TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

İBN EBO YA'LA
3 Şaban 819'da (26 Eylül 1416) Kudüs'te doğdu. Ebu Uzeybe künyesiyle tanınan
üvey babası ve hacası Muhammed b. Ahmed b. Hacci'ye (Sehavl, VI, 30 ı ı nisbet! e
İbn Ebu Uzeybediye anılır. Ebü'l-Yümn
ei-Uleyml ise onun İbn Zevceti Ebi Uzeybe olarak tanındığını söyler (el-Ünsü '1-celfl, ll, 524ı . İbn Şeref el-Makdisl, Abdüsselam b. Davud el-Kudsi ve Ebü'l-Abbas
el-Kudsl'den dini ilimleri tahsil etti. Ebu
Zekeriyya Yahya b. Yahya ei-Kıbabl, Aişe
el-Hanbeliyye, İbnü'l-Cezerl ve Ebu Bekir el-Halebl de hocaları arasında yer alır.
834'te (1431) hacca gitti. Mekke ve Medine'deki bazı alimlerle görüştükten sonra Kahire'ye geçti. Burada İbn Hacer elAskalanl'den bir kısım eserleri okudu: Şe­
refeddin es-Sübkl. Zeynüddin ez-Zerkeşl. İbn Nasrullah ve Nasırüddin Muhammed b. Hasan el-Faküsl gibi hocalardan
da istifade etti. Dımaşk'ta Takıyyüddin
İbn Kadi Şühbe ile tanıştı. Ondan başta
tarih olmak üzere çeşitli alanlarda eser
yazma izni aldı. Salahiyye Medresesi'nde
bir süre fıkıh dersleri verdi. 1S Reblülahir
856'da (5 Mayıs 1452) vefat etti ve Babürrahme'deki Ali el-Erdeblll Camii'nin haziresine gömüldü. Sehavl, İbn Ebu Uzeybe'nin tarihe düşkün olduğunu, fakat titizlik göstermediğini söyler. Bununla birlikte ondan faydalanmış ve nakillerde bu-
sonra o devirde ölen alim ve edipler hakkında bilgi verilmektedir. Kitabın Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlı bulunan
tashih görmüş nüshası (Esad Efendi, nr.
2306ı I. Velid devrine (705-715ı kadar
gelmektedir. Beş ciltlik tam bir nüshası Bağdat ' ta el-Müessesetü'l-amme li'lasar'da Abbas el-Azzavl bölümündedir
(Şakir Mustafa, IV, ı I5ı Eserin "İnsanü'l­
'uyun fi meşahlri sadisi'l-~5urun" adını taşıyan ilk bölümü Bağdat Üniversitesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (nr. 248ı. Birçok
kaynaktan faydalanan İbn Ebu Uzeybe
genellikle bunların müelliflerini de zikreder. Abbas el-Azzavl, Tô.ri]].u'l- 'Irô.~ beyne i]]tilô.leyn adlı eserinde İbn Ebu Uzeybe'nin bu kitabını kaynak olarak kullanmıştır. 2. et-Tô.ri]].u'l-kebir. Yıllara göre
düzenlenen eserin günümüze ulaşan kıs­
mı hicretin 1. yılından (622ı başlayıp 132
(749-50) yılı olayiarına kadar gelmekte
olup müellif hattı nüshası Süleymaniye
Kütüphanesi'ndedir (Esad Efendi , nr. 259ı .
İbn Adese'ye nisbet edilen ve Abbas! Halifesi Mütevekkil- Aleilah devrinden (84 7861) Selçuklular'a kadar gelen eser (Darü'l -kütübi 'z-Zahiriyye, nr. 5326ı bu kitabın bir bölümü olmalıdır (a.g.e., IV, 114;
Şeşen, s. 2 I 9ı 3. Kışaşü '1-enbiyô.'. Müellif hattı nüshası Kudüs'te Halidiyye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (nr. 23ı 4. Mu'cemü İbn Ebi 'U~eybe. Sehavl bu eseri gördüğünü kaydeder (eçi-I)au' ü '1-lami',
ll, 163ı S. el-Mültecô. bi-a]].bô.ri Ebi'l):lJô.'. İbn Ebu Uzeybe bu eserinde Ebü'lAla el-Maarrl'nin şiirlerini ve sözlerini
zikretmektedir ( TarTI]. u düueli 'l-a'yan, IV.
I 2ı. Müellifin Tô.ri]].u düveli'l-a'yô.n'da
kaydettiğine göre Siretü'r-Resul ve elMilel ve'n-niJ:ıal adlı iki eseri daha bu-
lunmuştur.
lunmaktadır.
İBN EBÜ UZEYBE
(~~ I.,S!i .:.ı;l)
EbCı
Abdiilah Şihabüdd!n Ahmed
b. Muhammed b. Ömer
el-Makdisl eş-Şafii
(ö. 856/1452)
L
Kudüslü tarihçi.
_j
Eserleri. 1. Tô.ri]].u düveli'l-a'yô.n şer­
J:ıu Kaşideti naz;mi'l-cümô.n ti ~ikri men
selefe min ehli'z-zamô.n. Müellif bu eseri muhtemelen. Abdullah eş-Şafii el- Katib'in "Nazmü'l-cüman fi zikri men selefe
mine'z-zaman" adlı kasidesini şerhetmek
için yazmıştır (Abbas el-Azzavl, MMİADm.,
XXI/7 1ı 9461, s. 3 ı ı ı. İbn Ebu Uzeybe "Nasihat" olarak adlandırdığı manzumenin
ardından tufan hadisesini anlatmış. daha sonra Hz. Peygamber' e kadar bütün
peygamberlerin tarihini sırayla ele almıştır. Bu arada eski kavim ve ümmetlerden. Araplar'dan da bahsetmiştir. Hz.
Peygamber'den. Hulefa-yi Raşidln'den.
Emevl ve Abbasller'den söz ederek Timur devrinin sonuna (807/1405ı kadar
gelen eserde siyasi olaylar aniatıldıktan
BİBLİYOGRAFYA :
ibn Ebu Uzeybe. Tarf/;u düveli'l-a'yan şerl;ıu
nacmi'l-cüman {1 ?ikri men selefe min
ehli'z-zaman, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi,
nr. 2306; Sehavi. eçl-Qav'ü'l-lami', ll, 162-163;
VI, 301; Ebü 'l-Vümn el-Uleyml. el-Ünsü'l-celfl
bi-tarfi)i'l-~uds ve'l-/jalf/, Kahire 1283 , ll,
524; Zirikli, el-A'lam (Fethullah). 1, 228-229;
Abbas ei-Azzavi, et-Ta' rf{ bi'l-mü'erril;fn, Bağ­
dad 1376/1957 , I, 236-238; a.mlf., "İbn Ebi
'1Jzeybe ve taribuhil: Taribu düveli'l-a'yan şer­
h u 1\aŞideti na:(:mi'1-cüman", MMiADm., XXI/7
1ı 946). s. 306-316; Kehhale, Mu'cemü'l-mü'elli{fn , ll , 139; Şakir Mustafa, et-Tarfl;u'l-'Arabf
ve'l-mü'errii)ün, Beyrut 1993, IV, 114-115; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya
Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 219; Muhammed
Asaf Fikret. "İbn Ebf 'Uzeybe" , DMBi, ll, 682683.
~aşfdeti
liJ
CEVAT
İzGi
İBN EBÜ YA'LA
(~I.,S!i .:.ı;l)
Ebü'l-Hüseyn Muhammed
b. Muhammed b. el-Hüseyn el-Bağdadl
(ö. 526/1131ı
L
Hanbeli fakihi ve biyografi
yazarı.
_j
1s Şaban 451 'de (26 Eylül 1059) Bağ­
dat'ta doğdu. Birçok ilim adamının yetiş­
tiği bir aileden gelmiş olup Hanbeli mezhebinde ictihad mertebesine ulaşan Kadi Ebu Ya'Ia el-Ferra'nın oğludur. Yine İbn
Ebu Ya'la diye anılmakla birlikte kendisinden Ebu Hazim künyesiyle ayrılan küçük
kardeşinin adı da Muhammed olduğun­
dan (ö. 527/ 1133ı bazı müellifler iki kardeşi birbirine karıştırmışlardır.
İbn Ebu Ya'la ilk öğrenimini, döneminde Hanbelller'in lideri sayılan babasından
ve anne tarafından dedesi Cabir b. Yasln'den görmüşse de küçük yaşta babasının vefatı sebebiyle ondan fıkıh okuma
ibn Ebü
Uzeybe'nin
Taritıu
düv eli'l-
a'yan
adlı
eserinin
ilk iki sa yfası
(Süleymaniye Ktp.,
Esad Efendi,
nr. 2306)
447
İBN EBÜ YA'LA
fırsatı bulamadı.
Ebü Bekir el-Hayyat'tan
dersi aldı; onun huzurunda 464
( 1072) ve 465 yıllarında Nfıfi' kıraatiyle
Kur'an'ı iki defa hatmetti. 465-470 (1 0731078) yılları arasında Şerif Ebü Ca'fer Abdülhalil5. b. lsa el-Haşimi'den fıkıh ve fıkıh
usulü okudu. Hatib el-Bağdadi. Muhammed b. Veşşah ez-Zeynebi. Ebü Ali İbnü'l­
Benna el-Bağdadi. Ebü Muhammed Rız­
kullah .b. Abdülvehhab et-Temimi, Ebu
Ca'fer İbn Müslime, Ebü Bekir el-Hayyat.
Ebü'l-Muzaffer Hennad en-Nesefi ve baş­
kalarından hadis dinledi. Özellikle fıkıh
alanında bilgi sahibi oldu. Hadis konusunda güvenilir kabul edilen İbn Ebu Va'la
mezhebine taassup derecesinde bağlı idi
ve sünnet muhaliflerine karşı taviz vermiyordu. Bu tavrının sonucu olarak Eş'a­
riler'le tart ışmalarda bulundu, onlara
karşı sert bir mücadele yürüttü. Kaynaklarda " kadı" unvanıyla anıldığı halde nerede kadılık yaptığı belirtilmemekte, ancak kardeşi Ebu Hazim ile birlikte Kadıl­
kudat Ebü'l-Hasan İbnü'd-Damegani'nin
huzurunda şahitlik (noterlik) yaptığı bilinmektedir (Safedl, ı. 160) .
kıraat
İbn Ebu Ya'la'nın fıkıh alanında yetiştir­
diği öğrenciler arasında Ebü'l-İz Abdülmu-
gis b. Züheyr el-Harbi, Abdülkadir-i Geylani, Vezir Ebü'l-Muzaffer İbn Hübeyre ve
yeğeni Vasıt Kadısı Ebu Va'la es-Sagir gibi
alimler vardır. Kendisinden hadis rivayet
edenler içinde de İbnü'l-Haşşab el-Bağda­
di, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed ez-Zeytuni, Cüneyd b. Ya'küb eı-cm. Ebü'I-Ala elHemedani. Bataihi, Ebu Muhammed elMübarek b. Ali et-Tabbah. İbnü'l-Harif.
Abdülkerim b. Muhammed es-Sem'ani,
Ebü Tahires-Silefi ve Hfıfız Ebü'I-Kasım
İbn Asakir'in isimleri zikredilebilir. Ayrıca
Ebü Musael-Medini ve İbn Küleyb icazet
yoluyla kendisinden rivayette bulunmuş­
lardır. Bağdat'ta Babülmeratib semtinde bulunan evinde geceleri tek başına kaldığı odasına hırsızlık için giren hizmetçileri tarafından 1O Muharrem 526 (2 Aralık 1131) gecesi öldürülen İbn Ebü Va'la
Babü Harb Mezarlığı'nda babasının yanı­
na defnedildi.
Eserleri. 1. Taba]fiitü'l-ljanfıbile (Taba~atü '1-aş/:ıtib, Taba~atü '1-fjanbeliyye).
Klasik anlamda Hanbeli tabakatma dair
ilk kitap sayılan eser. Ahmed b. Hanbel'den başlayarak 512 ( 1118) yılına kadar
altı tabaka halinde 706 Hanbeli aliminin
biyografisini içerir (l-ll, nşr. Muhammed
Hami d ei-Fıki , Kah i re 137 1/1 952; Beyrut,
ts.) . İlk iki tabaka alfabetik, diğerleri ise
kronolojik olarak sıralanmıştır. Kitapta
448
gerek İbn Hanbel'in gerekse mezhebin
ileri gelen alimlerinin kelam ve fıkha dair görüşlerine geniş yer verilir. Bilhassa
Ebü'l-Kasım el-Hıraki ile Gulamü'l-Hallal
arasındaki doksan sekiz ihtilafl ı meselenin sıratanıp tarafların görüşlerinin, dört
mezhep imamı ile diğer bazı müctehidlerden hangisinin görüşüne uygun düş­
tüğünün belirtildiği bölüm (ll, 76-1 18)
muhtasar bir hilaf eseri olarak kabul edilebilir. Taba]fiitü'l-ljanfıbile'ye İbn Receb tarafından (ö. 795/ ı 393 ) bir zeyil yazılmış ve bunu başka zeyiller takip etmiş­
tir (DİA, XV, 544). Şemseddin Muhammed
b. Abdülkadir el-Ca'feri en-Nablusi eseri
ihtisar etmiş (nşr. Ahmed Ubeyd, Dıma şk
1350). Ebu Akkaşe Salih b. Osman b. Abdülhamid Taba]fiitü'l-ljanabile ve bu
muhtasarı için şahıs ve kitap adları ile hadis ve konu indeksi hazırlamıştır (el-Fehtirisü 'ş-Şamil e Li- Taba~ati'L-fjanabile, Riyad 1413/1993). Eser Hediyyetü'l-'ariiin'de yanlışlıkla müellifin kardeşi Ebu
Hazim'e nisbet edilmiştir (II, 86). Abdurrahman b. Salih b. Muhammed el-Gufeyli. eserdeki nakillere dayanarak Mesa'ilü'l-İmfım A]J.med el-fı]fhiyyetü'l-men­
]füle 'anhü ii Taba]fiiti'l-ljanabile li'bn
Ebi Ya'la ii gayri'l-'ibô.dat adıyla Riyad
Camiatü'l-İmam Muhammed b. Suüd
el-İslamiyye külliyyetü'ş-şeria'da bir yüksek lisans tezi (ı 4 ı 2/ 199 ı). yine aynı üniversiteden A.id b. Fedgüş el-Haris Mesa'ilü'l-İmam A]J.med el-fı]fhiyyetü'l­
manşuşa 'anhü ii Taba]fiiti'l-ljanabile li'bn Ebi Ya'lfı fi'l- 'ibô.dô.t adıyla
bir öğretim üyeliği tezi ( 141 3) hazırlamış­
tır. z. Kitô.bü't-Tamfım lima şa]J.]J.a fi'rrivfıyeteyn ve'ş-şelfış ve'l-erba' 'ani'lİmam ve'l-mu]]tar mine'l-vecheyn 'an
aş]J.abihi'l- 'aranini'l-kiram (nşr. Abdullah b. Muhammed b. Ahmed et-Tayya rAbdülazlz b. Muhamm ed b. Abdullah eiMeddallah, I-ll, Riyad 14!4) Babasının erRivayeteyn ve'l-vecheyn adlı kitabını
ikmal için yazdığı bu eserde yer alan konular çoğunlukla fıkha dair olmakla birlikte son kısımda usQI-i fıkıh ve diğer bazı
konularla ilgili meselelere de temas edilmiştir. 3. el-Mesa'ilü'lleti ]J.alete 'aleyhfı A]J.med (nşr. Mahmud b. Muhammed
el-Haddad, Riyad 1407/1987)_ 4. el-İ'ti­
]fiid. Zirikil'nin belirttiğine göre Şam Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye'de bir nüshası mevcuttur (el-A'Lam, VII, 23).
İbn Ebü Ya'la'nın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: fza]J.u'ledille fi'r-red 'ale'l-fıra]fı'(l -(lall eti'l­
mu(lılle, er-Red 'alfı za'igi'l-i'ti]fiidfıt ii
men'ihim min semfı'i'l-fıyfıt, Şerefü'l­
ittiba' ve seretü (şerrü) '1-ibtida', elMüiredat ii uşuli'l-tı]fh (İbn Receb bu kitaptan iktihasta bulunmuştur. bk. e?-leyl
'a la Taba~ati'L-fjanabile, ı , ı 78). el-Mu]fni' fi'n-niyyfıt, el-Miftô.]J. fi'l-fı]fh, elMecmu' ti'l-füru ', Ru'usü'l-mesa'il ve
el-Müfredat fi'l-fı]fh. Brockelmann'ın
İbn Ebü Ya'la'ya nisbet ettiği el-A]J.kô.mü 's-sultfıniyye ( GAL Suppl. , ı, 557) babası Kadi Ebu Ya'la'ya aittir.
İbn Ebu Ya'la ayrıca babasının Tenzihü
Mu'aviye (Süleymaniye Ktp ., Şehid Ali
Paşa, nr. 2763/ 13) adlı eserini rivayet etmiştir. Yazma nüshada bu adla geçen
eser İbn Ebü Ya'Ia tarafından Tebri'etü
Mu'aviye şeklinde kaydedilmiştir ( Taba~atü '1-f:lanabile, ll, 205). Hisalenin girişin­
de belirtildiği üzere bu eseri babasından
Receb 458'de (Haziran 1066), yani vefatın­
dan iki ay önce dinlemiştir (Süleymaniye
Ktp., Şehid Ali Paşa , nr. 2763, vr. 178 b).
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Ebu Ya'la. Kitabü't-Tamam (nş r. Abdullah b. Muhammed et-Tayyar- Abdülazlz b. Muhammed el-Meddallah). Riyad 1414, neşredenin
girişi, 1, 13-61; a.mlf .. Taba/i:atü 'l-l:fanabile, ll ,
205, 232-233, 238 , 239, 242, 243, 250; Sem·ani, el-Ensab, IX, 247; İbnü'I- Cevzi. Mena/i:ıbü 'l­
imam A/:ımed b. Hanbel (n ş r. Abdul lah b. Abdül muh sin et-Türki - Ali M. Ömer). Kahire 1399/
1979, s. 637; a.mlf.. el-Muntazam(Ata). X, 29;
İbn Nukta. el-Ta/i:yid li-ma'ri{eti ruvali's-sünen
ve'l-mesanfd (nşr. Kemal Yusuf el -Hut). Beyrut
1408/1988, s. 105-106, 362; Sıbt İbnü'I-Cevzi,
Mir'atü 'z-zaman, VIII, 144-145; Zehebi, A'lamü 'n-nübela', XIX, 601-602; XX, 354; Safedi.
el-Vafi, ı, 159-160; Yafii. Mir'atü'l-cenan, lll,
251; İbn Receb. e?-?eyl 'alfi Taba/i:ati 'l-Hanabile, Beyrut, ts. (Darü 'l-Ma'rife). 1, 176-178, 366;
Burhaneddin İbn Müflih. el-Ma~şadü 'l-erşed (n ş r.
Abdurrahman b. Süleyman el-U seymln). Riyad
1410/1990, ll, 499-500; Ebü'I-Yümn ei-Uieymi.
el-Menhecü'l-af:ımed (nşr. Abdülkadir el-ArnaGt
v.dğr.). Beyrut 1997, lll, 106-108;a.mlf.. ed-Dürrü'l-müna<;l<;lad {i ?ikri aşf:ıiib i 'l-imam A/:ımed
(nşr. Abdurrahman b. Sü leyman el-Useymln), Kahire 1992,1, 241-242; Keş{ü 'z-zunün, ll, 1097;
ibnü ' I-İmad , Şe?erat, IV, 79; Hediyyetü 'l-'ari{in,
ll, 86; Brockelmann, GAL Suppl., ı, 557; Kehhale, Mu'cemü'l-mü'elli{in, Xl, 211; Zirikli. elA'lam (Fethullah). VII, 23; M. J. L. Young, "The
Biographical Content of Ibn Abi Ya' l a's Tabaqat al-J:Ianabilah", Actas XVI Congreso UEAI,
Salamanca 1995, s. 569-575; Ramazan Şeşen,
Mul]tarat mine'l-mal]tütati'l-'Arabiyyeti'n-nadire {i mektebati Türkiye, İstanbul 1997, s. 264;
Tahir en-Nu'mani, " Babü'l-Mürasele ve'l-müna01ra : el-Mabt(lı;ü'n-nefıs: Taba~tü'l-J:Iana­
bile li'bn Ebi Ya<J.a el-Ferra", el-Mu/i:tetaf.IV,
Kahire 1951, s. 368-372; Al]barü't-türaşi'l-isla­
mf, sy. 39-40, Küveyt 1415/1994, s. 9; Ali Refii,
"İbn Ebi Ya<J.a", DMBi, ll, 700-701; Ferhat Koca, "Hanbell Mezhebi (Literatü r(" , DİA, )01, 544.
li!
ŞüKRÜ ÖZEN