmaktadır. ‘‘İş Ortamındaki Güçlükler ve Fırsatlar’’ başlıklı alt kısım, Dünya Bankası Grubu’nun İşletme Anketi adlı aracıyla doğrudan özel sektör firmalarından toplanan ve 3. kısımda kapsanan bir bulgu alt kümesine odaklanmaktadır. Bu alt kısımda, iş ortamının farklı boyutları açısından alt bölgeye özgü güçlü ve zayıf yönler vurgulanmıştır. Ayrıca, alt bölge için bildirilen analitik çıktılar ve ülke ortalamaları arasında karşılaştırmalar da verilmiştir. İş ortamındaki güçlükler ve fırsatların belirlenmesi, alt bölgede yatırım ortamının kalitesinin artırılması için etkin stratejilerin oluşturulmasını kolaylaştıracaktır. ‘‘Üretkenlik ve Rekabet Gücü’’ adındaki ikinci alt kısımda, 4. kısımda yer alan ve Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın Girişimci Bilgi Sistemi’nden elde edilen verilerden çıkarılan sonuçlardan bir seçki yer almaktadır. Bu alt kısımda, alt bölgenin şu alanlardaki performansının kendine özgü özellikleri ele alınmaktadır: Pazar yoğunluğu, yükselen ve yüksek performans gösteren sektörler, bölgesel üretkenlik, üretkenlik dinamikleri ve ticaret. Yerel ekonominin sektör ve firma düzeyinde sistematik bir biçimde analiz edilmesi, alt bölgenin yerel pazar yapısı ve rekabet ortamı, yeni ve yükselen ekonomik dinamizm, geçmiş ve mevcut üretkenlik trendleri ve ekonomik verimlilik, üretkenlikte büyüme ve ticaret açıklığı ve ihracatta büyümenin kaynakları. Sözü edilen kısımlar bu bulguları daha ayrıntılı şekilde açıklar ve daha zengin bir tartışma sunarken bu kısım ana başlıkları sunmayı amaçlamaktadır. İş Ortamındaki Güçlükler ve Fırsatlar bB-İA, Bölüm 1’de de belirtildiği gibi firmaların karşılaştıkları zorlukları ve özel sektörde sürdürülebilir büyümeyi ve istihdam yaratmayı teşvik edebilme fırsatlarını tespit ederek firmalar ve faaliyet gösterdikleri ortam hakkında zengin bir bilgi kaynağı sağlamaktadır. Buradaki konular fiziksel altyapı ve iletişim altyapısı, finansmana erişim, işletme-devlet ilişkileri, suç ve kayıt dışılık, işgücü ve firmaların iş ortamı algılarını içermektedir. İş ortamının çeşitli unsurlarına ilişkin algıları sorulduğunda Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki işletme sahipleri ve en üst düzey yöneticiler faaliyetlerinin önündeki en önemli üç engel olarak vergi oranlarını (%22), işgücünün eğitim seviyesinin yetersizliğini (%21) ve finansmana erişimi (%16) belirtmiştir. İmalat ve hizmet firmaları arasında algıladıkları en önemli engeller konusunda farklılıklar görülmüştür. İşletme Anketi’nin sonuçlarına göre, yeterli eğitime sahip olmayan çalışanlar ile vergi oranları, hem imalat hem de hizmet sektöründeki firmalar tarafından belirlenen ilk üç engel arasında yer almaktadır. Fakat, imalat sektöründeki firmalar için (firmaların %23’ü) en başta gelen engel, hizmet sektöründeki firmalar için ilk üçe girmeyen, siyasi istikrarsızlıktır; finansmana erişim ise hizmet sektöründeki firmalar için üçüncü sırada yer alırken (%17), imalat sektöründeki firmalar açısından ilk üçe girmemektedir. Son olarak, mikro firmalar açısından ilk sırada gelen engel vergi oranları olurken (%27), küçük ölçekli firmalar için ilk sırada yer alan engel, açık ara farkla, çalışanların eğitim düzeyinin yetersiz olmasıdır (%62). Siyasi istikrarsızlık ise orta büyüklükteki firmaların ve büyük firmaların engeller listesinin başında gelmektedir (sırasıyla %40 ve %33). Büyük ölçekli firmalar için, çalışanların yeterli eğitime sahip olmamaları da çok sık telaffuz edilen bir engeldir (firmaların %32’si). Özel sektör işletmelerinin faaliyetlerinde verimliliğin sağlanması güvenilir su arzını gerektirmektedir. Firmaların çoğunluğunun tipik bir ayda yaşadıkları yetersiz su tedariki durumlarının sayısını sıfır olarak bildirdiği Türkiye’de su tedarikinin güvenilirliği önemli bir sorun gibi görünmemektedir. TR33’teki firmalar Türkiye ortalamasına göre biraz daha düşük performans gösterse de bu yine de büyük bir sorun olarak görülmemektedir. Ortalama olarak, Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmalar ülke ortalamasıyla aynı sıklıkta elektrik kesintisi yaşamaktadır; tipik bir ay içerisinde 1,0 kez elektrik kesintisi yaşanırken, Türkiye ortalaması 0,9’dur. İşletme Anketi’nin sonuçlarına göre, Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmaların yalnızca yaklaşık %56’sının internet erişimi vardır; bu oran ülke ortalamasının biraz altındadır. Diğer taraftan, TR33’teki özel sektör firmalarının bir internet sitesinin olma ihtimali, %32’lik bir oranla, ülkedeki ortalama bir firmaya kıyasla, daha yüksektir. Çevrimiçi satış platformları gibi internet tarafından sunulan daha gelişmiş hizmetlerin kullanımı açısından ise, internetin sunduğu fırsatlardan yararlanan işletmelerin yüzdesi %0’a yakınken, Türkiye’deki firmaların %6’sı çevrimiçi satış platformlarını kullanmaktadır. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmaların %55’nin bir mevduat veya tasarruf hesabı vardır; bu oran, ülke ortalamasının biraz altında kalmaktadır. Ancak bankalardan kredi alma konusunda, TR33 ülke ortalamasının önünde geçmiş, bölgedeki firmaların %42’si kredi kullanmıştır. İmalat ve hizmet sektörlerindeki firmaların banka hesabı ve kredisi kullanma oranlarının dağılımı, TR33’teki imalatçı firmaların, banka kredisi alma konusunda hizmet sektöründeki firmalardan biraz önde olduğunu; buna karşın, hizmet sektöründeki firmaların banka hesabı olması olasılığının daha yüksek olduğunu göstermektedir. Türkiye’deki özel sektör firmaları işletme sermayeleri veya yatırımlarını finanse etmek için önemli oranda kendi kaynaklarından yararlanmaktadır. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmalar, Türkiye’deki ortalama bir firmaya kıyasla çok daha fazla bankalara başvurmaktadır, fakat bunu sadece yatırımlarla ilgili alanda yapmaktadır. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmaların yaklaşık %10’u tam kredi kısıtı içinde olan v firma olarak tanımlanmıştır, bu oran ülke ortalamasının yaklaşık 8 puan altındadır. Ayrıca, TR33’te ortalama olarak kredi kısıtı içinde olmayan firmalar daha fazladır; TR33’te bu kategoriye giren firmaların oranı %87 iken, Türkiye genelinde bu oran %72’dir. Bunun nedeni, TR33’teki kısmen kredi kısıtı içinde olan firma sayısının ülke ortalamasının üçte biri kadar olmasıdır. TR33’teki firmaların krediye erişim konusunda daha başarılı oldukları görülmektedir. Türkiye’deki firmaların ortalama %5’i son iki yıl içerisinde yeni bir fiziki tesis açmış olduklarını bildirmiştir. TR33’ün finansmana daha kolay erişim sağlıyor gibi görünmesi ve fakat bölgede yeni kurulan tesis sayısının daha fazla olmaması, firmaların fiziki tesis kurma yönündeki isteklerinin ve yatırım kararlarının belirlenmesinde, finansmana erişim kolaylığının ötesinde başka koşulların da olması gerektiğine işaret etmektedir. Devlet ile ilişkiler bakımından, Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmaların yöneticilerinin vakitlerinin ortalama %50’sini mevzuata uyum sağlamak amacıyla harcadıkları görülmektedir; bu oran, Türkiye ortalamasından 3,6 kat daha yüksektir. Küçük, orta büyüklükteki ve büyük ölçekli firmaların üst düzey yönetimleri, mikro firmaların (1-4 çalışanı olan) üst düzey yönetimlerine kıyasla, mevzuata uyum konusunda çok daha fazla zaman harcamaktadır. TR33, çeşitli büyüklükteki firmalar açısından, düzenlemelere uyumun kolaylaştırılması konusunda ülke ortalamasının altında bir performans sergilemektedir. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki kurumlar ruhsat almak isteyen işletmelere, ülke ortalamasından daha yavaş hizmet sunmaktadırlar. Hem genişletilmiş rüşvet vakaları endeksi hem de genişletilmiş rüşvet derinliği endeksi Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’ta, ülke ortalamasının da altında seyretmek suretiyle, çok düşüktür. TR33’teki hırsızlık ve tahribat olaylarının çok küçük ölçekli olduğu görülmektedir; TR33’te suça maruz kalmış firmalar satışlarının %0,1’i oranında bir kayıp yaşadıklarını bildirirken, Türkiye’de bu oran %5,5’tur. Genel olarak TR33’teki işletmeler, Türkiye geneline kıyasla daha küçük ölçekli suç olaylarıyla karşılaştıkları için güvenlik alanında daha az harcama yapmaktadır. TR33’te kayıt dışı rekabetle karşı karşıya kalan firmaların %46’sı, kayıt dışı rakipleri tarafından gerçekleştirilen en zarar verici uygulamanın vergi kaçırma olduğunu dile getirmişlerdir; Türkiye’nin geri kalanında ise bu oran %65’tir. TR33’teki firmaların yaklaşık üçte biri, en çok kayıt dışı firmalar tarafından kullanılan sahte ürün belgelerinden zarar gördüklerini bildirirken, bu oran tüm Türkiye’de firmaların sadece %10’udur. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’ta, 5-19 çalışanı olan küçük firmalar istihdamda en büyük paya sahiptir (%33). 5’ten az çalışanı bulunan mikro firmalar şaşırtıcı bir şekilde istihdamın %28’ini oluşturmaktadır. Orta büyüklükteki ve büyük ölçekli firmalar ise toplam istihdama sırasıyla %15 ve %24 oranında katkıda bulunmaktadır. 10 yıldan kısa bir süredir faal olan genç firmalar toplam istihdamın vi %40’ına katkıda bulunurken, 10-30 yıldır faal olan firmalar ile 30 yıldan uzun bir süredir faaliyet gösteren firmaların istihdama katkısı sırasıyla %54 ile %6’dır. Hizmet sektöründeki firmalar, istihdamın %66’sını bünyesinde barındırmak suretiyle, açık bir farkla TR33’teki en büyük işveren konumundadır. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmalar, işgücü üretkenliğinde ortalama %26’lık bir artış kaydetmişlerdir, bu oran ülke ortalamasının iki katından fazladır. Önemli olan bir husus da, TR33’teki mikro ve küçük ölçekli firmaların, sırasıyla %27 ve %23 olmak üzere, en yüksek işgücü üretkenliği artışına sahip olmasıdır. TR33’teki orta büyüklükteki firmaların işgücü üretkenliği, yıllık %15’lik bir oranla artış göstermiştir. TR33’teki en düşük artış oranı ise %6 ile, açık ara farkla, büyük ölçekli firmalarda görülmüştür. Ancak firma büyüklüğü kategorilerinin her birinde, TR33’teki firmalar, Türkiye’de aynı büyüklük kategorisindeki ortalama bir firmadan yaklaşık iki kat daha fazla artış göstermiştir. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’ta anketin yapılmasından önceki 2 yılda boş pozisyonu olan firma sayısı Türkiye genelindeki firmaların iki katıdır (%40’a karşılık %21). Boş pozisyonu olan firmaların yalnızca %28’i söz konusu pozisyonları doldurmak için kamu istihdam hizmetlerini kullanmış ve bunların da yarısından daha azı başarılı olmuştur. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmalar yönetici pozisyonlarını veya yönetici dışı boş pozisyonları doldurmak için Türkiye’deki ortalama bir firmaya göre daha az zorluk çekmektedir. TR33 bölgesine ait bu ortalamalar, Türkiye ortalamalarına göre büyük farklılıklar göstermektedir; ülkedeki ortalama boş pozisyonu olan firma oranı %21 iken, kamu istihdam hizmetlerinden yararlanma oranı yaklaşık %20 ile çok daha düşük düzeylerdedir ve boş pozisyonların doldurulmasındaki başarı oranı da yine daha düşüktür. TR33 bölgesinde kadınlar geçici veya mevsimlik çalışanların %14’ünü oluşturmaktadır; bu ulusal ortalama ile aynı düzeylerdedir. TR33 bölgesinde devamlı tam zamanlı çalışanların sadece %23’ü kadın iken, bu oran ülke geneli için %36’dır. Üretkenlik ve Rekabet Gücü Bu raporun üretkenlik ve rekabet gücü ile ilgili olan kısmı T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın Girişimci Bilgi Sistemi (GBS) verilerinden derlenmiştir. Bölgede iş hacmi ve istihdamın büyük kısmının giderek birkaç büyük firmada yoğunlaştığı gözlenirken, bölgenin nispeten düşük HerfindahlHirschman Endeksi (HHI), pazar yoğunluğunun genel olarak bölgedeki firmaların yıllık iş hacmi ve istihdam dağılımlarının işaret ettiği kadar çarpık olmadığını göstermektedir. Bulgular birkaç sektör için iş hacmi ve istihdamın düşük yayılma ile yoğunlaştığını, ancak rekabet eksikliğinin bölge için genel bir sorun olarak görülmediğini ortaya koymaktadır. Tarihsel bir pencereden bakılacak olursa, ceylan firmaların yerel ekonomiye önemli bir katkı yaptığı görülebilir. OECD’nin “ceylan işletme” (gazelle) tanımının kullanılmasıyla, yüksek performans gösteren firmalar genç, yüksek büyüme gösteren firmalar olarak tanımlanmaktadır. 2009’dan bu yana ceylan firmalar toplam iş hacmine (2014’te) en fazla %8,2 katkıda bulunmuş ve toplam istihdamın %8,7’sini sağlamıştır (2009). Bu dönem içerisinde, toplam istihdam içerisindeki payları düşüş gösterirken toplam iş hacmi içindeki payları artmıştır. Ancak genel bir perspektifle değerlendirme yapılacak olursa TR33’de ceylan firmalar, hem iş hacmi hem de istihdam bakımından, Türkiye’de ortalama bölgedeki ceylan firmalar kadar önem arz etmemektedir. bu durum ihracatta %57'lik bir düşüşe sebebiyet vermiştir. Sonuç olarak, bu kategori bölgenin ihracat artışında %1o'luk bir net efektif artış yaşamıştır. Diğer yandan, bölge mevcut pazarlara yeni ürünlerin ihraç edilmesi konusunda çok başarılı olmuş, bu da bölgenin ihracat artışına %56,6’lık bir katkı sağlamıştır. Bu durumda, ihracat artışının üçte biri mevcut pazarlarda ürün çeşitlendirmesinden kaynaklanmış ve TR33 her iki kategoride de en başarılı bölgeler arasına girmiştir. Bölgedeki firmalar ihracat yaptıkları pazarları çeşitlendirmede sınırlı ölçüde başarılı olmuştur. GBS verilerinin analizi üretkenlikle ilgili olarak bir dizi ölçüt ortaya koymaktadır. Çalışan başına katma değer açısından TR33 bölgesi 2007 – 2009 arasında büyük ölçüde iyileşme göstermiş, bu dönemden sonra hafif ancak sürekli bir düşüşe girmiştir. Bu değer çalışan başına 12.608 TL ve 11.483 TL arasında kalmıştır. Çalışan başına katma değer performansındaki düşüşün aksine, toplu üretkenlik istikrarlı bir şekilde artış kaydetmiştir; bu durum bölgede hizmet sektörünün finansal krizden sonra işgücü üretkenliğinde kayıplar yaşamış olabileceğine işaret etmektedir. TR33 bölgesinin sonuçları, analiz dönemindeki pozitif toplu üretkenlik artışının üretkenlik artışı yüksek olan firmaların bölge ekonomisindeki ağırlıklarının arttığına işaret etmektedir. 2006-2007 ve 2010-2011 dönemleri hariç olmak üzere, piyasaya yeni giriş yapan firmalar toplu üretkenliği azaltmıştır; bu da daha az üretken firmaların piyasaya girmiş olduğu veya daha üretken olan işletmelerin piyasadan çıkmış olduğu anlamına gelmektedir. Ek 8, bu üretkenlik dinamikleri ölçümlerinin nasıl derlendiğini daha kapsamlı ve teknik olarak ele almaktadır. Bölgedeki firmaların ihracat pazarlarında ayakta kalma oranları diğer Türk firmalarıyla karşılaştırıldığında ortalamanın altındadır: Türkiye için bir firmanın kesintisiz ihracat süresi 2,65 yıl ilken bu bölgede 2,46 yıldır. Bölgede ihracat yapmaya devam etmesi en olası olan firmalar kaynak yoğun ürünler, orta düzey beceri gerektiren teknoloji yoğun ürünler ihraç edenler ve AB ile Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerine ihracat yapan firmalardır. Kaynak yoğun ürünleri ve orta düzey beceri gerektiren teknoloji yoğun ürünleri ihraç edenler, hem düşük düzey beceri gerektiren hem de yüksek düzey beceri gerektiren teknoloji yoğun ürünleri ihraç edenlerden daha iyi bir ayakta kalma performansı ortaya koymaktadır. Bölgenin uluslararası piyasalarla ticaret açıklığı bu çalışmanın kapsadığı yıllar içerisinde azalma göstermiş, ancak bölgesel pazarlarda yapılan ticaret önem kazanmıştır. TR33 bölgesinde firmaların ihraç ürünlerinin teknolojik yoğunluğu, yüksek teknoloji yoğunluklu üretim yöntemleri kullanan ürünlerden sert bir şekilde uzaklaşarak, diğer ürünlere kaymıştır. İhraç ürünlerinin neredeyse yarısı, 2006’da yüksek teknoloji ürünlerinden oluşmaktayken, bu oran 2014’te %20’ye gerilemiştir. Bu bulgunun ana nedeni, elektrikli makine ve ekipman sektöründeki ürünlerin ihracatında yaşanan düşüş olmuştur. Bu ileri teknoloji sektöründeki ihracat 2006’da 2,6 milyar TL iken, 2014’te 2,17 milyar TL’ye gerileyerek, yüksek teknoloji kullanan sektörlerin bölge ihracatı içindeki payının önemli ölçüde düşmesine neden olmuştur. Yüksek teknolojili ürünlerin kaybettiği pay, inceleme döneminde, diğer ürünlere geçmiştir. Şöyle ki, ortayüksek teknoloji ürünlerinin payı %22,8’den %30,3’e, orta-düşük teknoloji ürünlerinin payı %10,8’den %21’e, düşük teknolojili ürünlerinin payı ise %11,9’dan %20,4’e çıkmıştır. TR33 bölgesinin ihracat artışı yoğun marjdan çok yaygın marjla sağlanmıştır. İhracat artışının üçte ikisi mevcut ürünlerin mevcut pazarlara ihracatından kaynaklanmaktadır, ancak mevcut ürünlerin ihracatında bir düşüş ve tükenme söz konusudur; Firma yaşı ve büyüklüğü bir firmanın ihracat yapıp yapmayacağına dair iyi bir tahmin aracıdır: Eski ve büyük firmaların uluslararası ve bölgesel ihracat yapmak için gereken kaynak ve deneyime sahip olması daha olasıdır. Bölgede uluslararası ihracat yapan firmalar açısından İhracat statüsü ve firma yaşı arasındaki ilişki açıkça görülebilmektedir; daha eski ve daha büyük firmalar daha çok ihracat yapmaktadır ama bölgesel ihracatçılar için bu durum o kadar bariz şekilde görülememektedir. Diğer bölgelere ihracat ve satış gerçekleştiren firmaların payı firmaların yaşlarıyla beraber artmaktadır: 6 yıldan daha eski olan firmalar hem uluslararası hem de bölgesel olarak daha fazla ihracat gerçekleştirmektedir. Zaman içinde firmalar faaliyetlerini daha uzun yıllar sürdürdükçe, daha yakın uluslararası ve bölgeler arası bağlantılar kurabilmektedir. Aynı zamanda, tesislerin de ihracat ve bölgeler arası ticaret bağlantıları kurmuş olması ve ardından daha uzun yıllar varlığını sürdürme fırsatı bulmuş olması olasılık dahilindedir. Büyük ölçekli firmaların uluslararası ihracat yapması daha olasıyken bölgesel ihracat açısından büyüklük daha az önem arz etmektedir. İhracat yapan firmaların %48’i 100’den fazla kişinin çalıştığı büyük ölçekli firmalardır ve sadece %21,5’i 3-19 çalışanı bulunan küçük ölçekli firmalardır. Bölgesel ihracat açısından firma büyüklüğü daha az önemlidir. Buradaki tesislerin %47,5’i küçük firmalardır. Son olarak, ihraç edilmesi amaçlanan ürünler Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya, ve Uşak’ta ortalama 2,5 gün içinde gümrükten geçmektedir. Türkiye genelinde bu oran 4,5 gündür. İthal ürünler için bu süreç biraz daha uzun sürmektedir; TR33’de ortalama 4,5 gün iken Türkiye genelinde 6,8 gündür. Genelde, ithal ve ihraç edilmesi amaçlanan ürünlerin TR33 bölgesinde Türkiye geneline göre daha hızlı gümrükten geçtiği görülmektedir. vii viii TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak 1. Giriş Çok uluslu şirketlerden mikro ölçekli olanlara kadar, bir ekonomide yer alan bütün firmaların üretken alanlara yatırım yapmasında, yeni iş imkanları yaratmasında ve genişlemesinde, kaliteli yatırım ortamının önemli bir rolü bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında yatırım ortamının aynı zamanda ekonomik büyümenin ve refah düzeyinin arttırılmasının da merkezinde olduğu görülmektedir. Tarımdan üretime, çok uluslu şirketlerden küçük işletmelere kadar tüm firmalar bir ülkenin kalkınmasının temelini oluşturmaktır. Özel sektör firmalarının pazar paylarını arttırmak ve faaliyetlerini daha karlı hale getirmek için gerek yenilikçi fikirlere gerek de fiziki üretim araçlarına yaptıkları yatırımlar, ekonomik büyümenin ve zenginleşmenin öncüsü olmaktadır. Özel sektör, bir ülkedeki istihdamın %90’nını sağlarken, bireylere sahip oldukları beşeri sermayeyi etkin bir şekilde kullanma fırsatı sağlamaktadır. Bir yandan toplumların ihtiyaçları olan ürünlerin üretimini sağlarken diğer yandan da ödedikleri vergiler aracılığıyla sağlık ve eğitim gibi kamu hizmetlerinin bütçelerine katkıda bulunmaktadır. Ekonomiye yaptıkları bütün bu katkılardan dolayı özel sektör firmaları kalkınma ve refahın arttırılmasında en önemli aktörlerden biri olarak ön plana çıkmaktadır. Bir ülkenin veya bölgenin yatırım ortamını iyileştirmenin yolu öncelikle o yatırım ortamının güçlü ve zayıf yanlarının tespit edilmesiyle başlar. Zayıf yönlerinin tespiti ve giderilmesi için atılacak olan adımlar yatırım ortamı kalitesini arttırmakla kalmayacak, aynı zamanda ekonomik büyümeye de katkı sunacaktır. Bu nedenle Dünya Bankası bir çok ülkede yatırım ortamı değerlendirme çalışmaları gerçekleştirmiştir. Yatırım ortamı değerlendirme çalışmalarında amaç, ekonomik büyümenin önündeki temel engelleri ortaya çıkartmak ve reform ihtiyacı olan alanları tespit etmektir. Farklı ülkelerde karar vericiler, ulusal veya bölgesel seviyede, bu değerlendirme çalışmalarını politika oluşturma süreçlerine katkı sunan bir araç olarak görmektedir. Gün geçtikçe, kamu iradeleri verdikleri kararların ve uyguladıkları politikaların yatırım ortamı üzerinde olan etkisinin daha çok farkına varmakta ve gerekli değişiklikleri yapmaktadır. Birçok hükümet, yatırım ortamı iyileştirme reformlarını gündemlerine almaktadır. Ancak bu alandaki ilerleme halen istenilen hızda bulunmamakla beraber uygulama seviyesi farklı ülkeler arasında ciddi değişkenlikler göstermektedir. Hükümetler firmaların ve girişimcilerin faaliyetlerini yavaşlatıcı veya zorlaştırıcı uygulamalara devam edebilmektedir. Bu uygulamalar arasında gereksiz maliyetler, belirsizlik ve risklerin oluşturulması ve rekabeti engelleyici engellerin oluşturulması sayılabilir. Sonuç olarak, yatırım ortamı değerlendirme çalışması, belirlenen yatırım ortamı etkenlerinin firmaların performansını nasıl etkilediğini ölçmek amacıyla tasarlanmış bir araçtır. Dünya Bankası’nın Türkiye’de en son hazırladığı Yatırım Ortamı Değerlendirme çalışması 2010 yılında yapılmıştır. Bu çalışma, Türkiye’de yatırım ortamı kalitesinin ve iş yapma ortamı koşullarının coğrafi bölgeler arası ciddi farklılıklar içerdiğini ortaya koymuştur. Çalışma aynı zamanda, farklı yatırım ortamı koşulları altında faaliyet gösteren firmaların performansının, ait oldukları bölgenin genel ekonomik görünümünü nasıl etkilediğini de göstermiştir. Bu bulgularla doğru orantıda kamu iradesi yatırım ortamının iyileştirilmesine öncelik vermiş ve bölgesel kalkınma öncelikli politika geliştirme alanlarında biri haline gelmiştir. Bu önceliklendirmenin önemli bir kanıtı da 10. Kalkınma Planı dahilinde öngörülen İş ve Yatırım Ortamının Geliştirilmesi Programıdır. Program kapsamında olan iş ve yatırım ortamıyla ilgili yönetişimin bölgesel düzeyde geliştirilmesi bileşeni, iş ve yatırım ortamıyla ilgili ulusal ve bölgesel düzeyde göstergeler geliştirilerek düzenli takip ve değerlendirme sistemi oluşturulmasını hedef olarak benimsemiştir. Bileşenin bir diğer hedefi ise iş ve yatırım ortamının iyileştirilmesine yönelik yaklaşımın bölgesel düzeyde yaygınlaştırılması, geliştirilmesi ve yatırımcının yerel düzeyde desteklenmesidir. Kuşkusuz ki, yerel seviyede etkili politikaların geliştirilebilmesi, bir bölgenin yatırım ortamını etkileyen farklı etmenlere dair güçlü ve zayıf noktalarının tespiti ve analizi ile mümkündür. Bu etmenler arasında, yeterli altyapı hizmetleri, finansmana erişim, kaliteli iş gücünün varlığı, teknolojiye erişim ve yeni teknolojileri benimseme imkanları ve yerel seviyede idari süreçler bulunmaktadır. Bu raporların hazırlanması sürecinde, daha önce yapılan çalışmaların bulgularının güncellenmesi ve bölgesel seviyede politika geliştirme çabalarına katkı sağlaması amacıyla yeni bir anket çalışması yapılmıştır. Bu çalışmada işletme anketi aracılığıyla firmaların faaliyet gösterdikleri bölgelerin yatırım ortamındaki güçlü ve zayıf yanlar anlaşılmaya çalışılmıştır. Dolayısıyla, Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirme raporlarının (B-YOD) hazırlanmasında, toplanan veri bölgesel olması açısından yeni bir perspektif sunmaktadır. Her B-YOD raporu iki farklı kaynaktan gelen verilerin analizi sonucu oluşturulmuştur. İlk veri kaynağı, Dünya Bankası Grubu’nun İşletme Anketi aracılığıyla elde edilmiştir. Dünya Bankası Grubu İşletme Anketi’ni Türkiye’de daha önce yapmış olsa da bu seferki anket çalışmalarına Türkiye’deki her bir ili kapsayacak şekilde 6006 şirket dâhil olmuştur. İşletme Anketi, İBBS-2 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı sonuçlar üretmiştir. İkinci veri kaynağı ise, Türkiye Cumhuriyeti Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından derlenen Girişimci Bilgi Sistemi’dir (GBS). 9 farklı merkezi veri setini 1 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu bir araya getiren GBS gerçekleştirilen analiz için kayıtlı tüm firmalar hakkında bilgi sağlamaktadır. Aynı zamanda illerdeki yatırımlarla ilgili olarak Ekonomi Bakanlığı verileri ve her bir Kalkınma Ajansının kendi bölgesi için hazırlamış olduğu Bölgesel Kalkınma Planları kendi bölgeleri için ek veri kaynağı olarak kullanılmıştır. Farklı kaynaklardan gelen verilerin analizini içeren B-YOD raporları, İBBS-2 düzeyinde yatırım ortamını değerlendirmek için ortak metedoloji kullanarak yapılan ilk çalışmadır. Özellikle İşletme Anketi, bölgelere kendilerini sadece Türkiye’deki diğer bölgelerle mukayese etme fırsatı vermekle kalmayacak ayrıca uluslararası kıyaslamalara imkan verecektir. Bu raporların temelde iki amacı bulunmaktadır. Birinci amaç, hem karar vericiye hem de kamu veya özel sektörde kalkınma alanında görev alan kişi veya kurumlara, bölgelerin yatırım ortamı kısıtları hakkında bilgi sunmaktır. İkinci amacı ise ilerleyen yıllarda bölgelerin yatırım ortamı kalitelerinin gelişimini gözlemleyebilmek için bir referans noktası sunmaktır. Bu çabanın orta ve uzun vadede kanıta dayalı politika yapımına katkıda bulunacağı kuşkusuzdur. Her ne kadar ortaya koyduğu ortak metodoloji ile bölgesel kalkınma alanına bir yenilik getirse de B-YOD raporları kamu idaresinin ve de özellikle T.C. Kalkınma Bakanlığı’nın bölgesel kalkınma alanında halihazırda yürüttüğü çalışmalara bir katkı olacaktır. T.C. Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi, bölgesel kalkınmanın amaçlarını, vizyonunu, hedeflerini ve ilkelerini belirlemektedir. Stratejinin vizyonu ‘‘Sosyo-ekonomik ve mekânsal olarak bütünleşmiş, rekabet gücü ve refah düzeyi yüksek bölgeleriyle daha dengeli ve topyekûn kalkınmış bir Türkiye’dir. Stratejide yer alan hedefler arasında, bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılması; bölgelerin rekabet gücünün artırılması; ekonomik ve sosyal bütünleşmenin güçlendirilmesi; ve ülke çapında 2 daha dengeli bir yerleşim sistemi oluşturulması bulunmaktadır. Bölgeler, programların hedeflerini daha fazla kapsayabilmesi için yerleşim kategorilerine ayrılmıştır ve her bir yerleşim kategorisinin belirgin hedefleri bulunmaktadır. Bu yerleşim kategorilerindeki yatay hedefler şunlardır: • Bölgesel Gelişmenin Yönetişiminin İyileştirilmesi ve Kurumsal Kapasitenin Güçlendirilmesi • Sınır Ötesi ve Bölgeler Arası İşbirliğinin Geliştirilmesi • Kamu Yatırımı ve Destek Uygulamalarının Bölgesel Gelişme Hedefleriyle Uyumlaştırılması • Sürdürülebilir Çevre ve Yeşil Ekonominin Desteklenmesi • Ulaştırma Ağı ve Erişilebilirliğin İyileştirilmesi Bu yüzden, daha önce de belirtildiği gibi, toplanan veriler ve B-YOD raporları, temel olarak hükümetin bölgesel kalkınma alanında süregelen çabalarına katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Bu rapor aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir: 2. Kısım Bölgesel Kalkınma Planı ve Ekonomi Bakanlığı’nın il düzeyinde yatırım verilerinden alınan bilgilerle bölgenin özelliklerine dair genel bir bakış sunmaktadır. 3. Kısımda İşletme Anketi’nden elde edilen bulguların kullanılmasıyla gerçekleştirilmiş analiz sunulmaktadır. 3. Kısım’da firma örnekleminden elde edilen bulguların bildirilmesinin ardından 4. Kısım Girişimci Bilgi Sistemi’nden elde edilen sayım verilerinin kullanılmasıyla gerçekleştirilen bir analizi içermektedir. Üretkenlik ve rekabet gücü başlığını taşıyan bu analiz 5 farklı alana odaklanmaktadır: pazar yoğunluğu, yükselen ve yüksek performans gösteren sektörler, bölgesel üretkenlik, üretkenlik dinamikleri ve ticaret. TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Şekil 1: TR33 Alt Bölgesinin Coğrafi Konumu 2.Bölgeye Genel Bakış 2.1 Genel Bilgiler ve Sosyo-Ekonomik Yapı TR33 alt bölgesi dört ilden oluşmaktadır: Manisa (TR331), Afyonkarahisar (TR332), Kütahya (TR333) ve Uşak (TR334). Ege Bölgesinde (Türkiye’nin batısı) 4.206 km2’lik bir yüzey alanını kaplayan TR33 alt bölgesi 51 ilçe ve 115 belediyeye ayrılmıştır. 2015 yılı itibarıyla söz konusu alt bölgenin toplam nüfusu 3,01 milyon (1,50 milyonu erkek, 1,51 milyonu kadın) olup, ortalama hane halkı büyüklüğü 3,24’tür. Kalkınma Bakanlığı tarafından belirlenen 2011 yılı Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksine (SEGE) göre TR33, 26 alt bölge arasında 12. sırada yer almıştır. 2011 yılındaki 13.888 TL’lik (8.283 dolar) kişi başı Gayrisafi Katma Değeri ile tüm bölgeler arasında 11. sırada yer almıştır. 2014 itibariyle, işgücüne katılım oranı %52,3, istihdam ve işsizlik oranları ise sırasıyla %50,3 ile %3,9 olarak kaydedilmiştir. Yoksulluk oranı, ortalama gelirin %50’sine göre hesaplandığında %6,8 çıkarken, bu oran ortalama gelirin %60’ına göre hesaplandığında %13,7 olarak belirlenmiştir. Şekil 2: Alt Bölgede Bulunan Şehirler İçin SEGE 2011 Sıralaması İl Numarası İl TR331 Manisa SEGE 2011 Sırası SEGE 2011 Endeksi 23 0,4711 TR334 Uşak 25 0,3737 TR333 Kütahya 38 0,0198 TR332 Afyon 43 -0,0797 Kaynak: Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi, 2011 Bölgesel büyüme büyük ölçüde, bölgenin katma değerin %47,9’unu oluşturan hizmet sektörü tarafından gerçekleştirilmektedir, ancak bölgedeki tarım ve sanayi sektörlerinin payları ulusal ortalamaların üzerindedir (ZEKA, 2013). Bölgede 2012 yılında katma değere göre en üst sırada bulunan ilk beş sektör şunlar olmuştur: diğer metal dışı maden ürünleri (seramik ve mermer) (%20,1), gıda (%14), elektrikli aletler (%12,3), tekstil (%8,8) ile bilgisayar, elektronik ve optik ürünler (%7,1). Manisa ihracat açısından bölgenin en önemli ilidir, tüm Türkiye’de 7. sırada yer almaktadır ve 2012 yılı itibariyle bölge ihracatının %87’sini oluşturmaktadır. Manisa çoğunlukla, orta-yüksek teknoloji ürünlerini (bilgisayar, elektronik ve optik ürünler) ihraç ederken, diğer iller daha çok orta-düşük teknoloji ürünlerini (diğer metal dışı madenler, tekstil) ihraç etmektedir (ZEKA, 2016). Rekabet gücü açısından Uşak, Manisa, Kütahya ve Afyon, Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezi (EDAM) tarafından 2014 yılında derlenen Rekabet Gücü Endeksinde 81 il arasında sırasıyla 28, 32, 39 ve 49. sırada yer almışlardır. Uşak ilinin en yüksek performans gösterdiği alan Finansal Derinlik alt endeksi (16.) olurken, en kötü performansı Yaratıcı Sermaye alt endeksinde (58.) sergilemiştir. Manisa ilinin en yüksek sırada yer aldığı alan ise Pazar Büyüklüğü alt endeksi (13.) iken, en kötü sıralaması Sosyal Sermaye alt endeksinde (43.) olmuştur. Kütahya ve Afyon illerinin her ikisi de en iyi performanslarını Fiziki Altyapı alt endeksinde (sırasıyla 15. ve 12.) sergilemişlerdir. Kütahya’nın en kötü performans gösterdiği alan Finansal Derinlik alt endeksi (52.) olurken, Afyon’un en kötü performans gösterdiği alan Beşeri Sermaye alt endeksi (42.) olmuştur. Her ne kadar bu rapor kayıtlı ekonomiye odaklanmış olsa da, kayıt dışı sektördeki eğilimler de kayda değerdir. 2006 ile 2013 yılları arasındaki dönemde kayıt dışılık (işgücü açısından 3 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu değerlendirilmiştir) %53’ten %45’e düşmüş, ancak önemini yitirmemiştir.1 Toplam kayıt dışılık (%46) ile tarım dışı kayıt dışılık (%21) arasındaki fark, kayıt dışılığın %75’lerde olduğu tarım sektörünün düşük performansını yansıtmaktadır (TÜİK). 2.2 Teşvik ve Sabit Yatırım 15 Haziran 2012 tarihli ve 2012/3305 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile başlatılan mevcut yatırım teşvik sisteminin uygulama ve oranları yatırım projesinin yeri, ölçeği, önemi ve konusuna bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Sisteme göre yatırımcılar tamamen veya kısmen dört ana teşvik uygulamasının (genel, bölgesel, büyük ölçekli ve stratejik yatırım) altında yer alan önlemlerden ve dokuz destek unsurundan (KDV istisnası, gümrük vergisi muafiyeti, vergi indirimi, sigorta primi desteği-işçi ve işveren payı, faiz desteği, yatırım yeri tahsisi, gelir vergisi stopajı desteği) yararlanmaktadır. Önceki yatırım teşvik düzenlemesinde İBBS-2 bölgeleri temelinde alt bölgelere göre teşvikler belirlenmiş olsa da yeni düzenlemede il temelli bir sisteme geçilmiştir (İBBS3). Bu doğrultuda, 81 il sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeylerine göre altı bölge altında sıralanmış ve kategorilenmiştir. TR33 bölgesindeki illerinden Manisa ve Uşak yeni sınıflandırmaya göre 3. bölgede, Kütahya ve Afyon ise 4. bölgede yer almaktadır. Buna göre, destek unsurlarının oranları ve koşulları bu bölgelerde farklılık göstermektedir. 2009 ile 2015 yılları arasında TR33 bölgesinde 1.410 yatırım teşvik belgesi verilmiştir. Yatırım teşvik belgelerinin 1.324 tanesi yerel firmalara verilirken, 86 tanesi yabancı sermayeli firmalara verilmiştir. Küresel ekonomik resesyona rağmen, 2010 yılında TR33 bölgesinde verilen yatırım teşvik belgelerinin sayısı, bir önceki yıla kıyasla %92,5 oranında artış göstermiştir. 2013 yılında TR33 bölgesinde verilmiş olan yatırım teşvik belgelerinin sayısı toplamda 239 belge ile zirveye ulaşmıştır. Yabancı sermayeli firmalara verilen teşvik belgesi sayısı, yerel yatırımlar için verilen belge sayısından daha düşük olmuştur. Yabancı sermayeli firmaların sahip olduğu teşvik belgelerinin sayısı TR33 bölgesindeki toplam yatırım teşvik belgesi sayısının %10,4’ünü, 2009-2015 döneminde TR33 bölgesindeki toplam yatırımların ise %11,4’ünü oluşturmaktadır. TR33’te öngörülen toplam sabit yatırım miktarı 17,18 milyar TL olmuştur, bunun 15,21 milyar TL’si yerel sermaye iken, 1,97 milyar TL’si yabancı sermayeden oluşmaktadır. TR33’te öngörülen toplam sabit yatırım miktarı 2014 yılında toplam 4,8 milyar TL’ye ulaşarak zirve yapmıştır. Şekil 3: TR33’teki Yatırım Teşvik Belgeleri Şekil 3: TR33’teki Yatırım Teşvik Belgeleri 550 500 450 Belge Sayısı 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2009 2010 2011 Yabancı Sermaye 2012 Yerli Sermaye 2013 2014 2015 Toplam Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, geçici veriler 1 Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, hane halkı anketlerine dayanarak, bölgeye ve sektörlere göre çalışma yılları içinde kayıt dışı işgücünün büyüklüğünü bildirmektedir. Girişimci Bilgi Sistemi, işgücünün dağılımı, her bir bölgedeki sektörler ve aynı zamanda işletme başına istihdam düzeyi hakkında ek ayrıntılar sağlamaktadır. Bu bilgi kaynaklarının birleştirilmesi kayıt dışı ekonominin boyutunu değerlendirmemize olanak sağlamaktadır. 4 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Şekil4: 4:TR33’te TR33’te Öngörülen Sabit Yatırım Miktarı Şekil Öngörülen Sabit Yatırım Miktarı Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, geçici veriler Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, geçici veriler 2.3 Bölgesel Kalkınma Stratejik Öncelikleri Aşağıdaki liste, Zafer Kalkınma Ajansı (ZEKA) tarafından hazırlanan Bölgesel Kalkınma Planı esas alınarak hazırlanmıştır ve bölgenin potansiyeli ve güçlüklerini sıralamaktadır (ZEKA, 2013):2 • Bölgesel kişi başı GSKD hızlı bir şekilde artmış ve ülkedeki en gelişmiş bölgelerle arasındaki mesafeyi azaltmıştır: 2004 ile 2008 yılları arasındaki dönemde bölge, İstanbul’la olan katma değer farkını %8,1 oranında azaltmıştır. • TR33 ülke çapındaki tarımsal katma değerin %8,5’ini üretmek suretiyle tüm bölgeler arasındaki en yüksek orana sahiptir. Bölge aynı zamanda turizm (inanç turizmi ve termal turizm), madencilik (kömür, linyit, mermer) ve enerji (rüzgar, jeotermal) gibi diğer sektörlerde de potansiyele sahiptir (ZEKA, 2013). • Bölgenin dış ticaret payı azalmaktadır. Sektörel çeşitlilik ülke ortalamasının altındadır. Yüksek teknoloji ürünlerinin ithal edilmesi ve düşük teknoloji ürünlerinin ihraç edilmesi yönündeki eğilim de dış ticaret dengesine zarar vermektedir. • Tarım sektörü; parçalanmışlık, düşük uzmanlık seviyesi, modern tarım tekniklerinin ve sulamanın yetersiz kullanılmasından dolayı verimsiz kalmaktadır. • Turizm ve enerji sektörlerindeki potansiyel kullanılmamaktadır: Turizm açısından, turist sayısı ve konaklanan gün sayısı hem Ege bölgesinin hem de tüm Türkiye ortalamasının altındadır; doluluk oranları da düşüktür (2011 yılı itibariyle ülke ortalaması %51,46 iken, aynı oran %37,54 olarak kaydedilmiştir). Bölgenin yüksek kaliteli tesis eksikliği vardır ve ulaşım ve lojistik alanlarındaki yatırımlar da düşük seviyelerde kalmıştır. Jeotermal enerji potansiyeli geliştirilmemiştir. • Yatırımcıların karşılaştıkları kısıtlar arasında, nitelikli işgücüne erişim kilit öneme sahiptir; bunu bilgi ve teknolojiye erişim ile finansmana erişim ve yetersiz teşvikler takip eder. Ekonomik fırsatların yetersiz olması nedeniyle nitelikli işgücü bölgeden göç etmektedir. Ayrıca bölgedeki eğitim seviyesi, ülkedeki diğer bölgelerin gerisinde seyretmektedir (2012 yılında bölgedeki lise ve üniversite mezunlarının oranı sırasıyla %18,8 ile %8,5 iken, ülkenin geri kalanında bu oranlar %21,4 ile %11,4 olarak kaydedilmiştir). Son olarak, 2 2006’da 5449 sayılı Kanun, 26 İBBS-2 bölgesinde, Devlet Planlama Teşkilatı’nın koordinasyonu altında, Kalkınma Ajanslarının kuruluş, görev ve yetkilerini belirlemiştir. Bölgesel Kalkınma Ajanslarının ana amaçları kamu ve özel sektörler, mahalli idareler, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini iyileştirmek; kaynakların doğru ve etkin kullanımını sağlamak; yerel potansiyelleri harekete geçirmek suretiyle ulusal kalkınma planlarıyla uyum içinde bölgesel kalkınmayı hızlandırmak; sürdürülebilirliği sağlamak ve bölgeler arası ve bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmak olarak tanımlanmıştır. Zafer Kalkınma Ajansı (ZEKA) kanun uyarınca 2009 yılında kurulmuştur. Sorumlu olduğu dört ilde; Afyonkarahisar, Kütahya, Manisa ve Uşak’ta; kamu sektörü, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları ile eşgüdüm ve işbirliği içerisinde bölgesel kalkınma stratejileri hazırlamaktadır. 5 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu nüfus yaşlanmaktadır (ülke ortalaması 30,1 iken, bölgenin ortalama yaşı 34,1 ile ülke ortalamasının üzerindedir). • Kişi başı gelir, en zengin il olan Manisa için bile, ülke ortalamasının altındadır. • Kayıt dışı işgücü bölgenin önemli bir sorununu teşkil etmektedir. Çalışan nüfusun büyük çoğunluğu tarım sektöründe çalışmaktadır ve bunların yarısından fazlası ücretsiz aile işçisidir. • Bölge içi farklılıklar oldukça belirgindir. Bunun nedeni, ulaşım altyapısının bölgesel dağılımı, coğrafi konum ve iklim yapısındaki farklılıklar, turizm ve maden kaynaklarının dağılımı ile geçmişten gelen sosyo-ekonomik eğilimler olabilir. En yüksek gelire sahip ilk beş ilçe bölge gelirinin %65,6’sına sahipken, en düşük gelire sahip ilk beş ilçenin bölge gelirindeki payı sadece %0,3’tür. için Bölgesel İşletme Anketi (B-İA) geliştirilmiştir. B-İA işletmelerden alınan mali bilgileri işletmelerin iş ortamında faaliyet gösterirken karşılaştıkları engellere dair kendi değerlendirmeleri ve iş ortamındaki tecrübeleriyle bir araya getirir. Veriler bu değerlendirme için toplanmıştır ve bu sebeple mikro firmalar da dâhil olmak üzere tüm büyüklükteki firmaları ve tarım ve madencilik ve taş ocakçılığı dışındaki tüm sektörlerdeki firmaları içermektedir. Türkiye’deki özel sektöre dair ilave bir bilgi kaynağı da mali veri açısından daha geniş kapsamlı olan idari verilerdir. Ancak bu idari verilerde iş ortamı hakkında bilgi bulunmamaktadır, genelde bu veriler daha eskidir ve yalnızca 10’dan fazla çalışana sahip firmalar için mevcuttur. Mali anlamda daha zengin bir kaynak olduğu için bu idari veriler firma performansına dair daha doğru göstergeler elde edebilmek için bu raporun 4. kısmında kullanılmaktadır. 2014-2023 dönemini kapsayan ikinci Bölgesel Kalkınma Planı sürdürülebilir bölgesel kalkınmaya yönelik kılavuz ilkeler sunmaktadır.3 Vizyon temel olarak aynıdır: Ekolojik dengesini gözeten, dengeli bir büyümeyi hedefleyen, bilgiye dayalı ekonomisi ile katma değer yaratan ve rekabet gücünü ve yaşam kalitesini arttıran, kalkınmakta olan ve yenilikçi bir bölge olmak. Bu vizyon doğrultusunda söz konusu planda dört tane kalkınma ekseni belirlenmiştir: i) Daha rekabetçi bir ekonomik yapının oluşturulması; ii) Yaşam kalitesinin arttırılması; iii) Bölge içi farklılıkların azaltılması; iv) Dengeli bir mekânsal organizasyonun oluşturulması (ZEKA, 2013). Destekleyici stratejik öncelikler ek 1’de açıklanmıştır. Bu üçüncü kısımda Türkiye’deki iş ortamındaki bölgesel farklılıklara dair temel bilgi kaynağı olarak münhasıran Dünya Bankası Grubu tarafından toplanan B-İA verilerine odaklanılmaktadır. Ağustos 2015 ve Haziran 2016 arasında Türkiye’nin tüm İBBS-2 bölgelerinde her bir bölgede en az 120 görüşme olmak üzere imalat ve hizmet sektörlerinde çalışmakta olan 6.006 üst düzey yönetici ve iş sahibi ile yüz yüze görüşmeler gerçekleştirilmiştir. B-İA, firmaların karşılaştıkları zorlukları ve özel sektörde sürdürülebilir büyümeyi ve istihdam yaratmayı teşvik edebilme fırsatlarını tespit ederek firmalar ve faaliyet gösterdikleri ortam hakkında zengin bir bilgi kaynağı sağlamaktadır. Buradaki konular altyapı, finansmana erişim, işgücü kompozisyonu, yolsuzluk, suç, işletme-devlet ilişkisi ve rekabeti içermektedir.4 B-İA Dünya Bankası’nın İşletme Anketi (İA) küresel metodolojisini izler. Veriler Türkiye’nin tarım dışı ve madencilik dışı, kayıtlı özel sektörünü temsil edici niteliktedir ve tüm İBBS-2 bölgeleriyle ve göstergelerin karşılaştırmalı değerlendirmesine olanak veren diğer İA verileriyle tamamıyla karşılaştırılabilir durumdadır. Ek 10 standart İA metodolojisinin ayrıntılarının yanında Türkiye’de ankete katılan firmaların özelliklerini göstermektedir. Anket sonuçlarının firma büyüklüğüne göre düzenlenmiş tabloları Ek 11’de yer almaktadır. 3. İş Ortamındaki Güçlükler ve Fırsatlar 3.1.Fiziki Altyapı ve İletişim Altyapısı Özel sektöre dair yapılacak herhangi bir değerlendirmenin temel unsurlarından biri doğrudan doğruya bu sektörün asli ekonomik oyuncuları olan işletmelerden toplanan temsili nitelikli güncel verilerdir. Bu değerlendirme için özel sektör işletmelerinden doğrudan veri toplamak Elektrik, gaz, alternatif enerji kaynakları, su ve interneti içeren iyi gelişmiş bir fiziki altyapı ve iletişim altyapısı, rekabet gücü ve bir ülkenin ekonomisinin gelişimi açısından merkezi öneme sahiptir. Kaliteli altyapı, firmaların girdi, ürün ve teknoloji pazarlarıyla etkili şekilde bağlantı İlk Bölgesel Kalkınma Planı 2010 ile 2013 yılları arasındaki dönem için; öğrenen, rekabet gücünü arttıran, kalkınırken ekolojik dengeye dikkat eden, katma değer üreten, bilgiye dayalı ekonomi yoluyla kalkınma sürecini hızlandıran ve kendi kendine yetme ve yaşam kalitesi konusunda üst düzeyde olan, kalkınmakta olan bir bölge olma vizyonu ile hazırlanmıştır. Söz konusu planda dört tane kalkınma ekseni belirlenmiştir: Beşeri kalkınmanın sağlanması; rekabet gücünün arttırılması; kırsal kalkınmanın sağlanması; altyapının iyileştirilmesi (ZEKA, 2011). 3 2014-2023 dönemi için tüm bölgesel kalkınma planları Türkiye’nin 2023 Vizyonuyla tutarlı bir bölgesel kalkınma stratejisi tanımlayacak şekilde uyumlaştırılmıştır. 4 Raporun bu kısmı yalnızca B-İA’nın kapsamına giren bir konu alt kümesine odaklanmaktadır. Aynı zamanda bölgesel ve ulusal ortalamaların yanında firma büyüklüğüne göre bir dağılım da içeren Ek 11’de ise ek göstergeler sunulmaktadır. 6 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Şekil 5: Elektrik Tedari kinin Güvenilirliği ve İlişkili Kayıplar Şekil 5: Elektrik Tedarikinin Güvenilirliği ve İlişkili Kayıplar Kaynak: Türkiye BölgeselBölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye İşletme Anketi, 2016 satış kayıplarının yüzdesi ile hesaplanmıştır. Ortalama olarak Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak illerindeki firmalar ülke ortalamasıyla aynı sıklıkta elektrik kesintisi yaşamaktadır; tipik bir ay içerisinde 1,0 kere yaşanırken, Türkiye ortalaması 0,9’dur. Ancak elektrik kesintileri TR33’te, Türkiye’nin geri kalanına kıyasla daha uzun sürme eğilimindedir. (Şekil 5’te ortadaki grafik). Daha sık ve daha uzun süreli elektrik kesintisi olmasına rağmen TR33’teki firmalar elektrik kesintisinden kaynaklı satış kayıplarını, tüm ülke ortalamasının biraz altında rapor etmişlerdir. kurmasını sağlamaktadır. Kaliteli altyapı üretim maliyetini azaltır ve firmaların yerli ve uluslararası pazarlarda rekabet gücünü geliştirir. B-İA işletmelerin mevcut enerji, su şebekesi ve telekomünikasyon altyapısıyla ilgili deneyimlerini ve aynı zamanda bu kamu hizmetlerini sunan ve idame ettiren kurumların gelişimiyle ilgili bilgileri barındırmaktadır. Özel işletmelerin işleyişinde etkinliğin sağlanması için güvenilir bir elektrik tedarikinin olması gerekir. Elektrik tedarikinin yetersiz olması maliyetleri arttırabilir, üretimi sekteye uğratabilir ve karlılığı düşürebilir. Şekil 5’te firmaların elektrik tedarikinde yaşadıkları aksaklıkların boyutu ve bunların satış üzerindeki etkileri gösterilmektedir. Elektrik tedarikindeki aksaklıklar tipik bir ay içerisinde meydana gelen elektrik kesintilerinin sayısı ve süresi ile hesaplanırken, kötü elektrik tedariğinin maliyeti ise elektrik kesintisi yaşayan firmaların 12 Özel sektör firmalarının elektrik tedarikindeki sorunları nasıl telafi edebileceğini anlayabilmek için, B-İA ile işletme sahiplerine ve yöneticilerine, firmaya ait veya başkalarıyla ortak kullandıkları bir jeneratörün olup olmadığı ve jeneratörlerin ürettiği elektriği ne ölçüde kullandıkları sorulmuştur. Şekil 6’da bu firmaların verdiği yanıtlar sunulmaktadır. Şekil: 6: Elektrik Kaynağı Olarak Jeneratörlerin Kullanımı Şekil 6: Elektrik Kaynağı Olarak Jeneratörlerin Kullanılması Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Jeneratörlerin elektrik kaynağı olarak kullanımı Türkiye‟de sık görülen bir uygulama değildir: Ortalama olarak imalat ya da hizmet sektöründe çalışan her 10 firmadan bir tanesinden daha azı bir jeneratör sahibidir veya bir jeneratörü başkasıyla ortak kullanmaktadır. Bir jeneratör sahibi olan veya bir jeneratörü başkalarıyla ortak kullanan firmalar da elektrik ihtiyaçlarının ortalama dörtte birini bu kaynaktan karşılamaktadır. 7 alanı, doğal erjisi diğer kledikçe ve ve enerji eğiştirdikçe eçmektedir. l içerisinde başvuruda ı ve güneş er alternatif ahip olup bunları kullanıp ak enerji nasıl rmıştır. Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Şekil 7: Doğal Gaz ve Alternatif Enerji Şekil 7: Doğal Gaz ve Alternatif Enerji Kaynaklarının Kaynaklarının Kullanımı Şekil 8: Su Şebekesinin Güvenilirliği Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 * sadece imalat firmaları için Kaynak: Türkiyeimalat Bölgesel İşletmeiçin Anketi, 2016 * yalnızca firmaları Kaynak: Şekil 8: Su Şebekesinin Güvenilirliği Kullanımı Jeneratörlerin elektrik kaynağı olarak kullanımı Türkiye’de sık görülen bir uygulama değildir: Ortalama olarak imalat ya da hizmet sektöründe çalışan her 10 firmadan bir tanesinden daha azı bir jeneratör sahibidir veya bir jeneratörü başkasıyla ortak kullanmaktadır. Bir jeneratör sahibi olan veya bir jeneratörü başkalarıyla ortak kullanan firmalar da elektrik ihtiyaçlarının ortalama dörtte birini bu kaynaktan karşılamaktadır. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak illerinin bulguları sektöre göre değişmektedir. TR33’teki imalat firmalarının, tüm ülkedeki ortalama bir imalat firmasına kıyasla bir jeneratöre sahip olma veya bir jeneratörü başkasıyla ortak kullanma ihtimali biraz daha düşüktür ve kullandıkları elektriğin çok daha az bir kısmını jeneratörden karşılamaktadırlar. Hizmet sektöründe de yine, tüm ülke ortalamasına kıyasla, TR33’te daha az sayıda firma, jeneratörleri elektrik kaynağı olarak kullanmaktadır, ancak TR33’te jeneratör kullanan hizmet sektörü firmalarının jeneratörden elde ettikleri enerjinin oranı, Türkiye’de jeneratör kullanan ortalama bir firmanın elde ettiği enerji oranından biraz daha yüksektir. Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, Enerji2016 üretim ve dağıtım alanı, doğal gaz, güneş ve rüzgâr enerjisi diğer enerji kaynaklarını destekledikçe ve onların yerine geçtikçe ve enerji dağıtımının yönetimini değiştirdikçe bir dönüşüm sürecinden geçmektedir. B-İA firmalara son iki yıl içerisinde doğal gaz bağlatmak için başvuruda bulunup bulunmadıklarını ve güneş enerjisi tertibatı veya diğer alternatif enerji kaynaklarına sahip olup olmadıklarını veya bunları başkalarıyla Şekil 9: Elektrik veya Su Bağlatmak İçin Geçen Süre (Gün) ortak kullanıp kullanmadıklarını sorarak enerji seçeneklerini nasıl değerlendirdiklerini araştırmıştır. Şekil 7’de gösterildiği gibi, Türkiye’deki ve TR33’teki firmaların %3’ü doğal gaz bağlatma girişiminde bulunmuştur. Aynı zamanda TR33’teki firmaların alternatif enerji kaynaklarına çok sıcak bakmadıkları görülmektedir. TR33’teki hiçbir firma bir güneş enerjisi tertibatı veya başka bir alternatif enerji kaynağına sahip olduğunu veya böyle bir kaynağı başkasıyla ortak kullandığını rapor etmemiştir; tüm Türkiye’de bu oran %1’in altındadır. Şekil 9: Elektrik ve Su Bağlatmak İçin Geçen Süre (Gün) 15 Manisa, Afyonkarahi Kütahya ve Uşak‟ta elekt erişimi sağlayan kurum 14 özel firmalara, başvur bulunmaları halinde konusu hizmete erişimle sağlama konusu Türkiye‟deki d kurumlardan daha hızlı TR33‟teki işletmeler elek şebekesine bağlanmak ortalama 1,3 gün beklem Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 durumunda kalırk 8 Türkiye‟nin geri kalanında süre 2,6 gündür. Buna karşın, TR33‟teki firmaların su şebekesine bağlanmaları için gün gibi çok daha uzun bir süre beklemeleri gerekirken, Türkiye‟deki ortalama bir fir için bu süre 2,9 gündür. TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Su, pek çok imalat firması için üretim süreci içinde önemli bir girdidir ve su şebekesindeki kesintiler firmanın faaliyetlerine zarar verebilir. Şekil 8’de tipik bir ay içerisinde Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak illeri ile tüm ülkede imalat firmaları tarafından yaşanan su yetersizliği durumlarının ortalama sayısı gösterilmektedir. Türkiye’de firmaların çoğunun, tipik bir ay içerisinde yetersiz su tedariki konusunda hiçbir sorun rapor etmediği, su şebekesinin güvenilirliğinin çok önemli bir sorun olmadığı görülmektedir. Genel olarak Türkiye’de yaşanan su yetersizliğinin ortalama sayısı ayda 1’in oldukça altındadır. Buna karşın, TR33’teki firmalar tipik bir ay içerisinde ortalama 1,7 kez su yetersizliği yaşadıklarını ifade etmişlerdir. Özel işletmeler için altyapıya hızlı erişim sağlama kapasitesi olan kaliteli kurumların varlığı müreffeh bir özel sektörün geliştirilmesi için önemli Genel olarak dijital teknolojilere, özel olaraksa internete erişim işletmeler için önemli fırsatlar yaratmıştır. Ancak, Türkiye’deki her firma bu potansiyelden yararlanamamaktadır. Şekil 10, internet bağlantısı olan, kendi İnternet siteleri olan ve çevrimiçi satış platformlarından yararlanan firmaların yüzdesini göstermektedir. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmaların yalnızca yaklaşık %56’sının internete erişimi vardır; bu oran ülke ortalamasının biraz altındadır. Diğer taraftan, TR33’teki özel firmaların bir internet sitesinin olma ihtimali, %32’lik bir oranla, ülkedeki ortalama bir firmaya kıyasla, daha yüksektir. Çevrimiçi satış platformları gibi internet tarafından sunulan daha gelişmiş hizmetlerin kullanımı açısından ise, internetin sunduğu fırsatlardan yararlanan işletmelerin yüzdesi %0’a yakınken, Türkiye’deki firmaların %6’sı çevrimiçi satış Şekil 10: İnternete Erişim, İnternet Sitesi Mevcudiyeti ve Çevrimiçi Satış Platform Kullanımı Şekil 10: İnternete Erişim, İnternet Mevcudiyeti ve Çevrimiçi Satış Platformlarının Kullanımı Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 unsurdur. Hayati derecede önemli olan altyapıya platformlarını kullanmaktadır. Şekil 10’da sağ Enerji ve ulaşıma benzer şekilde, internet de ülkenin altyapısının önemli bir parçası ve erişim sağlamada yaşanan gecikmeler firmalara tarafta bulunan grafiğin de gösterdiği gibi, TR33’te moderngetirmektedir bir ekonomi herİnternet türlü faaliyette üretim faktörü haline ek maliyetler ve buiçinde durumneredeyse piyasaya sitesi sahibibir olma oranları, beklendiği gelmiştir. İnternet, firmaların küresel ticarete katılmasına olanak sağlamaktadır ve bu girişin ve yatırımın önünde engel teşkil edebilir. üzere, orta büyüklükteki ve büyük firmalar arasında artırmaktadır; daha üretken hale getirerek Şekil şekilde 9 elektrikkapsayıcılığı ve su bağlatmak için geçen günmevcut çok sermayeyi daha yüksektir. sayısını göstererekartırmaktadır altyapı hizmetlerinin temincanlandırarak yenilikçiliği teşvik eder. Bu sebeple, verimliliği ve rekabeti Enerji ve ulaşıma benzer şekilde, internet de hızını güvenilir ortaya koymaktadır. internet hizmeti sağlamak firmaların üretkenliğini ve büyümesini artırmak ülkenin altyapısının önemli bir parçası ve modern açısından önemli Kütahya bir unsurdur. dijital altyapının güvenilirliğini, internet Manisa, Afyonkarahisar, ve Uşak’taB-İA bir ekonomi içinde neredeyse her türlü faaliyette bir sağlayıcısından internet kesintileri yaşamış olan firmaların yüzdesi ve aynı zamanda elektriğe erişimi sağlayan kurumlar, özel firmalara, üretim faktörü haline gelmiştir. İnternet, firmalarınbu kesintilerin sıklığı ve süresi olarak ölçmektedir. başvuruda bulunmaları halinde söz konusu hizmete küresel ticarete katılmasına olanak sağlamaktadır erişimlerini sağlama konusunda Türkiye’deki diğer ve bu şekilde kapsayıcılığı artırmaktadır; mevcut kurumlardan daha hızlıdır. TR33’teki işletmeler sermayeyi daha üretken hale getirerek verimliliği elektrik şebekesine bağlanmak için ortalama 1,3 artırmaktadır ve rekabeti canlandırarak yenilikçiliği gün beklemek durumunda kalırken, Türkiye’nin teşvik eder. Bu sebeple, güvenilir internet hizmeti geri kalanında bu süre 2,6 gündür. Buna karşın, sağlamak firmaların üretkenliğini ve büyümesini TR33’teki firmaların su şebekesine bağlanmaları artırmak açısından önemli bir unsurdur. B-İA dijital için 6,1 gün gibi çok daha uzun bir süre beklemeleri altyapının güvenilirliğini, internet sağlayıcısından gerekirken, Türkiye’deki ortalama bir firma için bu internet kesintileri yaşamış olan firmaların yüzdesi süre 2,9 gündür. ve aynı zamanda bu kesintilerin sıklığı ve süresi olarak ölçmektedir. 9 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Şekil 11: İnternetin Güvenilirliği Şekil 11: İnternetin Güvenilirliği Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Şekil 11, Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya Kütahya veve Uşak Şekil özel firmaların finansal hizmetleri , Manisa, Afyonkarahisar, Uşak için söz12konusu ölçümleri göstermektedir. için söz konusu ölçümleri göstermektedir. TR33’te, kullanımıyla ilgili iki gösterge sunmaktadır: TR33‟te, tüm Türkiye‟deki firmalara kıyasla, daha az firma internet kesintisi yaşamakta tüm Türkiye’deki firmalara kıyasla, daha az firma Mevduat veya tasarruf hesabı olan firmaların ve tipik bir ay içerisinde yaşanan ortalama kesinti sayısı da TR33‟te Türkiye geneline internet kesintisi yaşamakta ve tipik bir ay içerisinde yüzdesi ve özel bankalardan veya kamu kıyasla daha az olmaktadır ancak TR33‟teki bankalarından kesintiler, Türkiye‟deki ortalama kesinti yaşanan ortalama kesinti sayısı da TR33’te Türkiye banka kredisi almış firmaların süresi olan 2,6 saatten çok daha uzun sürerek ortalama 5,2 saati bulmaktadır. geneline kıyasla daha az olmaktadır ancak TR33’teki yüzdesi. İlk gösterge, firmaların likidite ve kesintiler, Türkiye’deki ortalama kesinti süresi olan ödemelerini yönetmesine yardımcı olabilecek 2,6 saatten çok daha uzun sürerek ortalama 5,2 mevduat mobilizasyonu hizmetlerinin kullanımını saati bulmaktadır. ölçmektedir. İkinci gösterge ise kredi hizmetlerinin kullanımını ölçmektedir. Krediye erişim, aksi halde 3.2. Finansmana Erişim her bir firmanın sınırlı fon havuzuyla kısıtlı kalacak projelerin finansmanına olanak vermektedir. Şekil Gelişmiş finans piyasaları ödeme hizmetleri 12’de soldaki grafikte görülebileceği üzere; Manisa, sağlamaktadır, mevduatları mobilize eder ve sabit Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmaların varlıkların (örn. bina, arazi, makine ve ekipman) %55’nin bir mevduat veya tasarruf hesabı vardır; bu satın alınmasını ve aynı zamanda işletme sermayesi oran, ülke ortalamasının biraz altında kalmaktadır. için finansmanı kolaylaştırır. Aynı zamanda bir Ancak bankalardan kredi alma konusunda, TR33 firmanın yeni tesisler açmak için yatırım yapma ülke ortalamasının önünde geçmiş, bölgedeki kararlarına da katkıda bulunurlar. Verimli finans firmaların %42’si kredi kullanmıştır. İmalat ve piyasaları, kredibilitesi olan firmaların pek çok hizmet sektörlerindeki firmaların banka hesabı ve kreditör ve yatırımcı seçeneğiyle bağlantı kurmasını kredisi kullanma oranlarının dökümü (Şekil 12’de sağlayarak borç veren kişiler veya aile ve arkadaş sağdaki grafik), TR33’teki imalat firmalarının, gibi iç fonlara veya kayıt dışı kaynaklara olan banka kredisi alma konusunda hizmet sektöründeki bağımlılıklarını azaltır. Şekil 12: Finansal Hizmetlerin Kullanımı Şekil 12: Finansal Hizmetlerin Kullanımı 18 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 10özel firmaların finansal hizmetleri kullanımıyla ilgili iki gösterge sunmaktadır: Mevduat veya tasarruf hesabı olan firmaların yüzdesi ve özel bankalardan veya kamu bankalarından banka kredisi almış firmaların yüzdesi. İlk gösterge, firmaların likidite ve ödemelerini yönetmesine yardımcı olabilecek mevduat mobilizasyonu hizmetlerinin kullanımını ölçmektedir. İkinci gösterge ise kredi hizmetlerinin kullanımını TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Şekil 13: Yatırım ve İşletme Sermayesi İçin Finansman Kaynakları Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Firmaların yatırımlarını ve işletme sermayelerini nasıl finanse ettikleri hakkında bilgi firmalardan biraz önde olduğunu; buna karşın, banka kredisi kullanmamış olması kredi kısıtlı toplamanın yanıfirmaların sıra, B-İA‟da en üstolması düzey yöneticiler ile iş sahiplerine, ihtiyaçları, hizmet sektöründeki banka hesabı olduğu anlamına gelmeyebilir. kredi Şekil 14’te TR33 kredi başvuruları veolduğunu başvurularının sonuçlarıveileTürkiye ilgili için peksonuçlar çok detaylı soru sorulmuştur. olasılığının daha yüksek göstermektedir. gösterilmektedir. Ek 11’de Özellikle TR33’tekiyararlanılarak imalat firmalarının %50’sinin yaşadığı ise sonuçlar firma büyüklüğüne göre kategorize Bu bilgilerden firmaların kredi kısıtının derecesini ölçen bileşik bir mevduat veya tasarruf hesabı varken, hizmet edilmiştir. bir gösterge oluşturulabilir. Örneğin, firmalar şu kategorilere ayrılabilir: tam kredi kısıtı sektöründeki firmalarda bu oran %56’dır. Buna elde kısıtı etmedeiçinde zorlukolmayan çeken içinde olan kısmenfirmaların kredi kısıtı içinde FCC olanfirmalar (PCC) kredi ve kredi karşın, imalat(FCC), sektöründeki %45’i, firmalardır. Daha kesin bir ifadeyle, bu firmaların (NCC) firmalar (daha fazla ayrıntı ve analiz için bkz. Kuntchev, Ramalho, Rodríguezhizmet sektöründekilerin ise %42’si banka kredisi dışolma finansman kaynağı bulunmamakta ve bunlar kullanmıştır. Tüm 2013). Türkiye’ye bu kısıtlı Meza ve Yang, Birbaktığımızda firmanın ise kredi durumu, firmanın başvurabileceği, normal hallerde şu iki kategoriden birinde yer durumun tam tersi dahil, söz konusudur. banka kredisi her türlü dış finansmanı içermektedir. Bu sebeple, bir talepleri firmanın almaktadır: kredi başvurusu yapmış ama banka kredisi kullanmamış olması kredi kısıtlıreddedilmiş olduğu anlamına gelmeyebilir. Şekil 14‟te B-İA, firma finansman kaynaklarına ve firmaların firmalar veya hüküm ve şartları uygun finansal işlemlerine göstergeler sağlamaktadır. olmadığı içinisekrediye başvurmayan firmalar. TR33 ve Türkiyedair için sonuçlar gösterilmektedir. Ek 11‟de sonuçlar firma büyüklüğüne Şekil 13’te yatırımları (sabit varlıkların satın Olumsuz hüküm ve koşullar, karmaşık başvuru göre kategorize edilmiştir. alınması; sol kısım) ve işletme sermayesini (sağ prosedürleri, elverişsiz faiz oranları, yüksek teminat FCC firmalar kredi için eldekullanılan etmede muhtelif zorluk çeken firmalardır. Daha birveifadeyle, kısım) finanse etmek gereklilikleri, yetersiz kredikesin miktarları vadeleri vebu kaynaklar Yatırımlarbulunmamakta ve firmanın ve kredibunlar başvurularının kabul edilmeyeceği firmalarınkarşılaştırılmaktadır. dış finansman kaynağı normal hallerde şu iki işletme sermayesi; iç kaynaklar, bankalar, tedarikçi algısını içermektedir. kategoriden birinde yer almaktadır: kredi başvurusu yapmış ama talepleri reddedilmiş kredisi veya banka dışı finans kurumları veya kişisel firmalar veya hüküm ve şartları uygun olmadığı için krediye firmalar. PCC firmalar da kredibaşvurmayan elde etmede zorluklar ağları da içeren diğer kaynaklar ile finanse edilebilir. yaşamaktadır. Ancak bu firmalar dış finansman Olumsuz hüküm ve koşullar, karmaşık başvuru prosedürleri, elverişsiz faiz oranları, İç fonlara aşırı bağımlılık, finansal aracılığın elde etmede belli bir dereceye kadar başarılıdır. yüksek olması teminat gereklilikleri, yetersiz kredi miktarları ve vadeleri ve firmanın kredi verimsiz ihtimaline işaret edebilir. Kısmen kredi kısıtı içinde olan firmalar hem dış başvurularının kabul edilmeyeceği algısını içermektedir. Firmaların yatırımlarını ve işletme sermayelerini finansmanı olan hem de kısmen onaylanmış veya nasıl finanse ettikleri hakkında bilgi toplamanın reddedilmiş bir krediye başvurmuş olanfirmalar firmaları vedış PCC firmalar da kredi elde etmede zorluklar yaşamaktadır. Ancak bu yanı sıra, B-İA’da en üst düzey yöneticiler ile iş dış finansmanı olan ama uygun olmayan hükümler finansman elde etmede belli bir dereceye kadar başarılıdır. Kısmen kredi kısıtı içinde sahiplerine, kredi ihtiyaçları, kredi başvuruları ve ve koşullar nedeniyle bir finans kurumundan olan firmalarsonuçları hem dış kısmen reddedilmiş başvurularının ilefinansmanı ilgili pek çok olan detaylıhem de kredi almak onaylanmış için başvuruda veya bulunmayan firmalarıbir krediye başvurmuş olan firmaları ve dış finansmanı olan ama uygun olmayan hükümler soru sorulmuştur. Bu bilgilerden yararlanılarak içermektedir. firmaların yaşadığı kredi bir kısıtının ve koşullar nedeniyle finans derecesini kurumundanNCC kredi almak için başvuruda bulunmayan firmalar krediye erişimde zorluk çekmeyen veya ölçen bileşik bir gösterge oluşturulabilir. Örneğin, firmaları içermektedir. krediye ihtiyacı olmayan firmalardır. Bu kategoride firmalar şu kategorilere ayrılabilir: tam kredi kısıtı üç tür firma bulunmaktadır: yeterli sermayesi olan içinde (FCC), kısmen kredierişimde kısıtı içindezorluk olan NCC olan firmalar krediye çekmeyen veya krediye ihtiyacı olmayan ve herhangi bir dış finansmana ihtiyacı olmayan (PCC) ve kredi kısıtı olmayan (NCC) firmalar firmalardır. Bu içinde kategoride üç tür firma bulunmaktadır: yeterli sermayesi olanve ve firmalar; kredi almak için başvuruda bulunmuş (daha fazla ayrıntı ve analiz için bkz. Kuntchev, herhangi bir dış finansmana ihtiyacı olmayan firmalar; kredikabul almak içinfirmalar; başvuruda başvuruları tamamen edilmiş ve Ramalho, Rodríguez-Meza ve Yang, 2013). Bir diğer dış kaynaklardan yeterince sermaye elde etmiş bulunmuş ve kısıtlı başvuruları tamamen kabul edilmiş firmalar; ve diğer dış kaynaklardan firmanın kredi olma durumu, firmanın ve bu yüzden kredi almak için başvuruda bulunması başvurabileceği, banka kredisi dahil, her türlü dış gerekmeyen firmalar. finansmanı içermektedir. Bu sebeple, bir firmanın 25 11 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Şekil 14: Şekil Kredi14:Kısıtları Kredi Kısıtları Şekil 14: Kredi Kısıtları TR33 TR33 %3 %10 Türkiye Türkiye %3 %10 %10 %10 %18 %18 %87 %72 %72 %87 Kredi kısıtı içinde olmayan firmalar (NCC) Kredi kısıtı içinde olmayan firmalar (NCC) Kredi kısıtı içinde olmayan firmalar (NCC) Tam kredi kısıtı içinde olan firmalar (FCC) Tam kredi kısıtı içinde olan firmalar (FCC) Kredi kısıtı içinde olmayan firmalar (NCC) Tam kredi kısıtı içinde olan firmalar (FCC) Kısmen kredi kısıtı içinde olan firmalar (PCC) Kısmen kredi kısıtı içinde olan firmalar (PCC) Tam kredi kısıtı içinde olan firmalar (FCC) Kısmen kredi kısıtı içinde olan firmalar (PCC) Kısmen kredi kısıtı içinde olan firmalar (PCC) Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: İşletme Anketi, 2016Manisa, ŞekilTürkiye 14’te Bölgesel de görülebileceği gibi; Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmaların yaklaşık %10’u tam kredi kısıtı içinde olan firma olarak tanımlanmıştır, bu oran ülke ortalamasının yaklaşık 8 puan altındadır. Ayrıca, TR33’te ortalama olarak kredi kısıtı içinde olmayan firmalar daha fazladır; TR33’te bu kategoriye giren firmaların oranı %87 iken, Türkiye genelinde bu oran %72’dir. Bunun nedeni, TR33’teki kısmen kredi kısıtı içinde olan firma sayısının ülke ortalamasının üçte biri olmasıdır. TR33’teki firmaların krediye erişim konusunda daha başarılı oldukları görülmektedir. B-İA, firmaların finansmana erişim süreçlerinde karşılaştıkları pürüzlerin boyutunu anlamaya yardımcı olmanın yanı sıra, firmaların yeni fiziki tesislerin kurulması yönünde yaptıkları yatırımının seviyesini de incelemektedir. Şekil 15’te Türkiye’deki firmaların ortalama %5’inin son iki yıl içerisinde yeni bir fiziki tesis açmış oldukları gösterilmektedir. TR33’te de yaklaşık aynı düzeyde faaliyet gösterilmesi söz konusudur, bölgede B-İA’ya katılan firmaların %4’ü bu süre içerisinde yeni bir tesis açtığını bildirmiştir. Şekil 14’te de gösterildiği gibi, TR33’ün finansmana daha kolay erişim sağlıyor gibi görünmesine karşın geniş çapta 26 yeni tesislerin kurulmuyor oluşu; firmaların fiziki tesis kurma isteklerinde ve yatırım kararlarında belirleyici olanın sadece finansmana erişim kolaylığı olmadığını, bunun ötesinde pek çok faktörün söz konusu olduğunu göstermektedir. 3.3 İşletme-Devlet İlişkileri Düzenlemeler, işletme ruhsatı ve vergilendirme gibi alanlarda iyi ekonomik yönetişim olumlu bir iş ortamının temel unsurlarından birisidir. Kayıtlı firmalar vergi mükellefidir ve bu firmaların mevzuata uyum sağlamaları gerekmektedir. Faaliyet göstermek, yeni tesisler kurmak, doğrudan ithalat yapmak ve diğer muhtelif faaliyetleri 12 ŞekilYeni 15: Yeni FizikiTesisler Tesis KuranAçan Firmalar Şekil 15: Fiziki Şekil 15: Yeni Fiziki Tesis Kuran Firmalar Firmalar Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, Kaynak: 2016 Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 26 yerine getirmek için işletmelerin genellikle izin ve ruhsata ihtiyacı olmaktadır. İdeal olan, bu mevzuat ve izinlerin genel anlamıyla toplumun çıkarını koruması, bunu yaparken de şeffaf kalması ve özel sektöre mümkün olan en az yükü getirmesidir. B-İA işletme ruhsatı ve vergilendirme gibi düzenlemelerin niceliksel ölçümlerini sunmaktadır. Şekil 16’da mevzuat tarafından getirilen ve üst düzey yönetimin mevzuata uyum sağlamak için harcadığı zamanın yüzdesi olarak ölçülen “zaman vergisi” gösterilmektedir. Şekil 16’nın sol kısmında Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmaların yöneticilerinin vakitlerinin ortalama %50’sini mevzuata uyum sağlamak amacıyla harcadıkları gösterilmektedir; bu oran, Türkiye’nin geri kalanının ortalamasından 3,6 kat daha yüksektir. uyum sağlamak için harcadığı zamanın yüzdesi olarak ölçülen “zaman vergisi” gösterilmektedir. Şekil 16‟nın sol kısmında Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak‟taki firmaların yöneticilerinin vakitlerinin ortalama %50‟sini mevzuata uyum TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak sağlamak amacıyla harcadıkları gösterilmektedir; bu oran, Türkiye‟nin geri kalanının ortalamasından 3,6 kat daha yüksektir. Şekil 16:Mevzuat Mevzuat Gerekliliklerini Getirmek İçin Harcanan Zaman Şekil 16: Gerekliliklerini YerineYerine Getirmek İçin Harcanan Zaman Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Şekil 17 işletme ruhsatı ve izin hizmetlerinin Şekil 16’da zaman vergisinin firma büyüklüklerine etkinliğine odaklanmaktadır. Göstergeler ithalat göre dağılımını görmektesiniz. Manisa, izni, inşaat ruhsatı ve işletme izni almak için gerekli Şekil 16‟da zaman vergisinin firma büyüklüklerine göre dağılımını görmektesiniz. Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’ta küçük, orta süreyi ölçmektedir. Ruhsatların alınmasında Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak‟ta küçük, orta büyüklükteki ve büyük büyüklükteki ve büyük firmaların üst düzey gecikmeler, oldukça ihtiyaç duyulan yönetimleri, mikro firmaların (1-4 çalışanı olan) firmaların üst düzey yönetimleri, mikro yaşanan firmaların (1-4 belirsizlik çalışanı veolan) üst düzey işletme faaliyetlerine ek maliyetler üst düzey yönetimlerine kıyasla, mevzuata uyum yönetimlerine kıyasla, mevzuata uyum konusunda çok daha fazla zaman harcamaktadır. getirdiği için, girişimciler açısından maliyetli konusunda çok daha fazla zaman harcamaktadır. TR33, çeşitli büyüklükteki firmalar açısından, düzenlemelere uyumun kolaylaştırılması olabilmektedir. Şekil 17’de de gösterildiği gibi; TR33, çeşitli büyüklükteki firmalar açısından, Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki konusundauyumun ülke ortalamasının altında bir performans sergilemektedir. Mevzuata uyum düzenlemelere kolaylaştırılması konusunda kurumlar ruhsat almak isteyen işletmelere, ülke ülke ortalamasının altında bir performans sağlamak işletmeler için maliyetli olabilir. Ölçüsüz veya etkin olmayan bir mevzuat, özel ortalamasından daha yavaş hizmet sunmaktadırlar. sergilemektedir. Mevzuata uyum sağlamak sektör etkinliğini ve doğrudan yabancı yatırımı köreltebilir. Örneğin, bir inşaat ruhsatının alınması TR33’te işletmeler için maliyetli olabilir. Ölçüsüz veya etkin ortalama 40 gün sürerken, bu süreç tüm Türkiye’de olmayan bir mevzuat, özel sektör etkinliğini ve ortalama yaklaşık 33 gün sürmektedir. İthalat doğrudan yabancı yatırımı köreltebilir. 27 izni talebinde bulunduğunu beyan eden firma sayısının az olması nedeniyle, TR33 bölgesinde elde Şekil 17: Ruhsat ve İzin Alma Süresi (Gün) edilen veriler, bu göstergenin hesaplanması için İzin Alma Şekil 17: Ruhsat ve İzin Alma Süresi yetersizdir. gesel İşletme satı ve izin etkinliğine Göstergeler ruhsatı ve çin gerekli Ruhsatların yaşanan a ihtiyaç aliyetlerine maliyetler girişimciler maliyetli Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Alma Süresi el İşletme Anketi, gibi; Manisa, ütahya ve uhsat almak re, ülke yavaş hizmet ğin, bir inşaat ı TR33‟te ken, bu süreç ama yaklaşık Devlet görevlileri işletmeler arasında ayrım yaparak işletmelere faaliyetleri için temel teşkil eden bazı hizmetleri sağlamayı reddedebilecek bir konumda olduğu için, işletmeler ve devlet arasındaki etkileşimler yolsuzluk potansiyeli taşımaktadır. Yolsuzluk, operasyonel etkinliğe zarar vererek ve özel sektörde bir firmanın işletilmesiyle ilişkili maliyet ve riskleri artırarak olumsuz bir iş ortamı yaratır. Etkin olmayan bir mevzuat, firma faaliyetlerini kısıtlar çünkü firmaların işlerini halledebilmek için gayriresmi ödemeler yapmak zorunda kaldıkları rüşvet isteme fırsatlarını doğurur. Pek çok ekonomide rüşvet yaygın bir olgudur ve sık görülür; rüşvet gerekli ruhsat ve izinlerin alınmasıyla ilişkili maliyetlere ilave bir maliyet doğurmaktadır. Standart İA rüşvet talep edilebilecek pek çok münferit işlemle ilgili bilgi toplamaktadır ve bunlardan faydalanarak iki bileşik yolsuzluk endeksi oluşturmaktadır: rüşvet vakaları ve rüşvet derinliği. B-İA daha geniş bir işlemler dizisini kapsar ve iki 13 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu bileşik endeksin genişletilmiş sürümlerini oluşturur. Şekil 18’de yer alan genişletilmiş rüşvet vakaları, on iki tane farklı işlem arasında en az bir kez rüşvet ya da gayriresmi ödeme talebini rapor eden firmaların yüzdesini ifade etmektedir. Bu işlemler, örneğin, inşaat ruhsatı veya ithalat izni alma süreçleri, kamu ihalesi almak veya vergi görevlileriyle görüşmeleri içermektedir.5 Bu tür işlemler rüşvet fırsatlarının ortaya çıktığı yaygın durumlardır. Genişletilmiş rüşvet derinliği (Şekil 19) firmaların hediye veya gayriresmi ödeme talebi bildirmiş oldukları işlemlerin yüzdesini ölçmektedir. Sonuç olarak, genişletilmiş rüşvet derinliği yolsuzluğun ne kadar yaygın olduğuyla ilgili bir fikir verirken, genişletilmiş rüşvet vakaları bunun ne kadar sık görüldüğünü ortaya koymaktadır. Firma büyüklüğüne göre ayrıştırılmış göstergeler Ek 11’deki tablolarda sunulmaktadır. Hem genişletilmiş rüşvet vakaları endeksi hem de genişletilmiş rüşvet derinliği endeksi Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’ta, ülke ortalamasının da altında seyretmek suretiyle, çok düşüktür. Rüşvet talepleri TR33’te firmaların ortalama %0,3’ü tarafından (tüm Türkiye’de %2,4) ve işlemlerin ortalama %0,1’inde (tüm Türkiye’de %1,6) rapor edilmiştir. 3.4. Suç ve Kayıt Dışılık Firmalar hırsızlık, soygunculuk, tahribat ve kundakçılığın hedefi haline gelebilmektedir. Firmaların kendisini suça karşı koruması maliyetlidir çünkü firmaların bazı kaynaklarını üretken kullanımdan çekerek güvenlik maliyetlerini karşılamak için kullanması gerekmektedir. Ayrıca, hem yabancı hem de yerli yatırımcılar suçu, bir yerin iş yapma cazibesini azaltan sosyal istikrarsızlığın bir göstergesi olarak görürler. Tüm bu etkenler suç vakalarını iş ortamının önemli bir belirleyicisi haline getirir. B-İA, firmalara, her ikisi de yıllık satışların yüzdesi olarak ölçülen güvenlik maliyetlerini (eğer varsa) ve suça bağlı kayıplarını (eğer varsa) sorarak suçun mevcudiyeti ve getirdiği maliyeti incelemektedir. Şekil 20’de gösterildiği gibi Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmaların güvenlik harcaması yapma olasılığı Türkiye’deki ortalama bir firmadan biraz daha düşüktür; TR33’te işletmelerin %11’i böylesi bir harcama yaptıklarını bildirirken, Türkiye’de bu oran %13’tür. Buna ilaveten, TR33’te güvenlik için para harcayan firmalar ortalama olarak, Türkiye geneline göre daha az para harcamaktadır: sırasıyla satışların %1’ine karşın %3’ü. Türkiye’nin geri kalanındaki %5’lik orana karşılık, TR33’te çok az sayıda işletme, yani firmaların %6’sı, hırsızlık ve tahribattan dolayı kayıp yaşamıştır. Ayrıca, TR33’teki hırsızlık ve tahribat olaylarının çok küçük ölçekli olduğu görülmektedir; TR33’te suça maruz kalmış firmalar satışlarının %0,1’i oranında bir kayıp yaşadıklarını bildirirken, Türkiye’de bu oran %5,5’tur. Genel olarak TR33’teki işletmeler, Türkiye geneline kıyasla daha küçük ölçekli suçlarla karşılaştıkları için güvenlik konusunda daha az para harcamaktadırlar. Şekil: 18: Genişletilmiş Rüşvet Vakaları Şekil 19: Genişletilmiş Rüşvet Derinliği Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak:Bölgesel Türkiyeİşletme BölgeselAnketi, İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye 2016 3.4. 3.4.ve Kayıt Suç ve Kayıt Dışılık Suç Dışılık soygunculuk, ve kundakçılığın hedefigelebilmektedir. haline gelebilmektedir. FirmalarFirmalar hırsızlık,hırsızlık, soygunculuk, tahribattahribat ve kundakçılığın hedefi haline 5 Endekste şu süreç ve işlemler yer almaktadır: inşaat, ithalat ve işletme izni veya ruhsatı almak; yabancı çalışanlar için çalışma izni almak; doğal Firmaların kendisini suça karşı koruması maliyetlidir firmaların bazı Firmaların suça karşı koruması maliyetlidir çünküaraziçünkü firmaların bazı gaz, elektrik veya sukendisini bağlatmak; ihracat veya ithalat sırasında malları gümrükten geçirmek; devletten veya bina kiralamak üzere başvurmak; kaynaklarını kullanımdan maliyetlerini karşılamak için kaynaklarını üretken üretken kullanımdan çekerek çekerek güvenlikgüvenlik maliyetlerini karşılamak için kullanması gerekmektedir. Ayrıca, hem yabancı yerli yatırımcılar kullanması gerekmektedir. Ayrıca, hem yabancı hem de hem yerli de yatırımcılar suçu, birsuçu, yerinbir yerin 14 yapma cazibesini azaltanistikrarsızlığın sosyal istikrarsızlığın bir göstergesi olarak görürler. iş yapmaişcazibesini azaltan sosyal bir göstergesi olarak görürler. Tüm bu Tüm bu suç vakalarını iş ortamının bir belirleyicisi haline getirir. etkenleretkenler suç vakalarını iş ortamının önemli önemli bir belirleyicisi haline getirir. B-İA, B-İA, firmalara, her ikisi de yıllık satışların yüzdesi olarak ölçülen güvenlik maliyetlerini firmalara, her ikisi de yıllık satışların yüzdesi olarak ölçülen güvenlik maliyetlerini (eğer (eğer varsa) suçakayıplarını bağlı kayıplarını (eğer sorarak varsa) sorarak suçun mevcudiyeti ve getirdiği varsa) ve suça ve bağlı (eğer varsa) suçun mevcudiyeti ve getirdiği maliyeti incelemektedir. devlet yetkilileriyle toplantı veya teftiş sırasında; bir kamu sözleşmesinin alınma süreci. TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Şekil 20: Güvenlik Maliyetleri ve Firmaların Suç Yüzünden Yaşadığı Kayıplar Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Firmalar resmi olarak kayıtkayıt altınaaltına alındığında faaliyetlerine en çok zarar verdiğini Firmalar resmi olarak alındığındanormal genelde devletler tarafından belirlenen genelde devletler tarafından belirlenen belli kural düşündüğü uygulamalarının ne olduğunu belli kural ve düzenlemelere uymalıdır. Vergi ödemek genelde kayıtlı özel sektörün bir ve düzenlemelere uymalıdır. Vergi ödemek genelde araştırmaktadır. Şekil 21’de Manisa, Afyonkarahisar, parçası enparçası somutolmanın sonucudur. Bazı firmalar kayıt altına almayarak Kütahyaişletmelerini ve Uşak’taki firmaların %35’inin kayıt dışı kayıtlı özel olmanın sektörün bir en somut ve bu şekilde kayıtişletmelerini dışı sektörde göstererek bu karşıya tür sonuçlardan kaçınmaya rekabetle karşı kaldığı, bu oranın Türkiye sonucudur. Bazı firmalar kayıt faaliyet altına çalışır. Büyük bir kayıt dışısektörde sektörün mevcudiyeti rekabet kayıtlı firmalar genelinde %34halindeki olduğu görülmektedir. TR33’teiçin kayıt almayarak ve bu şekilde kayıt dışı faaliyet bir zorluk edebilir çünkü kayıt dışı firmalar kendilerine kayıtlıkalan firmalar üzerinde göstererek bu teşkil tür sonuçlardan kaçınmaya çalışır. dışı rekabetle karşı karşıya firmaların %46’sı, Büyük bir üstünlük kayıt dışı sektörün mevcudiyeti rekabet bulunabilirler. kayıt dışı rakipleri tarafından gerçekleştirilen en haksız sağlayacak uygulamalarda zarar verici uygulamanın vergi kaçırma olduğunu halindeki kayıtlı firmalar için bir zorluk teşkil Kayıtçünkü dışı kayıt sektörün iş ortamı üzerindeki anlayabilmek için B-İA firmaların dile getirmişlerdir (sağdaki grafik), Türkiye’nin geri edebilir dışı firmalar kendilerine kayıtlı etkilerini kayıt dışı işletmelerle rekabet içinde olup olmadığını ve eğer rekabet halindelerse kalanında ise bu oran %65’tir. TR33’teki firmaların firmalar üzerinde haksız üstünlük sağlayacak yaklaşık üçte biri, en normal çok kayıt dışı firmalar uygulamalarda bulunabilirler. işletme sahibi ve yöneticilerinin, kayıt dışı rakiplerinin firmaların faaliyetlerine tarafından kullanılan araştırmaktadır. sahte ürün belgelerinden en çok zarar verdiğini düşündüğü uygulamalarının ne olduğunu Şekil Kayıt dışı sektörün iş ortamı üzerindeki etkilerini zarar gördüklerini bildirirken (buna karşın bu 21‟de Manisa, Kütahya firmaların %35‟inin kayıt dışı anlayabilmek için Afyonkarahisar, B-İA firmaların kayıt dışı ve Uşak‟taki oran tüm Türkiye’de firmaların sadece %10’udur), rekabetle karşı karşıya oranın Türkiye genelinde %34 olduğu görülmektedir. işletmelerle rekabet içindekaldığı, olup bu olmadığını firmaların %12’si Şekil 21’de sıralananların dışında kayıt halindelerse dışı rekabetle karşı karşıya firmaların %46‟sı, kayıtveren dışıuygulamalar rakipleri veTR33‟te eğer rekabet işletme sahibi ve kalan başka uygulamaları en çok zarar yöneticilerinin, kayıt dışı rakiplerinin firmaların tarafından gerçekleştirilen en zarar verici uygulamanın vergi kaçırma olduğunu dile olarak bildirmişlerdir. getirmişlerdir (sağdaki grafik), Türkiye‟nin geri kalanında ise bu oran %65‟tir. TR33‟teki firmaların yaklaşık üçte biri, en çok kayıt dışı firmalar tarafından kullanılan sahte ürün belgelerinden zarar gördüklerini bildirirken (buna karşın bu oran tüm Türkiye‟de firmaların sadece %10‟udur), firmaların %12‟si Şekil 21‟de sıralananların dışında başka Şekil 21: Kayıt Dışı Rakiplerin Zararlı Uygulamaları uygulamaları en çok zarar veren uygulamalar olarak bildirmişlerdir. Şekil 21: Kayıt Dışı Rakiplerin Zararlı Uygulamaları 31 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 3.5. İşgücü Piyasası 15 B-İA devamlı tam zamanlı çalışan sayısı, geçici çalışan sayısı, çalışanların cinsiyete göre dağılımı ve yöneticinin sektörde çalışma deneyimi gibi firmanın işgücü hakkında bilgiler toplamaktadır. B-İA aynı zamanda firmanın sahibi veya en üst düzey yöneticisinin Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu 3.5. İşgücü Piyasası B-İA devamlı tam zamanlı çalışan sayısı, geçici çalışan sayısı, çalışanların cinsiyete göre dağılımı ve yöneticinin sektörde çalışma deneyimi gibi firmanın işgücü hakkında bilgiler toplamaktadır. B-İA aynı zamanda firmanın sahibi veya en üst düzey yöneticisinin cinsiyetini de kaydetmektedir. Ek olarak, B-İA işgücü üretkenliğinin ölçülmesini sağlamaktadır ve boş pozisyon sayısı, firmaların bu pozisyonları doldurmak için kullandığı yöntemler ve bunu yapmadaki başarılarının ayrıntıları gibi işgücü piyasası dinamikleri hakkında bilgi toplamaktadır. Şekil 22’de farklı büyüklük, yaş ve sektörlerdeki firmaların istihdama katkıları gösterilmektedir. Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’ta 5-19 çalışanı olan küçük firmalar en büyük istihdam payına sahiptir (%33). 5’ten az çalışanı bulunan mikro firmalar şaşırtıcı bir şekilde istihdamın %28’ini oluşturmaktadır. Orta büyüklükteki ve büyük firmalar ise toplam istihdama sırasıyla %15 ve %24 oranında katkı sunmaktadırlar. 10 yıldan kısa bir süredir faal olan genç firmalar toplam istihdamın %40’ına katkıda bulunurken, 10-30 yıldır faal olan firmalar ile 30 yıldan uzun bir süredir faaliyet gösteren firmaların istihdama katkısı sırasıyla %54 ile %6’dır. Hizmet sektöründeki firmalar, istihdamın %66’sını bünyesinde barındırmak suretiyle, açık bir farkla TR33’teki en büyük işverenlerdir. İşgücü üretkenliği artışı, yani çalışan başına reel satışların yıllık artış oranı, firma performansının önemli bir ölçütüdür; çünkü bir firmanın işgücü girdilerini ne kadar verimli kullandığına dair ölçünün göstergesi olarak kullanılır. B-İA, bir firmanın faaliyetlerinin son iki yılı içerisinde işgücü üretkenliğinin yıllık artışının takibine olanak vermektedir (Şekil 23).6 Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmalar işgücü üretkenliğinde ortalama %26’lık bir artış kaydetmişlerdir, bu oran ülke ortalamasının iki katından fazladır. Önemli olan bir husus da, TR33’teki mikro ve küçük firmalar, sırasıyla %27 ve %23 olmak üzere, en yüksek işgücü üretkenliği artışına sahip olmuşlardır. TR33’teki orta büyüklükteki firmaların işgücü üretkenliği yıllık %15’lik bir oranla artış göstermiştir. TR33’teki en düşük artış oranı ise %6 ile, açık bir farkla, büyük firmalarda görülmüştür. Ancak firma büyüklüğü kategorilerinin her birinde, TR33’teki firmalar, Türkiye’de aynı büyüklük kategorisindeki ortalama bir firmadan yaklaşık iki kat daha fazla artış göstermiştir. Şekil 22: Firma Büyüklüğü, Yaşı ve Sektörüne Göre İstihdam Payı Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 İşgücü üretkenliği artışı, yani çalışan başına reel satışların yıllık artış oranı, firma performansının önemli bir ölçütüdür; çünkü bir firmanın işgücü girdilerini ne kadar verimli kullandığına dair ölçünün göstergesi olarak kullanılır. B-İA, bir firmanın faaliyetlerinin son iki yılı içerisinde işgücü üretkenliğinin yıllık artışının takibine olanak vermektedir ( 6 Bu üretkenlik ölçütü bu raporun bir sonraki kısmında sunulan ölçütlerden farklılık göstermektedir. Bir sonraki kısım toplam faktör üretkenliğini ve çalışan başına katma değeri incelese de B-İA, çalışan başına geliri ve bunun dinamiklerini incelemektedir. Dahası, daha önce de bahsedildiği gibi, B-İA, mikro firmalar (4 ya da daha az çalışanı olan firmalar) için, Şekil 23’de görüldüğü üzere, hem TR33 hem de Türkiye genelinde istihdamın önemli bir kaynağı olan işgücü üretkenliği ve onun artışının ölçümünü sağlamaktadır. 16 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak ŞekilŞekil 23: Yıllık İşgücü Üretkenliği Artışı 23: Yıllık İşgücü Üretkenliği Artışı Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 ). Manisa, Afyonkarahisar, Uşak‟taki firmalar işgücü üretkenliğinde İşgücünün devamlı ve geçici olarak çalışma veKütahya cinsiyete ve Şekil 24’te görüldüğü üzere, Türkiye’deki firmaların ortalama %26‟lık bir artış kaydetmişlerdir, bu oran ülke ortalamasının iki katından göre dağılımı da göz önüne alınması gereken ilginç ortalama %6’sı geçici veya mevsimlik çalışan fazladır. Önemli olan bir husus da, TR33‟teki küçük Afyonkarahisar, firmalar, sırasıyla %27veve bir noktadır. Şekil 24, geçici çalışmanın yaygınlığını işemikro alırken,veManisa, Kütahya ve hem devamlı hem de geçici cinsiyetüretkenliği Uşak’taki firmaların hiçbirisi bunu yapmamaktadır. %23 olmak üzere, ençalışanların yüksek işgücü artışına sahip olmuşlardır. TR33‟teki dağılımını veya mevsimsel TR33’teki devamlı zamanlı bir çalışanların orta göstermektedir. büyüklükteki Geçici firmaların işgücü üretkenliği yıllık tam %15‟lik oranlasadece artış sözleşmelerin kullanımı işletmelerin dinamik %23’ü kadındır, buna karşın tüm Türkiye’de göstermiştir. TR33‟teki en düşük artış oranı ise %6 ile, açık bir farkla, büyük firmalarda iş ortamına hızla ayak uydurmalarına olanak bu oran %36’dır. En üst düzey yöneticisi kadın görülmüştür. Ancak firma büyüklüğü kategorilerinin her birinde, TR33‟teki firmalar, sağlarken çalışanlar için, istihdam koruma kanun olan firmalarda kadın çalışanların sayısı, en üst Türkiye‟de aynıbağlı büyüklük ortalama bir firmadan kat daha ve düzenlemelerine olarak, kategorisindeki iş güvencesi düzey yöneticisi erkek olanyaklaşık firmalaraiki kıyasla çok fazla artış göstermiştir. açısından güçlükler içermektedir. Geçici ve devamlı daha yüksektir (Şekil 25). TR33’de en üst düzey çalışanlar arasında istihdam koruma açısından yöneticisi erkek olan firmaların devamlı tam farklılıklar olması devamlı çalışanların yüksek zamanlı çalışanlarının ortalama %15’i kadınlardan düzeylerde iş güvenliğine ve daha iyi kariyer oluşurken, bu ortalama Türkiye’de %33’tür. Buna olanaklarına sahip olduğu, geçici çalışanların ise karşın, TR33’de en üst düzey yöneticisi kadın olan büyük ölçüde görmezden gelindiği ikili bir işgücü firmaların devamlı tam zamanlı çalışanlarının piyasası oluşturabilir. ortalama %65’i kadın iken, bu ortalama Türkiye genelinde %64’tür. 6 Şekil 24: Çalışanların Cinsiyet Dağılımı ve İstihdamın Mevsimselliği 6 Bu üretkenlik ölçütü bu raporun bir sonraki kısmında sunulan ölçütlerden farklılık göstermektedir. Bir sonraki kısım toplam faktör üretkenliğini ve çalışan başına katma değeri incelese de B-İA, çalışan başına geliri ve bunun dinamiklerini incelemektedir. Dahası, daha önce de bahsedildiği gibi, B-İA, mikro firmalar (4 ya da daha az çalışanı olan firmalar) için, Şekil 23‟de görüldüğü üzere, hem TR33 hem de Türkiye genelinde istihdamın önemli bir kaynağı olan işgücü üretkenliği ve onun artışının ölçümünü sağlamaktadır. 34 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 17 Kadınların becerilerini ortaya çıkarmak ve onların özel sektördeki fırsatlarını genişletmek için gerekli koşulları yaratmak herkes için refahın artırılması ve kadınların ekonomik anlamda güçlendirilmesi için arzu edilen bir husustur. Kadınların işgücüne katılımının yanı sıra, B-İA özel sektöre kadın katılımı için iki ek ölçüt daha sunmaktadır: Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Şekil 25:Yönetici Yönetici ve Çalışanların Cinsiyeti ve Kadın Mülkiyeti Şekil 25: ve Çalışanların Cinsiyeti ve Kadın Mülkiyeti Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 kadınların sahiplik payı erkeklerinden fazladır. Kadınların becerilerini ortaya çıkarmak veönemli onların bir belirleyicisi İşgücü piyasasının verimliliğinin boş pozisyonların mevcudiyeti Hizmet sektörünün genellikle, istihdamın yanı sıra özel sektördeki fırsatlarını genişletmek için ve bunları doldurmaktaki kolaylıktır. Devletin, kamu istihdam kurumları vasıtasıyla, yönetime katılım ve sahiplik payı açısından da daha gerekli koşulları yaratmak herkes için refahın işletmeler ve bireyler arasında eşleşme sürecinin kolaylaştırılması için hizmet sağlaması kadın dostu olduğu düşünülür, ancak bu durum artırılması ve kadınların ekonomik anlamda tüm ekonominin rekabet gücünü artırma potansiyelini beraberinde getirir. B-İA TR33 için geçerli değildir: imalat sektöründeki güçlendirilmesi için arzu edilen bir husustur. firmalaraişgücüne son iki katılımının yıl içerisinde bu pozisyonları firmalarınolup %15’i olmadığını, ile hizmet sektöründeki firmaların Kadınların yanı firmada sıra, B-İAboş pozisyon doldurmak içinkatılımı kamu istihdam (KİH) yararlanıp yararlanmadıklarını ve %11’inde kadınların sahiplik payı erkeklerinkinden özel sektöre kadın için iki ek hizmetlerinden ölçüt daha fazladır. sunmaktadır: en üst düzey yöneticisi kadın olan bu çabalarının başarılı olup olmadığını sormaktadır. Şekil 26 bu bilgiyi göstermektedir. firmaların yüzdesi ve kadınların sahip olduğu İşgücü piyasasının verimliliğinin önemli bir firmaların yüzdesi. TR33’teki firmaların %13’ünün, belirleyicisi boş pozisyonların mevcudiyeti ve Türkiye’deki firmaların ise %10’unun en üst düzey bunları doldurmaktaki kolaylıktır. Devletin, kamu yöneticisi kadındır (Şekil 25). Benzer şekilde, istihdam kurumları vasıtasıyla, işletmeler ve bireyler cinsiyet eşitsizliği kadınların sahip olduğu firma arasında eşleşme sürecinin kolaylaştırılması için oranında da gözlenebilmektedir. Hem TR33’te hizmet sağlaması tüm ekonominin rekabet gücünü hem de Türkiye’deki firmaların yalnızca %12’sinde artırma potansiyelini beraberinde getirir. B-İA kadınların sahiplik payı erkeklerinkinden fazladır. firmalara son iki yıl içerisinde firmada boş pozisyon 5’ten az çalışanı olan en küçük firmalar, kadın olup olmadığını, bu pozisyonları doldurmak için sahiplik payının en yüksek olduğu firmalardır, ancak kamu istihdam hizmetlerinden (KİH) yararlanıp bu grup içerisinde bile firmaların sadece %14’ünde Şek l26: 26: Boş Boş Poz syonlar ve Onları Doldurmak İç n Kamu İst hdam H zmetler n n Kullanımı Şekil Pozisyonlar ve Onları Doldurmak İçin Kamu İstihdam Hizmetlerinin Kullanımı KİH'yi başarıyla kullananla r; %12 KİH'yi başarıyla kullanama yanlar; %16 37 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 18 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 KİH'yi kullanmay anlar; %72 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak yararlanmadıklarını ve bu çabalarının başarılı olup olmadığını sormaktadır. Şekil 26 bu bilgiyi göstermektedir. Şekil 26’nın sol kısmında görüldüğü üzere; Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’ta anketin yapılmasından önceki 2 yılda boş pozisyonu olan firma sayısı Türkiye genelindeki firmaların iki katıdır (%40’a karşılık %21). Boş pozisyonu olan firmaların yalnızca %28’i söz konusu açıklarını gidermek için kamu istihdam hizmetlerini kullanmış ve bunların da yarısından daha azı başarılı olmuştur. Türkiye genelinde firmaların daha az bir yüzdesi, yaklaşık %20’si, kamu istihdam hizmetlerini kullanmakta ve bu konuda biraz daha başarı kaydetmektedir (neredeyse 1:1). Türkiye geneliyle kıyaslandığında, TR33 için çok daha kolay görünmektedir: Türkiye’deki firmaların ortalama %37’sine karşılık, TR33’teki firmaların %4’ü söz konusu pozisyonlar için çok az başvuru almakta veya hiç başvuru almamaktadır. TR33’te, firmaların karşılayamayacakları kadar yüksek ücretlerin talep edilmesi, yönetici veya üst düzey meslek uzmanlarının işe alınması sürecinde en sık karşılaşılan sorundur: TR33’te bu süreçten geçen firmaların %53’ü işletmenin karşılayamayacağı kadar yüksek ücretler talep eden başvuru sahipleri ile karşılaşmışlardır, bu oran tüm Türkiye’de %60’tır. Yöneticilik dışı pozisyonlar için insanların işe alınmasında en sık dile getirilen sorun ise, her ne kadar ülke ortalamasının çok daha altında bir oranda olsa da, beceri eksikliğidir (Türkiye’de ortalama %49’a karşın, TR33’teki firmaların %7’si). İşgücü piyasası uyuşmazlığının kaynağını araştırmak için B-İA, iki tür çalışanın işe Beklenildiği üzere, daha iyi çalışma koşullarının alınma sürecinde firmaların yaşadığı sorunları olması, her düzeyde yüksek nitelikli ve motive incelemektedir: (i) yöneticiler veya üst düzey meslek meslek uzmanının bulunması ihtimalini uzmanları ve (ii) üretim dışı teknisyenler, yardımcı arttırmaktadır; ancak Şekil 27’de, TR33’te üst meslek uzmanları ve satış elemanları. Şekil 27’de düzey meslek uzmanlarını istihdam etmek isteyen gösterildiği gibi; Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya firmaların, Türkiye geneline kıyasla daha fazla ve Uşak’taki firmalar, Türkiye’deki ortalama bir sorun yaşadıkları ortaya koyulmuştur: söz konusu firmaya kıyasla, yönetici veya yöneticilik dışı firmaların %21’i, çalışma koşullarının yeteri kadar pozisyonların doldurulmasında daha az güçlük cazip olmaması nedeniyle, arzu edilen başvuru yaşamaktadır7. TR33’te, yönetici veya başka bir sahipleri tarafından geri çevrilmişlerdir, bu oran üst düzey meslek uzmanını işe almaya çalışan Türkiye genelinde %15’tir. Ancak üst düzey olmayan firmaların %25’i çok az başvuru almakta ya da hiç pozisyonlar için TR33’teki firmaların yalnızca %4’ü başvuru almamakta iken Türkiye’deki firmaların sunabileceklerinden daha ücret veya daha geneline kıyasla daha fazla sorun yaşadıkları ortaya koyulmuştur: sözyüksek konusu firmaların ortalama %30’u böyle bir durumla karşı karşıya iyi çalışma koşulları talebiyle karşılaşmıştır, %21‟i, çalışma yeteri kadar cazip olmaması nedeniyle, arzu edilen başvurubu kalmaktadır. Dahakoşullarının alt düzeylerdeki pozisyonları oranlar Türkiye için sırasıyla %49 ve %18 olarak sahiplerisahipleri tarafından Türkiye genelinde %15‟tir. Ancak üst başvuru için geri cazip çevrilmişlerdir, kılmak, özellikle bu oran kaydedilmiştir. düzey olmayan pozisyonlar için TR33‟teki firmaların yalnızca %4‟ü sunabileceklerinden daha yüksek ücret veya daha iyi çalışma koşulları talebiyle karşılaşmıştır, bu oranlar Şekil 27: Yönetici Pozisyonları ve Yönetsel Olmayan Pozisyonlarda İşe Almalarda Yaşanan Türkiye için sırasıyla %49 ve %18 olarak kaydedilmiştir. Sorunlar Şekil 27: Yönetici ve Yöneticilik Dışı Pozisyonlarda İşe Almalarda Yaşanan Sorunlar Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel Anketi, 2016 7 Firmaların yönetici veya üst düzey meslek uzmanı ve üretim dışı teknisyen, yardımcı meslek uzmanı ve satış elemanı işe alma sürecinde deneyimlediği sorunların analizi, firmaların bu kategorilerde çalışan istihdam etmeyi denemesine dayanan sınırlı sayıda gözleme dayanmaktadır. Yine de, beceri uyuşmazlığı ile ilgili yararlı bilgiler sağlayabileceği düşünüldüğünden bu sonuçlar da burada sunulmaktadır. Ancak bu sonuçların dikkatli yorumlanması gerekmektedir. 19 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu 3.6. Firmaların İş Ortamı Algısı B-İA’daki pek çok gösterge, işletmelere gerçek iş ortamıyla başa çıkma deneyimlerini soran anket sorularından türetilmiştir. Örneğin, “Kaç gün içinde ruhsat aldınız?” veya “Elektrik kesintisi kaç saat sürdü?”. B-İA aynı zamanda işletme sahiplerine veya işletmelerin en üst düzey yöneticilerine muhtelif iş ortamı unsurlarına dair öznel fikirlerini soran az sayıda anket sorusu da içermektedir. İşletme algılarının daha derin şekilde anlaşılması için B-İA’ya yanıt verenlerin kendi faaliyetleri için en büyük engel olarak gördükleri belli bir iş ortamı unsurunu seçmesi istenmektedir. İşletme sahipleri ve en üst düzey yöneticilerin 15 maddelik bir iş ortamı engelleri listesinden en belirgin unsuru seçmeleri istenmektedir. Şekil 28, muhtelif unsurların işletmelerin faaliyetleri önündeki en önemli engel olarak belirtilme sıklığını göstermektedir. Tasvir edici olması bakımında, yalnızca en sık seçilen 10 engel burada sunulmaktadır. Şekil 28’de görüldüğü üzere; Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak’taki firmalar ile Türkiye’deki ortalama bir firma için en sık dile getirilen engel vergi oranlarıdır: TR33’teki firmaların %22’si, Türkiye’deki firmaların ise %33’ü vergi oranlarını, faaliyetlerinin önündeki en büyük engel olarak bildirmişlerdir. Çalışanların eğitiminin yetersiz olması ise TR33’te en sık ifade edilen ikinci en büyük engeldir; bu unsur, firmaların %21’i tarafından faaliyetlerinin önündeki en büyük engel olarak bildirilirken, Türkiye genelinde bu oran %7’dir. TR33’te sıklıkla dile getirilen diğer engellerin arasında finansmana erişim, kayıt dışı rakipler ile siyasi istikrarsızlık yer almaktadır (sırasıyla TR33’teki firmaların %16’sı, %16’sı ve %14’ü). Şekil 29’da imalat ve hizmet sektörlerindeki firmalar açısından en önemli görülen ilk üç engel, sektörlere göre ayrı ayrı verilmiştir. Farklı sektörlerdeki firmalar farklı faaliyetlerde bulundukları için iş ortamında da farklı deneyimlere sahip olabilmektedirler. Şekil 29’da da görüldüğü gibi, yeterli eğitime sahip olmayan çalışanlar ile vergi oranları, hem imalat hem de hizmet sektöründeki firmalar tarafından belirlenen ilk üç engel arasında yer almaktadır. Fakat, imalat sektöründeki firmalar için (firmaların %23’ü) en başta gelen engel, hizmet sektöründeki firmalar için ilk üçe girmeyen, siyasi istikrarsızlıktır; finansmana erişim ise hizmet sektöründeki firmalar için üçüncü sırada yer alırken (%17), imalat sektöründeki firmalar açısından ilk üçe girmemektedir. Şekil 28: İlk 10 İş Ortamı Kısıtı Şekil 28: En Sık Dile Getirilen İlk 10 İş Ortamı Kısıtı Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Şekil 29‟da imalat ve hizmet sektörlerindeki firmalar açısından en önemli görülen ilk üç engel, sektörlere göre ayrı ayrı verilmiştir. Farklı sektörlerdeki firmalar farklı faaliyetlerde bulundukları için iş ortamında da farklı deneyimlere sahip olabilmektedirler. Şekil 29: Sektöre Göre İlk Üç İş Ortamı Kısıtı İmalat 20 Hizmetler Şekil 29‟da da görüldüğü gibi, yeterli eğitime sahip olmayan çalışanlar ile vergi oranları, hem imalat hem de hizmet sektöründeki Şekil 29‟da imalat ve hizmet sektörlerindeki firmalar açısından en önemli görülen ilk üç engel, sektörlere göre ayrı ayrı verilmiştir. Farklı sektörlerdeki firmalar farklı faaliyetlerde bulundukları için iş ortamında da farklı deneyimlere sahip TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak olabilmektedirler. Şekil 29: Sektöre Göre İlk Üç İş Ortamı Kısıtı Şekil 29‟da da görüldüğü gibi, yeterli eğitime sahip olmayan çalışanlar ile vergi oranları, hem imalat hem de hizmet sektöründeki firmalar tarafından belirlenen ilk üç engel arasında yer almaktadır. Fakat, imalat sektöründeki firmalar için (firmaların %23‟ü) en başta gelen engel, hizmet sektöründeki firmalar için ilk üçe Kaynak: Türkiye İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, Bölgesel 2016 girmeyen, siyasi istikrarsızlıktır; finansmana erişim ise hizmet sektöründeki firmalar için üçüncü sırada Şekil 30 muhtelifyer büyüklükteki firmalara, yani, mikro Mikro firmalar açısından gelen engel alırken (%17), imalat sektöründeki firmalar açısından ilkilk üçesırada girmemektedir. İmalat Şekil 29: Sektöre Göre İlk Üç İş Ortamı Kısıtı Hizmetler (1-4 çalışan), küçük (5-19 çalışan), orta büyüklükteki (20-99 çalışan) ve büyük (100’den fazla çalışan) firmalara göre en önemli üç engeli göstermektedir. Pek çok ekonomide büyük firmaların yöneticilerinin algıları daha küçük firmaların yöneticilerinin algılarından çok farklıdır. Bunun sebebi iş ortamı engelleriyle başa çıkma kapasitesindeki farklılıklar olabilir; daha büyük firmaların engellerle baş etme konusunda daha fazla seçeneği olabilir ama aynı zamanda bu büyük firmalar daha görünür ve iş ortamının başarısızlıkları karşısında daha savunmasız halde olabilir. vergi oranları olurken (%27, bkz. Şekil 30), küçük firmalar için ilk sırada yer alan engel, açık bir farkla, çalışanların eğitiminin yetersiz olmasıdır (%62). 42 Siyasi istikrarsızlık ise orta büyüklükteki firmaların ve büyük firmaların engeller listesinin başında gelmektedir (sırasıyla %40 ve %33). Büyük firmalar için, çalışanların yeterli eğitime sahip olmamaları da oldukça sıklıkla telaffuz edilen bir engeldir (firmaların %32’si). Şekil 30: Firma Büyüklüğüne Göre İlk Üç İş Ortamı Kısıtı Şekil 30 : Firma Büyüklüğüne Göre İlk Üç İş Ortamı Kısıtı Mikro(1-4 çalışan) Orta(20-99 çalışan) Küçük (5-10 çalışan) Büyük (100+ çalışan) Türkiye Bölgesel İşletme Anketi, 2016 Kaynak: Türkiye BölgeselKaynak: İşletme Anketi, 2016 21 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu 4. Üretkenlik ve Rekabet Gücü Bu kısım ve bunu izleyen kısımlar 2006-2014 Girişimci Bilgi Sistemi (GBS) verilerinden derlenmiştir. Bu veritabanı Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından derlenmekte ve yönetilmektedir. GBS bölgesel ekonominin sektör ve firma düzeyinde sistematik bir analizinin yapılmasına olanak sağlamaktadır. Bu veritabanı aynı zamanda başlıca ekonomik etkenlere dair hem statik hem de dinamik bir bakış açısı sunmaktadır. Veri seti ekonominin çoğu parçası hakkında bilgi içermektedir. Ancak bankacılık sektörü ve 160.000 TL’den az alım yapan veya yıllık satışları 220.000 TL’nin altında kalan firmalara dair bilgiler içermemektedir.8 T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Girişimci Bilgi Sistemi Koordinasyon Birimi çalışanlarının bu kısmın hazırlanmasına çok değerli katkıları olmuştur. 4.1. Pazar Yoğunluğu Rekabet, firmaları yaptıkları işi iyileştirmeleri yönünde motive etmektedir. İyileşme sağlayan firmalar büyümekte ve ülkenin ve bölgelerinin ekonomik gelişimine katkıda bulunmaktadır. İyi bir yatırım ortamı rekabetle ilişkili gerekçesiz maliyetleri, riskleri ve engelleri ortadan kaldırarak firmaları yatırım yapmaya teşvik etmektedir. Rekabete yanıt verme baskısından ötürü firmalar yenilik yapar ve üretkenliklerini iyileştirir. Üretkenliğin iyileşmesinden kazanılan bu faydalar çalışanlar ve tüketicilerle paylaşılmaktadır. Firmalar daha az rekabet istemektedir, daha fazla değil. Fakat rekabetin önündeki, yalnızca belli firmaların işine yarayan engeller diğer firmaların ve tüketicilerin fırsatlardan yararlanamamasına sebep olmakta ve onlar için maliyetleri artırmaktadır. Aynı zamanda bu durum, rekabetten korunan firmaların yenilik yapma ve üretkenliklerini artırma isteklerini köreltebilir. Yüksek maliyetler ve riskler yeni firmaların piyasaya girişi önünde engel teşkil edebilir. Piyasaya giriş ve çıkış hakkındaki düzenlemeleri ve rekabet karşıtı davranış gösteren firmalara müdahaleleri vasıtasıyla devletlerin bu engeller üzerinde doğrudan bir etkisi söz konusudur. Pazar yoğunluğu derecesi bölgesel ekonomide rekabetin ne derece mevcut olduğuna dair bilgi sağlamaktadır. Diğer tüm unsurlar eşit kabul edildiğinde, yüksek düzeyde pazar yoğunluğu firmaların pazar gücünü kullanabileceğini ortaya koymaktadır. Bir firma pazar gücünü kullandığında rekabete engel olabilmekte ve kaynakların verimsiz tahsisi sebebiyle kalkınmayı sekteye uğratabilmektedir. Rekabetin bir bölgenin gelişimi ve kalkınması için öneminden ötürü bu meseleye ışık tutmak amacıyla pek çok başka tamamlayıcı yoğunluk ölçütü de dikkate alınmaktadır (Ek 5). İlk bakışta, hem iş hacmi hem istihdam açısından ölçüldüğünde, TR33 bölgesindeki ortalama firma büyüklüğü, tüm analiz süresi boyunca tutarlı bir şekilde, medyan firma büyüklüğünden fazla olmuştur (2006-2014). Her iki dağılımın da (iş hacmi ve istihdam) çarpıklığı her zaman pozitif olmuş ve aynı süre içerisinde artmıştır; bu da, bölgede büyük firmaların varlığının arttığının bir göstergesidir. Ancak, Herfindahl-Hirschman Endeksi (HHI) istikrarlı bir şekilde düşmüş ve daima 0,25’in altında kalmıştır; bu da büyük firmaların mevcudiyetindeki artışın, pazar yoğunluğunda bir artışa dönüşmediğini göstermektedir. Eğer (i) HHI 0,15’in altındaysa piyasalar yoğunlaşmamış olarak, (ii) 0,15 ve 0,25 arasındaysa orta dereceli yoğunlaşmış olarak ve (iii) 0,25’in üzerindeyse yüksek dereceli yoğunlaşmış olarak sınıflandırılma eğilimi göstermektedir. Sektör düzeyi firma büyüklüğü dağılımı rekabete dair yakın bir tahmin olarak kullanılacak olursa belli sektörler göze çarpmaktadır. Örneğin, çok büyük firmalar ile çok sayıda küçük firmanın bilgisayar üretimi ile elektronik ve optik ürünler sektöründe önemli bir role sahip olduğu görülmüştür. Söz konusu sektör, en yüksek ortalama ciroyu kaydetmiş (180 milyon TL) ve sektördeki firmaların kompozisyonu açısından nispeten düşük oranda bir değişkenlik göstermesi özelliğiyle öne çıkmıştır (medyana göre yayılımı ölçülmüştür). Bu anlamda, sektördeki pazar yoğunluğunun aşırı derecede yüksek olduğunun altını çizmek gerekir: 2014 yılında HHI 0,25’in üzerinde olmuştur. Gıda ürünleri imalatında en yüksek ikinci ortalama ciro kaydedilmiştir (ilk sıradaki ile arasında ciddi bir fark vardır, 6,5 milyon TL); bu sektörde de en yüksek istihdam ortalamaları görülmektedir (20 kişi) ve sektörde birkaç tane büyük firmanın olması özelliği öne çıkmaktadır. Firma-büyüklük dağılımının grafik temsili, sektör düzeyinde var olması olası rekabet derecesine dair genel bir bakış sunmaktadır. Söz konusu grafik ayrıca, belirli bir sektörde ortalamanın üstünde olan iş hacmi ile söz konusu sektörde yüksek üretkenliğe sahip firma sayısının az ya da çok olması arasındaki ilişkiye de bir perspektif getirmektedir. Şekil 31’de her bir bölge-sektör grubu için merkezde olma ölçüsüne (ortalama) karşılık yayılma ölçüsü (çarpıklık) gösterilmektedir.9 Kırmızı çizgiler eksenlere tekabül etmektedir. Şekil 31’in sol kısmı iş hacmini gösterirken, sağ kısmı istihdamı temsil etmektedir. İş hacmi tarafında, noktaların üçüncü çeyrek dairede (sol alt) yoğunlaşma eğiliminde olduklarını görüyoruz; bu da, çoğu sektörün düşük ortalama iş hacmine ve düşük ortalama yayılıma sahip olduğunu göstermektedir. Elektronik imalatı ile elektrikli aletlerin imalatı yüksek iş hacmi 8 Ayrıca, Sosyal Güvenlik Sistemi’ne kayıtlı en az bir çalışanı bulunmayan firmalar da istihdam bilgileri olmadığı için analize dahil edilmemiştir. 9 Sektörel iş hacmi dağılımı ve istihdam simetrik olma eğilimi göstermediği için yayılma göstergesi için standart sapmadansa çarpıklığa başvurmak yeğlenir. Sonuçların sektör-nötr şekilde yorumlanması için, değerler, Türkiye’nin tüm bölgelerinde her bir sektör için mütekabil göstergenin ortalama değerine göreli olarak dönüştürülür. 22 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Şekil 31: Sektörlere Göre Rekabet Derecesi Şekil 31: Sektörlere Göre Rekabet Derecesi Şekil 31: Sektörlere Göre Rekabet Derecesi Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Girişimciaçısından Bilgi Sistemi ve Kaynak: düşük yayılım sıra dışı sektörler olarak genç çalışanları işe aldığını göstermektedir. Firma-büyüklük dağılımının grafik temsili, sektör düzeyinde varistihdam olmasıartışı olasıiçin, rekabet olarak öne çıkmaktadır; bu da, yüksek iş hacmi Bu bulgular, yüksek politika Firma-büyüklük grafiksunmaktadır. temsili, sektör var işletmeleri olması olası rekabet derecesineistisnai dair dağılımının genel bir bakış Sözdüzeyinde konusu grafik ayrıca, bir değerlerinin, derecede büyük birkaç yapıcıların yeni kurulan vebelirli hızlı büyüyen firmadan kaynaklanmadığını göstermektedir. Daha (ceylan teşvik derecesine dair genel üstünde bir bakış Sözfirmaları konusu grafikfirmalar) ayrıca,üretkenliğe belirli etmesi bir sektörde ortalamanın olansunmaktadır. iş hacmi ilegenç söz konusu sektörde yüksek ziyade, bu tür özellikler, söz konusu sektörlerdeki gerektiğini ortaya koymaktadır. sahip firma sayısının az ya olan da iş çok olması arasındaki ilişkiye yüksek de bir üretkenliğe perspektif sektörde ortalamanın üstünde hacmi ile söz konusu sektörde pek çok firma getirmektedir. Şekil paylaşılan 31‟de herözelliklerdir. bir çok bölge-sektör grubu için merkezde olma ölçüsüneiçin sahip firmatarafından sayısının az ya da olmasıİstihdam arasındaki ilişkiye de bir perspektif artışını sağlamak amacıyla KOBİ›ler İstihdam açısından ise, noktalar 9 Kırmızı çizgiler (ortalama) karşılık yayılma (çarpıklık) gösterilmektedir. getirmektedir. Şekil 31‟de heraltölçüsü birkısımda bölge-sektör grubu için merkezde olma ölçüsüne üretkenlik artışı önem arz edecektir. Araştırmalar yoğunlaşma eğilimdedir ve bu da, pek çok sektörün 9 eksenlere tekabül etmektedir. ölçüsü Şekil 31‟in sol KOBİ›ler kısmıgösterilmektedir. iş hacmini kısmı arasında gösterirken, büyüme ve sağ üretkenliğin Kırmızı çizgiler (ortalama) (çarpıklık) düşük ortalama karşılık büyüklük yayılma sergilerken, yayılımın ülkeden ülkeye büyük farklılık gösterdiğini ortaya istihdamı temsil etmektedir. İş hacmi tarafında, noktaların üçüncü çeyrek dairede (sol eksenlere tekabül etmektedir. Şekil 31‟in sol kısmı iş hacmini gösterirken, sağ kısmı değişkenlik gösterdiğini ifade etmektedir. koymaktadır. 40 yıllık bir dönem içerisinde alt) yoğunlaşma eğiliminde olduklarını görüyoruz; bu da, çoğu sektörün düşük ortalama istihdamı temsil etmektedir. İş hacmi tarafında, noktaların üçüncü çeyrek dairede (sol 4.2. veve Yüksek ABD’deki bir firma başlangıçtaki işYükselen hacmine düşükPerformans ortalama yayılıma sahip olduğunu göstermektedir. Elektronik alt) yoğunlaşma eğiliminde olduklarını görüyoruz; bu da,ortalama çoğu sektörün düşük ortalama Gösteren Sektörler büyüklüğünün 7 katı büyürken Hindistan’daki ile elektrikli aletlerin imalatı yükseksahip iş hacmi ve düşükgöstermektedir. yayılım açısından sıra dışı işimalatı hacmine ve düşük ortalama yayılıma olduğunu Elektronik benzer bir firma başlangıçtaki büyüklüğünün Buimalatı kısımdaile yüksek performans gösteren firmaların elektrikli aletlerin imalatı yüksek iş hacmi düşük açısındanBüyüme sıra dışıve yalnızcave iki katıyayılım büyümektedir. mevcudiyetinin ortayadağılımı çıkarılması yerel pazar 9 Sektörel iş hacmi ve istihdam simetrik olmaüretkenlikte eğilimi göstermediği göstergesi için bu denliiçin biryayılma fark olması KOBİ’lerin yapısı ve rekabete ilişkinçarpıklığa bulguları başvurmak tamamlamakta sapmadansa yeğlenir. Sonuçların sektör-nötrkarşı şekilde yorumlanması için, büyüme kısıtlarıyla karşıya kaldığı ülkelerde 9 standart Sektörel iş hacmiekonomik dağılımı dinamizm ve istihdamhakkında simetrik olma eğilimi göstermediği için yayılma göstergesi için ve yeni ve yükselen değerler, Türkiye‟nin tüm bölgelerinde her bir sektör için mütekabil göstergenin ortalamayönelik değerinefırsatların göreli kişi başınasektör-nötr GSYİH›yi artırmaya standart sapmadansa çarpıklığa başvurmak yeğlenir. Sonuçların şekilde yorumlanması için, göstergeler sağlamaktadır. OECD’nin “ceylan olarak dönüştürülür . kaçırıldığı anlamına gelmektedir. Hem iş ortamı (iş değerler, Türkiye‟nin tüm bölgelerinde her bir sektör için mütekabil göstergenin ortalama değerine göreli işletme” (gazelle) tanımının kullanılmasıyla, yüksek yapma maliyetini yöneten düzenleyici ortam) hem olarak dönüştürülür . performans gösteren firmalar genç, yüksek büyüme 45 de firmaya özgü faktörler (girişimcilik, beceriler, gösteren firmalar olarak tanımlanmaktadır. Ceylan 45 krediye ve piyasalara erişim) farklı ülkelerdeki işletmeler en fazla beş yıllık olan ve üç yıllık bir firmaların yaşam döngüleri içindeki büyüme dönem içinde yıllık olarak hesaplanmış ciro artışları profillerini etkileme eğilimi göstermektedir. yılda %20’den daha fazla olan firmalardır. Genç, büyüyen firmaların ekonomik gelişime nasıl Genç, yüksek büyüme gösteren firmalar istihdama katkıda bulunduğu hususu Türkiye için bilhassa kayda değer katkılarda bulunabilmektedir. 104 önemlidir zira Türkiye 16 OECD ülkesi arasında en ülkede yaklaşık 50.000 firma ile gerçekleştirilmiş yüksek start-up kurulma oranına sahiptir.10 Startyakın tarihli bir araştırmaya göre, KOBİ’ler tüm uplar net istihdam yaratıcıları olduğu için ve durum istihdamın üçte ikisi gibi önemli bir kısmını diğer ülkelerle karşılaştırıldığında Türkiye’de karşılamakta ve düşük gelirli ülkelerde küçük bilhassa böyle olduğu için bu iyi bir noktadır. firmalar istihdama yüksek gelirli ülkelerde Dahası, eğer start-uplar ayakta kalır ve büyümeyi olduğundan daha fazla katkıda bulunmaktadır başarırlarsa toplam büyümeye olan katkıları da (Ayyagari vd., 2014). Farklı ülkelerde yürütülen artmaktadır. Ancak Türkiye’deki start-upların çalışmalar da küçük ve genç KOBİ’lerin pek çok ayakta kalma oranları ve piyasaya giriş sonrası ülkede net iş yaratıcıları olduğunu göstermektedir. büyüme oranları ortalamanın altındadır; bu da Yakın tarihli araştırmalar (Haltiwanger 2010; önemli bir fırsatın kaçırıldığına işaret etmektedir. Zarutskie 2013), genç ve yenilik odaklı firmaların Bu alt bölgede, ceylan firmalar genelde su ve hava (startup) istihdam ve üretkenlik artışının önemli bir taşımacılığı, evde üretim ve kültürel faaliyetler gibi kısmına tekabül ettiğini ve genç firmaların orantısız 10 Avusturya, Belçika, Brezilya, Kosta Rika, Danimarka, Finlandiya, Macaristan, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Yeni Zelanda, Portekiz, İspanya, İsveç ve Türkiye. 23 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu sektörlerde mevcuttur. (Şekilayakta 32). Buna karşılık, genel bir perspektifle değerlendirme yapılacak noktadır. Dahası, eğer start-uplar kalır ve büyümeyi başarırlarsa toplam ceylan firmaların en az görüldüğü sektörler olursa, TR33’te ceylan firmalar, hem iş hacmi büyümeye olan katkıları da artmaktadır. Ancak Türkiye‟deki start-upların ayakta kalma toptancılık ve perakendecilik ile inşaattır. Bu hem de istihdam bakımından, Türkiye’deki oranları ve piyasaya giriş sonrası büyüme oranları ortalamanın altındadır; bu da önemli sektörler bölgenin iş hacmine ve istihdamına önemli medyan bölgenin ceylan firmaları kadar önem arz bir fırsatın kaçırıldığına işaret etmektedir. katkılar sunmaktadır. etmemektedir. Şekil 32: Ceylan Firmaların Bulunması En Olası Olan Beş Sektör ve Bulunması En Az Olası Olan Şekil 32:Beş Ceylan Firmaların Bulunması En Olası Olan Beş Sektör ve Bulunması En Sektör 4.3. Bölgesel Üretkenlik Üretkenlik uzun vadeli ekonomik gelişimin başlıca etkenlerinden biridir. Zaman içinde yerel yaşam Bu alt bölgede, ceylan Az Olası Olan Beş Sektör standartlarının iyileştirilmesi neredeyse tamamen firmalar genelde su ve çalışan taşımacılığı, başına çıktı düzeyinin arttırılmasına hava bağlıdır (Krugman, evde üretim ve 1994). Üretkenliğin birçok boyutu bulunmaktadır ve bunları kavrayabilmek kültürel faaliyetler için çok sektörlerde çeşitli ölçütler kullanılmaktadır. Ek 6›da gibi kullanılan(Şekil muhtelif mevcuttur. 32). araçların ayrıntılı bir analitik Buna karşılık, ceylan açıklamasına yer verilmektedir. Kullanılan firmaların en bağımsız az göstergelerden olarak geçmiş ve şu anki görüldüğü sektörler üretkenlik eğilimlerinin iyi bir şekilde anlaşılması toptancılık yerel ekonomininveverimliliğine ve yerel firmaların perakendecilik ile önemli bilgiler sağlamaktadır. rekabet yetisine dair inşaattır. Bu sektörler bölgenin hacmine Çalışan işbaşına katma değer, ekonomi içindeki vetüm istihdamına önemli sektörlerde işgücü üretkenliğinin derecesine katkılar sunmaktadır. dair basit ama etkili bir özet sunmaktadır. Çalışan başına katma değer Bölgenin iş hacmi ve açısından, TR33 bölgesi 2007 Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi istihdamında önemli – 2009 arasında büyük ölçüde iyileşme göstermiş, Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi bir paya sahip sektörlerin, ceylan Şekil 34: Seçili Üretkenlik Ölçütlerinin firma gelişimini teşvik olası olmadığı görülmektedir. Ceylan firmaların Bölgesel Ortalamaları Bölgenin iş hacmietmesinin ve istihdamında önemli bir paya belirlenmesinde herhangi birceylan firma büyüklüğü sınırlaması uygulanmamıştır. sahip sektörlerin, firma gelişimini teşvik Şekil 33: Bölgenin Toplamolası İş Hacmi ve Toplam İstihdamı İçinde CeylanCeylan Firmaların etmesinin olmadığı görülmektedir. Payı firmaların belirlenmesinde herhangi bir firma büyüklüğü sınırlaması uygulanmamıştır. Tarihsel bir pencereden bakılacak olursa, ceylan firmaların yerel ekonomiye önemli bir katkı yaptığı görülebilir. 2009’dan bu yana, ceylan firmalar toplam iş hacmine (2014’te) en fazla %8,2 katkıda bulunmuş ve toplam istihdamın %8,7’sini sağlamıştır (2009). Bu dönem içerisinde, toplam istihdam içerisindeki payları düşüş gösterirken toplam iş hacmi içindeki payları artmıştır. Ancak Çalışan katma içindek se üretk dereces basit a bir sun Çalışan katma açısınd Şekil 33: Bölgenin Toplam İş Hacmi ve Toplam bölgesi İstihdamı İçinde Ceylan Firmaların Payı Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi 2009 Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Tarihsel bir büyük 47 iyileşme pencereden göstermiş, bakılacak bu dönemden sonra hafif ancak sürekli bir düşüşe girm bu dönemden sonra ancakTL sürekli bir kalmıştır. düşüşe Bölgesel ür olursa, ceylan değer çalışan başına 12,608 TLhafif ve 11,483 arasında girmiştir. Bu yerel değer başına 12,608 ve üretkenliği (T firmaların dair daha bütün bir tablo ortaya çalışan koymak amacıyla, toplamTL faktör ekonomiye önemli bir 11,483 TL arasında kalmıştır. toplu üretkenlik, yalnızca işgücü değil aynıBölgesel zamandaüretkenliğe sermaye girdilerini de g katkı yaptığı almaktadır. kullanılmasıyla, bölgesel imalat Toplam dair Bu daha ölçümün bütün bir tablo ortaya koymak amacıyla, görülebilir. 2009‟dan Üretkenliğindeki değişimler devamlı bir artış göstermiştir. Bu artış çalışan başı toplam bu yana, faktör ceylanüretkenliği (TFÜ) veya toplu değer performansının düşmesiyle tezat oluşturmakta ve bölgede hizmet se üretkenlik, yalnızca işgücü değil aynı zamanda firmalar toplam iş finansal hacmine krizden sonra işgücü üretkenliğinde kayıplar olabilece (2014‟te) en sermaye girdilerini de göz önüne almaktadır.yaşamış Bu etmektedir. fazla %8,2 katkıda ölçümün kullanılmasıyla, bölgesel imalat Toplam 4.4. bulunmuş ve toplam Faktör Üretkenliğindeki değişimler devamlı bir artış Üretkenlik istihdamınDinamikleri %8,7‟sini göstermiştir. Bu artış çalışan başına katma değer sağlamıştır (2009). Daha ayrıştırılmış ve dinamik bir üretkenlik analizi, firmaların kaynaklar performansının düşmesiyle tezat oluşturmakta ve Bu dönem içerisinde, yeniden toplam tahsis ettiğine, verimliliklerini nasıl iyileştirdiklerine ve piyasaya n istihdam bölgede hizmet sektörünün finansal krizden sonra piyasadan nasıl çıktığına dair ilave bilgiler sağlamaktadır. Farklı firmalarda üre içerisindeki payları işgücü üretkenliğinde kayıplar yaşamış olabileceğini Kaynak: Girişimci Kaynak: GirişimciBilgi BilgiSistemi Sistemi çıktı, çalışan düşüşve sermayenin gösterirkenyeniden tahsisini nasıl etkilediğini görmek ve on ima etmektedir. performans gösteren firmalardan iyi performans gösteren toplam iş hacmi içindeki payları artmıştır. Ancak genel kötü bir perspektifle değerlendirme anlamak bunun toplu ve bölgesel üretkenlik artışındaki etk yapılacak olursa, TR33‟te ceylan firmalar, hem iş hacmidönüştürdüğünü hem de istihdam bakımından, Türkiye‟deki medyan bölgenin ceylan firmaları kadar önem arz etmemektedir. tutmak açısından önemlidir. 24 4.3. Bu bağlam içerisinde ve ilk olarak Foster, Haltiwanger ve Krizan (2001) ta ortaya atılan metodolojiden yararlanarak firma düzeyindeki veriler aşağıd Üretkenlik uzun vadeli ekonomik gelişimin başlıca etkenlerinden içindeayrılmaktadır: (i) mevcut firmaların içinde gerçe üretkenlikbiridir. artışıZaman bileşenine yerel yaşam standartlarının iyileştirilmesi neredeyse firmaların tamamen çalışan başına çıktı faaliyetlerinde daha iyi olmasını sağlayan değişikliklerden kay düzeyinin arttırılmasına bağlıdır (Krugman, 1994). üretkenlik Üretkenliğin birçok boyutu kazanımları ("firma içi" etki), (ii) daha yüksek üretkenlik düzey Bölgesel Üretkenlik bulunmaktadır ve bunları kavrayabilmek için çok çeşitli ölçütler kullanılmaktadır. Ek TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak 4.4 Üretkenlik Dinamikleri “Karşılıklı” etki, inceleme döneminde negatif çıkmış ve toplu üretkenlikteki pozitif performansı hafifletmiştir. 2006-2007 ile 2010-2011 dönemi müstesna olmak üzere, piyasaya yeni giriş yapan firmalar toplu üretkenliği azaltmıştır; bu da daha az üretken firmaların piyasaya girmiş olduğu veya daha üretken olan işletmelerin piyasadan çıkmış olduğu anlamına gelmektedir. Ek 8, bu üretkenlik dinamikleri ölçümlerinin nasıl derlendiğini daha kapsamlı ve teknik olarak ele almaktadır. Bu dinamikler üretkenlik artışının altında yatan kaynakları göstermektedir. Sağlıklı bir ekonomide firmalar mütemadiyen maliyetleri azaltma yolları aramaktadır. Bazıları bunda başarılı olurken bazıları başarısız olmaktadır. Bir firma başarılı olduğunda sağlıklı bir ekonomi o firmanın büyümesine ve daha üretken olmayı başaramayan firmaların elindeki kaynakları kendine tahsis etmesine olanak verecektir. Üretim faktörlerinin ve pazar payının daha az başarılı firmalardan başarılı firmalara geçmesi bir ekonomi veya sektörün dağıtım etkinliği Daha ayrıştırılmış ve dinamik bir üretkenlik analizi, firmaların kaynaklarını nasıl yeniden tahsis ettiğine, verimliliklerini nasıl iyileştirdiklerine ve piyasaya nasıl girip piyasadan nasıl çıktığına dair ilave bilgiler sağlamaktadır. Farklı firmalarda üretkenliğin çıktı, çalışan ve sermayenin yeniden tahsisini nasıl etkilediğini görmek ve onları nasıl kötü performans gösteren firmalardan iyi performans gösteren firmalara dönüştürdüğünü anlamak bunun toplu ve bölgesel üretkenlik artışındaki etkisine ışık tutmak açısından önemlidir. Bu bağlam içerisinde ve ilk olarak Foster, Haltiwanger ve Krizan (2001) tarafından ortaya atılan metodolojiden yararlanarak firma düzeyindeki veriler aşağıdaki dört üretkenlik artışı bileşenine ayrılmaktadır: (i) mevcut firmaların içinde gerçekleşen ve firmaların faaliyetlerinde daha iyi olmasını sağlayan değişikliklerden kaynaklanan üretkenlik kazanımları (“firma içi” etki), (ii) daha yüksek üretkenlik düzeyleri olan firmaların yüksek nispi büyümesinden kaynaklanan toplu üretkenlik kazanımları (“karşılıklı” etki), (iii) pazar büyüse de büyümese de yüksek üretkenlik büyümesi gösteren firmaların pazar payı kazandığı ve bu payları daha düşük performans gösteren firmaların elinden aldıkları zaman kaynakların yeniden tahsisinden kaynaklanan toplu üretkenlik kazanımları (“kovaryans” etkisi) ve (iv) yeni, daha üretken firmaların piyasaya girmesi ve artık işlemez hale gelmiş eski firmaların piyasadan çıkması anlamına gelen firma devri (“net giriş” etkisi).11 Şekil 36: Çalışan Başına Katma Değerin Dağıtım Etkinliği Açısından İlk Üç ve Son Üç Sektör dinam üretk artışının al yatan kayna göstermek Sağlıklı ekono firm mütema maliy azaltma y aramak Bazıları b piyasaya girmesi ve artık işlemez hale gelmiş eski firmaların piyasadan çıkması TR33 bölgesine ait sonuçlar ortalama toplu başarılı olu anlamına gelen firma devri (“net giriş” etkisi).11 bazıları baş Şekil 35:Üretkenlik Toplu Üretkenlik (TFÜ) Artışı Dağılımı Şekil 35: Toplu (TFÜ) Artışı Dağılımı olmaktadır. TR33 bölgesine ait firma ba sonuçlar ortalama olduğ toplu üretkenliğin Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi sağlıklı analiz Kaynak: Girişimci Bilgi dönemi Sistemi ekonomi içerisinde artış firm olarak ifade edilir. Bu nedenle, dağıtım etkinliği gösterdiğini büyümesine ve dahaortaya üretken olmayı başaramayan firmaların elindeki kayna bir ekonomi veya sektörün işleyişinde önemli bir koymaktadır. Bu artış kendine tahsis etmesine olanak verecektir. Üretim faktörlerinin ve pazar payının temelitibariyle ölçüttür.pozitif Bu önemfirmalara sebebiyle, aşağıdaki analiz, veya sektörün da esas az başarılı firmalardan başarılı geçmesi bir ekonomi bir “kovaryans” bölgedeki sektörler arasındaki dağıtım etkinliğini etkinliği olarak ifade edilir. Bu nedenle, dağıtım etkinliği bir ekonomi veya sekt bileşeni ile,bir temel yani ölçüttür. Bu önem sebebiyle, aşağıdaki analiz, bölg işleyişinde önemli karşılaştırmaktadır. yüksek üretkenlik sektörler arasındaki dağıtım etkinliğini karşılaştırmaktadır. artışı Bu gösteren En yüksek dağıtım kimyasallarda etkinliği, kimyasallarda En yüksek dağıtım etkinliği, ve kimyasal ürünveimalatında görülmü firmaların bölge kimyasal ürün imalatında görülmüştür; bu sektörü bu sektörü elektrikli teçhizat imalatı ve gıda ürünleri imalatı izlemektedir. G ekonomisinde daha itibarıyla, en iyi teçhizat performans gösteren sektörden dördünün elektrikli imalatı ve 10 gıda ürünleri imalatıimalat sanayi olduğ fazla bulundurulduğunda, ağırlık kazanması imalat sektörlerinin bu analiz çalışmasında iy önünde izlemektedir. Genel en iyi performans ile itibarıyla, performans gösterdiği söylenebilir. Yelpazenin diğer ucunda yer alan kanaliza gösteren 10 sektörden dördünün imalat sanayi açıklanabilmektedir. faaliyetlerinde kaynakların etkin bir şekilde dağıtıldığı söylenemez. Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi olduğu göz önünde bulundurulduğunda, imalat “Karşılıklı” etki, sektörlerinin bu analizGİRİŞİMCİ çalışmasında iyi bir ÖZELLİKLERİ METİN KUTUSUdöneminde 1: İSTİHDAM: BİLGİ SİSTEMİNİN inceleme performans gösterdiği söylenebilir. Yelpazenin itibariyle,çıkmış TR33 bölgesinde istihdam bakımından ilk beş sektör: toptancılık, perakendecilik, gıda üret üretkenliğin analiz dönemi içerisinde artış 2014negatif ve toplu olmayan mineral üretimi bilgisayar, elektronik ve optik ürün imalatıdır. Bunların arasında, bilgisa diğer ucunda yer ile alan kanalizasyon faaliyetlerinde üretkenlikteki hafifletmiştir. ile 2010-2011 dönemi gösterdiğinipozitif ortayaperformansı koymaktadır. Bu artış2006-2007 esas metalik elektronik ve optik ürünler sektörü bölgesel ortalamadan 1,9 kat daha yüksek şekilde, en yüksek çalışan ba müstesna olmak üzere, yeni giriş yapan ile, firmalar azaltmıştır; kaynakların etkin bir şekilde dağıtıldığı itibariyle pozitif birpiyasaya “kovaryans” bileşeni yani toplu katmaüretkenliği değer ve gayrisafi çıktıyı sergilemektedir. Bu sektör aynı söylenemez. zamanda en düşük birim işgücü maliyetin buyüksek da daha az üretken firmaların piyasaya girmişbölge olduğuçalışan veyabaşına daha üretken olan en yüksek ortalama ücrete de sahiptir. Bu bilgisayar, elektronik ve optik ürün imalatı sektörü üretkenlik artışı gösteren firmaların yüksekEk ücretler nitelikli çalışanları cezbettiği (bölgesel ortalamanın %80 yukarısında) ve ön işletmelerin piyasadan çıkmış olduğu anlamına gelmektedir. 8, talep bu edebilen üretkenlik ekonomisinde daha fazla ağırlık kazanması ile oranda çıktı yarattığı anlamına gelmektedir. dinamikleri ölçümlerinin nasıl derlendiğini daha kapsamlı ve teknik olarak ele açıklanabilmektedir. Şekil 37: Ücret ve Katma Değer Arasındaki İlişki (2014) almaktadır. Şekil 36: Çalışan Başına Katma Değerin Dağıtım Etkinliği Açısından İlk Üç ve Son Üç Sektör 11 İlgilenen okuyucular ek teknik ayrıntılar için Ek 7’ye başvurabilir. 25 51 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Metin Kutusu 1. İstihdam: Girişimci Bilgi Sisteminin Özellikleri 2014 itibariyle, TR33 bölgesinde istihdam bakımından ilk beş sektör: toptancılık, perakendecilik, gıda üretimi, metalik olmayan mineral üretimi ile bilgisayar, elektronik ve optik ürün imalatıdır. Bunların arasında, bilgisayar, elektronik ve optik ürünler sektörü bölgesel ortalamadan 1,9 kat daha yüksek şekilde, en yüksek çalışan başına katma değer ve gayrisafi çıktıyı sergilemektedir. Bu sektör aynı zamanda en düşük birim işgücü maliyetine ve çalışan başına en yüksek ortalama ücrete de sahiptir. Bu bilgisayar, elektronik ve optik ürün imalatı sektörünün yüksek ücretler talep edebilen nitelikli çalışanları cezbettiği (bölgesel ortalamanın %80 yukarısında) ve önemli oranda çıktı yarattığı anlamına gelmektedir. Şekil 37: Ücret ve Katma Değer Arasındaki İlişki (2014) Kaynak: Girişimci Sektörler yalnızca Bilgi Sistemi Not: Balon büyüklüğü istihistihdam yaratımına katkıları açısından değil damla orantılıdır, parasal deaynı ğerler zamanda ilgili ifade edilmiştir TL olarak işgücüSektörler piyasalarının yalnızca istihdam yarekabet gücü derecesi ratımına katkıları açısından açısından da farklılık değil aynı ilgili işgügösterebilir. Şekilzamanda 37 sektörlerin ilgili işgücü rekabet gücü cü piyasalarının piyasalarının rekabet derecesi açısından da farklılık gücü derecesi açısından gösterebilir. Şekil 37 sektörlefarklılıklarına rin ilgili işgücü odaklanmaktadır. Şekil piyasalarının gücü derecesi açısından 37’de,rekabet her bir sektördeki istihdam düzeyi dikkate odaklanmaktafarklılıklarına alınarak karşısında dır.ücret Şekil 37’de, her bir sektörişgücü etkinliği (çalışan deki istihdam düzeyi dikkate başına katma değer) ücret karşısında işgücü ölçüsüalınarak çizilmiştir. 45°’ye daha etkinliği yakın (çalışan dağılmış başına katma noktalar, dahaölçüsü rekabetçi değer) çizilmiştir. 45°’ye sektörlere tekabül daha yakın dağılmış noktalar, etmektedir. Buradaki daha rekabetçi sektörlere tekakayda değer istisna, Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi bül etmektedir. katmaBuradaki kayda Not: balon büyüklüğü istihdamla orantılıdır, parasal değerler TL olarak ifade edilmiştir ortalama değer istisna, değerlerinden daha düşükortalama katma Not: Balon büyüklüğü istihdamla orantılıdır, parasal değerler TL olarak ifade maaş değerlerinden alan daha düşük maaş edilmiştir telekomünikasyon, Şekil 38: İşgücü Üretkenliği Artışının Kaynakları alan telekomünikasyon, elektelektrik, gaz, buhar ve iklimlendirme tedariki ve finansal hizmet çalışanları olmuştur. rik, gaz, buhar ve iklimlendirme İstihdamın daha az veya daha fazla üretken olan sektörlerden hangisine doğru hareket ettiğinitedariki değerlendirebilmek ve finansal hizmet çalıiçin daha fazla analize ihtiyaç duyulmaktadır. Bu amaçla, işgücü üretkenliği artışı iki ana faktöre ayrılmaktadır: şanları olmuştur. (i) sektör içi üretkenlik artışından üretkenlik artışına katkı ve (ii) yapısal değişimden, yani işgücünün düşükten İstihdamın daha az veya daha yüksek üretkenlik gösteren sektörlere yeniden tahsisinden kaynaklanan katkı (Ek 9). Şekil 38: İşgücü Üretkenliği Artışının Kaynakları Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Şekilüretken 38 fazla olan sektörlerden hangisine doğru hareket ettiğini değerlendirebilmek için daha fazla analize ihtiyaç duyulmaktadır. Şekil 38Bu , amaçla, TR33 işgücü üretkenliği ana faktöbölgesindekiartışı iki işgücü re ayrılmaktadır: (i) sektör içi üretkenliği performansının incelemeüretkenüretkenlik artışından dönemi boyunca lik artışına katkıdeğişken ve (ii) yapısal bir seyir izleyerek, pozitif değişimden, yani işgücünün düve negatif performans şükten yüksek üretkenlik göstearasında gidip yeniden geldiğinitahsisinren sektörlere göstermektedir. Uzun den kaynaklanan katkı (Ek 9). vadeli bir yaklaşımla Şekil 38, TR33 bölgesindeki işdeğerlendirildiğinde ve 2006’dan 2014’e kadar genelizleyerek, işgücü üretkenliği Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi gücü üretkenliği performansının inceleme dönemi boyunca değişken bir seyir pozitif ve negatif ayrıştırıldığında, sonuçlar performans arasında gidip geldiğini göstermektedir. Uzun vadeli bir yaklaşımla değerlendirildiğinde ve çalışan başına kata değerin düştüğünü ve yapısal değişikliklerin bu negatif performansın ardındaki ana iticideğerin güç 2006’dan 2014’e kadar genel işgücü üretkenliği ayrıştırıldığında, sonuçlar çalışan başına kata düşişlevi gördüğünü göstermektedir. Bu durum işgücünün yüksek üretkenliği olan sektörlerden düşük üretkenliği tüğünü ve yapısal değişikliklerin bu negatif performansın ardındaki ana itici güç işlevi gördüğünü gösterolanlara dağıtıldığı anlamına gelmektedir. mektedir. Bu durum işgücünün yüksek üretkenliği olan sektörlerden düşük üretkenliği olanlara dağıtıldığı 52 anlamına gelmektedir. 26 4.5. Ticaret Ticarete açık olan bir ekonomi iş camiasının olasılıkla daha iyi ve daha ucuz girdilere, TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak 4.5. Ticaret arasında bir bağlantı da kurulmaktadır. Bu kısım firmaların ihracat statüsünün ayakta kalma oranı incelenerek son bulmaktadır. Ticarete açık olan bir ekonomi iş camiasının olasılıkla daha iyi ve daha ucuz girdilere, yeni üretim 4.5.1. Bölgenin Ticaret Performansı ve yönetim tekniklerine ve üretken faaliyetleri destekleyen tüm mal ve hizmetlere erişimine izin Bölgenin uluslararası piyasalarla ticaret açıklığı verir. İşletmeler hoşlanmasa da, dış rakiplerle bu çalışmanın kapsadığı yıllar içerisinde azalma rekabet halinde olmak işletmelerin işlerini önceden göstermiş, ancak bölgesel piyasalarla yapılan olduğundan daha iyi yapmaları için sürekli çaba ticaret önem kazanmıştır. Uluslararası ihracat ve sarf etmelerini sağlamaktadır. Başarılı olduklarında ithalatın toplam değerinin toplam satışlar içindeki bu çabalar ekonominin büyümesini ve daha üretken payı olarak ölçülen ticaret açıklığı 2006’da %44’ten olmasını sağlamaktadır. Özetle, işletmelerin 2014’te %24’e düşmüştür. Bölge göstermiş, için bölgesel Bölgenin uluslararası piyasalarla ticaret açıklığı bu çalışmanın kapsadığı yıllar içerisinde azalma ancak hemen yakınlarındaki pazarlar haricinde dış pazarlar uluslararası pazarlardan daha fazla önem bölgesel piyasalarla yapılan ticaret önem kazanmıştır. Uluslararası ihracat ve ithalatın toplam değerinin toplam pazarlara da erişimi olmasının ve dış pazarların arz etmektedir. Toplam satışların biriçin payı olarak satışlar payı olarak ölçülen adına ticaretrekabetçilik açıklığı 2006’da %44’ten 2014’te %24’e düşmüştür. Bölge bölgesel bölge içindeki içinde müşteri kazanmak bölgeye ihracat 2006’da %35’ten 2014’te %48’e pazarlar uluslararası pazarlardan daha fazla önem arz etmektedir. Toplam satışların bir payı olarak bölgeye yapma fırsatının olmasının bir dizi ekonomik ihracat 2006’da %35’ten 2014’te %48’e yükselmişken, aynı dönemde uluslararası ihracatın toplam satışlar içindeki yükselmişken, aynı dönemde uluslararası ihracatın faydası mevcuttur. Bu sebeplerle, ticaret (hem yerli payı %24'ten %12’ye düşmüştür. ( toplam satışlar içindeki payı %24’ten %12’ye hem uluslararası) bir sonraki analizin konusunu düşmüştür. (Şekil 39). oluşturmaktadır. Bu kısım hem bölgesel düzeyde 4.5.1. Bölgenin Ticaret Performansı hem de firma düzeyinde ticarete odaklanmaktadır. Bölge bağlantıları zayıftır. Lojistik bakımından, Bölgesel düzeyde ilk odak noktası bölgenin yaptığı bölgenin denize erişimi yoktur ve bölgenin otoyol Şekil 39). ihracatın evrimi ve bölgenin ticaret açıklığıdır. Daha ağı yeterince gelişmemiştir. Düşük erişilebilirlik sonra ise sektörler ve teknoloji içeriği yönünden gösteren ilçelerindenize çoğu erişimi Kütahya, yoktur Uşak veve Bölge bağlantıları zayıftır. Lojistik bakımından, bölgenin ihracata odaklanılmaktadır. İhracat büyümesinin Afyonkarahisar’dadır. Bölgede (3 askeri, 2 sivil bölgenin otoyol ağı yeterince gelişmemiştir. Düşük erişilebilirlik gösteren ilçelerinolmak çoğu kaynaklarını belirleyebilmek adına bu kısımda aynı üzere) 5 havalimanı vardır. Askeri havalimanları Kütahya, Uşak ve Afyonkarahisar‟dadır. Bölgede (3 askeri, 2 sivil olmak üzere) 5 zamanda ihracat büyümesinin yaygın ve yoğun Afyonkarahisar, Manisa ve Kütahya’dadır. Uşak havalimanı vardır. Askeri Firma havalimanları Afyonkarahisar, Manisa ve Kütahya‟dadır. Uşak marjları da incelenmektedir. düzeyindeyse Havalimanı ve Zafer Bölgesel Havalimanı bölgenin bu kısımda ihracat yapılan ülkelere ve ihracat bölgenin sivil havalimanlarıdır. Bölgenin tek lojistik merkezi Havalimanı ve Zafer Bölgesel Havalimanı sivil havalimanlarıdır. Bölgenin tek yoğunluğuna bakılmaktadır. Ayrıca, bu kısımda Manisa Organize Sanayi Bölgesindedir (ZEKA, bir firmanın büyüklüğü, yaşı ve ihracat yönelimleri 2013). Şekil Bölgesel Gayrisafi ve Ticaret Bölgenin Ticaretİhracatın Açıklığında Şekil 39: 39: Bölgesel Gayrisafi Katma Katma Değer veDeğer Bölgenin Açıklığında Payı İhracatın Payı Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, TÜİK Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, TÜİK lojistik merkezi Manisa Organize Sanayi Bölgesindedir (ZEKA, 2013). İhracatta ilk beş sektör, 2006‟daki önemli bir istisna dışında, bu süre boyunca istikrarlı 27 kalmıştır (Şekil 40). “Otomotiv” sektöründe ihracat-iş hacmi oranında 2009 yılında büyük bir düşüş yaşanmış, oran 2006‟da %137‟den 2007‟de %60‟a düşmüştür. Teoride böyle bir oranın gerçekleşmesi imkansızken, eğer bir ürün bir yıl firmanın bilançosuna satış olarak girildiyse ve bir sonraki yıl gümrük kurumu tarafından ihraç ürünü olarak yılları boyunca, ilk beş sektörün ihracat-iş hacmi katkısında değişiklik olmuş, tütün, balıkçılık ve su ürünleri sektörlerinde ihracatın önemi artmıştır. Tütün sektöründe ihracat iş hacmi oranı 2006‟da % 11,6‟dan 2014‟te %39‟a, balıkçılık ve su ürünleri Bölgeselsektöründe Yatırım Ortamı Raporu iseDeğerlendirmesi aynı dönemde %1‟den %28‟e yükselmiştir. Ulaşım destek faaliyetleri sektöründe de, ihracat iş hacmi oranı artmıştır. Şekil 40: İhracatın iş Hacmine Katkısı (2006-2014, Bölge ve İlk Beş Sektör) Şekil 40: İhracatın İş Hacmine Katkısı (2006-2014, Bölge ve İlk Beş Sektör) Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, TÜİK İhracatta ilk beş sektör, 2006’daki önemli bir faaliyetleri sektöründe de, ihracat iş hacmi oranı istisna dışında, süre boyunca istikrarlı artmıştır. Kaynak: bu Girişimci Bilgi Sistemi, TÜİKkalmıştır (Şekil 40). “Otomotiv” sektöründe ihracat-iş hacmi TR33 bölgesinde firmaların ihraç ürünlerinin oranında 2009 yılında büyük bir düşüş yaşanmış, teknolojik yoğunluğu, yüksek teknoloji yoğunluğuna oran 2006’da 2007’de %60’a düşmüştür. TR33 %137’den bölgesinde firmaların ihraç ürünlerinin teknolojik yoğunluğu, yüksek teknoloji sahip üretim yöntemleri kullanan ürünlerden arada Teorideyoğunluğuna böyle bir oranınsahip gerçekleşmesi imkansızken,kullanan üretim yöntemleri ürünlerden arada büyük bir fark olacak büyük bir fark olacak şekilde uzaklaşarak, diğer eğer birşekilde ürün bir yıl firmanın bilançosuna satış uzaklaşarak, diğer ürünlere kaymıştır. İhraç ürünlerinin ürünlere kaymıştır. İhraç neredeyse ürünlerinin yarısı neredeyse olarak girildiyse bir sonraki yıl gümrük kurumu 2006‟da veyüksek teknoloji ürünlerinden oluşmaktayken, bu oran 2014‟te ürünlerinden %20‟ye yarısı 2006’da yüksek teknoloji tarafından ihraç ürünü olarak kaydedildiyse gerilemiştir. Bu büyük düşüşün ana nedeni, elektrikli makine ve teçhizat sektöründeki oluşmaktayken, bu oran 2014’te %20’ye gerilemiştir. %100’den daha yüksek bir oranın ortaya çıkması ürünlerin ihracatında yaşanan düşüş olmuştur. Bu ileri teknoloji ürünleri sektöründeki Bu büyük düşüşün ana nedeni, elektrikli makine mümkündür. boyunca, beş 2014‟te 2,17 milyar TL‟ye gerileyerek, yüksek ihracatİnceleme 2006‟dayılları 2,6 milyar TL ilk iken, ve teçhizat sektöründeki ürünlerin ihracatında sektörün ihracat-iş hacmi sektörlerin katkısında bölge değişiklik teknoloji kullanan ihracatı içindeki payının önemliBu ölçüde düşmesine yaşanan düşüş olmuştur. ileri teknoloji ürünleri olmuş, tütün, balıkçılık ve su ürünleri sektörlerinde neden olmuştur. Yüksek teknoloji ürünlerinin kaybettiği pay, inceleme döneminde, sektöründeki ihracat 2006’da 2,6 milyar TL iken, ihracatın önemi artmıştır. Tütün sektöründe diğer ürünlere geçmiştir. Şöyle ki, orta-yüksek teknoloji ürünlerinin payı %22,8‟den 2014’te 2,17 milyar TL’ye gerileyerek, yüksek ihracat iş hacmi oranı 2006’da % 11,6’dan 2014’te %30,3‟e, orta-düşük teknoloji ürünlerinin teknoloji payı %10,8‟den düşük bölge teknoloji kullanan%21‟e, sektörlerin ihracatı %39’a, balıkçılık ve su ürünleri sektöründe ise aynı ürünlerinin payı ise %11,9‟dan %20,4‟e çıkmıştır (Şekil 41). içindeki payının önemli ölçüde düşmesine neden dönemde %1’den %28’e yükselmiştir. Ulaşım destek olmuştur. Yüksek teknoloji ürünlerinin kaybettiği Şekil 41: İhraç Ürünlerinin Teknolojik Sınıflandırması Şekil 41: İhraç Ürünlerinin Teknolojik Sınıflandırması 55 Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, TÜİK Not: Ürünler bir OECD tanımına göre teknoloji üzerinden sınıflandırılmaktadır 28 Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, TÜİK Not: Ürünler bir OECD tanımına göre teknoloji üzerinden sınıflandırılmaktadır İhracat artışı bölgenin mevcut ürün kategorileri içinde ve mevcut pazarlara ne kadar ihracat yaptığı (yoğun marj) ve bölgenin yeni ürün kategorileri içinde ve yeni pazarlara ne kadar ihracat yaptığı (yaygın marj) ile ilişkili farklı bileşenlere ayrıştırılabilir. Özellikle AB bölgesindeki yavaşlamanın ardından ve Orta Doğu ve Kuzey Afrika TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Şekil 42: İhracat Artışının Yaygın ve Yoğun Marjlara Dağılımı Mevcut pazarlara ihraç edilen mevcut ürünlerdeki artış Mevcut pazarlara ihraç edilen mevcut ürünlerdeki düşüş Mevcut pazarlara ihraç edilen mevcut ürünlerin ihracatının durması Yeni pazarlara ihraç Mevcut pazarlara edilen yeni ürünler ihraç edilen yeni ürünler Yeni pazarlara ihraç edilen mevcut ürünler Mevcut pazarlarda ürün çeşitliliği Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, yazarların hesaplamaları Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, yazarların hesaplamaları TR33 bölgesinin ihracat artışı yoğun marjdan çok yaygın marjla sağlanmıştır. İhracat artışının üçte ikisi mevcut ürünlerin mevcut pazarlara ihracatı ndan kaynaklanmaktadır, ancak mevcut ürünlerin ihracatında bir düşüş ve pay, inceleme döneminde, geçmiştir. Bölgedekiyetfirmalar ihracat yaptıkları tükenme söz konusudur; bu diğer durumürünlere ihracatta %57'lik bir düşüşe sebebi vermiştir. Sonuç olarak, bu kategoripazarları Şöyle ki, orta-yüksek teknoloji ürünlerinin çeşitlendirmede sınırlı ölçüde başarılı olmuştur; bölgenin ihracat artışında %1o'luk bir net efektif artış yaşamıştır. Diğer yandan, bölge mevcut pazarlara yeni payı %22,8’den %30,3’e, orta-düşük 2014 ihracat yılında ihracat yapılan ürünlerin ihraç edilmesi konusunda çok başarılıteknoloji olmuş, bu da bölgenin artışına %56,6’lık bir kat ülkeler,kı 2006’da sağlamıştır. payı Bu durumda, ihracat artışının üçte biri mevcut pazarlarda ürün çeşitlendirmesinden kaynaklanmış ve Bölgenin ürünlerinin %10,8’den %21’e, düşük teknoloji olduğundan daha çeşitli hale gelmiştir. TR33 her iki kategoride de en başarılı%20,4’e bölgeler arasına girmiştir ( ticaretinde en yüksek pay Türkiye’nin Avrupa ve ürünlerinin payı ise %11,9’dan çıkmıştır (Şekil Orta Doğu’daki komşularına aittir. 2014’te TR33’ün Şekil41).42). en fazla ihracat yaptığı ülke %15,5’lik ihracat payı ve İhracat artışı bölgenin mevcut ürün kategorileri milyar TL ihracatsınırlı tutarı ile Almanya olmuştur. Bölgedeki firmalar ihracat yaptıkları pazarları1,76 çeşitlendirmede ölçüde başarılı içinde ve mevcut pazarlara ne kadar ihracat yaptığı Avrupa’daki komşu ülkeler de 2014 yılında bölge olmuştur; yılında ihracat yapılan ülkeler, 2006’da olduğundan daha çeşitli hale (yoğun marj) ve2014 bölgenin yeni ürün kategorileri içinde ihracatında büyük bir pay almıştır. İhracatta, Bölgenin ticaretinde en yüksek Türkiye’nin Avrupa ve Orta Doğu’daki vegelmiştir. yeni pazarlara ne kadar ihracat yaptığı (yaygın pay İngiltere %12,8, Fransa %7,9, İtalya %6,4, İspanya komşularına aittir.bileşenlere 2014'te TR33’ün en fazla ihracat yaptığı ülke %15,5’lik ihracat payı ve marj) ile ilişkili farklı ayrıştırılabilir. %3,9, Polonya %2,8 ve Rusya %2,7’lik bir pay Özellikle AB bölgesindeki yavaşlamanın ardından olmuştur. 1,76 milyar TL ihracat tutarı ile Almanya Avrupa’daki de 10 2014 almıştır.2014’te en çokkomşu ihracat ülkeler yapılan ilk ülke veyılında Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerindeki İhracatta, %12,8, Fransa bölge ihracatında büyük bir pay almıştır. listesindeki diğerİngiltere ülkeler arasında %4,2 ile Irak,%7,9, %3,2 jeopolitik riskler İspanya sebebiyle, %3,9, hem ürünler açısından ile Çin%2,7’lik ve %3 ile bir ABDpay de yer almaktadır. İhracatta İtalya %6,4, Polonya %2,8 ve Rusya almıştır.2014’te en hem de coğrafi açıdan ihracatın çeşitlendirilmesi ilk ondaki ülkeler 2006 – 2014 arasında büyük çok ihracat yapılan ilk 10 ülke listesindeki diğer ülkeler arasında %4,2 ile Irak, %3,2 ile hükümetin ve TİM’in (Türkiye İhracatçılar Meclisi) oranda aynı kalmıştır, arasında Çin ve %3 ile ABD de haline yer almaktadır. ilk ondaki ülkeler ancak 2006 2006-2014 – 2014 arasında ana hedeflerinden bir tanesi gelmiştir. İhracatta en çok ihracat yapılan ülke olan İngiltere’nin yerine büyük oranda aynı kalmıştır, ancak 2006-2014 arasında en çok ihracat yapılan ülke olan Almanya geçmiştir. Bölge ihracat yaptığı ülkeleri TR33 bölgesinin ihracat artışı yoğun marjdan İngiltere’nin yerine Almanya geçmiştir. Bölge çeşitlendirmiş ihracat yaptığı ve ve ülkeleri Avrupalı çeşitlendirmiş ticaret ortaklarından çok yaygın marjla sağlanmıştır. İhracat artışının Avrupalı ticaretürünlerin ortaklarından başlamıştır. ki, 2006’da çok ihracat uzaklaşmaya Şöyle başlamıştır. Şöyle ki, en 2006’da en çok üçte ikisi mevcut mevcutuzaklaşmaya pazarlara yapılan 10 ülke arasında yer alan Hollanda, Yunanistan, Romanya ve İsveç’in yerine ihracat yapılan 10 ülke arasında yer alan Hollanda, ihracatından kaynaklanmaktadır, ancak mevcut Yunanistan, Romanya ve İsveç’in yerine 2014’te 2014’teihracatında Irak, Rusya, vevePolonya ürünlerin bir Çin düşüş tükenmegeçmiştir. söz Irak, Rusya, Çin ve Polonya geçmiştir. konusudur; bu durum ihracatta %57’lik bir düşüşe sebebiyet vermiştir. Sonuç olarak, bu kategori TR33 bölgesindeki firmaların yerli bölgesel ticaret bölgenin ihracat artışında %1o’luk bir net efektif 2006 ve 2014 arasında genel itibariyle Şekil yaşamıştır. 43: TR33’ün Diğer Ticaret Or taklarınınbölge Uluslararası İhracattaki ortakları Payı artış yandan, mevcut aynı kalmıştır. Bu dönemde ilk 10 bölgesel ticaret pazarlara yeni ürünlerin ihraç edilmesi konusunda ortağı listesinde yer alan TR21’in yerine TR52’nin çok başarılı olmuş, bu da bölgenin ihracat artışına geçmesi hariç olmak üzere, 2006-2014 arasında %56,6’lık bir katkı sağlamıştır. Bu durumda, ilk 10 bölgesel ticaret ortağı aynı kalmış ve ihracat artışının üçte biri mevcut pazarlarda ürün bölgelerin sırasında hafif değişiklikler olmuştur. 57TR10 (İstanbul), TR33 bölgesinin en büyük ticaret çeşitlendirmesinden kaynaklanmış ve TR33 her iki kategoride de en başarılı bölgeler arasına girmiştir ortağıdır; analiz döneminde bölgeler arası satışların (Şekil 42). neredeyse üçte birini oluşturmuştur. Bu sonuç 29 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Şekil 43: TR21’in Ortaklarının Uluslararası İhracattaki Payı Şekil 43: TR33’ün Ortaklarının Uluslararası İhracattaki Payı Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi TR21 bölgesindeki firmaların yerli bölgesel ticaret ortakları 2006 ve 2014 arasında genel şaşırtıcı değildir; zira İstanbul Türkiye’nin en büyük bölgesel piyasalarda olduğundan daha yüksektir itibarıyla aynı kalmıştır. İlk 10 içerisindeki sıralamaları değişmiş olsa da ilk 10 bölgesel ekonomisidir. TR33 bölgesinin yakın komşuları çünkü piyasaya dair nispi bilgi eksikliğini ve dil ticaret ortağı dönemde aynı kalmıştır. TR10 (İstanbul), bölgesinin en bölgedeki büyük olan TR31 ve TR32,bu bölgenin en büyük bölgelerarası engellerini aşmakTR21 zordur. Bu nedenle, ticaret ortağıdır; üç yılın üçünde de bölgeler arası satışların neredeyse yarısını çekmiştir. ticaret ortaklarından ikisidir ve 2014’te bölge firmaların çoğu uluslararası pazarlarda değil yerel ve Bu sonuç payları şaşırtıcı değildir zira İstanbul Türkiye’nin en büyük ekonomisidir. TR10 ihracatındaki %20,8 olmuştur. bölgesel pazarlarda ticaret yapmaktadır (Şekil 44). firmaların %70’inden fazlasıalmış bölge olan içinde bölgesini, TR21 bölgesinin bölgeler arası satış 2006’da toplamının yaklaşık %10'unu Bölge yeni ürün ihraç etme ve ürün çeşitlendirmesi ticaret yapmıştır ama bu oran analiz döneminin TR51 bölgesi (Ankara) etmektedir 12 İhracatta sağlama konusunda başarılı takip olmuştur. sonunda %40’a düşmüştür. En büyük artış, ticaret ilkİnceleme üç sektör,dönemindeki 2006, 2010 veyıllar 2014 içerisinde yıllarında ihraç edilenbölgeler ürün arası çeşitliliğinde çok fazla ilişkilerini ticaret ortaklarına doğru değişmemiştir. Bölgenin uluslararası ihracat toplamı 11 toplamı içindeki payı açısından ilk değişiklik olmamıştır. Bölgenin uluslararası ihracat genişletmiş olan firmalarda yaşanmıştır. TR33’de içindeki payı açısından ilk sektör elektrikli makina firmaların yarısından fazlası bölgeler mekanik arası veya sektör 2006, 2010 ve 2014 yıllarında “nükleer reaktörler, kazanlar, makinalar, ve teçhizat sektörü olmuştur. Bu sektör 2014’te uluslararası ticaretle ya da her ikisiyle de olsa iştigal cihazlar” üretim sektörü olmuştur. dönemde ilk 10 sektörde ufak değişiklikler %24,6’lık ihracat payı ve 2,8 milyar TL ihracatBu tutarı etmektedir. da,etmiştir. nükleer reaktörler ve diğer makinalar ile tekstil ve giyim üretim sektörleri, elde Bölgenin ihracat portföyünde baskın incelemenin yılında, bölgenin portföyünde baskınbağımsız konumda olmuştur. olan diğer sektörson ise,dokuz 2014 yılında %18,2 ihracatihracat Ticaret maliyetlerinden olarak, bölgedeki payı ile “nükleer reaktör, kazan, makina, mekanik firmaların ticaret faaliyetleri, diğer bölgelere cihaz ve yedek parça” üretim sektörü olmuştur. Son ihracat yapan firmalar tarafından tetiklenen 11 olarak, “yenilebilir meyveler ve yemişler, narenciye istikrarlıhesaplanır. bir artış göstermektedir. 26 bölge Ürün çeşitliliği, Hirschman-Herfindahl Endeksi’nin kullanılmasıyla kabukları ve kavun” üretim sektörü 2014’te en çok arasında TR33 tesis, ihracatçı ve bölgeler arası ihracat yapan üçüncü sektör olmuştur. Toplam ihracatçı yoğunluğu açısından sırasıyla 13. 14. ve45 13. bölgeler arası satışlardaki payı açısından bölgesel sıralarda yer almıştır. Tesis yoğunluğu, 1000 kişi ihracatta ilk sektör, 2006’da %12,16’lık payla başına düşen tesis sayısı olarak tanımlanmaktadır. elektrikli teçhizat, 2010’da %10,55’lik, 2014’te ise 2006 – 2013 arasında tesis yoğunluğunda önemli %7,6’lık payla elektronik sanayi olmuştur. bir artış görülmüş, tesis yoğunluğu 7,6’dan 11,6’ya yükselmiş, 2014’te ise ufak bir düşüşle 4.5.2. Firmaların İhracat Performansı %11,5 olmuştur. Ticaret yapılabilir sektörler bu tesislerin büyük kısmını temsil etmektedir (%66). Bölgesel ve ulusal sınırlar arasında ticaretin yapmak, Tesislerin %11,4’ü ticaret yapılabilir sektörlerde önemli maliyetler getirmektedir. Firmalar ihracat ihracat yapanlarken, %6,1’i ise ticaret yapılamayan piyasasını tanımıyor olabilir ve ticaret bağlantılarını sektörlerde ihracat yapanlardır. Toplam tesisler kurup müşteri ve tedarikçi bulurken çeşitli içinde ihracatçıların oranı yaklaşık %9,6’dır ve maliyetler altına girmek zorunda kalabillir. Ticaret zaman içinde büyük bir değişim göstermemiştir. maliyetleri, genellikle uluslararası piyasalarda 12 Ürün çeşitliliği, Hirschman-Herfindahl Endeksi’nin kullanılmasıyla hesaplanır. 30 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Şekil İhracatın Yapıldığı Ülkeye Şekil 44:44: İhracatın Yapıldığı Ülkeye Göre Oranı Göre Oranı %100 %90 %80 %70 %60 %50 %40 %30 %20 %10 %0 2006 2007 Yerel 2008 Bölgeler arası 2009 2010 2011 Bölgeler arası ve uluslararası 2012 2013 2014 Uluslararası Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, TÜİK Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, TÜİK Şekil 45: Ticaret Ortağı Bölgeye Göre Firmaların İhracatlarının Ayakta Kalma Oranları Şekil 45: Ticaret Ortağı Bölgeye Göre Firmaların İhracatlarının Ayakta Kalma Oranları Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Not: Tahmini veriler Kaplan-Meier analiziyle saptanmıştır. Not: Tahmini veriler Kaplan-Meier analiziyle saptanmıştır. İhracatla ilişkili büyük maliyetler ve riskler söz konusudur bu sebeple firmalar zaman içinde ihracat yapmayı bırakabilir. Bölgedeki firmaların ihracat pazarlarında ayakta kalma oranları Türkiye’deki diğer firmalarla karşılaştırıldığında aynıdır: Türkiye için ve bu bölge için bir firmanın kesintisiz ihracat süresi 2,65 yıldır. Uluslararası pazarlara ihracat yapan firmaların %40’ı ilk yıl ihracat yaptıktan sonra ortadan kaybolmaktadır 31 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu beraber artmaktadır: 6 yıldan daha eski olan Ancak bölgeler arası ticaret o denli genişlemiştir ki firmalar hem uluslararası hem de bölgesel olarak diğer bölgelere satış yapan tesislerin oranı 2006’da daha fazla ihracat gerçekleştirmektedir. Zaman %27,7’den 2014’te %54,6’ya yükselmiştir. Bölgeler içinde firmalar daha eski firmalar haline geldikçe, arası ticaret bağlantıları örneklem dönemi içinde orta vasıflı bu teknoloji yoğunentegrasyonun ürünler ihraç edenler ve uluslararası AB ile Orta Doğu arası ve Kuzey Afrika daha yakın ve bölgeler bağlantılar yoğunlaşmıştır; daha iyi bölgesel bölgelerine ihracat yapan firmalardır. Kaynak yoğun ürünleri ve ortatesislerin vasıflıdeteknolojili kurabilmektedir. Aynı zamanda, ihracat sağlandığına işaret etmektedir. (Şekil 46). ve bölgeler arası ticaret bağlantıları kurmuş olması ürünleri ihraç edenler, hem düşük vasıflı hem de yüksek vasıflı teknoloji ürünleri ihraç Firma yaşı ve büyüklüğü bir firmanın ihracat yapıp ve ardından yıllar içerisinde faaliyetlerini sürdürme edenlerdendair daha iyitahmin bir ayakta performansı ortaya koymaktadır. Kesintisiz yapmayacağına iyi bir aracıdır: kalma Daha fırsatı bulmuş olması olasılık dâhilindedir. ihracat süresinin uzunluğunun en düşük olduğu kategori yüksek vasıf eski ve büyük firmaların ortalama uluslararası ve bölgesel Büyükolduğu firmaların uluslararası ihracat ihracat yapmak teknoloji için gerekenyoğun kaynak ürünler, ve deneyime gerektiren en yüksek kategori ise pazarlarda orta düzey beceri sahip olması daha olasıdır. Bölgede uluslararası yapması daha olasıyken, bölgesel ihracat açısından gerektiren teknoloji yoğun ürünlerdir. Afrika, AB ile Orta Doğu ve Kuzey Afrika ihracat yapan firmalar açısından İhracat statüsü ve büyüklük daha az önem arz etmektedir. İhracat bölgeleri arasında ihracatta ayakta kalma oranları arasında önemli bir fark söz firma yaşı arasındaki ilişki açıkça görülebilmektedir; yapan firmaların %48’i 100’den fazla kişinin konusudur: devamlı Ortabüyük Doğufirmalardır ve Kuzey AB’ye daha eski ve daha Afrika’ya büyük firmalar daha çokihracat ihracat süresi çalıştığı ve Afrika sadece ile %21,5’i ihracattanama belirgin dahaiçin kısadır. Örneklem sonuna gelindiğinde yapmaktadır bölgeselşekilde ihracatçılar bu 3-19 çalışanı döneminin bulunan küçük ölçekli firmalardır. durum o kadar bariz şekilde Bölgesel ihracatve açısından dahaAfrika az ihracatçı firmaların üçtegörülememektedir biri AB28 bölgesine (%34,5) Orta firma Doğubüyüklüğü ve Kuzey (Şekil 47). Diğer bölgelere ihracat ve satış önemlidir. Buradaki tesislerin %47,5’i küçük ölçekli bölgesine (%33,8) ihracat yapmayı sürdürürken ihracat yapan firmaların yalnızca gerçekleştiren firmaların payı firmaların yaşlarıyla firmalardır. %19,5’i Afrika’ya ihracat yapmaya devam etmektedir. Amerika’ya ihracat yapanlar arasında bu oran %26,4’tür. (Şekil 45). 1000 kişi başına düşen tesis sayısı Şekil 46: İhracat Yapma Statüsüne Göre Tesis Yoğunluğu Şekil 46: İhracat Yapma Statüsüne Göre Tesis Yoğunluğu Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, TÜİK Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi, TÜİK Ticaret maliyetlerinden bağımsız olarak, bölgedeki firmaların ticaret faaliyetleri, diğer bölgelere ihracat yapan firmalar tarafından tetiklenen istikrarlı bir artış göstermektedir. 26 bölge arasında TR21 tesis, ihracatçı ve bölgeler arası ihracatçı yoğunluğu açısından sırasıyla 8. 5. ve 8. sıralarda yer almıştır. Tesis yoğunluğu 1000 kişi başına düşen tesis sayısı olarak tanımlanmaktadır. 2006 – 2013 arasında tesis yoğunluğunda önemli bir artış görülmüş, tesis yoğunluğu 10,2’den 15,2’ye yükselmiştir, 2014’te ise %14,9’a düşmüştür. Ticaret yapılabilir sektörler bu tesislerin büyük kısmını temsil etmektedir (%62,5). Örneklem döneminde, bu sektörlerde diğer bölgelere ihracat yapanların sayısı uluslararası pazarlara ihracat yapanlardan fazladır. İhracat yapan firmaların tesislerin tamamındaki oranı yaklaşık %13,6’dır ve zaman içerisinde miktarda küçük değişiklikler 32 48 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Şekil 47: İhracat Yapan Firmaların Firma Yaş ve Büyüklüğüne Göre Dağılımı Şekil 47: İhracat Yapan Firmaların Firma Yaş ve Büyüklüğüne Göre Dağılımı Büyüklük (İhracatçılar) Büyüklük (Bölgeler arası ihracatçılar) %23 %28 %51 Küçük %26 Orta %47 %25 Büyük Küçük Yaş (İhracatçılar) Orta Yaş (Bölgeler arası ihracatçılar) %4 %3 %12 %12 %13 %16 %42 %46 %25 0-2 3-5 Büyük 6-10 11-30 %25 31+ 0-2 3-5 6-10 11-30 31+ Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Kaynak: Girişimci Bilgi Sistemi Firma yaşı ve büyüklüğü bir firmanın ihracat yapıp yapmayacağına dair iyi bir tahmin aracıdır: Eski ve büyük ölçekli firmaların uluslararası ve bölgesel ihracat yapmak için gereken kaynak ve deneyime sahip olması daha olasıdır. Bölgede uluslararası ihracat yapan firmalar açısından İhracat statüsü ve firma yaşı ve büyüklüğü arasındaki ilişki açıkça görülebilmektedir; daha eski ve daha büyük ölçekli firmalar daha çok ihracat 49 33 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu KUTUSU 2: İHRACAT VE İTHALAT ÜRÜNLERİNİN GÜMRÜKTEN ESİ rası ticarete katılmak firmaların büyümesine, verimlilik standartlarını artırmasına, Metin Kutusu 2. İhracat Ve İthalat Ürünlerinin Gümrükten Geçmesi malzemeleri daha düşük maliyetle ithal edebilmelerine ve güncel ve gelişmiş ler edinebilmelerine olanak sağlamaktadır. Ancak, bunları yapabilmek için firmaların Uluslararası ticarete katılmak firmaların büyümesine, verimlilik standartlarını artırmasına, çeşitli malzeihracat ve ithalat ruhsatı gerekmektedir. Aynıvezamanda ticaret, teknolojiler firmalarınedinebilmelerine olameleri daha edinmesi düşük maliyetle ithal edebilmelerine güncel ve gelişmiş nak sağlamaktadır. Ancak, de bunları yapabilmek için firmaların geneldegelmektedir. ihracat ve ithalat ruhsatı edinmesi ve ticaret mevzuatı gereklilikleriyle uğraşması gerektiği anlamına gerekmektedir. Aynı zamanda ticaret, firmaların gümrük ve ticaret mevzuatı gereklilikleriyle de uğraşman ürün ihracat veya ithalatı yapan firmalar için etkili gümrük prosedürleri önemli bir sı gerektiği anlamına gelmektedir. Doğrudan ürün ihracat veya ithalatı yapan firmalar için etkili gümrük . İhracat ve ithalat ürünlerinin gümrükten geçirilmesindeki gecikmeler firmalara ek prosedürleri önemli bir unsurdur. İhracat ve ithalat ürünlerinin gümrükten geçirilmesindeki gecikmeler getirmekte, üretimi sekteye uğratabilmekte, satışlarda kesintiye sebep olmakta mal sebep olmakta ve firmalara ek maliyet getirmekte, üretimi sekteye uğratabilmekte, satışlardave kesintiye mal ve ürünlerin zarar görmesiyle sonuçlanabilmektedir. Örneğin,sorumlu ürünlerdenolan sorumlu olan çalışanlar lerin zarar görmesiyle sonuçlanabilmektedir. Örneğin, ürünlerden genelde ürünlerin gümrükten geçmesini beklerken pasif kalmaya zorlanmakta veya r genelde ürünlerin gümrükten geçmesini beklerken pasif kalmaya zorlanmakta veyasevkiyatı gerçekleştirilen ürünlerin özelliklerine bağlı olarak bekleme sırasında ürünlerin kalitesinin bozulmasını engellemek gerçekleştirileniçinürünlerin özelliklerine bağlı olarak bekleme sırasında ürünlerin özel düzenlemeler gerekebilmektedir. n bozulmasını engellemek için özel düzenlemeler gerekebilmektedir. Şekil 48: İhracat ve İthalat Ürünlerini Gümrükten Geçirme Süresi Şekil 48: İhracat ve İthalat Ürünlerini Gümrükten Geçirme işlemlerinin Süresi ile, gümrük ğini araştırmak için B-İA, deki özel sektör firmalarının ve sahiplerine hem ihracat alat ürünlerinin gümrükten için gereken zamanla ilgili leri hakkında sorular ktadır. Sağdaki şekil bu verilen yanıtları ktedir. İhraç edilmesi an ürünler Manisa, rahisar, Kütahya, ve Uşak’ta 2,5 gün içinde gümrükten edir. Türkiye genelinde bu gündür. İthal ürünler için bu az daha uzun sürmektedir; TR33’de bu süre ortalama 4,5 gün iken Türkiye genelinde B-İA ile, gümrük işlemlerinin verimliliğini araştırmak için B-İA, Türkiye'deki özel sektör firmalarının ür. Genelde, ithal ve ihraç edilmesi amaçlanan ürünlerin TR33 bölgesinde Türkiye yönetici ve sahiplerine hem ihracat hem ithalat ürünlerinin gümrükten geçmesi için gereken zamanla göre daha hızlı gümrükten geçtiği görülmektedir. ilgili deneyimleri hakkında sorular sorulmaktadır. Sağdaki şekil bu sorulara verilen yanıtları göstermektedir. İhraç edilmesi amaçlanan ürünler Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya, ve Uşak’ta ortalama 2,5 gün içinde gümrükten geçmektedir. Türkiye genelinde bu oran 4,5 gündür. İthal ürünler için bu süreç biraz daha uzun sürmektedir; TR33’de bu süre ortalama 4,5 gün iken Türkiye genelinde 6,8 gündür. Genelde, ithal ve ihraç edilmesi amaçlanan ürünlerin TR33 bölgesinde Türkiye geneline göre daha hızlı gümrükten geçtiği görülmektedir. 63 34 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak 5.Ek Ek 1: Stratejik Öncelikler Gelişme eksenleri Öncelikler Sanayi 1. Bölgesel üretim altyapısı geliştirilecektir. 2. Sanayi ürünlerinin değeri arttırılacaktır. 3. İşletmelerde üretim süreçleri iyileştirilecek ve üretim kapasitesi arttırılacaktır. 4. Bölge içi ve bölgeler arası ticari ağlar geliştirilecektir. Tarım 1. Tarımsal üretimde verimlilik, katma değer ve kalite arttırılacaktır. 2. Tarımsal altyapı iyileştirilecektir. 3. Tarımsal üretimde profesyonel çiftçilik ve işbirlikleri geliştirilecektir. 4. Tarımda pazarlama kabiliyeti arttırılacaktır. Turizm 1. Mevcut turizm tesislerinde fiziki koşullar ve hizmet kalitesi geliştirilecektir. 2. Turizm faaliyetleri çeşitlendirilecek ve arttırılacaktır. 3. Müşteri odaklı pazarlama faaliyetleri geliştirilecektir. Madencilik 1. Küresel ekonomide stratejik bir aktör olunacaktır 2. Madenlerin katma değeri yüksek konsantre ve ara ürünlere dönüştürülmesi sağlanacaktır. Environmen 1. Doğal kaynakların koruma-kullanma dengesi gözetilecektir. 2. Yerleşim yerlerindeki çevre kirliliği azaltılacaktır. Afet Yönetimi 1. Afetle planlı mücadele etkin kılınacaktır. 2. Etkin korunma ve canlandırma yöntemleri uygulanacaktır. Kentsel Hizmetler 1. Kentsel çevre iyileştirilecektir. 2. Temel ve sosyokültürel hizmetler geliştirilecektir. İnsan ve Toplum 1. Aktif işgücü piyasası politikaları uygulanacaktır. 2. İşbirliği ve dayanışma kültürü yaygınlaştırılacaktır. 3. Yoksullukla mücadele yöntemleri kapsamlı ve etkin kılınacaktır. 4. Sosyal hizmetler yaygın ve etkin kılınacaktır. Enerji 1. Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı arttırılacaktır. 2. Geleneksel enerji üretim ve dağıtım altyapısı iyileştirilecektir Ulaşım 1. Bölgede erişilebilirlik arttırılacaktır. 2. Lojistik altyapısı iyileştirilecektir Kaynak: Zafer Kalkınma Ajansı, ZEKA (2013) 35 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Ek 2: Yatırım Teşvikleri 2012’de çıkarılan Yeni Yatırım Teşvik Sistemi dört kategoriden oluşmaktadır: Genel Teşvik Uygulamaları, Bölgesel Teşvik Uygulamaları, Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki ve Stratejik Yatırımların Teşviki. İller, Kalkınma Bakanlığı tarafından gerçekleştirilmiş Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi araştırması sonuçlarına göre altı bölge altında gruplanmaktadır. Her bir teşvik uygulaması altında sağlanan desteğin düzeyi illerin altı teşvik bölgesindeki sınıflandırmalarına göre ilden ile farklılık göstermektedir. En fazla destek öncelikli illere verilmektedir. Genel Teşvik Uygulamaları katma değer vergisi istisnası ve gümrük vergisi muafiyeti sağlamaktadır. Bu tür uygulamalar gerekli asgari sabit yatırım tutarını karşıladıkları sürece tüm yatırım projelerinin erişimine açıktır (I ve II. bölgelerde 1 milyon TL ve III, IV, V ve VI. bölgelerde 500 bin TL). Eğer asgari gereklilikler karşılanırsa Yatırım Destek Ofisleri (YDO) 10 milyon TL’ye kadar olan yatırımlar için yatırım teşvik belgeleri düzenlemeye yetkilidir. Daha büyük yatırımlar içinse, (genel teşvik uygulamalarının sağladığı destekleri de içeren) diğer yatırım teşvik uygulamaları geçerlidir. Bölgesel Teşvik Uygulamaları vergi indirimi, sigorta işveren primi muafiyeti ve yatırım yeri tahsisi gibi ek teşvikler sağlamaktadır. Desteğin koşul ve oranları bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir. Ek olarak, bu uygulama atında teşvik alan sektörler ve teşvik almaya hak kazanma kriterleri her bir ilin rekabet potansiyeline bağlı olarak ilden ile farklılık göstermektedir. Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki Uygulaması ise vergi indirim oranları ve gereken asgari sabit yatırım tutarlarının daha yüksek düzeylerde belirlenmiş olduğu 12 yatırım kategorisi için geçerlidir. Bu uygulama altında desteklenen sektörler Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri İmalatı; Kimyasal Ürünler İmalatı; Liman ve Liman Hizmetleri; Motorlu Kara Taşıtları Ana Sanayi Yatırımları ve Motorlu Kara Taşıtları Yan Sanayi Yatırımları; Demiryolu ve Tramvay Lokomotifleri ve/veya Vagonlar; Transit Boru Hattıyla Taşımacılık Hizmetleri; Elektronik Sanayi; Tıbbi Alet, Hassas ve Optik Aletler İmalatı; İlaç Üretimi; Hava ve Uzay Taşıtları ve/veya Parçaları İmalatı; Makine (Elektrikli Makine ve Cihazlar dâhil) İmalatı ve Madencilik (Metal Üretimi dâhil). Desteğin koşul ve oranları bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir. Son olarak, Stratejik Yatırımların Teşviki Uygulaması Türkiye’nin uluslararası rekabet gücünü artırma potansiyeli olan yüksek teknoloji yatırımlarını ve yüksek katma değerli yatırımları teşvik etme amacını taşımaktadır. Stratejik Yatırımların Teşviki 50 milyon TL'lik asgari sabit yatırım gerektirmekte ve şu anda %50’sinden fazlası ithalat vasıtasıyla tedarik edilen ara mal ve nihai malların üretimini hedeflemektedir. 2012 tarihli Yeni Teşvik Sistemi'ne ek olarak, Organize Sanayi Bölgeleri (OSB) ve Teknoparklarda bulunan firmalara da teşvikler sağlanmaktadır. Organize Sanayi Bölgelerinde arazi alımlarında katma değer vergisi istisnası uygulanmaktadır. Diğer önemli teşvikler arasında, tesis inşaatının tamamlanmasından itibaren beş yıl süreyle emlak vergisi muafiyeti uygulanmaktadır ve firmalar için su, doğal gaz ve haberleşme ücretlerinde indirim yapılmaktadır. Teknoparklarda yazılım geliştirme ve Ar-Ge faaliyetlerinden elde edilen gelirler 31 Aralık 2023’e kadar gelir ve kurum vergisinden muaftır. Ayrıca, uygulama yazılımlarının satışı KDV’den muaftır; Ar-Ge ve destek personelinin maaşları tüm vergilerden muaftır ve sigorta priminde işveren hissesinin %50’si beş yıl süresince devlet tarafından ödenmektedir. Not: Ayrıntılar için, bkz. 2012/3305 sayılı karar ile mevzuata giren Yeni Yatırım Teşvikleri Programı. Kaynak: Ekonomi Bakanlığı 36 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Ek 3: TR33’te Bölgesel Yatırım Teşviki Uygulamaları MANİSA VE UŞAK (III. BÖLGE) Destek Türü Yatırım Başlama Tarihi 31.12.2016’dan önce 01.01.2017’den sonra OSB içi OSB içi OSB içi OSB içi Yatırıma Katkı Oranı (%) 30 25 25 20 Vergi İndirimi Oranı (%) 70 60 60 50 Sigorta Primi Desteği: İşveren Hissesi 6 yıl 5 yıl 5 yıl 3 yıl TL Kredisi 3 _ 3 _ Dış/Döviz Kredisi 1 _ 1 _ Yatırım Yeri Tahsisi Bölgesel teşvik sistemi tarafından desteklenen tüm yatırımlar KDV istisnası Tüm Teşvik Belgeli Yatırımlar Gümrük Vergisi Muafiyeti Tüm Teşvik Belgeli Yatırımlar Bölgesel Asgari Sabit Yatırım Tutarı* 500 bin TL Vergi İndirimi Faiz Desteği AFYONKARAHISAR VE KÜTAHYA (IV. BÖLGE) Destek Türü Yatırım Başlama Tarihi 31.12.2016’dan önce 01.01.2017’den sonra OSB içi OSB içi OSB içi OSB içi Yatırıma Katkı Oranı (%) 40 30 30 25 Vergi İndirimi Oranı (%) 80 70 70 60 Sigorta Primi Desteği: İşveren Hissesi 7 yıl 6 yıl 6 yıl 5 yıl TL Kredisi 4 _ 4 _ Dış/Döviz Kredisi 1 _ 1 _ Yatırım Yeri Tahsisi Bölgesel teşvik sistemi tarafından desteklenen tüm yatırımlar Vergi İndirimi Faiz Desteği 37 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu KDV istisnası Tüm Teşvik Belgeli Yatırımlar Gümrük Vergisi Muafiyeti Tüm Teşvik Belgeli Yatırımlar Bölgesel Asgari Sabit Yatırım Tutarı* 500 bin TL Notlar: OSB: Organize Sanayi Bölgesi *Bu tutar bölgesel olarak desteklenen bazı sektörler için daha yüksek olabilir. Destek oranları bu büyük ölçekli yatırımlar ve stratejik yatırımlarda daha yüksektir. Daha fazla ayrıntı için lütfen bkz. 2012/3305 sayılı Bakanlar Kurulu ile yürürlüğe giren Yeni Yatırım Teşviki Programı. Kaynak: Ekonomi Bakanlığı 38 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Ek 4: TR33’te Bölgesel Yatırım Teşviki Uygulamalarında Öncelikli Sektörler Sektör Kodu Teşvik alan sektörler Hak Kazanan İl Gerekli Asgari Yatırım Tutarı 1 Entegre damızlık hayvancılık yatırımları dâhil olmak üzere entegre hayvancılık yatırımlarıa Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve Kütahya 500 bin TL 2 Su ürünleri yetiştiriciliğib Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve Kütahya 500 bin TL 3 Gıda ürünleri ve içecek imalatıc Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL Tekstil ürünü imalatıd Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve Kütahya Tekstilin kimyasal aprelenmesi yatırımları için 10 milyon TL, diğer yatırım konuları için 1 milyon TL 5 Giyim eşyası imalatı Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL’nin üzerindeki tevsi ve modernizasyon yatırımları 6 Derinin tabaklanması ve işlenmesi Uşak 1 milyon TL Manisa ve Uşak 2 milyon TL 9 Ağaç ve mantar ürünleri imalatı (mobilya hariç), hasır ve buna benzer örülerek yapılan maddelerin imalatı e Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL 10 Kâğıt ve kâğıt ürünleri imalatı Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve Kütahya 10 milyon TL 14 Eczacılık ve tıpta kullanılan kimyasal ve bitkisel kaynaklı ürünlerin imalatı Manisa ve Uşak 2 milyon TL Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL 20 Metalik olmayan mineral ürünlerin imalatıf Manisa ve Uşak 2 milyon TL Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL 27 Demir-çelik dışındaki ana metal sanayi, metal döküm sanayi Manisa ve Uşak 2 milyon TL Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL 28 Metal eşya Manisa ve Uşak 2 milyon TL Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL 30 Makine ve teçhizat imalatı Manisa ve Uşak 2 milyon TL Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL 32 Büro, muhasebe ve bilgi işlem makineleri imalatı Manisa ve Uşak 2 milyon TL Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL 33 Elektrikli makine ve cihaz imalatı Manisa ve Uşak 2 milyon TL Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL 34 Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları imalatı Manisa ve Uşak 2 milyon TL Afyonkarahisar ve Kütahya 1 milyon TL 4 39 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu 35 Tıbbi aletler, hassas ve optik aletler imalatı Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve 500 bin TL Kütahya Manisa ve Uşak 36 Motorlu kara taşıtı ve yan sanayi Afyonkarahisar ve Kütahya Motorlu kara taşıtlarında yatırım tutarı 50 milyon TL; motorlu kara taşıtları yan sanayinde yatırım tutarı 2 milyon TL Motorlu kara taşıtlarında yatırım tutarı 50 milyon TL; motorlu kara taşıtları yan sanayinde yatırım tutarı 1 milyon TL 38 Motosiklet ve bisiklet üretimi Afyonkarahisar ve Kütahya Manisa ve Uşak 2 milyon TL 40 Mobilya imalatı Afyonkarahisar ve Kütahya Manisa ve Uşak 41 Oteller Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve 3 yıldız ve üzeri Kütahya 42 Öğrenci yurtları Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve 100 öğrenci Kütahya 43 Soğuk hava deposu hizmetleri Afyonkarahisar ve Kütahya 44 Lisanslı depoculuk Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve 1 milyon TL Kütahya 45 Eğitim hizmetleri Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve 500 bin TL Kütahya 46 Hastane yatırımı, huzurevi Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve Hastane: 500 bin TL Kütahya Huzurevi: 100 kişi 47 Akıllı çok fonksiyonlu teknik tekstil Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve 500 bin TL Kütahya 48 Atık geri kazanım ve bertaraf tesisleri Manisa, Uşak, Afyonkarahisar ve 500 bin TL Kütahya 49 Kömür gazı üretimi (sentez gaz) Manisa ve Kütahya 50 milyon TL 50 Seracılık Afyonkarahisar ve Kütahya Manisa ve Uşak 20 dekar 1 milyon TL 2 milyon TL 1 milyon TL Manisa ve Uşak 1000 metre kare 500 metre kare 10 dekar a Büyükbaş, küçükbaş ve kanatlı yatırımları için asgari kapasite koşullarını karşılamayan yatırımlar hariç. b Balık yavrusu ve yumurtası üretimi dâhil. c makarna, makarna ile entegre irmik yatırımları, şehriye, kuskus, yufka, kadayıf, pirinç, ev hayvanları için hazır yem, balık unu, balık yağı, balık yemi, ekmek, rakı, bira, kuruyemiş, turşu, linter pamuğu, çay, fındık kırma/kavurma, hazır çorba ve et suları ve müstahzarları üretimleri ile tahıl ve baklagil tasnif ve ambalajlanması” yatırımları hariç”. d Yün ipliği, akıllı ve çok fonksiyonlu teknik tekstil, halı, tafting, dokunmamış/örülmemiş kumaş ve çuval üretimine yönelik yatırımlar hariç. e Mobilya hariç. f Fırınlanmış kilden kiremit, biriket, tuğla ve inşaat malzemeleri, çimento, inşaat amaçlı beton ürünleri, hazır beton, harç ve çok katlı yalıtım camları hariç. g Sadece metal ve plastikten imal edilen mobilya hariç. h Okul öncesi eğitim hizmetleri dâhil, yetişkinlerin eğitilmesi ve diğer eğitim faaliyetleri hariç. Kaynak: Zafer Kalkınma Ajansı, ZEKA (2013) 40 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Ek 5: Firma-Büyüklük Dağılımının Önemli Göstergeleri Ek 5: Firma-Büyüklük Dağılımının Önemli Göstergeleri Herfindahl-Hirschman Endeksi (HHI), bölge-sanayi-yıl grubu ikt’ pazar paylarının karelerinin toplamına tekabül etmektedir; yani Herfindahl-Hirschman Endeksi (HHI), bölge-sanayi-yıl grubu ikt’deki tüm firmaların pazar paylarının kare- . Ölçüm 1/N1/N ve 1 aralerinin toplamına tekabül etmektedir; yani ∑ Ölçüm ve 1 arasında bi sında bir değer almaktadır; burada N pazardaki tüm firmaların toplam sayısıdır. Tekliğe (1’e) yakın değerler, burada N pazardaki tüm firmaların toplam sayısıdır. Tekliğe (1’e) y daha az sayıda ve büyük firmaların pazar hâkimiyeti olduğunu göstermektedir. az sayıda ve büyük firmaların pazar hâkimiyeti olduğunu göstermek İstihdam ortalaması ortalama Dengesiz firma dağılımın büyüklüğü için gösterge o İstihdam ortalaması ortalama firma büyüklüğü için gösterge olarak kullanılabilir. söz koDengesiz dağılımın söz konusu olması durumunda istihdam medya nusu olması durumunda istihdam medyan değeri veya 50’inci yüzdelik dilimi, uç değerlere duyarlı olmadığından, daha temsil edici bir ölçüm sağlayabilir.yüzdelik dilimi, uç değerlere duyarlı olmadığından, daha tem sağlayabilir. Çarpıklık üçüncü dağılım momentidir ve Normal (çan şekilli) dağılıma göre asimetriyi tanımlamaktadır. Bizim üçüncü dağılım momentidir ve Normal (çan şekilli) dağı analizimiz bağlamında, bu, şirket büyüklüğüÇarpıklık dağılımındaki heterojenlik ölçümüne tekabül etmektedir. (Negatanımlamaktadır. Bizim analizimiz bağlamında, bu, şirket büyük tif) pozitif çarpıklığı olan sanayiler daha uzun bir (sol) sağ dağılım kuyruğu göstermektedir. Örneğin, istihdam ölçümüne tekabül (Negatif) pozitif çarp için yüksek çarpıklık değerleri dağılımda çokheterojenlik büyük firmaların mevcudiyetine işaret etmektedir. etmektedir. daha uzun bir (sol) sağ dağılım kuyruğu göstermektedir. Örneğin, i çarpıklık değerleri dağılımda çok büyük firmaların mevcudiyetine iş 1 41 nedeniyle güçlükleri ve ekonometrik hususlar sebebiyle, akademik tartışmalar ve Firma arz ettiği önem ve aynı zamandaSunulan veri gereklilikleri politikaüretkenliğinin tartışmalarınınölçülmesi, odak noktalarından biri haline gelmiştir. sonuçların nedeniyle güçlükleri ve ekonometrik hususlar sebebiyle, akademik tartışmalar ve sağlamlığını değerlendirmek için, her birinde spesifik bazı eksiklikler olan çok sayıda Ek 6:Üretkenliğin Üretkenliğin ÖlçülmesiRaporu Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Ek 6: Ölçülmesi politika tartışmalarının odak noktalarından biri haline gelmiştir. Sunulan sonuçların alternatif kullanılmaktadır. Firma üretkenliğinin ölçülmesi, arzher ettiği önem ve aynı zamanda veriolan gereklilikleri sağlamlığını değerlendirmek için, birinde spesifik bazı eksiklikler çok sayıda Firma üretkenliğinin ölçülmesi, arz ettiği önem ve aynı zamanda veri gereklilikleri nedeniyle güçlükleri ve ekonometrik hususlar sebebiyle, akademik tartışmalar ve alternatif kullanılmaktadır. Ek 6: Üretkenliğin Ölçülmesi nedeniyle güçlükleri ve ekonometrik hususlar sebebiyle, akademik tartışmalar ve politika tartışmalarının odak noktalarından biri haline gelmiştir. Sunulan sonuçların Göz önüne alınan en odak basit gösterge çalışan başına katma değerSunulan olarak ölçülen işgücü politika tartışmalarının haline gelmiştir. sonuçların Firma üretkenliğinin ölçülmesi, arz noktalarından ettiği ve aynıbiri zamanda veribazı gereklilikleri nedeniyle ve ekosağlamlığını değerlendirmek için, önem her birinde spesifik eksiklikler olangüçlükleri çok sayıda üretkenliğidir; yani: sağlamlığını değerlendirmek için, her birinde spesifik bazı eksiklikler olan çok sayıda nometrik hususlar sebebiyle, akademik tartışmalar ve politika tartışmalarının odak noktalarından biri haline Göz önüne alınan en basit gösterge çalışan başına katma değer olarak ölçülen işgücü alternatif kullanılmaktadır. alternatif kullanılmaktadır. gelmiştir. Sunulan sonuçların sağlamlığını değerlendirmek için, her birinde spesifik bazı eksiklikler olan çok ⁄ üretkenliğidir; yani: sayıda alternatif kullanılmaktadır. ⁄ Göz önüne alınan en basit gösterge çalışan başına katma değer olarak ölçülen işgücü Göz önüne alınan en basit gösterge çalışan başına katma değer olarak ölçülen işgücü üretkenliğidir; yani: Göz önüne alınan en basit gösterge çalışanverilerin başına katma değer olarak ölçülen yapılmaktadır. işgücü üretkenliğidir; yani üretkenliğidir; yani: Hesaplama bölgesel düzeyde havuzlanmasıyla Sektörel deflatörler yalnızca imalat sanayide 2 basamaklı sektörel sınıflandırmada mevcuttur. ⁄ Hesaplama bölgesel için düzeyde verilerinsektörü) havuzlanmasıyla Sektörel Geri kalan sektörler (örn. hizmet ekonominin⁄yapılmaktadır. geneli için geçerli olan deflatörler yalnızca imalat sanayide 2 basamaklı sektörel sınıflandırmada mevcuttur. deflatörler kullanılmaktadır. Bölgesel deflatörler olmadığı için hesaplamalar ulusal Geri kalan sektörler için (örn. hizmet sektörü) ekonominin geneli için geçerli olan düzeyde yapılmaktadır. Hesaplama bölgesel düzeyde Bölgesel verilerindeflatörler havuzlanmasıyla Sektörel deflatörler kullanılmaktadır. olmadığı yapılmaktadır. için hesaplamalar ulusal Hesaplama bölgesel düzeyde verilerin havuzlanmasıyla yapılmaktadır. Sektörel İmalat sektörlerine odaklanılması ve benzer adımların atılmasıyla gayrisafi işgücü deflatörler yalnızca imalat sanayide 2 basamaklı sektörelSektörel sınıflandırmada mevcuttur. düzeyde bölgesel yapılmaktadır. Hesaplama düzeyde verilerin havuzlanmasıyla yapılmaktadır. deflatörler yalnızca imalat deflatörler yalnızca imalat sanayide 2 basamaklı sektörel sınıflandırmada mevcuttur. saüretkenliği ölçümü de hesaplanır: Geri kalan sektörler için (örn. hizmet sektörü) ekonominin için geçerli olanekonayide 2 basamaklı sektörel sınıflandırmada kalan sektörlergeneli için (örn. hizmet sektörü) İmalat odaklanılması vesektörü) benzerGeri adımların atılmasıyla işgücü Geri kalansektörlerine sektörler için (örn. hizmetmevcuttur. ekonominin geneli içingayrisafi geçerli olan nominin geneli için geçerli olan deflatörler kullanılmaktadır. deflatörler olmadığı için hesaplamalar deflatörler kullanılmaktadır. Bölgesel deflatörler Bölgesel olmadığı için hesaplamalar ulusal ⁄ üretkenliği ölçümü de hesaplanır: deflatörler kullanılmaktadır. Bölgesel deflatörler olmadığı için hesaplamalar ulusal ulusal düzeyde yapılmaktadır. düzeyde yapılmaktadır. düzeyde yapılmaktadır. İmalat sektörlerine odaklanılması ve benzerve adımların gayrisafi işgücü⁄üretkenliği ölçümü de heİmalat sektörlerine odaklanılması benzeratılmasıyla adımların atılmasıyla gayrisafi işgücü İmalat sektörlerine odaklanılması ve benzer adımların atılmasıyla gayrisafi işgücü saplanır: üretkenliği ölçümü de hesaplanır: üretkenliği ölçümü de hesaplanır: ⁄ Birim işgücü maliyetinin analiz edilmesiyle işgücü üretkenliğine ⁄ dair daha fazla bilgi elde edilebilir. Bu ölçümde üretkenlik ve çıktı üretmek için sarf edilen işgücü maliyeti Birim işgücü maliyetinin analiz edilmesiyle işgücü üretkenliğine fazlaolarak bilgi arasında bağlantı kurulmaktadır ve bu ölçüm üretkenlik maliyeti dair için daha gösterge elde edilebilir. Bu ölçümde üretkenlik ve çıktı üretmek için sarf edilen işgücü maliyeti kullanılabilir. Her analiz bir işletme çalışan sayısıdair vedaha ödenen toplam ücret Bu bilgisi Birim işgücü maliyetinin edilmesiyleiçin işgücü üretkenliğine fazla bilgi elde edilebilir. ölçümarasında bağlantı kurulmaktadır ve bu ölçüm üretkenlik maliyeti için gösterge olarak demevcuttur. üretkenlik ve Toplam çıktı üretmek için sarfyukarıda edilen işgücü maliyeti arasında bağlantı kurulmaktadır bu ölçüm ücretin hesaplandığı şekliyle toplam katmave değere Birim işgücü maliyetinin analiz edilmesiyle işgücü üretkenliğine dair daha fazla bilgisi bilgi kullanılabilir. Hergösterge bir işletme için çalışan sayısı ve için ödenen toplam ücret üretkenlik maliyeti için olarakölçümüne kullanılabilir. Her bir işletme çalışan sayısı ve ödenen bölünmesiyle nihai üretkenlik erişilir; yani: Birim işgücü maliyetinin analiz edilmesiyle işgücü üretkenliğine dair daha fazla toplam bilgi ücelde edilebilir. Bu ölçümde üretkenlik ve çıktı üretmek için sarf edilen işgücü maliyeti ret bilgisi mevcuttur. Toplam ücretin yukarıda hesaplandığı şekliyle toplam katma değere katma bölünmesiyle nihai mevcuttur. Toplam ücretin yukarıda hesaplandığı şekliyle toplam değere elde edilebilir. Bu ölçümde üretkenlik ve çıktı üretmek için sarf edilen işgücü maliyeti üretkenlik ölçümüne erişilir; yani: arasında bağlantı kurulmaktadır ve bu ölçüm üretkenlik maliyeti için gösterge olarak bölünmesiyle nihai üretkenlik ölçümüne erişilir; yani: arasında bağlantı kurulmaktadır ve bu ölçüm üretkenlik maliyeti için gösterge olarak kullanılabilir. Her bir işletme için çalışan sayısı ve ödenen toplam ücret bilgisi kullanılabilir. Her bir işletme için çalışan sayısı ve ödenen toplam ücret bilgisi mevcuttur. Toplam ücretin yukarıda hesaplandığı şekliyle toplam katma değere mevcuttur. Toplam bu ücretin yukarıda hesaplandığı şekliyle değere Doğası sebebiyle, ölçümler sermayeye dahayani: yüksek getiri toplam ile elde katma edilen üretkenlik bölünmesiyle nihai üretkenlik ölçümüne erişilir; bölünmesiyle nihai üretkenlik erişilir; yani: kazanımlarını doğru şekildeölçümüne karşılayamaz. Doğası sebebiyle, bu ölçümler sermayeye daha yüksek getiri ile elde edilen üretkenlik Doğası sebebiyle, bu ölçümler sermayeye yüksekToplam getiri ile Faktör elde edilen üretkenlik kazanımlarını Üretkenliğin daha bir daha ölçümü Üretkenliğidir (TFÜ). doğru Bu, kazanımlarını doğrubütüncül şekilde karşılayamaz. şekilde karşılayamaz. aşağıdaki OLS (sıradan en küçük kareler) regresyonu temelinde hesaplanmaktadır: Üretkenliğin daha bütüncül bir ölçümü Toplam Faktör Üretkenliğidir (TFÜ). Bu, Doğası sebebiyle, bu ölçümler sermayeye daha yüksek getiri ile elde edilen üretkenlik aşağıdaki OLS bu (sıradan en sermayeye küçük kareler) hesaplanmaktadır: Doğası sebebiyle, ölçümler daha regresyonu yüksek getiritemelinde ile elde edilen üretkenlik kazanımlarını doğru şekilde karşılayamaz. Burada , t zamanında i firmasının gerçek çıktısıdır (mevcut olduğunda sektörelen Üretkenliğin daha bütüncül bir ölçümü Toplam Faktör Üretkenliğidir (TFÜ). Bu, aşağıdaki OLS (sıradan kazanımlarını doğru şekilde karşılayamaz. küçük kareler) regresyonu temelinde hesaplanmaktadır: bilançodan elde edilen maddi ve gayrimaddi varlıkların deflatör kullanımıyla), Üretkenliğin daha bütüncül bir ölçümü Toplam Faktör Üretkenliğidir (TFÜ). Bu, Üretkenliğin daha bütüncül bir ölçümü Toplam Faktör Üretkenliğidir (TFÜ).sektörel Bu, , t(sıradan zamanında i firmasının gerçek çıktısıdır (mevcut hesaplanmaktadır: olduğunda Burada OLS aşağıdaki en küçük kareler) regresyonu temelinde zamanında i firmasının gerçek çıktısıdırregresyonu sektörel deflatör kullanımıyla),kit Burada yit ,OLS aşağıdaki (sıradan en küçük kareler) temelinde hesaplanmaktadır: bilançodan elde(mevcut edilenolduğunda maddi ve gayrimaddi varlıkların deflatör tkullanımıyla), bilançodan elde edilen maddi ve gayrimaddi varlıkların 2 değeridir ve lit tam zamanlı çalışan sayısının maaş ve ücret harcamalarıyla çarpılmasıyla elde edilen çalışılan gün sayısıdır.wit ve uit simgeleri sırasıyla firma üretkenBurada , t zamanında i firmasının gerçek çıktısıdır (mevcutseçimini olduğunda sektörel liği ve sıfır-ortalama hataya tekabül etmektedir. Sıfır-ortalama hata ise(mevcut girdilerin etkilemeyen beklenBurada , t zamanında i firmasının gerçek çıktısıdır olduğunda sektörel 2edilen bilançodan elde maddi ve gayrimaddi varlıkların deflatör kullanımıyla), medik üretkenlik şoklarının ölçüm hatasını açıklamaktadır. Regresyon her bir bölgeden elde edilen verilerde bilançodan elde edilen maddi ve gayrimaddi varlıkların deflatör kullanımıyla), ayrı ayrı uygulanır. Ardından, firma düzeyinde zamanda değişmez gözlemlenmeyen üretkenliği kontrol için firmaya özgü, zamanda değişmez sabit etkiler eklenir. 2 2 OLS tahmini düşük hesaplama gereksinimleri sebebiyle popülerdir. OLS tahminleri, ölçeğe göre sabit getiri ve girdi esneksizliği mevcutken güvenilir tahminler sağlamaktadır. Bunlar açıkça güçlü varsayımlardır.12 Bunlar gevşediği zaman OLS tahminlerinde eşanlılık veya içsellik sorunları oluşur. Firmalar girdileri içsel olarak seçebildiği için üretim işlevinin OLS katsayıları yanlıdır. Firmalar üretkenlik şoklarına cevaben girdileri hızla uyarlayabildiklerinden bu yanlılık daha büyüktür. Dahası, eğer piyasaya giriş veya piyasadan çıkışa izin verilmezse bir seçim yanlılığı ortaya çıkar. Olley ve Pakes (1996) tarafından ortaya koyulan metodoloji bu kaygılara yanıt vermek için yararlıdır. Bu metodoloji (i) bazı girdilerin içselliği, (ii) firmaların çıkışı vasıtasıyla seçim ve (iii) firmalar arasında gözlemlen12 Herhangi bir değişkende ölçüm hatası mevcut ise, medyan (dağılım dilimi) regresyonunun kullanılması bu yanlılığı azaltabilir. 42 cevaben girdileri hızla uyarlayabildiklerinden bu yanlılık daha büyüktür. Dahası, eğer piyasaya giriş veya piyasadan çıkışa izin verilmezse bir seçim yanlılığı ortaya çıkar. Olley ve Pakes (1996) tarafından ortaya koyulan metodoloji bu kaygılara yanıt vermek TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak için yararlıdır. Bu metodoloji (i) bazı girdilerin içselliği, (ii) firmaların çıkışı vasıtasıyla seçim ve (iii) firmalar arasında gözlemlenmeyen kalıcı farklılıklar ile ilgili zorluklara odaklanmaktadır. içsellik kaygılarının üzerine eğilmek gözlemlenmeyen meyen kalıcı farklılıklarYazarlar ile ilgili zorluklara odaklanmaktadır. Yazarlar içsellik adına kaygılarının üzerine eğilmek adına gözlemlenmeyen üretkenlik şokları yatırımıdeğişken bir gösterge değişken olarak kullanan yarı parametrik üretkenlik şokları için yatırımı biriçin gösterge olarak kullanan yarı parametrik bir bir yaklaşım kullanılmasını önermektedir. Seçim konuları da modele bir çıkış kuralı getirerek ele alınmıştır. yaklaşım kullanılmasını önermektedir. Seçim konuları da modele bir çıkış kuralı Formül olarak verildiğinde, tahmin aşağıdaki gibidir: getirerek ele alınmıştır. Formül olarak verildiğinde, tahmin aşağıdaki gibidir: yatırım ve sermayenin Burada Burada φk (kit, iit ) yatırım ve sermayenin çokterimliçokterimli bir işlevidir. bir işlevidir. Olley and Pakes’in metodunun da kısıtları bulunmaktadır. için (i) düzeyi Olley and Pakes’in metodunun da kısıtları bulunmaktadır. Bu metot içinBu (i)metot firma düzeyi birfirma karar değişkeni (örn. ve gözlemlenmeyen firma düzeyi değişkeni “üretkenlik” tekdüze değişkeni ilişkinin varbir yatırım) karar değişkeni (örn. yatırım) vedurum gözlemlenmeyen firma arasındaki düzeyi durum lığını ve (ii) çıkışınarasındaki gözlemlenmeyen üretkenlik üzerine varlığını koşullu olmasını gerektirmektedir. Bu metot yalnızca “üretkenlik” tekdüze ilişkinin ve (ii) çıkışın gözlemlenmeyen eğer bu iki husustan biri mevcut ise güvenilir tahminler sağlayabilir. üretkenlik üzerine koşullu olmasını gerektirmektedir. Bu metot yalnızca eğer bu iki husustan biri mevcut ise güvenilir tahminler sağlayabilir. Herhangi bir değişkende ölçüm hatası mevcut ise, medyan (dağılım dilimi) regresyonunun kullanılması bu yanlılığı azaltabilir. 1 3 43 Ek 7: Toplam Faktör Üretkenliği (TFÜ) Dağılımı Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Haltiwanger (1997) Toplam Faktör Üretkenliğindeki artışın aşağıdaki denklemdeki göstermektedir. Bu bileşenler, (i) çalışmayı sürdüren tesisler için üretkenlikteki değişimleri ölçen firma içi tekabül bileşeni, (ii) Haltiwanger (1997) Toplam Faktör Üretkenliğindeki artışın aşağıdaki denklemdeki eklere eden beş çalışmayı sürdürengöstermektedir. tesislerin çıktı değişimi yansıtan tesisler arası kısım, bileşene ayrılabileceğini Bu paylarındaki bileşenler, (i) çalışmayı sürdüren tesisler için üretkenlikteki değişimleri ölçen firma içi bileşeni, (ii) sürdüren çıktı paylarındaki değişimi yansıtan tesisler (iii) kovaryans bileşeni ve çalışmayı son olarak (iv)tesislerin piyasaya giriş ve (v) piyasadan çıkış arası kısım, (iii) kovaryans bileşeni ve son olarak (iv) piyasaya giriş ve (v) piyasadan çıkış bileşenleridir. bileşenleridir. Ek 7: Toplam Faktör Üretkenliği (TFÜ) ayrılabileceğini dağılımı eklere tekabül eden beş bileşene ∑ ∑ ∑ [ ( ( ) ∑ ∑ ) [ [ ( ( ] ) ) ] ] Burada Toplam Faktör Üretkenliği firma düzeyi Solow artıklarının ağırlıklandırılmış toplamı olarak tanımlanmaktadır. Burada Toplam Faktör Üretkenliği firma düzeyi Solow artıklarının ağırlıklandırılmış olarak tanımlanmaktadır. toplu çıktının artış oranını, gK toplu sermayenin artış oranını, gLtoplu işgücünün artış oranını ve α sermaye gYtoplamı payını ifade etmektedir. O halde, Solow artığı gY-αgK-(1-α)gL olarak tanımlanır. Eğer (i) üretim işlevi neoklasiktoplu çıktının artış oranını, toplu sermayenin artış oranını, toplu işgücünün se, (ii) eğer faktör piyasalarında tam rekabet varsa ve (iii) eğer girdilerin artış oranları doğru şekilde ölçülürse artışartığı oranını veFaktör α sermaye payını ifade etmektedir. O halde, Solow artığı Solow Toplam Üretkenliğini doğru şekilde ölçmektedir. olarak tanımlanır. Eğer (i) üretim işlevi neoklasikse, (ii) eğer faktör ∁ piyasalarında hem t − k hem de t dönemlerinde faal olan tesisleri, Ξ iki tarih arasında geçen ve t zamanında tam rekabet varsa ve (iii) eğer girdilerin artışfaaliyete oranları doğru şekilde halen faal olan tesisleri ve Χ_ , t – kFaktör döneminde faal olan amadoğru t zamanından piyasadan çıkan firmaları (t-k) ölçülürse Solow artığı Toplam Üretkenliğini şekildeönce ölçmektedir. göstermektedir. hem t − k hem de t dönemlerinde faal olan tesisleri, iki tarih arasında faaliyete geçen , t – k döneminde faal olan ama t ve t zamanında halen faal olan tesisleri ve zamanından önce piyasadan çıkan firmaları göstermektedir. 4 44 Ek 8: Dağıtım Etkinliği TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Olley ve Pakes (1996) üretkenliğin ağırlıklı ortalamasının aşağıdaki gibi yazılabileceğini göstermektedir: Ek 8: Dağıtım Etkinliği Ek 8: Dağıtım Etkinliği Olley ve Pakes (1996) üretkenliğin ağırlıklı ortalamasının aşağıdaki gibi yazılabileceğini göstermektedir: Olley ve Pakes (1996) üretkenliğin ağırlıklı aşağıdaki gibi yazılabileceğini göstermektedir: ̅ ∑ortalamasının ̅ ̅ Burada ve sırasıyla üretkenlik düzeyi̅ ve∑ belli bir̅ sektördeki i firmasının işgücü ̅ payıdır. Denklem ortalama üretkenliğin iki parçadan oluşur şekilde düşünülmesinin mümkün olduğunu ortaya koymaktadır: (i) üretkenliğin ağırlıksız ortalama düzeyi ve (ii) ai si ve sırasıyla üretkenliküretkenlik düzeyi ve belli bir sektördeki i firmasının işgücü payıdır. Denklem ortalama Burada ve sırasıyla düzeyi belli bir sektördeki i firmasının işgücü pazar Burada payı ve üretkenlik arasındaki kovaryans. Bu, ve üretkenliğin ağırlıklı ortalamasının üretkenliğin iki parçadan oluşur şekilde düşünülmesinin mümkün olduğunu ortaya koymaktadır: (i) üretkenpayıdır. Denklem ortalama üretkenliğin iki parçadan oluşur şekilde düşünülmesinin üretkenliğin ağırlıksız ortalamasının artırılması (örn. bir sektördeki tümBu, firmaların liğin ağırlıksız ortalama düzeyi ve koymaktadır: (ii) pazar payı ve(i) üretkenlik arasındaki kovaryans. üretkenliğin ağırlıklı mümkün olduğunu ortaya üretkenliğin ağırlıksız ortalama düzeyi ve (ii) üretkenliğini artırarak) veya pazar payı ve üretkenlik arasındaki kovaryansın artırılması ortalamasının üretkenliğin ağırlıksız ortalamasının artırılması (örn. bir sektördeki tüm firmaların üretkenliğipazar payı ve üretkenlik arasındaki kovaryans. Bu, üretkenliğin ağırlıklı ortalamasının (örn. üretken firmalar içinpayı pazar payını artırarak üretken olmayan içinfirmalar pazar için pazar ni artırarak) veya pazar ve üretkenlik arasındakive kovaryansın artırılması firmalar (örn. üretken üretkenliğin ağırlıksız ortalamasının artırılması (örn. bir sektördeki tüm firmaların artırarak veyoluyla üretken olmayan firmalar için pazar payını düşürerek) artırılabileceğini göstermekpayınıpayını düşürerek) artırılabileceğini göstermektedir. Buyoluyla terimlerin yeniden üretkenliğini artırarak) veya pazar payı ve üretkenlik arasındaki kovaryansın artırılması tedir. Bu terimlerin yeniden düzenlenmesi ile, dağıtım etkinliği kovaryans teriminin ağırlıklı ortalamaya oranı düzenlenmesi ile, dağıtım etkinliği kovaryans teriminin ağırlıklı ortalamaya oranı olarak (örn. üretken firmalar için pazar payını artırarak ve üretken olmayan firmalar için pazar olarak hesaplanabilir, yani: hesaplanabilir, yani: payını düşürerek) yoluyla artırılabileceğini göstermektedir. Bu terimlerin yeniden ∑ ̅ ̅ ağırlıklı ortalamaya oranı olarak düzenlenmesi ile, dağıtım etkinliği kovaryans teriminin ̅ ∑ ̅ ̅ hesaplanabilir, yani: ∑ ̅ ̅ üretken firmalar daha büyük pazar payları elde ettikçe etkinliği artış gösterir. ∑ dağıtım ̅ dağıtım ̅ etkinliği Daha Daha üretken firmalar daha büyük pazar payları̅ elde ettikçe artış gösterir. Daha üretken firmalar daha büyük pazar payları elde ettikçe dağıtım etkinliği artış gösterir. 5 5 45 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Ek 9: İşgücü Üretkenliği Artışının Kaynakları Ek 9: İşgücü Üretkenliği Artışının McMillan ve Rodrik’in (2011)Kaynakları yaklaşımından hareketle, bir ekonomideki işgücü üretkenliği artışının bu iki yoldan biriyle elde edilebileceği varsayılır: (i)artışının ekonomik McMillan ve Rodrik’in (2011) yaklaşımından hareketle, bir ekonomideki işgücü üretkenliği bu iki sektörler sermayevarsayılır: birikimi, teknolojik değişim veya tesislerde kaynak yoldan biriyleiçinde elde edilebileceği (i) ekonomik sektörler içinde sermaye birikimi, yanlış teknolojik değişim veya tesislerdeazaltılması yanlış kaynakvetahsisinin azaltılmasıdüşük ve (ii) üretkenlik işgücünün düşük üretkenlikli sektörlerden yüksek tahsisinin (ii) işgücünün gösteren sektörlerden yüksek üretkenliğe sahip sektörlere harekethareket etmesini etmesini sağlayacak sağlayacak bir yapısal değişim vasıtasıyla. Aşağıdaki artış dağıüretkenliğe sahip sektörlere bir yapısal değişim vasıtasıyla. lımı uygulanmıştır: Aşağıdaki artış dağılımı uygulanmıştır: ∑ ∑ Burada Yt ve y sırasıyla ekonomi genelindeki ve sektörel ve işgücü üretkenlik düzeylerini ifade düzeylerini ederken θ(i,t) , i Burada ve sırasıyla ekonomi genelindeki sektörel işgücü üretkenlik it sektöründeki istihdam payıdır. Δ işleci t-k ve t arasında üretkenlik veya istihdam paylarındaki değişimi ifade ifade ederken , i sektöründeki istihdam payıdır. Δ işleci t-k ve t arasında üretkenlik etmektedir. Dağılımdaki ilk terime üretkenlik artışının “firma içi” bileşeni adı verilir ve bu münferit sektörleristihdam paylarındaki değişimi etmektedir. Dağılımdaki üretkenlik deveya üretkenlik artışının ağırlıklı toplamı olarak ifade tanımlanır (bu ağırlıklar t zamanındailk herterime bir sektörün istihdam artışının “firma içi” bileşeni adı verilir ve bu münferit sektörlerde üretkenlik payıdır). İkinci terim “yapısal değişimi” yansıtır ve farklı sektörler içinde işgücünün yeniden tahsis artışının edilmesinin ağırlıklıetkisini toplamı olarak tanımlanır (bu“yapısal ağırlıklar t zamanında her bir sektörün istihdam üretkenlik yakalar. Pozitif (negatif) bir değişim” bileşeni ekonomideki yapısal değişimin üretkenliği artırmış (azaltmış) gösterir. Özetle,yansıtır öne sürülen üretkenlikteki değişimleri payıdır). İkinci terimolduğunu “yapısal değişimi” ve dağılım farklı bölgesel sektörler içinde işgücünün ikiye ayırmayı amaçlamaktadır: sektörel dağılımdaki değişimle ilgili bileşen ve üretkenlik yeniden tahsis edilmesinin üretkenlik etkisini yakalar. Pozitif (negatif)dalgalanmalarıyla bir “yapısal bağlantılı bileşen. değişim” bileşeni ekonomideki yapısal değişimin üretkenliği artırmış (azaltmış) olduğunu gösterir. Özetle, öne sürülen dağılım bölgesel üretkenlikteki değişimleri ikiye ayırmayı amaçlamaktadır: sektörel dağılımdaki değişimle ilgili bileşen ve üretkenlik dalgalanmalarıyla bağlantılı bileşen. 6 46 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Ek 10: İşletme Anketleri Metodolojisi İşletme Anketleri (İA) firmalar ve firmaların faaliyet gösterdikleri ortam hakkında zengin bir bilgi kaynağı sağlamaktadır. Konular firma özellikleri, yıllık satışlar, işgücü maliyetleri ve diğer girdileri, performans ölçütleri, finansmana erişim, işgücü kompozisyonu, kadınların işgücü piyasasına katılımı ve iş ortamının diğer pek çok boyutunu kapsamaktadır. Anket verileri yalnızca makroekonomik verilere dayalı bulguları kanıtlarla güçlendirmek açısından değil aynı zamanda firma düzeyinde heterojenliği araştırmak ve firmaların kanun ve düzenlemelerle ilgili deneyimlerini incelemek için de yararlıdır. 2006’dan bu yana, Dünya Bankası Grubu ve dünya çapında 136 ekonomideki ortakları İA’lar gerçekleştirmekte ve bunu yaparken anketin örnekleme evrenine dair tutarlı bir tanım, standart bir örneklem metodolojisi ve küresel bir anketin kullanımını içeren küresel bir metodolojiyi takip etmektedir. İA’da üzerinde çalışılan standart evren, kayıtlı, tarım ve madencilik dışı özel sektördür ve en azından biraz özel mülkiyeti olan firmalar olarak tanımlanmaktadır (tamamıyla devletin sahip olduğu firmalar hariç tutulmaktadır). Sektör kapsamı tüm ekonomilerde tutarlı şekilde tanımlanmakta ve imalat sektörünün tamamı ve Tablo A10-1’de gösterildiği şekilde pek çok hizmet sektörünü içermektedir. İA görüşmeleri firmaların en üst düzey yöneticileri ve işletme sahipleriyle yüz yüze gerçekleştirilmektedir. Örneklem metodolojisi tabakalı rastgele örneklemedir. Her bir ekonomi için örneklem Tablo A10-1: İşletme Anketleri Çalışma Evreni sektör, şirket büyüklüğü ve coğrafi konum olarak tabakalanmıştır. Sektör üzerinden DÂHİL HARİÇ tabakalamada ayrıntı düzeyi genelde ekonominin büyüklüğüne bağlı olarak değişir. SEKTÖRLER SEKTÖRLER Büyüklük üzerinden tabakalama genelTarım İmalat (tüm alt sektörler) likle üç düzeyde gerçekleşir: 5-19 çalışan Balıkçılık İnşaat (küçük), 20-99 çalışan (orta büyüklükte) Motorlu taşıt satışı ve tamiri Madencilik ve 100’den fazla çalışan (büyük). Türkiye Toptancılık Kamu işletmeleri B-İA’sı aynı zamanda 1-4 çalışanı bulunan Finansal aracılık Perakendecilik mikro firmaları da kapsamaktadır. Bölgesel Kamu idaresi Otel ve restoranlar tabakalar her bir ekonomideki ana ekonoEğitim, sağlık ve sosyal hizmet Depolama, taşımacılık ve mik lokasyonları da içermektedir. Bu mehaberleşme todoloji vasıtasıyla farklı tabaka düzeyleri Bilgi Teknolojileri için tahminler ayrıolarak, ayrı hesaplanabilmekte, 13 Son bu bir bütün olarak referans için de çıkarımlar yapılabilmektedir. EK KRİTERLER EKevreni KRİTERLER aynı zamanda bir bütün olarak referans evaraştırmada küresel, standartlaştırılmış bir anket kullanılmaktadır. Kayıtlı (tescilli) firmalar Kayıt dışı firmalar reni için de çıkarımlar yapılabilmektedir.13 Türkiye B-İA kapsamında 6.006 firmanın yöneticileri ve sahipleriyle görüşülmüştür. Asgari %1 özel mülkiyet %100’ü devlete ait kurumlar Son olarak, bu araştırmada küresel, stanŞekil A10-1’de anket çalışmasına katılan firmaların özellikleri sunulmaktadır. Şekil A10dartlaştırılmış bir anket kullanılmaktadır. 1’in sol kısmında açıklandığı üzere, sektörler NACE 2.0 sınıflamasının kullanımıyla 8 Türkiye B-İA kapsamında 6.006 firmanın yöneticileri ve sahipleriyle görüşülmüştür. Şekil A10-1’de anket ça14 firmaların mevcut gruba ayrılmıştır. En sağdaki kısım İBBS-1 seviyesinde görüşülen lışmasına katılan firmaların özellikleri sunulmaktadır. Şekil A10-1’in sol kısmında açıklandığı konumlarını göstermektedir. Ancak, kısa ve öz olmak adına burada gösterilmeyen İBBS-üzere, sektörler 14 NACE 2.0 sınıflamasının kullanımıyla 8 gruba En sağdaki unutulmamalıdır. kısım İBBS-1 seviyesinde görüşülen 3 düzeyinde konumların çok daha hassasayrılmıştır. bir şekilde tabakalandığı Şekil A10-1: İncelenen Firmaların Özellikleri firmaların mevcut konumlarını göstermektedir. Ancak, kısa ve öz olmak adına burada gösterilmeyen İBBS-3 düzeyinde konumların çok daha hassas bir şekilde tabakalandığı unutulmamalıdır . Sektör Büyüklük Konum Şekil A10-1: İncelenen Firmaların Özellikleri Sektör 658 782 Büyüklük 804 781 510 705 614 580 1252 Konum 947 235 471 2740 1809 280 633 390 457 455 634 NACE 10 NACE 13,14 NACE 25,28,29,30 NACE 41,42,43 NACE 45,46,47 NACE 49,50,51,52,53 Diğer imalat Diğer hizmetler 952 661 346 322 TR1 TR2 TR3 TR4 Küçük (5-19 çalışan) TR5 TR6 TR7 TR8 Orta (20-99 çalışan) TR9 TRA TRB TRC Mikro (1-4 çalışan) Büyük (100+ çalışan) 13 Örnekleme stratejisi hakkında daha fazla ayrıntı için lütfen www.enterprisesurveys.org adresindeki Örnekleme Notu’nu gözden geçiriniz. 14 NACE kodları şu şekildedir: 10 gıda ürünleri imalatını temsil eder, 13 ve 14 tekstil ve giyim eşyası imalatını temsil eder; 25, 28, 29 ve 30 nolu kodlar yarı mamul metal ürünleri, makine ve ekipman ve motorlu taşıtların imalatını temsil eder; 41, 42 ve 43 nolu kodlar inşaatı temsil eder; 45, 46, 47 toptan ve perakende ticareti temsil eder; 49, 50, 51, 52 ve 53 nolu kodlar destek faaliyetleri dâhil ulaştırma sektörünü temsil eder. Son olarak, “diğer imalat” kategorisi 11, 12, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 31, 32, 38 nolu kodları içermektedir ve “diğer hizmetler” kategorisi 33, 42, 43, 55, 56, 58, 61, 62, 79, 95 nolu kodları içermektedir. 47 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Ek 11: İşletme Anketleri Göstergeleri Aşağıdaki tablolar bölgesel profilde kullanılan tüm göstergeleri içermektedir. 5’ten az sayıda veri olan göstergeler şu sebeplerle “yok” ibaresiyle belirtilmiştir: (i) katılımcıların gizliliğini korumak, ve (ii) gözlem sayısının azlığından kaynaklanabilecek yanlış hesaplamaların önüne geçmek. Firma Özellikleri TR33 Mikro firmalar Küçük firmalar Orta büyüklükteki firmalar Büyük firmalar Türkiye 11,9 11,0 14,5 14,3 23,6 12,0 Yerel mülkiyetli firma oranı (%) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 99,6 En büyük paya sahip sahibin/sahiplerin firmada sahip olduğu oran (%) 98,0 99,2 96,9 76,2 73,3 95,7 Uluslararası olarak kabul edilmiş kalite belgesine sahip firmalar (%) 4,7 2,8 8,4 12,7 71,1 4,8 Reel yıllık satış artışı (%) 28,3 27,8 32,2 16,8 6,5 13,3 Yıllık istihdam artışı (%) 2,5 0,6 9,6 1,4 0,1 1,2 Yıllık işgücü üretkenliği artışı (%) 25,9 27,2 23,3 15,4 6,5 12,3 Kapasite kullanımı (%) 62,1 56,7 74,5 65,9 79,9 73,1 Sabit varlık satın alan firmalar (%) 19,6 16,4 26,2 50,9 62,3 14,3 Firmaların yaşı (yıl) Performans Doğrudan ihraç ürünlerinin gümrükten geçme süresi (gün) Ticaret 2,5 yok 5,7 2,8 3,6 4,5 İthal ürünlerin gümrükten geçme süresi (gün) 4,5 yok yok yok 3,4 6,8 Yerli satışların oranı (yıllık satışların %’si olarak) 97,7 97,9 99,2 81,0 92,0 97,6 Yabancı menşeli girdilerin oranı (toplam girdilerin %’si olarak) 40,7 yok yok yok 26,9 46,9 Doğrudan veya dolaylı ihracat yapan firmalar (satışların en az %1’i, % olarak) 3,9 2,7 3,2 40,1 28,3 5,3 Yabancı menşeli malzeme girdisi kullanan firmalar (%) 3,8 0,0 5,4 28,3 25,8 5,4 Elektrik bağlatmada yaşanan gecikme (gün) Fiziki Altyapı ve İletişim Altyapısı 1,3 1,0 7,0 yok yok 2,6 Su bağlatmada yaşanan gecikme (gün) 6,1 7,4 yok yok yok 2,9 Tipik bir ayda elektrik kesintisi (sayı) 1,0 1,1 0,6 1,4 4,5 0,9 Tipik bir elektrik kesintisinin süresi (saat) 5,7 5,7 5,7 2,7 20,7 2,7 Elektrik kesintilerine bağlı kayıplar (yıllık satışların %’si olarak) 1,1 1,2 0,5 0,3 1,2 1,3 Bir aydaki toplam elektrik kesintisi zamanı 9,6 10,0 5,4 5,6 92,1 2,7 Tipik bir ayda su yetersizliği veya kesintisi (sayı) 1,7 2,6 0,2 0,0 0,0 0,1 Jeneratör sahibi olan veya bir jeneratörü başkalarıyla ortak kullanan firmalar (%) 4,1 2,8 3,8 23,5 77,5 7,0 Jenaratörden üretilen elektriğin oranı (%) 26,9 yok 74,7 yok 18,3 28,1 Doğal gaz bağlantısı için başvuran firmaların oranı (%) 2,9 2,3 2,5 19,4 19,0 3,4 Güneş enerjisi tertibatına ve diğer alternatif enerji kaynağına sahip olan veya bir jeneratörü başkalarıyla ortak kullanan firmalar (%) 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,8 İnternet bağlantısı olan firmalar (%) 56,3 45,6 92,0 91,1 100,0 59,3 48 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak İnternet kesintisi yaşayan firmalar (%) 13,8 15,7 8,8 18,9 29,5 16,1 Tipik bir ayda internet kesintileri (sayı) 2,5 yok 4,5 11,4 2,6 4,7 Tipik bir internet kesintisinin süresi (saat) 5,2 yok 10,1 1,1 2,1 2,6 Kendi İnternet siteleri olan firmalar (%) 32,0 32,8 24,3 54,3 80,5 25,2 Müşterileri/tedarikçileriyle iletişimlerinde e-posta kullanan firmalar (%) 40,8 29,8 75,0 91,0 100,0 39,5 0,5 0,0 0,6 11,8 3,6 5,6 Yatırımlarını finanse etmek için bankalardan yararlanan firmalar (%) 54,3 66,5 32,1 34,3 27,7 31,3 İşletme sermayelerini finanse etmek için bankalardan yararlanan firmalar (%) 35,1 39,3 15,8 47,5 67,0 23,1 Banka kredisi/kredi sınırı olan firmalar (%) 42,4 48,2 16,6 53,5 76,7 26,4 Mevduat veya tasarruf hesabı olan firmalar (%) 55,3 45,8 86,3 89,6 93,3 61,6 İç fonlarla finanse edilen yatırımların oranı (%) 46,3 32,1 72,7 69,8 71,5 73,0 Bankalar tarafından finanse edilen yatırımların oranı (%) 44,6 55,1 27,1 20,0 24,2 20,2 Tedarikçi kredisi ile finanse edilen yatırımların oranı (%) 3,9 6,1 0,0 0,0 0,0 1,5 Öz kaynak veya hisse satışıyla finanse edilen yatırımların oranı (%) 0,9 0,2 0,0 10,2 2,9 3,0 Diğer finansman kaynaklarıyla finanse edilen yatırımların oranı (%) 4,3 6,5 0,3 0,0 1,4 2,4 İç fonlarla finanse edilen işletme sermayesi oranı (%) 80,9 77,9 94,5 70,5 71,9 86,0 Bankalar tarafından finanse edilen işletme sermayesi oranı (%) 15,8 18,4 4,7 21,9 25,8 8,5 Tedarikçi kredisi ile finanse edilen işletme sermayesi oranı (%) 1,1 1,0 0,8 6,5 1,9 4,0 Diğer finansman kaynaklarıyla finanse edilen işletme sermayesi oranı (%) 2,1 2,7 0,0 1,0 0,4 1,5 Dış kaynaklarla finanse edilen işletme sermayesi oranı (%) 19,1 22,1 5,5 29,5 28,1 14,0 Çevrimiçi satış platformlarından yararlanan firmalar (%) Finansmana Erişim Kısmen kredi kısıtı içinde olan firmalar (%) 3,5 3,9 2,2 1,8 0,0 10,1 Tam kredi kısıtı içinde olan firmalar (%) 9,6 9,9 9,4 7,3 0,0 17,8 Kredi kısıtı içinde olmayan firmalar (%) 86,9 86,2 88,5 90,9 100,0 72,1 49,6 40,2 80,0 60,7 75,6 13,5 İşletme-Devlet İlişkileri Üst düzey yönetimin mevzuat gereklilikleriyle ilgilenirken harcadığı zaman (%) İthalat izni alma süresi (gün) yok yok yok yok yok 8,4 İşletme ruhsatı alma süresi (gün) 18,8 19,4 7,0 yok 12,5 9,9 İnşaat ruhsatı alma süresi (gün) 39,5 yok 28,0 48,7 53,5 33,4 Vergi görevlileriyle görüşmelerinde hediye vermesi beklenen firmalar (%) 0,0 yok yok yok yok 15,4 Kamu ihalesi almak için hediye vermesi beklenen firmalar (%) 0,6 0,0 2,4 0,0 7,7 35,6 İnşaat ruhsatı almak için hediye vermesi beklenen firmalar (%) 3,5 yok 8,4 0,9 0,0 2,4 49 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu Genişletilmiş rüşvet derinliği (bir hediye veya gayriresmi ödemenin talep edildiği kamu işlemlerinin %’si) 0,1 0,0 0,3 1,4 0,0 1,6 Genişletilmiş rüşvet vakaları (en azından bir rüşvet ödeme talebiyle karşı karşıya kalan firmaların %’si) 0,3 0,0 0,5 4,5 0,0 2,4 Güvenlik harcaması yapan firmalar (%) Suç ve kayıt dışılık 10,5 9,4 10,9 37,8 22,9 13,2 Ortalama güvenlik maliyetleri (yıllık satışların %’si) 1,4 1,7 0,8 0,5 1,6 3,1 Hırsızlık ve tahribat nedeniyle kayıp yaşayan firmalar (%) 6,1 7,3 1,8 2,6 5,1 5,4 Hırsızlık ve tahribat nedeniyle ortalama kayıplar (yıllık satışların %’si) 0,1 0,2 0,0 yok yok 5,5 Faaliyete başladıklarında resmi olarak kayıt altına alınmış firmalar (%) 98,0 97,4 100,0 100,0 100,0 97,2 Kayıt dışı firmalarla rekabet halindeki firmalar (%) 34,9 38,3 22,4 30,8 33,9 34,4 Telif hakkı, ticari marka veya patent ihlali uygulamalarından en fazla etkilenen firmalar (%) 0,3 0,3 0,1 2,4 0,0 3,5 Sahte ürün belgelerinden en fazla etkilenen firmalar (%) 33,0 39,1 0,6 0,0 0,0 9,6 Vergi kaçırmadan en fazla etkilenen firmalar (%) 46,2 42,3 82,1 2,9 17,9 65,3 Kayıt dışı işgücü istihdamından en fazla etkilenen firmalar (%) 5,3 2,6 7,1 69,8 80,9 11,0 Kayıt dışı rakiplerinin diğer uygulamalarından en fazla etkilenen firmalar (%) 11,9 12,3 10,1 13,0 1,2 4,7 Kayıt dışı rekabetten en fazla etkilenen firmalar (%) 3,2 3,5 0,0 12,0 0,0 5,9 En üst düzey yöneticinin firmanın faaliyet gösterdiği sektördeki deneyim yılı 18,1 17,2 20,5 24,2 25,6 18,6 Devamlı tam zamanlı çalışanların sayısı 6,0 2,2 10,2 34,0 190,7 7,3 İşgücü Piyasası Geçici çalışanları olan firmalar (%) 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 5,6 Geçici çalışanların sayısı 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 Çoğunluğu kadın mülkiyeti olan firmalar (%) 11,6 14,3 2,9 0,5 0,6 11,9 En üst düzey yöneticisi kadın olan firmalar (%) 13,2 15,2 6,9 6,6 0,8 9,6 Devamlı çalışanlar arasında kadınlar (%) 22,7 17,9 42,1 16,1 22,8 35,9 Geçici çalışanlar arasında kadınlar (%) yok yok yok yok yok 13,6 Son 2 yılda en az bir boş pozisyonu olmuş olan firmalar (%) 39,9 26,3 85,7 85,5 72,5 21,3 KİH’yi başarıyla kullanan firmalar (%) 12,2 10,1 7,5 45,9 96,6 10,9 KİH’yi başarıyla kullanamayan firmalar (%) 16,1 23,9 9,3 0,0 0,8 9,2 KİH’yi kullanmayan firmalar (%) 71,7 66,0 83,2 54,1 2,6 80,0 Son 2 yıl içerisinde üst düzey meslek uzmanı işe almaya çalışmış firmalar (%) 2,0 0,0 3,2 3,3 34,6 5,5 Boş pozisyon için hiç başvuranın olmadığı veya çok az başvuranın olduğu firmalar (%) 24,6 yok 36,5 yok 0,0 30,4 Boş pozisyon için başvuranların gerekli becerilere sahip olmadığı firmalar (%) 43,8 yok 35,9 yok 78,6 52,2 50 TR33 Manisa-Afyonkarahisar-Kütahya-Uşak Boş pozisyon için başvuranların mümkün olandan daha yüksek ücret talep ettiği firmalar (%) 53,2 yok 35,9 yok 84,6 59,5 Boş pozisyon için başvuranların mümkün olandan daha iyi çalışma koşulları talep ettiği firmalar (%) 20,8 yok 0,0 yok 49,4 15,4 Son 2 yıl içerisinde üst düzey olmayan bir meslek uzmanını işe almaya çalışmış firmalar (%) 13,4 22,1 2,7 6,4 46,6 17,5 Boş pozisyon için hiç başvuranın olmadığı veya çok az başvuranın olduğu firmalar (%) 4,0 yok 46,7 yok 0,0 37,0 Boş pozisyon için başvuranların gerekli becerilere sahip olmadığı firmalar (%) 7,4 yok 46,7 yok 25,2 39,1 Boş pozisyon için başvuranların mümkün olandan daha yüksek ücret talep ettiği firmalar (%) 4,8 yok 41,7 yok 28,9 48,7 Boş pozisyon için başvuranların mümkün olandan daha iyi çalışma koşulları talep ettiği firmalar (%) 3,8 yok 36,3 yok 16,0 18,3 Finansmana erişim Firmaların İş Ortamı Algısı 16,1 18,5 9,6 5,7 14,1 19,5 Yatırım yerine erişim 1,3 1,8 0,0 0,0 0,0 0,7 İzin ve ruhsatlar 2,9 3,3 0,4 11,3 0,0 2,3 Yolsuzluk 0,3 0,4 0,0 0,0 0,0 1,5 Yargı 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 Suç, hırsızlık ve karışıklık 1,3 1,7 0,0 0,0 0,0 1,6 Gümrük ve ticaret mevzuatı 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,2 Elektrik 0,1 0,0 0,2 0,0 4,7 1,7 20,5 7,9 62,1 14,3 31,8 6,7 Yetersiz eğitim almış çalışanlar İşgücü mevzuatı 1,5 1,3 0,9 10,4 0,0 2,5 Siyasi istikrarsızlık 14,3 14,7 9,0 39,9 32,6 11,7 Kayıt dışı rakipler 15,8 18,1 8,6 15,5 5,6 13,4 Vergi idaresi 2,5 3,2 0,5 0,0 0,0 2,7 Vergi oranları 22,2 27,3 8,7 2,8 11,2 32,5 1,3 1,7 0,0 0,0 0,0 1,6 Ulaştırma * Bu göstergeler yalnızca imalat sektörü için hesaplanmıştır, Lütfen girintili metin olarak açıklanmış göstergelerin daha az girintili olan ve hemen yukarılarında bulunan firma alt kümelerine atıfta bulunduğunu unutmayınız, 51 Bölgesel Yatırım Ortamı Değerlendirmesi Raporu 6. Kaynakça Ayyagari, M., Demirguc-Kunt, A. & Maksimovic, V. Small Bus Econ (2014) 43: 75. doi:10.1007/s11187-0149549-5 Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezi (EDAM). Türkiye için Bir Rekabet Endeksi (2014). Foster, L., Haltiwanger, J. C., & Krizan, C. J. (2001). Aggregate productivity growth. Lessons from Microeconomic Evidence. In New Developments in Productivity Analysis (pp. 303-372). University of Chicago Press. Krugman, P. R. (1994). “The Age of Diminished Expectations.” Cambridge: MIT Press. Kalkınma Bakanlığı (2011). İllerin ve Bölgelerin Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE2011). Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistikleri Veri Tabanı. TÜİK (2015). Bölgesel İstatistikler Veri Tabanı. Zafer Kalkınma Ajansı (ZEKA) (2011). TR33 Bölgesi 2010-2013 Bölge Planı. Zafer Kalkınma Ajansı (ZEKA) (2013). TR33 Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı. Zafer Kalkınma Ajansı (ZEKA) (2016). TR33 Bölgesi Mevcut Durum Analizi. Basu, S. R. ve Monica Das (2011). “Export Structure and Economic Performance in Developing Countries: Evidence from Nonparametric Methodology”. Policy Issues in International Trade and Commodities. Study Series No. 48 Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezi (EDAM) (2014). A Competitiveness Index for Turkish Regions. Esteban, J. (2000). Regional convergence in Europe and the industry mix: a shift-share analysis. Regional science and urban economics, 30(3), 353-364. Haltiwanger, John. “Measuring and analyzing aggregate fluctuations: the importance of building from microeconomic evidence.” Federal Reserve Bank of St. Louis Review May (1997): 55-78. McMillan, Margaret S. ve Dani Rodrik. Globalization, structural change and productivity growth. No. w17143. National Bureau of Economic Research, 2011. Kalkınma Bakanlığı (2011). İllerin ve Bölgelerin Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE2011). Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistikleri Veri Tabanı. Olley, G. Steven, and Ariel Pakes. “The Dynamics of Productivity in the Telecommunications Equipment Industry.” Econometrica: Journal of the Econometric Society (1996): 1263-1297. TÜİK (2015). Bölgesel İstatistikler Veri Tabanı. Kuntchev, Veselin, Rita Ramalho, Jorge Rodríguez-Meza ve Judy S. Yang. “What have we learned from the enterprise surveys regarding access to credit by SMEs?” World Bank Policy Research Working Paper 6670 (2013). World Bank Group Enterprise Survey (2009). Sampling methodology. http://www.enterprisesurveys.org/~/ media/GIAWB/EnterpriseSurveys/Documents/Methodology/Sampling_Note.pdf 52
