W - Gazi Üniversitesi Açık Arşiv
advertisement
YENİ AÇIK EKONOMİ MAKROİKTİSADI; DÖVİZ KURU VE CARİ İŞLEMLER HESABI: BİR AMPİRİK ANALİZ Abreg Sinan ÇELEM DOKTORA TEZİ EKONOMETRİ ANABİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MART 2011 iv YENĠ AÇIK-EKONOMĠ MAKROĠKTĠSADI; DÖVĠZ KURU VE CARĠ ĠġLEMLER HESABI: BĠR AMPĠRĠK ANALĠZ (Doktora Tezi) Abreg Sinan ÇELEM GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ Mart 2011 ÖZET Bu çalıĢmanın amacı “yeni açık ekonomi makroiktisadı” (new open economy macroeconomics) teorisinin önermeleri ıĢığında Türkiye‟deki makroekonomik yapıyı incelemektir. Daha spesifik olarak, büyük ölçüde Maurice Obstfeld ve Kenneth Rogoff‟un çalıĢmalarıyla Ģekillenen ve yeni-Keynesçi teorinin açık-ekonomileri inceleyen ayağını oluĢturan “yeni açık ekonomi makroiktisadı”nın temel taĢı olan Redux modeli incelenmiĢ, Türkiye‟deki makroekonomik yapının bu teori ve modelle bağdaĢıp bağdaĢmadığı ampirik yöntemler kullanılarak araĢtırılmıĢtır. ÇalıĢmada, nominal ve reel Ģoklar ile döviz kuru Ģoklarının cari hesap üzerindeki etkisi yapısal VAR modeli kullanılarak araĢtırılmıĢtır. Ampirik analizin sonuçlarına göre Türkiye‟deki makroekonomik yapının yeni açık ekonomi makroiktisadının önermeleriyle büyük ölçüde bağdaĢtığı söylenebilir. ÇalıĢmanın odak noktasında yer alan cari denge açısından bakıldığında, parasal Ģokların cari hesap üzerinde sadece kısa dönemde geçerli bir etkiye sahip olduğu, bunun yanında reel döviz kuru ve çıktı düzeyiyle temsil edilen reel Ģokların etkilerinin parasal Ģoklar karĢısında daha güçlü olduğu sonucuna ulaĢılmaktadır. Bilim Kodu Anahtar Kelimeler Sayfa Adedi Tez DanıĢmanı : 1106 : Yeni Açık Ekonomi Makroiktisadı, Yapısal VAR Yöntemi, Cari Denge : 107 : Doç. Dr. Alpaslan AKÇORAOĞLU v NEW OPEN-ECONOMY MACROECONOMICS; EXCHANGE RATES AND CURRENT ACCOUNT: AN EMPIRICAL ANALYSIS (Ph. D. Thesis) Abreg Sinan ÇELEM GAZĠ UNIVERSITY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES March 2011 ABSTRACT This study aims at analyzing the macroeconomic structure in Turkey in the light of the hypotheses put forward by the new open economy macroeconomics. The study mainly focuses on the analysis of the Redux model, the cornerstone of new open economy macroeconomics, which is largely shaped by the studies of Obstfeld and Rogoff, and which is one of the dimensions of the new-keynesian theory analyzing open economies. Besides, in the study, whether or not the macroeconomic structure in Turkey is compatible with this theory and model has been analyzed using empirical methods. In the study, structural VAR model, including macroeconomic variables, such as money supply, real exchange rates, output and current account has been used for the purpose of applying longrun restrictions. According to the results of the empirical analysis, it can be stated that the macroeconomic structure in Turkey complies with the hypotheses of the new open economy macroeconomics to a great extent. Considering the current account, which is the focal point of the study, it has been found out that the effect of monetary shocks are valid only in short run, furthermore it has been determined that the effects of real exchange and output level on the changes in the current account come to the fore. Science Code Key Words Page Number Supervisor : 1106 : New Open-Economy Macroeconomics, Structural VAR Method, Current Account : 107 : Assoc. Prof. Dr. Alpaslan AKÇORAOĞLU vi İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET .................................................................................................................................... iv ABSTRACT ........................................................................................................................... v ĠÇĠNDEKĠLER ..................................................................................................................... vi ÇĠZELGELERĠN LĠSTESĠ................................................................................................. viii ġEKĠLLERĠN LĠSTESĠ ........................................................................................................ ix 1. GĠRĠġ............................................................................................................................... 1 2. AÇIK EKONOMĠ MAKROĠKTĠSADI ................................................................. 5 2.1. Mundell-Fleming Modeli ........................................................................................... 6 2.1.1. Model .................................................................................................................. 7 2.1.2. Modelin grafik sunumu ...................................................................................... 9 2.2. Mundell-Fleming Modelinde Para ve Maliye Politikalarının Etkileri ..................... 12 2.2.1. Para politikasının etkileri .................................................................................. 12 2.2.2. Maliye politikalarının etkileri ........................................................................... 16 2.2.3. Mundell-Fleming modelinin farklı döviz kuru rejimleri altında çözümü ........ 22 2.3. Mundell-Fleming Modelinde Ücret ve Fiyatlar: Uzun Dönem Analizi ................... 24 2.4. Mundell-Fleming Modeline Dinamik YaklaĢım ...................................................... 30 3. YENĠ AÇIK EKONOMĠ MAKROĠKTĠSADI ................................................... 35 3.1. Yeni-Keynesçi Ġktisat ............................................................................................... 35 3.1.1. Fiyat ve ücret katılıkları.................................................................................... 35 3.1.2. Tekelci rekabet koĢulları .................................................................................. 38 3.1.3. Yeni-Keynesçi iktisatın baĢlıca çözümleme aracı: Dinamik stokastik genel denge modelleme yaklaĢımı ............................................................................ 39 3.1.4. Yeni-Keynesçi iktisatta politika önermeleri ..................................................... 40 3.2. Açık Ekonomilerin Yeni-Keynesçi Ġktisat IĢığında Yeniden Yorumu: Yeni Açık Ekonomi Makroiktisadı .................................................................................. 41 vii Sayfa 3.2.1. Yeni açık ekonomi makroiktisadının geliĢimi .................................................. 41 3.2.2. Redux Modeli ................................................................................................... 45 3.2.3. Redux modeline yapılan katkılar: Piyasaya yönelik fiyatlandırma .................. 63 4. YAPISAL VAR YÖNTEMĠ ................................................................................... 67 4.1. Ekonometrik Analizde Geleneksel Yöntem ............................................................. 67 4.2. Bir Alternatif Olarak Sims‟in YaklaĢımı: VAR Yöntemi ........................................ 68 4.3. Yapısal VAR Yöntemi ............................................................................................. 72 4.3.1. Yapısal VAR modelinde tanımlanma ve kısıtlama baĢlıkları .......................... 72 4.3.2. Yapısal VAR modelinin gösterimi ................................................................... 73 5. AMPĠRĠK ANALĠZ................................................................................................... 77 5.1. Veri Seti ................................................................................................................... 77 5.2. Durağanlıkların Ġncelenmesi .................................................................................... 80 5.3. EĢbütünleĢme Analizi............................................................................................... 83 5.4 VAR Modeli .............................................................................................................. 84 5.4.1 Diagnostik testler ............................................................................................... 85 5.5. Yapısal Kısıtlamaların Uygulanması ....................................................................... 87 6. SONUÇ ......................................................................................................................... 97 KAYNAKLAR .................................................................................................................... 99 EKLER ............................................................................................................................... 102 Ek-1. Veri Seti ............................................................................................................... 103 EK-2. VAR Modeli Tahmin .......................................................................................... 105 EK-2. VAR Modeli Tahmin .......................................................................................... 106 ÖZGEÇMĠġ ....................................................................................................................... 107 viii ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 2.1. Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri .................................................... 24 Çizelge 2.2. GeniĢletilmiĢ Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri (Sabit Kur) .......... 29 Çizelge 2.3. GeniĢletilmiĢ Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri (Dalgalı Kur) ....... 29 Çizelge 5.1. DeğiĢkenlere ait betimsel istatistikler (ham veriler) ........................................ 80 Çizelge 5.2. a: LM DeğiĢkeni Ġçin Durağanlık Testleri ....................................................... 81 Çizelge 5.3. Johansen Testi Sonuçları ................................................................................. 84 Çizelge 5.4. Kararlılık Testi Sonuçları ................................................................................ 85 Çizelge 5.5. Otokorelasyon Testi ......................................................................................... 86 Çizelge 5.6. Jarque-Bera Normallik Testi............................................................................ 86 Çizelge 5.7. White DeğiĢen Varyans Testi .......................................................................... 87 Çizelge 5.8. Uzun Dönem Kısıtlar Altında Yapısal VAR Model Tahmini ......................... 88 Çizelge 5.9. a. D(LM2Y) için varyans ayrıĢtırması ............................................................. 92 ix ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa ġekil 2.1. Açık Ekonomide Piyasa Dengesi: IS-LM-BP Eğrisi ........................................... 10 ġekil 2.2: Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge ................................ 12 ġekil 2.3. Sınırlı Sermaye Hareketliliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge ................................ 14 ġekil 2.4. Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge ................................... 15 ġekil 2.5. Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Ġç Ve DıĢ Denge (Maliye Politikalarının Etkileri) ....................................................................................... 17 ġekil 2.6. DüĢük ve Yüksek Sermaye Hareketliliği Durumlarında Maliye Politikalarının Etkileri......................................................................................... 18 ġekil 2.7. DüĢük Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri ......... 19 ġekil 2.8. Yüksek Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri........ 20 ġekil 2.9. Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri ............ 21 ġekil 2.10. Parasal GeniĢlemede Döviz Kurunun Tepkisi .................................................. 34 ġekil 5.1. ÇalıĢmada kullanılan değiĢkenler (Ham veriler) ................................................. 79 ġekil 5.2. DeğiĢkenlerin para arzındaki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki fonksiyonları ....................................................................................................... 89 ġekil 5.3. DeğiĢkenlerin çıktı düzeyindeki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki fonksiyonları ....................................................................................................... 90 ġekil 5.4. DeğiĢkenlerin reel döviz kurundaki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki fonksiyonları .............................................................................................. 90 ġekil 5.5. DeğiĢkenlerin cari dengedeki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki fonksiyonları ....................................................................................................... 91 1 1. GİRİŞ Yurtiçi ekonomik dengenin yönetilmesi sürecinde uluslararası mal ve sermaye akımları politika belirleyiciler tarafından göz önünde bulundurulması gereken etkiler yaratabilmektedir. Bu ülkelerde uygulanacak politikaların belirlenmesinde sadece ekonominin iç dinamikleri değil, aynı zamanda dıĢ âlemle olan ekonomik iliĢkilerin yurt içi ekonomiye yansımaları da dikkate alınmalıdır. Parasal aktarma mekanizmalarının cari iĢlemler ve döviz piyasası iĢlemlerinden kapalı bir ekonomiye göre çok daha büyük boyutta etkileneceği açık ekonomilerde uygulanabilecek maliye ve para politikalarının ve bu politikaların olası sonuçlarının incelenmesi açık ekonomi makroiktisadının konusunu oluĢturmaktadır. II. Dünya SavaĢı sonrası dünya mal ve sermaye piyasalarındaki dıĢa açılma süreci sonucu iktisat yazınında da açık ekonomi makroiktisadı konusunda gerek teorik, gerekse ampirik yönden önemli geliĢmeler gözlenmiĢtir. Bu konudaki çalıĢmalar sonucunda, Keynesçi analizin temel taĢlarından olan IS-LM analizi ile ödemeler dengesinin bir araya getirildiği Mundell-Fleming modeli öne çıkmıĢ, uzun yıllar boyunca politika belirleme çalıĢmalarında yol gösterici rol oynamıĢtır. Açık ekonomileri inceleyen Keynesçi modeller fiyatlardaki gecikmeli uyum, tekelci rekabet gibi mikroekonomik temele dayanan varsayımlara rağmen analizlerini makroekonomik boyutta sınırlamaları dolayısıyla eleĢtirilmiĢtir. Yeni Klasik akımın getirdiği bu eleĢtiriler karĢısında Yeni-Keynesçi literatürün yöntemlerini kullanan ve yeni açık ekonomi makroiktisadı (new open economy macroeconomics) (NOEM) olarak bilinen yeni bir akım, açık ekonomileri mikro temeller üzerine kurulan modeller aracılığıyla incelemiĢtir. Bu yeni yaklaĢımın ayırt edici özelliği açık ekonomiyi modelleme amacına yönelik olarak nominal katılıklar ve aksak piyasa koĢullarının mikro ekonomik teori ıĢığında kurulmuĢ bir dinamik genel denge modeli dahilinde ele almasıdır. Yeni açık ekonomi makroiktisadı modellerinde, tam rekabet koĢullarının tersine, tekelci gücün gecikmeli fiyat ayarlama davranıĢlarının analizine olanak veren tekelci rekabet unsuru temel varsayım olarak karĢımıza çıkmaktadır. Fiyat katılıklarının yanı sıra bu yaklaĢıma dayanan çalıĢmalarda ücret katılıkları da ele alınmaktadır. 2 Yeni açık ekonomi makroiktisadı, politika önermesi amacına yönelik olarak, fayda maksimizasyonu prensibine dayanan analitik yöntemler takip eder. Bununla birlikte kullanılan en önemli araç, yeni klasik teoride de olduğu gibi dinamik stokastik genel denge modellemesi olmuĢtur. Bu yönüyle yeni açık-ekonomi makroiktisadı, politika analizlerinin analitik çerçevesinin çizilmesine olanak sağlayan bir çalıĢma alanı olmuĢ ve politika belirleme çalıĢmalarında hâlâ bir teorik çıkıĢ noktası olarak kabul edilen Mundell-Fleming modellerine bir alternatif olarak ortaya çıkmıĢtır. Yeni açık ekonomi makroiktisadının çıkıĢ noktası olarak Obstfeld ve Rogoff‟un 1995 yılında yayınlanan çalıĢması (Obstfeld, Rogoff, 1995) gösterilmektedir. Obstfeld ve Rogoff (1995), rasyonel bekleyiĢler, nominal katılıklar ve tekelci rekabet varsayımlarının geçerli olduğu iki ülkeli bir sistemi mikro temellere dayalı bir dinamik genel denge modeli yardımıyla ele almıĢlardır. Redux modeli adıyla bilinen bu model, birimlerin bütçe kısıtları altında fayda maksimizasyonundan ibarettir. Modelde üç ayrı koĢul sunulmaktadır. Birincisi, tüm birimlerin toplulaĢtırılmıĢ tüketim patikasının belirlendiği tipik Euler denklemi, ikincisi para piyasası denge koĢulunu sağlayan ve tüketimin marjinal ikame oranını elde para tutmanın fırsat maliyetine (nominal faiz oranı) eĢitleyen denge koĢuludur. Üçüncü koĢul, bir birim fazla çıktı elde edilmesi sonucunda elde edilecek hasıla artıĢının getireceği marjinal fayda ile bu faaliyet için harcanan eforun yarattığı negatif marjinal faydayı dengeleyen koĢuldur. Redux modeli de dâhil olmak üzere, yeni açık ekonomi teorisine dayanan çalıĢmalarda dinamik stokastik genel denge modellerine baĢvurulmaktadır. Dinamik genel denge yaklaĢımının tercih edilmesindeki en önemli nedenler bu yaklaĢımın dönemler itibariyle döngüsel yapısını dikkate alan dinamik yapısı ve sistemdeki beklenmeyen Ģokların etkilerini incelemeye olanak veren stokastik olma özelliğidir. Bu çalıĢmada da Obstfeld ve Rogoff‟un kurduğu Redux modeli çerçevesinde yapısal VAR yöntemi kullanılarak Türkiye‟de farklı Ģokların cari denge ve reel kur üzerindeki etkileri incelenmiĢtir. 3 ÇalıĢmanın ikinci bölümünde yeni açık ekonomi makroiktisadının çıkıĢ noktası olan açık ekonomi makroiktisadı konusu ele alınmıĢtır. Açık ekonomi makroiktisadının temeli olan Mundell-Fleming modeli farklı döviz kuru ve sermaye hareketliliği rejimleri altında para ve maliye politikalarının etkilerini ayrıntılı olarak incelemektedir. Bu bölümde, Mundell-Fleming modelinin yanı sıra uzun dönem etkilerin ve dönemlerarası dinamik etkilerin incelendiği geniĢletilmiĢ modeller de ele alınmaktadır. Üçüncü bölümde yeni-Keynesçi iktisat teorisi ayırt edici yönleriyle gözden geçirilmiĢ ve bu teorinin varsayımlarına dayanarak geliĢtirilen yeni açık ekonomi makroiktisadı ele alınmıĢtır. Bu amaçla, yeni açık ekonomi yazınının öncüsü kabul edilen Obstfeld ve Rogoff (1995)‟un Redux modeli ayrıntılı olarak incelenmiĢtir. Yeni açık ekonomi makroiktisadına dayanan ampirik çalıĢmalarda kullanılan en yaygın yöntemlerden biri yapısal VAR yöntemi olmuĢtur. Bu yöntem dinamik makroekonomik yapıyı yeni açık ekonomi makroiktisadında yer alan kısıtları da dikkate alarak analiz edebilmektedir. Bu çalıĢmada da kullanılacak olan bu yöntem dördüncü bölümde tanıtılmıĢtır. Son olarak beĢinci bölümde, Redux modelinin önermeleri doğrultusunda Türkiye ekonomisine iliĢkin ampirik analize yer verilmiĢtir. Bu bölümde temel makroekonomik değiĢkenler kullanılarak ekonomideki Ģokların cari denge üzerindeki etkileri yapısal VAR yöntemi kullanılarak incelenmiĢtir. 4 5 2. AÇIK EKONOMİ MAKROİKTİSADI Makroiktisat, bir ekonominin bütününü ilgilendiren denge koĢullarını incelemektedir. Keynesçi analizin temelini oluĢturan IS-LM modelinde olduğu gibi mal ve para piyasalarının eĢanlı dengesi, ekonominin denge hâli olarak kabul edilmektedir. Ancak, dıĢa açık ekonomilerde, ülkenin dıĢ âlemle arasındaki mal ve sermaye akımları iç denge koĢullarını değiĢtirdiği gibi, dıĢ denge sorununu da beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, mal ve sermaye akımlarının yapısı ve bu akımların etkisi altında Ģekillenen döviz piyasaları açık ekonomilerde dıĢ denge sorununda kilit rol oynamaktadır. Ġç ve dıĢ dengenin kurulmasına yönelik uygun para ve maliye politikalarının geliĢtirilmesi ve ülkenin dıĢ âlemle girdiği her türlü ekonomik iliĢkinin iç ve dıĢ denge üzerindeki etkilerinin incelenmesi ise açık ekonomi makroiktisadının konusunu oluĢturmaktadır. Bir ülke ekonomisinin dıĢa açıklık derecesi, o ekonominin, dıĢ ekonomilerdeki geliĢmeler tarafından etkilenebilirliğinin bir ölçüsü olarak kabul edilebilir. DıĢa açıklık derecesinin ölçülmesinde farklı araçlar kullanılabilir: i. Mal ve Hizmet Akımları: Burada, dıĢ ticaret hacminin ülke ekonomisindeki ağırlığı esas alınmaktadır. Bu amaçla ihracat ya da ithalatın GSYĠH‟ye oranı kullanılabilir. Bununla birlikte, yapılan dıĢ ticaretin ürün içeriğine bağlı olarak aynı dıĢ ticaret oranına sahip olmakla birlikte ekonomiler dıĢ etkenlerden farklı Ģekillerde etkilenebilir. Örneğin, birbirine yakın ithalat/GSYİH oranlarına sahip olan iki ülkeden, ithalatının büyük kısmı petrol olan ülke, tüketim malı ağırlıklı ithalat yapan ülkeye göre dıĢ ekonomik geliĢmelerden daha fazla etkilenecektir. ii. Mali Akımlar: Bir ekonominin dıĢa açıklığının göstergesi olarak mali akımlar da kullanılabilir. Bu amaca yönelik olarak, sabit ya da spekülatif yabancı sermaye akımları, ya da yurtiçinde yerleĢiklerin sahip olduğu yabancı finansal varlıklar (ya da yabancıların sahip olduğu yurtiçi finansal varlıklar) kullanılabilir. Özellikle Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında dünya ekonomilerinde görülen serbestleĢme ve dıĢa açılma akımları ülkelerin dıĢa açıklık derecelerini de artırmıĢtır. 6 Bunun doğal sonucu olarak yurtdıĢı mal ve sermaye akımlarının iç denge üzerindeki etkileri, dıĢ dengenin varlığının incelenmesi, açık ekonomi koĢullarında parasal ve mali politikaların etkileri gibi tartıĢma konuları ortaya çıkmıĢtır. Robert Mundell ve J. Marcus Fleming tarafından bağımsız olarak yapılan çalıĢmalara dayanan Mundell-Fleming modeli ise bu tartıĢmalara yönelik olarak en çok baĢvurulan analiz yöntemlerinden biri olmuĢtur. 2.1. Mundell-Fleming Modeli 1960‟larda J. Marcus Fleming ve Robert Mundell açık ekonomilerde mal ve sermaye akımlarının makro etkilerini incelemek amacıyla, birbirlerinden bağımsız olarak, Keynesçi perspektife dayanan çalıĢmalar yapmıĢlardır. Kısa sürede popüler hale gelen bu çalıĢmalar özellikle Dornbusch (1976) tarafından sistematik hale getirilmiĢ ve “Mundell-Fleming modeli” ismiyle literatüre yerleĢmiĢtir. Bu çalıĢmalardan daha önce, Meade (1951) daha genel olarak para ve maliye politikalarının iç ve dıĢ denge üzerindeki etkilerinin farklılaĢmasını incelemiĢtir. Fleming(1962), ana hatlarıyla Meade (1951) çalıĢmasını geliĢtirmiĢ ve farklı döviz kuru politikalarının, yurtiçi çıktı düzeyini ayarlamak amacıyla uygulanan para ve maliye politikaları üzerindeki etkilerini matematiksel denklemleri de içeren Ģekilde açıklamıĢtır. Robert Mundell‟in ayrıntılı bir politika analizi düzeyindeki çalıĢmaları (Mundell, 1960, 1961a, 1961b, 1963) ise 60‟lı yıllar için oldukça gerçekdıĢı bulunan tam sermaye hareketliliği, serbest kur politikası, sınırlarüstü para birimi gibi varsayımlarıyla dikkat çekmiĢtir (Rose, 2000: 211). Dolayısıyla Mundell ve Fleming‟in çalıĢmalarının birleĢtirilme süreci, Fleming‟in denklemlerinin Mundell‟in politika analizi ile birleĢtirilmesi Ģeklinde tarif edilmektedir (Boughton, 2003: 3). Mundell-Fleming modeli1 basitçe, kapalı ekonomiyi temsil eden IS-LM modelinin açık ekonomi koĢullarına göre uyarlanması olarak açıklanabilir. Diğer bir ifadeyle, dıĢ dengeyi ifade eden ödemeler dengesi ile iç dengeyi ifade eden IS-LM modeli birleĢtirilmekte ve bir açık ekonomide geçerli denge koĢulları incelenebilmektedir. MF modelinde dıĢ ticaret dengesinin belirleyicileri, yurtdıĢı gelir düzeyi ile iliĢkili olan yurtiçi çıktı düzeyi ve döviz kurudur. Sermaye hareketleri hesabı ise yurtdıĢı faiz 1 ÇalıĢmada bundan sonra MF modeli olarak anılacaktır. 7 oranları ile iliĢkili olan yurtiçi faiz oranı tarafından belirlenir. Sermaye hareketleri hesabının faiz oranlarındaki değiĢime duyarlılığı sermaye hareketliliği derecesinin bir ölçüsüdür. Sermaye hareketliliğinin derecesi MF modelinde anahtar role sahiptir ve para ve maliye politikalarının etkinliğini önemli ölçüde etkilemektedir. MF modeli, gerek yurtiçinde parasal ve mali politikaların gerekse hem yurtiçi hem de yurtdıĢından kaynaklanan çeĢitli düzensizliklerin gelir düzeyi ve faiz oranları üzerindeki etkilerini, sermaye hareketliliğinin derecesine bağlı olarak, farklı döviz kuru rejimleri için analiz etmek amacıyla kullanılabilir. 2.1.1. Model MF modeli, daha önce de belirtildiği gibi ödemeler dengesinin IS-LM yaklaĢımına entegre edilmesine dayanır. Dolayısıyla modelde mal piyasalarını inceleyen IS bloğu ile para piyasalarını inceleyen LM bloğunun yanı sıra, açık ekonomide yurtdıĢı mal ve sermaye hareketlerini inceleyen ödemeler dengesi bloğu da yer almaktadır. Model, Argy (1994) çalıĢmasında gösterildiği Ģekliyle aĢağıdaki gibi kurulabilir: Mal piyasaları(IS): yr 1e 3 gr 4 rd 8 yr * (2.1) Para piyasaları(LM): mod 5 yr 10rd (2.2) mos mo 1 (e e ) (2.3) mod mos (2.4) Ödemeler dengesi(BP): BP 13e yr yr * 14 (rd r * ) X0 13 1 Yukarıda; yr yurtiçi gelir düzeyi (2.5) 8 rd e gr mo mo BP X 0 e r* yr * yurtiçi faiz oranı döviz kuru (birim yerli paranın birim yabancı paraya oranı) reel hükümet harcamaları (mali politika aracı) para stoku dıĢsal para stoku bileĢeni (para politikası aracı) ödemeler dengesinin ihracata oranı hedeflenen döviz kuru yurtdıĢı faiz oranı yurtdıĢı gelir düzeyi Mal piyasalarını temsil eden (2.1) no‟lu denklem incelendiğinde yurtiçi gelir düzeyinin döviz kuru, reel hükümet harcamaları ve –sabit varsayılan- yurtdıĢı gelir düzeyinin pozitif, faiz oranlarının ise negatif fonksiyonu olduğu görülmektedir. YurtdıĢı gelir düzeyi, ulusal gelir özdeĢliğinin bir bileĢeni olan ihracat düzeyinin belirleyicisi olması nedeniyle fonksiyonda yer almaktadır. Para piyasalarına iliĢkin blok incelendiğinde, (2.2) no‟lu denklemde Keynesçi para talebi fonksiyonu karĢımıza çıkmaktadır. Yani para talebi, gelir düzeyinin pozitif, faiz oranlarının ise negatif fonksiyonudur. Para arzına iliĢkin (2.3) no‟lu denklemin iki bileĢeni vardır: i. Para otoritelerince belirlenen ve para politikası aracı olarak kullanılabilen dıĢsal bileĢen ( mo ); ii. Piyasa döviz kuru ve hedeflenen döviz kuru arasındaki farka bağlı olan içsel bileĢen. Piyasa döviz kurları hedeflenenin üzerine çıktığında parasal yetkililer para arzını kısmak yoluyla yerli paranın değerini yükselterek kurları hedeflenen düzeye getirme yoluna gidebilirler. Piyasa döviz kurunun hedeflenen kurun altında olması durumunda ise yukarıda açıklanan politikanın tersi uygulanabilir. Bu durumda (e e ) farkının katsayısı negatif olacaktır2. 2 Açıklanan politikada para politikası döviz kurundaki değiĢmelere göre belirlendiği için faiz oranlarının belirlenmesi piyasa güçlerine bırakılmıĢtır. Ancak, bir alternatif olarak, sterilizasyon politikaları kullanılarak para arzının (ve dolayısıyla faiz oranlarının) yeniden kontrol altına alınması mümkün olabilir. 9 (2.5) no‟lu denklem ödemeler dengesini açıklamaktadır. Ödemeler dengesi, dıĢ ticaret hesabı ve sermaye hareketleri hesabı olmak üzere iki bileĢene sahiptir. Yurtiçi ve yurtdıĢı faiz oranları arasındaki fark sermaye hareketleri hesabının belirleyicisi olmaktadır. Bu farkın katsayısı olan ve faiz oranlarındaki değiĢmeler karĢısında sermayenin ekonomiler arasındaki hareketliliğinin bir ölçüsü olan 14 sermaye hareketliliği (capital mobility) derecesini ifade etmektedir. Bu katsayı, açık ekonomilerde dengenin belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır. 2.1.2. Modelin grafik sunumu Serbest piyasa kurallarının geçerli olduğu açık ekonomilerde mal piyasalarının, para piyasalarının ve dıĢ ödemelerin belirli bir faiz oranı-ulusal ürün bileĢiminde eĢanlı olarak dengeye gelmesi beklenir. Bu dengenin grafikle sunumu için öncelikle her bir piyasadaki denge koĢullarını betimleyen IS, LM ve BP eğrilerinin denklemleri elde edilmelidir. Mal piyasalarını temsil eden blokta sabit varsayılan yurtdıĢı gelir düzeyi (2.1) no‟lu denklemde ihmal edilip gerekli düzenlemeler yapılırsa, mal piyasalarında dengeyi sağlayan faiz oranı ve gelir düzeyi bileĢim noktalarının oluĢturduğu IS eğrisinin denklemine ulaĢılır: rd 1 4 yr 1 e 3 gr 4 4 (2.6) Para piyasaları blokunda yer alan (2.2) ve (2.3) no‟lu denklemler mod mos denkliğini sağlayacak Ģekilde düzenlenirse para piyasalarında dengeyi sağlayacak faiz oranı ve gelir düzeyi kombinasyonlarının oluĢturduğu LM eğrisi denklemi elde edilir: rd 5 1 yr mo 10 10 (2.7) Son olarak ödemeler dengesini sağlayan faiz oranı ve gelir düzeyi bileĢimlerini veren BP eğrisinin denklemi, (2.5) no‟lu denklemde edilebilir: BP X 0 0 kısıtı koyularak elde 10 rd r * 1 14 yr yr * 13 (2.8) e 14 LM rd BP r0 O IS y0 yr ġekil 2.1. Açık Ekonomide Piyasa Dengesi: IS-LM-BP Eğrisi ġekil 2.1, her üç piyasanın da dengede olduğu durumu göstermektedir. Grafikte denge, 0 noktasında oluĢmuĢtur. (2.6) no‟lu denklemde görüldüğü gibi, IS eğrisi döviz kurları ve hükümet harcamalarındaki değiĢime bağlı olarak yer değiĢtirebilir. Faiz oranları ile pozitif iliĢkide olması nedeniyle her iki değiĢkendeki artıĢ da IS eğrisini sağa kaydıracaktır. Para piyasalarında gerçekleĢen dengeyi gösteren LM eğrisi, (2.7) no‟lu denklemden anlaĢılacağı gibi para stokundaki artıĢa (azalmaya) bağlı olarak sağa (sola) kayacaktır. DıĢ ekonomik dengeyi sağlayan BP eğrisi pozitif eğimlidir. Denge halinde yurtiçi gelirde meydana gelecek artıĢ ithalatta yaratacağı artıĢ yoluyla dıĢ ticaret açığına neden olacak, bu açık ise döviz kurlarında yükselmeyi beraberinde getirecektir. Bu durumda döviz piyasasında dengeyi tekrar sağlamayı amaçlayan parasal otoritelerin yerli paranın değerini tekrar artırmak amacıyla piyasadan yerli para çekmesi beklenir. Para arzındaki bu azalma ise faiz oranlarını artıracaktır. Bunun sonucunda ise yurtiçi faiz oranları yurtdıĢı faiz oranlarının üzerine çıkarak ülkeye sermaye akımı baĢlatacak ve dıĢ ödemeler hesabı tekrar eski denge düzeyine dönecektir. Söz konusu döngü içerisinde yurtiçi çıktı düzeyi ile yurtiçi faizlerdeki değiĢimin aynı yönde olacağı görülür. Eğim katsayısı olan 1 14 sermaye hareketliliğini yansıtır. Tam sermaye hareketsizliği (perfect 11 capital immobility) durumu, sermaye hareketlerinin faiz oranlarındaki değiĢime duyarlı olmadığı ( 14 =0) anlamına gelir ki bu durumda BP eğrisi dikey olacaktır. Diğer uç durum olan tam sermaye hareketliliğinde (perfect capital mobility) ise sermaye akımının önünde hiç bir engel bulunmamakta, dolayısıyla yurtiçi faiz oranlarındaki en küçük değiĢime uluslararası finans piyasaları tarafından en kısa sürede tepki verilmekte, bunun sonucunda yurtiçi faiz oranları –sabit kabul edilen- yurtdıĢı faiz oranlarından farklılaĢmamaktadır. Yurtiçi gelir düzeyi ne olursa olsun, yurtiçi faiz oranlarının sabit kalacağı bu durumda BP eğrisi de yatay olacaktır. BP eğrisinin saat yönünde dönmesi, eğrinin eğiminin azaldığı yani sermaye hareketliliği derecesinin arttığı anlamına gelecektir. BP eğrisi daha yatay hale geldikçe dıĢ ticaret açığının sermaye hareketleri yoluyla karĢılanması için gerek duyulacak faiz artırım miktarı azalacaktır. BP eğrisi denkleminden de anlaĢılacağı gibi, yurtdıĢı gelir düzeyi yükseldikçe (azaldıkça) ya da yurtdıĢı faiz oranları azaldıkça (arttıkça) BP eğrisi sağa (sola) kayacaktır 3 . Yurtiçi faktörlerin etkisi incelendiğinde ise, döviz kurlarındaki değer artıĢı (kaybı) sonucu eğrinin sağa (sola) kayacağı görülür. BP eğrisinin üzerindeki noktalar, dıĢ ödemeler açısından, faiz oranı ve ulusal gelirin optimum bileĢim noktalarıdır. Yani, bu noktalarda, geçerli faiz oranına bağlı olarak belirlenen sermaye giriĢi (ya da çıkıĢı) ile geçerli ulusal gelir düzeyine bağlı olarak belirlenen dıĢ ticaret açığı (ya da fazlası) birbirini dengelemektedir. Diğer yandan; BP eğrisinin sağındaki noktalar incelendiğinde, bu bölgede optimum düzeyin üzerinde seyreden gelir düzeyi ithalatı ve dolayısıyla dıĢ ticaret açığını artıracaktır. Bununla birlikte sermaye giriĢi aynı kalacağı için bunların toplamını oluĢturan dıĢ ödemeler hesabı açık verecektir. Dolayısıyla bu bölgedeki noktalar dıĢ ödemeler açığını, BP eğrisinin solundaki noktalar ise dıĢ ödemeler fazlasını gösterir. Diğer taraftan, IS-LM kesiĢim noktası ile BP eğrisinin arasındaki yatay uzaklık dıĢ ödemeler dengesizliğinin boyutu hakkında bilgi vermektedir. Eğer kesiĢim noktası BP eğrisinin sağında (solunda) yer alıyorsa bu durum dıĢ ödemeler açığı (fazlası)nı göstermektedir. 3 Bununla birlikte, analizin bu bölümünde bu iki değiĢken sabit kabul edilecektir. 12 2.2. Mundell-Fleming Modelinde Para ve Maliye Politikalarının Etkileri Bu bölümde farklı dıĢa açıklık yapıları ve farklı döviz kuru politikaları uygulanan ekonomilerde para ve maliye politikalarının IS-LM-BP dengesi üzerindeki etkileri incelenecektir. 2.2.1. Para politikasının etkileri Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Para Politikasının Etkinliği Tam sermaye hareketsizliği (perfect capital immobility) durumu, ulusal sermaye piyasalarının uluslararası sermaye piyasalarından tam olarak izole edildiği durumu ifade eder. Bu durumda yurtiçi ve yurtdıĢı faiz oranlarındaki farklılıkların sermaye giriĢ çıkıĢı üzerinde herhangi bir etkisi söz konusu değildir. Ekonomide tam sermaye hareketsizliğinin geçerli olması durumunda BP eğrisi dikey olacaktır (Bkz: Ģekil 2.2) BP0 LM0 BP1 LM1 rd O1 O0 a b IS1 IS0 y0 y1 (SS-) (SS+) y2 (DK) yr ġekil 2.2: Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge Bu denge geçerliyken parasal geniĢleme uygulanması durumunda LM eğrisi sağa kayacaktır. Yeni denge gelir y1 noktasında oluĢacak ve bu noktada |ab| uzaklığı kadar cari iĢlemler açığı oluĢacaktır. Bu noktadan sonra; 13 i. Sterilizasyon uygulanan sabit döviz kuru politikasında (SS+), ortaya çıkan cari iĢlemler açığının döviz kuru üzerinde kurduğu artıĢ baskısını karĢılamak amacıyla merkez bankası yerli para karĢılığı döviz satacak, ancak piyasadan toplanan likiditeyi sterilize etmek amacıyla bu fonlarla tahvil toplayarak para piyasasını LM1 ‟de koruma yoluna gidecektir. Bu durumda, daha önce de belirtildiği gibi, ekonomi IS0 ve LM1 eğrilerinin kesiĢtiği noktada yeni denge noktasına kavuĢmakta, bu noktada geçerli olan |ab| açığı, merkez bankasının döviz rezervlerinden satıĢları ile karĢılanmaktadır. ii. Sterilizasyon uygulanmayan sabit döviz kuru politikasında (SS-), cari açık sonucu oluĢan döviz talebi fazlası, yerli para karĢılığı döviz satılarak karĢılanmaktadır. Sterilizasyon uygulanmadığı için bu durumda para arzının dıĢsal bileĢeni azalacak ve para piyasası dengesi tekrar LM 0 eğrisi üzerinde kurulacaktır. Bu durumda baĢlangıç koĢullarına dönüleceği için eski gelir-faiz denge bileĢimi tekrar geçerli olacaktır. Sonuç olarak, tam sermaye hareketsizliği koĢulunda sterilizasyonsuz sabit döviz kuru politikasında para politikası etkisiz olduğu gibi, döviz rezervlerinde de |ab| açığını karĢılayacak kadar azalma olmaktadır. iii. Dalgalı döviz kuru politikası uygulanması durumunda ise, parasal geniĢleme sonrası oluĢacak döviz talebi, merkez bankası müdahalesi olmadığı için kurların artmasına yol açacaktır. Döviz kurundaki artıĢ, (2.6) no‟lu denklem gereği IS eğrisini ve (2.8) no‟lu denklem gereği BP eğrisini sağa kaydırır. Bu sürecin sonucunda her üç piyasa yeniden dengeye gelir. Yeni denge noktası olan O1 ‟de gelir düzeyi y 2 ‟ye yükselmiĢtir. Açıklananlar ıĢığında, tam sermaye hareketsizliği durumunda dalgalı döviz kuru politikasının en etkili, sterilizasyon uygulanan sabit kur politikasının daha az etkili, sterilizasyon uygulanmayan sabit kur politikasının ise tamamen etkisiz kur politikası olduğu sonucuna varılabilir. Sınırlı Sermaye Hareketliliği Durumunda Para Politikasının Etkinliği GeniĢletici para politikası sonucunda LM 0 , LM 1 ‟e kaymıĢtır (Bkz. Ģekil 2.3). Yeni denge noktasında, BP‟nin belli bir eğilimi olduğu için dıĢ ödemeler açığı |ab| kadar olur. 14 Çünkü daha düĢük düzeyde gerçekleĢen yeni faiz oranı ülke dıĢına sermaye akıĢına neden olacak, bu da dıĢ ödemeler açığının artmasına yol açacaktır. Sterilizasyon uygulanan sabit döviz kuru politikasında dıĢ ödemeler açığını karĢılamak amacıyla hareket eden merkez bankası, sermaye hareketsizliği durumunda yaptığı gibi sabit döviz kurunu korumak için piyasaya döviz satacak ve oluĢan parasal daralmayı tahvil satın alarak önlemeye çalıĢacaktır. Ancak sınırlı sermaye hareketsizliği durumunda sermaye hareketsizliği durumuna göre daha büyük bir dıĢ açık söz konusudur. Dolayısıyla burada hem daha fazla döviz rezervi kaybı söz konusudur hem de uygulanması gereken sterilizasyon çok daha geniĢ kapsamlı olacaktır. Sterilizasyon uygulanmayan sabit döviz kuru politikasında ise sabit kur politikası gereği yapılacak döviz satıĢları LM 1 ‟i tekrar LM 0 ‟a getirecek, eski denge noktasına dönülecektir. Para politikası bu durumda tamamen etkisiz kalmakta, bununla birlikte döviz rezervinde azalma olmaktadır. LM0 BP0 LM1 rd BP1 O1 O0 a c b IS1 IS0 y0 y1 y2 (SS-) (SS+) (DK) yr ġekil 2.3. Sınırlı Sermaye Hareketliliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge Dalgalı döviz kuru politikasında ise ortaya çıkan dıĢ açık sermaye hareketsizliği durumuna göre daha fazla devalüasyona neden olmakta, bu da IS eğrisinin sermaye hareketsizliği durumuna göre daha fazla sağa kaymasına yol açmaktadır. Bu durumda 15 uygulanan politikalar sonucunda denge gelir düzeyi daha yüksek bir düzeye ( y 2 ) gelir. Diğer taraftan, devalüasyon BP eğrisinin de sağa kaymasına neden olmaktadır. Bu senaryoda devalüasyon süreci, sermaye hareketleri hesabında ortaya çıkan açık cari hesapta ortaya çıkan artıĢ tarafından karĢılanana kadar devam eder. Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Para Politikasının Etkinliği Merkez bankasının para arzını artırması durumunda para piyasalarında Ģekil 2.4‟teki LM 1 eğrisi geçerli olacaktır. Yeni IS-LM dengesi daha yüksek gelir ve daha düĢük faiz düzeyinde oluĢacaktır. Ancak tam sermaye hareketliliği durumunda faiz oranlarının düĢmesi yurtiçindeki sermayeyi çok çabuk uyaracak, sermaye ülke dıĢına çekilecek ve döviz kurlarını artırıcı baskı oluĢturacaktır. LM0 rd LM1 O0 O1 BP0 b IS1 IS0 y0 y1 y2 (SS-) (SS+) (DK) yr ġekil 2.4. Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge Merkez bankasının böyle bir ortamda sabit kur uygulaması halinde döviz talebi merkez bankası rezervleri tarafından karĢılanacak, bunun sonucunda piyasadan para çekilecek ve para piyasası LM 0 eğrisiyle temsil edilen baĢlangıç koĢullarına geri dönecektir. Sonuç olarak döviz rezervlerindeki azalma dıĢında para politikasının etkisi olmayacaktır. Ayrıca ekonomide tam sermaye hareketliliği söz konusu olduğu için para 16 piyasasının LM 1 eğrisi üzerinde dengede tutulması amacına yönelik olarak uygulanacak bir sterilizasyon politikası, sermayenin düĢük faiz nedeniyle yurtdıĢına kaçma sürecini hızlandıracak ve sabit kurun sağlanması için gerekli döviz rezervi tükenecektir. Dolayısıyla tam sermaye hareketliliği koĢulunda sterilizasyon eĢliğinde sabit kur politikası sürdürülebilir değildir. Sabit kur politikasının tersine, tam sermaye hareketliliği durumunda dalgalı döviz kuru politikasının yüksek etkinliği vardır. Para arzını artıran bir Ģokun ardından sağa kayan LM eğrisi y1 gelir düzeyinde IS 0 ile kesiĢecek ve yeni denge faiz oranı daha düĢük düzeyde oluĢacaktır. Yurtiçi faiz oranının yurtdıĢı faiz oranının altına inmesi tam sermaye hareketliliği durumu sonucunda sermayenin yurtdıĢına çıkmasına, dolayısıyla döviz kurunun artmasına yol açacaktır. Bu geliĢme IS denkleminden de anlaĢılacağı gibi IS eğrisinin sağa kaymasına yol açacaktır. IS ve LM eğrileri yurtiçi faiz oranı eski düzeyine dönüp yurtdıĢı faiz oranına eĢitlenene kadar kayacak, sonuçta ekonomi O1 noktasında tekrar dengeye gelecektir. O1 noktasında dengenin aynı BP eğrisi üzerinde gerçekleĢtiği dikkate alınırsa yeni denge sağlanana kadar sermaye hareketleri hesabındaki kayıpla cari iĢlemler hesabındaki artıĢın eĢit olduğu görülür. 2.2.2. Maliye politikalarının etkileri Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Maliye Politikasının Etkinliği Daha önce de belirtildiği gibi, tam sermaye hareketsizliği durumunda BP eğrisi dikey olacaktır. Ekonomide denge gelir düzeyini artırmaya yönelik geniĢletici bir maliye politikasının uygulanması halinde, IS eğrisi Ģekil 2.5‟te görüldüğü gibi sağa kayar. Kaymanın sonucunda IS1 ve LM 0 eğrileri b noktasında kesiĢir. Yeni denge noktasında |ab| aralığı kadar cari açık ortaya çıkacak ve bu açık ekonomide döviz talebi yaratacaktır. Bu noktadan itibaren, uygulanan döviz kuru politikası doğrultusunda farklı senaryoların yaĢanması söz konusudur. Sabit döviz kuru politikalarında merkez bankası, ortaya çıkan döviz talebini karĢılamak durumundadır. Ancak söz konusu müdahale sterilizasyon uygulanması durumunda (SS+) para piyasalarının parametrelerinde bir değiĢime yol açmayacak, LM 17 eğrisi yer değiĢtirmeyecek ve sürekli cari açık ile birlikte yeni denge gelir düzeyi y 1 olacaktır. Bu politikanın sonucunda hem gelirin hem de faiz oranlarının yükseldiği görülmektedir. Merkez bankasının döviz talebindeki artıĢı karĢılamak için yaptığı döviz satıĢı sırasında ortaya çıkan parasal daralma karĢısında sterilizasyon politikası uygulamaması durumunda ise LM eğrisi sola kayacaktır. Yeni LM eğrisi, cari açığın sona erdiği noktadan, yani IS1 ve BP0 eğrilerinin kesiĢtiği noktadan ( O 2 ) geçer. Bu durumun gereği olarak denge halinde gelir düzeyi baĢlangıçtaki gibi y 0 ‟da olacaktır. Dolayısıyla uygulanan mali politikalar gelir düzeyi açısından bakıldığında etkisiz kalmaktadır. Bunun karĢılığında faiz oranlarının yükseldiği görülür; diğer taraftan döviz talebinin karĢılanması aĢamasında da merkez bankası döviz rezervinde belli miktarda azalma olmuĢtur. BP1 BP0 LM1 rd O2 O3 b a LM0 O1 IS2 O0 IS0 y0 y1 (SS-) (SS+) IS1 y2 (DK) yr ġekil 2.5. Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Ġç Ve DıĢ Denge (Maliye Politikalarının Etkileri) Dalgalı döviz kuru politikasında ise cari açık döviz kurunda artıĢa yol açacak ve buna tepki olarak IS eğrisi IS1 ‟in daha da sağına kayacaktır ( IS 2 ). Kurlardaki artıĢ aynı zamanda BP eğrisini de sağa ( BP1 ) kaydıracaktır. Bu sürecin sonunda yeni denge IS 2 , LM 0 ve BP1 eğrilerinin kesiĢim noktasında ( O3 ) oluĢacaktır. 18 Sınırlı Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikasının Etkinliği Sınırlı sermaye hareketliliği durumu incelenirken iki alt durumun ele alınması söz konusudur: i. DüĢük sermaye hareketliliği ( mBP>mLM). BPA eğrisi ile gösterilmiĢtir. ii. Yüksek sermaye hareketliliği( mBP<mLM). BPB eğrisi ile gösterilmiĢtir. DüĢük sermaye hareketliliği durumunda BP eğrisinin eğimi LM eğrisinin eğiminden fazladır. Dolayısıyla faiz artıĢının neden olduğu sermaye giriĢi, gelir artıĢının yol açtığı cari açığı kapatmaya yetmeyecektir. Bu nedenle uygulanan geniĢletici maliye politikalarının sonucunda ekonomide |ab| uzaklığı kadar (bkz. ġekil 2.6) dıĢ ödemeler açığı oluĢacaktır. Açıklanan süreçte |db| uzaklığı cari açığı, |da| ise sermaye giriĢini göstermektedir. Sermaye hareketliliğinin göreli olarak yüksek olması durumunda ise yine |db| uzaklığı kadar cari açığa karĢılık |dc| kadar sermaye giriĢi olacak, sonuç olarak |bc| uzaklığı kadar dıĢ ödemeler fazlası söz konusu olacaktır. Ġki farklı durum aĢağıda daha ayrıntılı incelenmiĢtir. BPA LM0 BPB rd d a b c O0 IS1 y0 IS0 yr ġekil 2.6. DüĢük ve Yüksek Sermaye Hareketliliği Durumlarında Maliye Politikalarının Etkileri 19 DüĢük Sermaye Hareketliliği DüĢük sermaye hareketliliği durumunda, geniĢletici mali politikalar sonucu ortaya çıkan döviz talebi fazlası, tam sermaye hareketsizliğine göre daha az olmakla birlikte yine mevcuttur. Merkez bankası, sınırlı sermaye hareketliliği durumunda daha düĢük miktarda dıĢ açığa (Ģekil 2.7‟de |ab|) müdahale edecek, piyasadaki likidite sıkıĢıklığı sterilize edildiğinde ise sürdürülebilir |ab| açığı ile birlikte, ekonomi O1 noktasında, y 1 gelir düzeyinde dengeye gelecektir. LM1 BP0 LM0 BP1 rd O3 O2 a b O1 O0 IS2 IS1 y0 y2 IS0 y1 y3 (SS-) (SS+) (DK) yr ġekil 2.7. DüĢük Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri Sterilizasyon politikası uygulanmadığında ise parasal daralma sonucu para piyasası parametreleri değiĢecek ve LM eğrisi sola kayacaktır. Bu kayma, dıĢ açık kapanana kadar sürecektir. Sonuçta O2 noktasında ve y 2 gelir düzeyinde ekonomi dengeye gelecektir. Serbest kur politikasında ise, mali geniĢlemenin ithalatta ve dolayısıyla döviz talebinde doğuracağı artıĢ devalüasyonla sonuçlanacaktır. BP eğrisini sağa kaydıran bu durum aynı zamanda IS eğrisinin de tekrar sağa kaymasına yol açacaktır. Sonuçta yeni denge noktası O3 , denge gelir düzeyi ise y 3 olacaktır. 20 Yüksek Sermaye Hareketliliği BP eğrisi eğiminin LM eğrisi eğiminden küçük olması durumunda döviz kuru rejimlerinin etkileri farklı olur. Faiz artıĢının neden olduğu sermaye giriĢi, gelir artıĢının neden olduğu cari açıktan daha fazla olduğu için dıĢ ödemeler hesabında |ab| uzaklığı kadar fazlalık söz konusudur (bkz: Ģekil 2.8). Sterilizasyon uygulanan sabit döviz kuru rejiminde merkez bankası, daha önceki durumların tersine bu sefer sabit kur politikası gereği piyasadan döviz satın alacak, ancak bunun sonucunda ortaya çıkan parasal geniĢlemeyi sterilize etmek amacıyla, örneğin, açık piyasa alımlarına baĢvuracaktır. Sonuçta O1 noktasında y 1 gelir düzeyi söz konusu olmakla beraber, sürekli sterilize edilmesi gereken |ab| kadar dıĢ ödemeler fazlası geçerli olacaktır. LM0 LM1 BP0 O1 rd O3 BP1 a b O2 O0 IS1 IS2 IS0 y1 y2 (DK) (SS+) (SS-) y0 y3 yr ġekil 2.8. Yüksek Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri Merkez bankasının sterilizasyon uygulamaması halinde ise döviz alımı sonucu ortaya çıkan parasal geniĢleme LM eğrisinin sağa kaymasına ( LM 1 ) ve dıĢ fazlanın sona erdiği O2 noktasında ekonominin dengeye gelmesine neden olur. Bu durumda, sterilizasyon uygulanan sabit kur politikasıyla karĢılaĢtırıldığında daha düĢük faiz ve daha yüksek gelir düzeyi söz konusudur. 21 Daha önce incelenen açık ekonomi koĢullarının aksine, yüksek sermaye hareketliliği durumunda serbest döviz kuru en etkisiz kur rejimi olarak karĢımıza çıkmaktadır. DıĢ ödemeler fazlası sonucu ortaya çıkan döviz arzı fazlası kurların düĢmesine neden olur. Bunun sonucunda hem IS eğrisi hem de BP eğrisi sola kayar ( IS 2 ve BP1 ). Yeni denge noktası olan O3 ‟te gelir düzeyi ( y 3 )‟nin artmıĢ olmakla beraber diğer rejimlere göre daha düĢük olduğu görülmektedir. Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikasının Etkinliği Ekonomiye sermaye giriĢinin faiz oranına karĢı esnek olmadığı tam sermaye hareketliliği durumunda faiz oranlarındaki en ufak artıĢ, merkez bankasının sterilize edemeyeceği boyutlarda sermaye giriĢine neden olur. Dolayısıyla sabit kur politikası eĢliğinde sterilizasyon, tam sermaye hareketliliği durumunda uygulanamaz. Sterilizasyon uygulanmayan durumda ise döviz giriĢi merkez bankasının döviz alması nedeniyle LM eğrisinin sağa kaymasına yol açar (bkz: Ģekil 2.9). Yeni denge O1 noktasında, y 1 gelir düzeyinde oluĢur. LM0 rd LM1 O0 O1 BP0 IS1 IS0 y0 y1 (DK) (SS+) ve (SS-) yr ġekil 2.9. Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri 22 Tam sermaye hareketliliği durumunda serbest kur rejiminin etkisi ise hiç yoktur. Herhangi bir geniĢleme politikası sonucu, faiz oranlarındaki artıĢ yoluyla ülkeye sermaye giriĢi baĢlayacaktır. Bunun sonucu döviz kuru düĢecektir. Bu süreç, revalüasyonun neden olduğu cari açıkla hükümet harcamalarındaki artıĢ baĢa baĢ hale gelene kadar devam edecek, sonuçta geniĢletici mali politikaların etkileri ortadan kalkacak Ģekilde IS eğrisi orijinal yerine dönecektir. Ekonomi tekrar O0 noktasında ve y 0 gelir düzeyinde dengeye gelecektir. 2.2.3. Mundell-Fleming modelinin farklı döviz kuru rejimleri altında çözümü Mal piyasaları, para piyasaları ve dıĢ ödemelerdeki dengeyi inceleyen MF modelinin çözümünü elde edebilmek için öncelikle üç farklı döviz kuru rejiminin gerektirdiği varsayımları ortaya koymak gerekir. i. Sterilizasyon uygulanan sabit döviz kuru rejimi (SS+): Bu rejimde para politikası karar vericileri, sterilizasyon politikaları aracılığıyla para stoğunu sürekli kontrol altında tutmaktadırlar. Dolayısıyla para arzı tamamen dıĢsal bir değiĢkendir. Yani (2.3) no‟lu para arzı denkleminin içsel bileĢeni olan döviz kuru değiĢkeninin katsayısı 1 sıfıra eĢit olacaktır. ii. Sterilizasyon uygulanmayan sabit döviz kuru rejimi (SS-): Sterilizasyon politikası uygulanmadığında döviz kuru sabitken dıĢ ödemeler dengesi sağlanmıĢ olacaktır. Bu varsayım ıĢığında, dıĢ ödemeler hesabını gösteren (2.5) no‟lu denklemde BP X 0 terimi sıfıra eĢittir. iii. Dalgalı döviz kuru rejimi (DK): Döviz kurunun serbest döviz piyasasında belirlendiği durumda tüm piyasalarda eĢanlı denge sağlanacak, bunun gereği olarak yine (2.5) no‟lu denklemde BP X 0 =0 eĢitliği geçerli olacaktır. Diğer yandan para otoriteleri, döviz piyasalarını kontrol etmek amacıyla para politikası kullanmayacağı için 1 katsayısı sıfıra eĢit olacaktır. 23 Bu varsayımlar altında, üç farklı döviz kuru rejiminde parasal ve mali geniĢlemenin etkilerini gösteren çözüm değerleri Çizelge 2.1‟de verilmiĢtir. Çözümler incelendiğinde aĢağıdaki sonuçlara ulaĢılır (Argy, 1994: 67): a) Dalgalı döviz kuru uygulanan ekonomide, sermaye hareketliliği derecesi ( 14 ) ne kadar yüksek olursa, uygulanan para politikası da o kadar etkili olacaktır. b) Para politikaları, dalgalı döviz kuru rejimi uygulanan ekonomilerde, sabit kur rejimi uygulanan ekonomilere göre daha etkili olacaktır. c) Ġlk maddenin tam tersine, dalgalı döviz kuru rejiminde sermaye hareketliliği derecesi arttıkça maliye politikalarının etkisi zayıflayacaktır. d) Sterilizasyon uygulanmayan sabit kur rejiminde ise sermaye hareketliliği derecesi arttıkça maliye politikalarının etkisi de artacaktır. e) Maliye politikalarının sabit ve dalgalı kur rejimlerindeki gücü sermaye hareketliliği derecesine ( 14 ) bağlı olarak değiĢmektedir. Dalgalı kur rejiminde 14 arttıkça (azaldıkça) mali politikaların etkisi güçlenecektir (zayıflayacaktır). Yukarıda görüldüğü gibi, açık ekonomilerde sermaye hareketliliğinin derecesi, para ve maliye politikalarının etki gücünü belirleyen kritik bir role sahiptir. 24 Çizelge 2.1. Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri y rd e y rd e SS+ Döviz kuru rejimleri SSParasal geniĢleme 4 d2 0 1 d2 0 0 0 3 10 d2 3 5 d2 Mali geniĢleme 3 14 d4 3 4 0 0 DK 1 14 4 13 d5 13 1 d5 14 4 d5 3 13 10 d5 3 13 5 d5 3 ( 10 14 5 ) d5 Yukarıda; d 2 4 5 10 d4 4 14 d5 10 (13 1 ) 4513 1145 2.3. Mundell-Fleming Modelinde Ücret ve Fiyatlar: Uzun Dönem Analizi Mundell-Fleming modeli, Keynesçi yapıya sahiptir ve dolayısıyla fiyat ve ücretler sabit kabul edilmektedir. Bu yönüyle model, ancak kısa dönem analizi için kullanılabilir. Uzun vadeli politikaların oluĢturulması için ise ücret ve fiyatların da analize katılması gerekmektedir. Bu bölümde, açık ekonomilerdeki denge durumunu inceleyen MundellFleming modeli fiyat ve ücret değiĢimlerinin etkilerini kapsayacak Ģekilde modifiye edilmiĢtir. Ücret ve fiyat uyuĢumunu içeren model, kısa dönem modele iĢgücü piyasası bloğunun ve fiyatlar düzeyi değiĢkeninin eklenmesi ile elde edilir: 25 Mal piyasaları(IS): yrd 1 e pd 3 gr 4 rd (2.9) Para piyasaları(LM): mod pd 5 yr 10rd (2.10) mos mo 1 (e e ) (2.11) Ödemeler dengesi(BP): BP 13 e p d yr 14 rd X0 (2.12) 13 1 ĠĢgücü Piyasaları yrs 9 w pd (2.13) w 2 p (2.14) p 15 pd (1 15 )e (2.15) yrs 9 1 215 pd 9 2 1 15 e (2.16) yrs 9 1 15 e pd (2.17) ( 2 1 olması halinde) Denge KoĢulları yrd yrs (2.18) mod mos (2.19) Yukarıda; yr yrd yrs rd pd e gr p w yurtiçi çıktı düzeyi reel toplam talep reel toplam arz yurtiçi faiz oranı yurtiçi fiyatlar döviz kuru (birim yerli paranın birim yabancı paraya oranı) reel hükümet harcamaları (mali politika aracı) tüketici fiyatları endeksi ücret düzeyi 26 mo mo BP X 0 e e pd para stoku dıĢsal para stoku bileĢeni (para politikası aracı) ödemeler dengesinin ihracata oranı hedeflenen döviz kuru reel döviz kuru Mal piyasalarını temsil eden IS denkleminde çıktı düzeyinin belirleyicileri arasında bulunan döviz kuru, kısa dönem modelden farklı olarak, fiyat değiĢimlerini yansıtacak Ģekilde (reel döviz kuru) yer almaktadır. Para piyasaları bloğunda (LM) daha önceki versiyondan farklı olarak fiyat düzeyi değiĢkeninin eklenmesiyle elde edilen reel para talebi ( md pd ) dikkate alınmıĢ ve para talebi denklemi buna göre düzenlenmiĢtir. (2.11) no‟lu para arzı denkleminde ise herhangi bir değiĢiklik yapılmamıĢtır. Ödemeler dengesi bloğunda (BP), ödemeler dengesinin iki bileĢeninden biri olan sermaye hareketleri hesabında bir değiĢiklik yapılmamakta, diğer bileĢen olan cari iĢlemler dengesinde ise döviz kuru yerine reel döviz kuru e p d denklemde yer almaktadır. Bu versiyonda da 14 parametresi sermaye hareketliliğini temsil etmektedir. Mundell-Fleming modelinin uzun dönemi inceleyen bu versiyonunda ücretlerdeki hareketlilik iĢgücü piyasası bloğunda ele alınmıĢtır. Aynı zamanda ekonominin arz yönünü temsil eden bu blok, yeni versiyonun en önemli yeniliğidir. (2.13) no‟lu denklemde, veri kabul edilen sermaye stoku ve teknoloji düzeyinde, üreticilerin arz eğiliminin reel ücretlerin negatif bir fonksiyonu olduğu gösterilmektedir. Reel ücret düzeyi ise nominal ücret düzeyinin yurtiçi fiyatlar düzeyi ile deflate edilmesi sonucu elde edilmektedir. Ücretlerin belirlenmesini ele alan (2.14) no‟lu denklem ücretlerin fiyat düzeyine endekslendiği durumu yansıtmaktadır. Burada 2 parametresi ücret endeksleme derecesini göstermektedir. (2.15) no‟lu denklemde ise tüketici fiyatları düzeyi ele alınmıĢtır. Buna göre tüketici fiyatları düzeyi, yerli mallar fiyat düzeyi ile ithal mallar fiyat düzeyinin ağırlıklı ortalaması olarak ifade edilmektedir. Ġthal mallar fiyatları p * e ile 27 gösterilebilir 4 . Ancak modelde dıĢ âlem fiyatları veri kabul edildiği için ithal mal fiyatlarındaki değiĢimi döviz kurundaki değiĢim temsil etmektedir. (2.13), (2.14), (2.15) no‟lu denklemler cebirsel olarak düzenlendiğinde (2.16) no‟lu denklem elde edilir. Bu denklem toplam arz denklemi olarak adlandırılabilir. Ücret endeksleme derecesi ( 2 )‟nin bire eĢit olduğu tam endeksleme durumunda toplam arz denklemi sadeleĢtirilerek (2.17) elde edilir. (2.17) no‟lu denklem incelendiğinde, tam ücret endekslemesi uygulandığında ekonomide toplam arzın reel döviz kuru tarafından belirlendiği görülür. Bu belirlenme Ģu kurguya dayanmaktadır: Reel döviz kurundaki artıĢ formül gereği nominal döviz kurundaki artıĢın yerli mallar fiyat endeksi artıĢından daha yüksek olduğu durumda ortaya çıkar ( e p d )5. Bu durumda tüketici fiyatlarındaki artıĢ (15) no‟lu denklemden anlaĢılacağı gibi yerli mallar fiyatlarındaki artıĢtan daha yüksek olacaktır ( p p d ). Ücretlerin belirlenmesinde tam endeksleme varsayımının devam ettiği göz önüne alınırsa, (2.14) no‟lu denklem gereği tüketici fiyatlarındaki artıĢ ücretleri de artıracak ancak ücretlerdeki bu artıĢ, yerli mallar p d . Daha önce w pd olarak fiyatlarındaki artıĢın daha üzerinde gerçekleĢecektir w tanımlanan reel ücretler, bu sürecin sonunda artmıĢ olacaktır. Dolayısıyla, (2.13) no‟lu denklem gereği toplam üretim düĢecektir. Tersi durumda ise, reel döviz kurunun düĢmesi, yani yerli mal fiyatlarının nominal döviz kurundan daha yüksek olması durumunda bu iliĢkiler tersine iĢleyecek ve toplam üretim artacaktır. Paralel olarak, hem yerli mal fiyatlarındaki hem de nominal döviz kurundaki artıĢın aynı olması durumunda reel döviz kuru sabit kalacak, dolayısıyla reel ücretlerde herhangi bir değiĢim olmaması nedeniyle toplam üretim değiĢmeyecektir. Burada unutulmaması gereken nokta, tam endeksleme söz konusu olduğu için fiyatların yanı sıra ücretlerin de tam esnek olduğudur. Yeni modelde para ve maliye politikalarının etkilerini görmek için (2.9), (2.10), (2.11), (2.12) ve (2.16) no‟lu denklemler mod mos ve B X 0 0 özdeĢliklerini sağlayacak Ģekilde çözülmelidir. Bu çözüm, e, yr, rd ve p d değiĢkenlerinin mo ve gr cinsinden çözümünü içererek bu değiĢkenler üzerindeki para ve maliye politikalarının 4 5 p * : dıĢ âlem fiyat endeksi DeğiĢkenlerin üzerindeki noktalar ilgili değiĢkendeki artıĢ oranını ifade etmektedir. 28 etkilerini incelemeye olanak verecektir. Aynı zamanda, döviz kuru esnekliği ( 1 ), sermaye hareketliliği katsayısı ( 14 ) ve ücret endeksleme derecesi ( 2 )‟ndeki değiĢimlerin etkileri de incelenebilecektir. Uzun dönem modelde, yeni IS, LM ve BP eğrilerinin denklemleri aĢağıdaki Ģekilde elde edilebilir: i. (2.9) no‟lu denklemde yapılan düzenlemeler sonucunda IS eğrisinin denklemi elde edilebilir: rd 1 4 yr 1 e pd 3 gr 4 4 (2.20) ii. LM eğrisinin denklemi, (2.10) ve (2.11) no‟lu denklemlerin birlikte düzenlenmesi sonucu elde edilir: rd 5 1 mo pd yr 10 10 (2.21) iii. Benzer Ģekilde, (2.12) no‟lu denklem düzenlenerek BP eğrisinin yeni denklemine ulaĢılır: rd 1 14 yr 13 e pd 14 (2.22) Bu üç denklem incelendiğinde, IS, LM ve BP eğrilerinin eğimlerinin kısa dönem eğimleriyle aynı olduğu görülmektedir. Diğer taraftan, kısa dönem modelden farklı olarak, IS ve BP eğrilerinin denklemlerinde döviz kuru, LM eğrisinin denkleminde ise para arzı kısa dönemde nominal değerleriyle yer almaktayken uzun dönem modelde fiyat değiĢimleri de modele katıldığı için reel değerleriyle yer almaktadırlar. 29 Çizelge 2.2. GeniĢletilmiĢ Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri (Sabit Kur) Sterilizasyon Uygulanan Sabit Kur Rejimi Sterilizasyon Uygulanmayan Sabit Kur Rejimi Parasal geniĢleme 4 9 (1 15 ) y 0 d1 4 d1 pd rd 0 1 9 (1 15 ) d1 0 Mali geniĢleme y pd rd 3 9 10 (1 15 ) 3 14 9 (1 15 ) d1 d3 3 10 d1 3 [1 5 9 (1 15 )] 3 14 d3 3 [ 13 9 (1 15 )] d1 d3 Çizelge 2.3. GeniĢletilmiĢ Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri (Dalgalı Kur) Dalgalı Kur Parasal geniĢleme y 0 pd 1 rd 0 e 1 Mali geniĢleme 3 14 9 (1 15 ) d3 310[13 9 (1 15 )] 5 314 9 (1 15 ) d3 3 [ 13 9 (1 15 )] d3 3 14 5 3 14 9 (1 15 ) 3 10 [ 13 9 (1 15 )] d3 Yukarıda; d1 910 (1 15 ) 110 4 [1 5 9 (1 15 )] d3 149 (1 15 ) 114 4[13 9 (1 15 )] 30 GeniĢletilmiĢ MF modelinin Çizelge 2.2. ve 2.3‟te verilen çözüm değerleri Ģu sonuçlara ulaĢılmasını sağlar: - Sterilizasyon uygulanmayan sabit kur rejiminde (SS-), MF modelinde olduğu gibi geniĢletilmiĢ MF modelinde de parasal geniĢlemenin herhangi bir makro etkisi yoktur. - Sterilizasyon uygulanan sabit kur rejiminde (SS+), para politikası etkili olmakla birlikte MF modelindekinden daha zayıftır. - Dalgalı kur sisteminde (DK) para politikası, sermaye hareketliliği derecesi ne kadar büyük olursa olsun gelir düzeyi ve faiz oranı üzerinde etkiye sahip değildir. Diğer yandan, para politikasının döviz kuru ve fiyatlar üzerinde aynı oranda etkisi olacaktır. - Sabit kur rejimlerinde, mali geniĢlemenin makro etkileri geniĢletilmiĢ MF modelinde zayıflamaktadır. - Dalgalı kur sisteminde (DK), tam sermaye hareketsizliği ( 14 =0) durumunda, MF modelinin tersine, mali geniĢleme gelir düzeyi üzerinde hiçbir etki yaratmamaktadır. 2.4. Mundell-Fleming Modeline Dinamik Yaklaşım Dalgalı döviz kuru politikasının uygulandığı bir ekonomide döviz kurlarının volatilitesi diğer politikalara göre daha yüksektir. Diğer taraftan, kurlar, para arzı ve reel üretim gibi makroekonomik değiĢkenlerden daha fazla volatiliteye sahiptir. Döviz kurlarının dalgalı kur politikası altında sergilediği bu davranıĢı incelemek üzere Dornbusch (1976), rasyonel bekleyiĢler varsayımına dayanan, parasal Ģokların fiyatlar, faizler ve döviz kuru üzerindeki dinamik etkilerini inceleyen bir model geliĢtirmiĢtir. Model, Ģoklar karĢısında ortaya çıkan anlık (kısa dönem) tepkilerin yanı sıra uzun dönemde oluĢacak intibak patikası (adjustment path) hakkında da bilgi vermektedir. 31 Model, Ģokların dönemlerarası etkilerini incelemekle birlikte MF modelini temel alarak hazırlanmıĢtır. Bu nedenle, literatürde Mundell-Fleming-Dornbusch modeli (MFD modeli) olarak da adlandırılır6. MFD modeli: yrd 4 rd 1 (e pd ) (2.23) mo pd 5 yr 10rd (2.24) rd r* t Eet 1 e (2.25) Eet 1 e 30 (e e) (2.26) pd 1 pd 12 ( yrd yr ) (2.27) t Burada; yrd reel toplam talep yr tam istihdam altında çıktı düzeyi para stoku yurtiçi fiyat düzeyi çıktı düzeyi (sabit) yurtdıĢı faiz oranı yurtiçi faiz oranı t dönemindeki faiz oranları doğrultusunda t+1 dönemine ait döviz kuru beklentisi uzun dönem döviz kuru anlık döviz kuru mo pd yr r* rd t E et 1 e e (2.23) ve (2.24) no‟lu denklemler daha önceki bölümde de incelenen mal ve para talebi denklemleridir. Bu denklemlerde fiyat değiĢkeninin yer aldığı görülmektedir. (2.25) no‟lu denklem mükemmel varlık ikamesi (perfect asset substitution) varsayımını temsil etmektedir. Denklemde ifade edilen arbitraj eĢitliği rd r * t Eet 1 e gereği yurtiçi faiz geliri, döviz kurundaki değiĢim beklentisi kullanılarak düzeltilmiĢ olan yurtdıĢı faiz gelirine eĢitlenmektedir7. 6 Bu çalıĢmada “MFD modeli” kısaltması kullanılacaktır. Frenkel ve Rodriguez (1982), yaptıkları katkıda varlık ikamesinin görece zayıf olduğu durumda, çok kısa dönemde döviz kurunun uzun dönem denge düzeyinin altında değer alacağını (exchange rate undershoot) göstermiĢlerdir. 7 32 (2.26) no‟lu denklem, rasyonel bekleyiĢler sonucu belirlenen uzun dönem döviz kuru ile günlük kur arasındaki farkın takip eden döneme iliĢkin döviz kuru beklentisi üzerindeki etkisini göstermektedir. Diğer bir deyiĢle, t+1 döneminde, uzun dönem kurundan sapmanın ne kadarının düzeleceğine dair beklenti ifade edilmektedir. Burada, 30 parametresi döviz kurunun denge düzeyine intibak oranını göstermektedir. Bu denklem, 30 = 1 olduğunda t Eet 1 e Ģeklinde yazılabilmektedir. Buradan t+1 dönemi kur beklentisinin uzun dönem kuruna eĢitlendiği görülür. Dolayısıyla 30 küçüldükçe intibak süresi uzamaktadır. 30 <1 olduğu durumda bir dönem içerisinde aralığın sadece belli bir kısmı kapanmaktadır. Ekonominin arz yönünü ifade eden (2.27) no‟lu denklemde fiyat artıĢ oranı, gerçekleĢen üretim düzeyi ile potansiyel üretim düzeyi arasındaki farka, ya da mal piyasasındaki talep fazlasına bağlıdır. Burada 12 ( 0 12 ) parametresi mal piyasalarındaki uyum hızını göstermektedir. MFD modelinin geniĢ kullanım alanına sahip olmasını sağlayan ayırıcı özelliklerini Argy (1994: 203) Ģu Ģekilde açıklamıĢtır: i) Öncelikle MFD modeli basit, kolay anlaĢılır ama bununla birlikte kapsamlı bir modeldir. ii) Modelde, parasal geniĢlemenin dinamik etkileri incelenirken sadece finansal değiĢkenlerin verdiği anlık tepkilerle reel ekonominin orta ve uzun dönemde verdiği tepkiler arasındaki ayrım açıkça ortaya konmuĢtur. Buna göre modelde parasal bir geniĢleme ilk anda faiz oranları ve döviz kurlarını etkiler. Bu geniĢlemeye, fiyatlar düzeyi sonraki aĢamada tepki verir. iii) MFD modelinde bireylerin döviz kurlarının geliĢimi ile ilgili rasyonel bekleyiĢlere sahip olduğu varsayımı yer almaktadır. iv) Modelde, tam istihdamda ulusal üretim düzeyi sabit varsayılmıĢtır. Bununla birlikte stoklara üretim de ihmal edilmiĢtir. Dolayısıyla reel sektör faaliyetlerindeki intibak sadece fiyatlar düzeyi üzerinden gerçekleĢmektedir. 33 v) Döviz kurları, parasal Ģoklar karĢısında ilk tepki olarak, Ģokun döviz piyasasında yarattığı yeni arz-talep yapısının oluĢturduğu yeni denge düzeyinin üzerinde değerler alır. Döviz kurunun aĢırı değerli olduğu durumdan farklı olarak bu durum geçici bir sıçramadır (exchange rate overshoot). vi) MFD modelinin en önemli ayırt edici özelliklerinden biri kısa dönemde fiyat katılığı varsayımının geçerli olmasıdır. Kısa dönemde katılık sergileyen fiyatlar ancak uzun dönemde parasal Ģoklara intibak eder. Bununla birlikte MFD modeli iĢgücü piyasasındaki arz-talep yapısını, dolayısıyla ücretlerin oluĢumunu ve üretim üzerindeki etkisini ele almamaktadır. MFD modelinin en dikkat çeken noktalarından biri parasal geniĢleme karĢısında döviz kurlarının kısa dönemde tepki olarak gösterdiği aĢırı sıçramadır (overshooting). Bu modelde döviz kurları ve fiyatlar, parasal Ģoklar karĢısında kısa dönemde aynı oranlarda tepki vermezler. Para arzındaki geniĢletici bir Ģok karĢısında faiz oranları düĢtüğünde sermaye hareketliliğinin yüksek olduğu bir ekonomide sermaye yurtdıĢına çıkar ve döviz kurları buna anında tepki verir. Ancak, fiyatların intibakı kademeli olarak gerçekleĢir. Dolayısıyla parasal geniĢleme kısa dönemde göreli fiyatların ve rekabet koĢullarının çok hızlı Ģekilde değiĢmesine neden olur. Yeni durumun yarattığı gelir artıĢı karĢısında fiyatlar anında tepki vermediği için oluĢan talep fazlası ithal mallara yönelecek, ve döviz çıkıĢının daha da artmasına yol açacaktır. Sonuçta ekonomide, kısa dönemde parasal geniĢleme oranı döviz kurlarındaki artıĢ oranının altında kalacak ama fiyat artıĢ oranının üstünde olacaktır. Ancak, uzun dönemde, fiyatlar kademeli olarak artarken döviz kuru denge düzeyine gerileyecek ve nominal para miktarı, döviz kuru ve fiyatlar genel düzeyi artıĢ oranları eĢitlenecektir. 34 A’ Para arzı, döviz kurları ve fiyatlar 170 döviz kuru 150 para arzı 100 0 fiyatlar A T0 Zaman ġekil 2.10. Parasal GeniĢlemede Döviz Kurunun Tepkisi (Dornbusch, Fischer, 1994) ġekil 2.10‟da para miktarında ani olarak ortaya çıkan %50 oranındaki artıĢın etkileri izlenebilmektedir. Para miktarı, döviz kuru ve fiyatlar düzeyinin endeks olarak ele alındığı ve baĢlangıç döneminde her endeksin 100 değerini aldığı bu ekonomide T0 döneminde para arzındaki artıĢ döviz kuru endeksinin 170 değerine çıkmasına neden olmuĢtur. Diğer yandan fiyatlardaki katılık nedeniyle, fiyat endeksi baĢlangıç değerini korumuĢtur. Ġlerleyen dönemlerde ise fiyatlardaki kademeli artıĢ sonucu fiyat düzeyi, para arzının yeni değerine yakınsamakta, buna karĢılık döviz kurları da düĢüĢ göstermekte ve uzun dönemde her üç değiĢken aynı noktada buluĢmaktadır. Sonuçta hem döviz kuru hem de fiyatlardaki artıĢ oranı para miktarındaki artıĢ oranına aynı olmaktadır. MFD modeli, yukarıda açıklanan yönüyle, yeni açık ekonomi makroiktisadında da önemli rol oynayan fiyat katılığı varsayımını iĢlemiĢtir. Ancak modelde, beklenmeyen parasal Ģokların etkileri üzerine odaklanılmakta, kontrollü para politikasının ve maliye politikalarının etkilerine değinilmemektedir. 35 3. YENİ AÇIK EKONOMİ MAKROİKTİSADI 3.1. Yeni-Keynesçi İktisat Yeni-Keynesçi iktisat okulu, Keynesçi iktisat teorisinde incelenmeyen mikroekonomik aksaklıkları ele alan ve mikro kısıtlar altında makroekonomiyi inceleyen modern bir akım olarak nitelendirilebilir. Bu akım, temelde Keynes‟in 1930‟lu yıllarda geliĢtirdiği görüĢlere dayanmakla birlikte, 1970‟lerde Lucas, Sargent ve Barro gibi iktisatçılar tarafından olgunlaĢtırılan ve Keynesçi iktisadın sadece makroekonomik yapıya odaklanan analiz yöntemlerini sorgulayan yeni klasik iktisat akımına da bir yanıt niteliği taĢımaktadır. Diğer yandan, yeni-Keynesçi ve yeni klasik iktisat aĢağıdaki ortak noktalarda buluĢmaktadır (Snowdon ve Vane, 2005: 360): 1- Makroekonomik teoriler mutlaka somut mikroekonomik temellere dayanmalıdır, 2- Mikroekonomik temele dayanan makro modellerin kurulmasında genel denge modellemesi yaklaĢımı en doğru yaklaĢımdır. Ġki okulun ayrıldığı en temel noktalardan birisi ise “gizli el”in varlığı konusudur: Yeni klasik okul, piyasalarda kalıcı dengesizliklerin ve piyasa aksaklıklarının söz konusu olmadığını ve piyasa dengesinin varlığını savunmuĢtur. Ancak, mikroekonomik yapının piyasa aksaklıklarının etkisi altında olduğunu öne süren yeni-Keynesçi okul, Keynesçi iktisadın kullandığı makroekonomik analiz yöntemlerini fiyat ve ücret katılıkları, tekelci rekabet, asimetrik enformasyon gibi mikroekonomik aksaklıkları da inceleyecek Ģekilde geniĢletmiĢtir. 3.1.1. Fiyat ve ücret katılıkları Yeni klasik ve yeni-Keynesçi iktisatçılar arasındaki en önemli görüĢ ayrılığı fiyat ve ücretlerin makroekonomik büyüklüklerin değiĢimi karĢısındaki intibak hızı ile ilgilidir. Yeni klasik iktisatçılar fiyat ve ücretlerin esnek olduğu varsayımını kullanarak geliĢtirdikleri teorilerde, uygulanan parasal ve/veya mali politikaların ya da beklenmeyen Ģokların ardından çok kısa sürede piyasalarda kalıcı denge halinin tekrar sağlanacağını vurgulamaktadır. 36 Buna karĢılık, yeni-Keynesçi iktisatçılar piyasa denge modellerinin kısa dönem dalgalanmaları doğru biçimde açıklayamayacağını, bunun nedeninin de fiyat ve ücret katılıkları olduğunu savunmuĢtur. Yeni-Keynesçiler, gayriiradî iĢsizlik ve para politikalarının reel yansımaları ile ilgili teorilerini bu fiyat katılıklarına dayanarak incelemiĢlerdir. Keynesçi düĢünceye göre fiyatlar para politikasındaki değiĢmeler karĢısında gecikmeli tepki göstermektedir. Bu görüĢe göre, en basit anlatımıyla para arzındaki azalma, harcamalarda yani talepte azalmaya neden olacaktır. Bu noktada, fiyatlar esnek olmadığı için kısa dönemde düĢmeyecek, sonuçta harcamalardaki azalma üretim hacminde azalmaya ve iĢten çıkarmalara neden olacaktır. Ancak bu görüĢ, kısa dönemde fiyatların göstereceği katılık önermesinin mikro temellerinin bulunmaması dolayısıyla eleĢtirilmiĢtir. Yeni-Keynesçi okul ise bu eksikliği gidermeye yönelik çabaların sonucu ĢekillenmiĢ bir iktisat okulu olarak ortaya çıkmıĢtır.8 Bu noktada öncelikle fiyat katılıklarının nedenleri üzerinde durulmalıdır. Piyasalarda arz ve talep yapısındaki değiĢmeler sonucu fiyatlar neden optimal denge noktasına gelememektedir? Üreticiler, talepteki kaymalar karĢısında fiyatları dengelemek yerine neden üretim miktarıyla oynayarak tepki vermektedirler? Bu sorulara karĢılık yeni-Keynesçi literatürün getirdiği açıklama, öncelikle menü maliyetleri (menu costs) kavramı üzerinde yoğunlaĢmaktadır. Fiyatların intibakını geciktiren en önemli faktör olarak kabul edilen menü maliyetleri yeniden fiyatlama iĢlemlerinin firmalara yükleyeceği maliyetleri (yeni fiyat listeleri, kataloglar, etiketler, vs. hazırlanması) ifade etmektedir. Bu gibi maliyetler göz ardı edilebilecek önemsiz maliyetler gibi görünse de yeni-Keynesçi iktisatçılar tarafından kısa dönem dalgalanmalara yol açtığı ortaya konmuĢtur. Mankiw (1985) firmaların talep değiĢimleri karĢısında fiyat intibakı konusundaki gecikmesinde dıĢsallıkların da etkisi olduğunu belirtmiĢtir. Buna göre, bir firma para arzındaki azalma yüzünden fiyatlarını düĢürürse bu malı tüketen tüketicilerin reel gelirinin artmasını sağlayacaktır. Bu durum, tüketicinin bu maldan daha fazla tüketmesine yol açar; ancak bu tüketim artıĢı diğer firmaların ürettiği ürünlere de 8 Fiyat değiĢmezliğinin mikroekonomik bir olgu olarak ele alınmamıĢ olması eleĢtirilen yaklaĢımın sadece bir ayağını oluĢturmaktadır. GenelleĢtirilirse, bu eleĢtiriler mikro temele oturtulması kaçınılmaz olan olayların makro değiĢkenlere indirgenmiĢ olmasına yöneliktir. Dolayısıyla yeni-Keynesçi okulun asıl amacı bu temeli kurmak olmuĢtur. 37 yönelecektir. Sonuç olarak firmaların fiyat değiĢtirmenin sonucunda bekledikleri faydayı elde edememeleri olasılığı, fiyatları kısa dönemde makro ekonomik geliĢmelere göre uyarlama eğilimlerinin azalmasına yol açar. Fiyat katılıklarının bir diğer nedeni, firmaların makro ekonomik geliĢmeler karĢısında diğer firmaların hareketlerini beklemek amacıyla fiyatlarını gecikmeli olarak artırmasıdır. Buna göre fiyat artıĢlarını bütün firmalar aynı anda gerçekleĢtiremezler. Dolayısıyla herhangi bir talep artıĢı durumunda fiyatını ilk yükselten firmanın ürünleri göreli olarak daha pahalı hale gelecek ve diğer firmalar da fiyatlarını yukarı çekene kadar bu firmanın ürünlerine olan talep azalacaktır. Dolayısıyla fiyat artıĢına giden ilk firma olmak bu firmanın zararına olur. Bu nedenle firmalar fiyat artıĢları için piyasayı ya da diğer firmaların hareket etmesini bekler ki bu durum, fiyatların değiĢen arz-talep yapısına kısa dönemde uyum göstermesini ve piyasa dengesinin sağlanmasını engeller. Yeni-Keynesçi iktisatta fiyat katılıklarının yanı sıra ücret katılıkları da bir diğer mikro iktisadi kısıt olarak ele alınmıĢtır. Bu olgu özellikle etkin ücret modeli (efficiency wage model) ile ele alınmıĢtır. Klasik teorilerde, iĢgücü piyasasındaki arz ve talep etkileĢimi sonucu iĢgücü fiyatlarının belirlendiği ve belirlenen bu iĢgücü fiyatı yani ücret düzeyinde iĢgücü piyasalarında dengenin sağlandığı, dolayısıyla gayriiradî iĢsizliğin söz konusu olmayacağı kabul edilmektedir. Kısacası bu teorilere göre iĢsizlik iĢgücü piyasalarının dinamikleri sayesinde kısa dönemde kendi kendine ortadan kalkan bir sorundur. Ancak yeni-Keynesçi iktisat, etkin ücret teorisinde bu mekanizmanın iĢlemeyeceğini savunmuĢtur. ġöyle ki, iĢgücü arzının artması ve yeni dengenin daha düĢük bir ücret düzeyinde oluĢması sonucunda bir firmanın ücretlerde indirime gitmesi, firmanın iĢgücü maliyetini düĢürmekle birlikte iĢgücü verimliliğinin ve dolayısıyla firma kârlılığının düĢmesine neden olabilir. Söz konusu iliĢkiye dair farklı kurgular ortaya konmuĢtur. Ġlk kurgu, ücretler yükseldikçe iĢgücü yenilenme hızının(turnover) düĢeceği önermesine dayanır. Bir firma, iĢçiye ne kadar fazla ücret verirse iĢçinin o firmada kalma eğilimi de artar. Dolayısıyla iĢgücü piyasası dinamiklerinin daha düĢük ücret düzeyine inme olanağı sağlamasına rağmen yüksek ücret veren firma bu Ģekilde iĢçilerin iĢten 38 ayrılma sıklığını ve dolayısıyla yeni iĢçi alımının ve eğitiminin getireceği maliyetleri düĢürmüĢ olacaktır. Etkin ücret teorisinin bir diğer önermesine göre, bir firmadaki iĢgücü kalitesi iĢçilere ödenen ücrete dayanmaktadır. Bir firma ödediği ücretleri düĢürdükçe iĢgücü kalitesi açısından en iyi iĢçiler daha iyi koĢullar sunan diğer firmaları tercih edecek, geride göreli olarak daha az verimli olan iĢçiler kalacaktır. Bunun tersi de geçerlidir. Firma, piyasa ortalamasının üzerinde ücret politikası uygulayarak ortalama iĢgücü kalitesini ve verimliliği artırabilir. Etkin ücret teorisinde yer alan üçüncü kurgu yine iĢçilerin motivasyonuyla ilgilidir. Bir firmanın iĢçiye ödediği ücret bir diğer açıdan yorumlanırsa herhangi bir nedenle iĢten çıkarılması halinde o iĢçinin uğrayacağı zarar olarak düĢünülebilir. Dolayısıyla, ücret, yani iĢçinin uğrayacağı olası zarar ne kadar yüksek olursa iĢçinin iĢini kaybetmemek için harcayacağı efor ve motivasyon o derece yüksek olacaktır. 3.1.2. Tekelci rekabet koşulları Yeni-Keynesçi iktisat modellerinin bir diğer mikroiktisadi varsayımı tekelci rekabet varsayımıdır. Bu varsayım aslında fiyat katılığı varsayımının da tamamlayıcısı niteliğindedir. Mantıksal olarak, makro ekonomik değiĢmeler karĢısında firmaların fiyat intibakında gecikme yapmaları için ellerinde ilgili üründe tekelci güce sahip olmaları gerekmektedir. Çünkü arz-talep hareketleri karĢısında piyasa dengesinin kendiliğinden sağlandığı tam rekabet ekonomisinde herhangi bir firmanın tek baĢına fiyatlarını denge fiyatının üzerinde ya da altında belirlemesi söz konusu olamaz9. Bu nedenle yeni-Keynesçi iktisat, firmaların tekelci piyasa güçlerini kullanarak fiyatları marjinal maliyet düzeyinin üzerinde belirleyebileceği, bununla birlikte, optimal fiyatlama uygulamasalar dahi kârlılıklarını koruyabileceklerini varsaymaktadır. Yeni-Keynesçi iktisadın geliĢmesiyle birlikte tekelci rekabet koĢulu, yeni modelleme çalıĢmalarında mutlaka dikkate alınır hale gelmiĢtir. Bunun birinci nedeni (fiyat-alıcı 9 Pij(i firmasının j ürününe koyduğu fiyat) < Pj (j ürününün piyasa denge fiyatı) Firma, kârlı biçimde üreteceği miktardan daha fazla satmak durumunda kalacak. Pij > Pj Firma hiç satıĢ yapamayacak 39 ekonomik birimlerin yer aldığı tam rekabet koĢullarının tersine) tekelci gücün fiyatlama kararlarının açık analizine olanak vermesidir. Ġkinci olarak, marjinal maliyetlerin üzerinde oluĢan denge fiyatlar, kısa dönemde çıktı düzeyinin talep tarafından belirlenmesini beraberinde getirir ki bu durumda firmalar fazladan üretim durumunda bir kayba uğramazlar. Üçüncü olarak, monopol gücü, denge üretimin sosyal optimum düzeyinin altında oluĢmasına yol açar ki bu çarpıklığın önlenmesi için etkili bir para politikası müdahalesi önerilmektedir. 3.1.3. Yeni-Keynesçi iktisatın başlıca çözümleme aracı: Dinamik stokastik genel denge modelleme yaklaşımı Yeni-Keynesçi iktisadın teorik geliĢimi içerisinde makro yapının hangi mikro kısıtlar altında Ģekillendiği konularındaki tartıĢmaların belli bir noktaya ulaĢmasının ardından bu teorik kurgu ıĢığında yeni makroekonomik modeller kurulmaya baĢlamıĢtır. Bu modeller hanehalklarının, tekelci rekabet içindeki firmaların, hükümet/merkez bankasının ve diğer iktisadi birimlerin davranıĢlarını inceleme amacıyla kullanılmaktadır. Makro iktisadi geliĢmeler ekonomideki tüm aktörlerin farklı kısıtlar altındaki davranıĢları sonucu Ģekillendiği için bu alanda genel denge modelleri tercih edilmiĢtir. Bununla birlikte, gelecekle ilgili belirsizliklerin sonucunda davranıĢların gecikmeli yapı sergilediği dikkate alındığında ise yeni-Keynesçi iktisadi düĢünceyi temel alan çalıĢmalarda dinamik stokastik genel denge (dynamic stochastic general equilibrium) modellerinin kullanımı kabul görmüĢtür. 10 DSGD modellemesi, ekonomik büyüme, iĢ çevrimleri, para ve maliye politikalarının etkileri, vs. konuları mikroekonomik temeller üzerine kurulu makroekonomik modellerle incelemek amacıyla sık baĢvurulan bir modelleme yöntemidir. DSGD modelleri, - Dinamik yapıya sahiptir: ekonominin dönemler itibariyle devinimini ele alır; - Stokastiktir: teknolojik değiĢmeler, hammadde fiyatlarındaki öngörülemeyen dalgalanmalar, ya da makroekonomik politikalardaki ani müdahaleler sonucu ekonominin maruz kalacağı beklenmeyen Ģokların varlığını hesaba katar. 10 ÇalıĢmanın ilerleyen kısımlarında DSGD kısaltması kullanılacaktır. 40 DSGD modelleri bu yönüyle, statik yapıya sahip Walrasyan modeller olan genel denge modelleri (general equilibrium models) ve hesaplanabilir genel denge modellerinden (computable general equilibrium models) ayrılmaktadır. Mikroekonomik yapıyı da gözetmesi gereken, dolayısıyla mikro ölçekteki karar vericilerin davranıĢlarını da süzmek durumunda olan DSGD modelinde üç ana unsur bulunmalıdır: i. Tercihler: Ekonomide rol alan karar vericilerin amaçları belirtilmelidir. Örneğin, fayda maksimizasyonunu hedefleyen hanehalkları ya da kâr maksimizasyonunu hedefleyen firmalar gibi… ii. Teknik kısıtlar: Ekonomideki birimlerin ellerinde bulundurdukları teknik olanaklar doğrultusunda sahip oldukları kapasiteler belirtilmelidir. Örneğin firmaların üretim fonksiyonları, ya da hanehalklarının iĢgücüne katkısı gibi… iii. Kurumsal kısıtlar: Karar vericilerin bütçe yapıları, ya da maliye ve para politikası kurallarının getirdiği kısıtlar ifade edilmektedir. Karar vericilerin hedeflerini yansıtan tercihlerin, üretim olanaklarını ifade eden teknik kısıtların ve aralarındaki etkileĢimi temsil eden kurumsal kısıtların bir arada ele alındığı bir DSGD modeli yardımıyla ekonomideki optimum üretim, tüketim, yatırım, vs. düzeylerini ortaya koymak mümkün olabilir. Bununla birlikte kurumsal kısıtlardaki değiĢimlerin etkileri de öngörülebilir. Yeni-Keynesçi iktisat açısından ele alındığında ise, fiyat katılıkları ve tekelci rekabet gibi varsayımların analize katılmasına imkân vermesi nedeniyle DSGD modelleme yaklaĢımı yeni-Keynesçi analizde baĢvurulan en önemli araç olmuĢtur. 3.1.4. Yeni-Keynesçi iktisatta politika önermeleri Yeni-Keynesçi iktisatçılar, para arzının uzun dönemde yansız olduğu konusunda yeni klasik iktisatçılar ile aynı düĢünceyi savunmaktadırlar. Bununla birlikte yeni-Keynesçi iktisat teorisine göre fiyat katılığı hipotezi geçerli olduğu için kısa dönemde para arzındaki 41 artıĢ (azalma) çıktı düzeyi ve istihdamı artıracaktır (azaltacaktır). Ancak buna rağmen istihdamda ve büyümede elde edilecek kısa dönem kazanımlar için geniĢletici para politikalarının uygulanması önerilmemektedir. Çünkü böyle bir politika, fiyat katılıklarının olduğu bir ekonomide enflasyonist beklentilerin ortaya çıkmasına ve bu doğrultuda stoklama hareketlerinin baĢlamasına yol açar. GeniĢletici para politikası sadece beklenmeyen ve üretim ve fiyatlarda düĢme eğilimi yaratan bir Ģokun yaĢanması durumunda stabilizasyon amaçlı olarak kullanılabilir. Böyle bir durumda bu politika kısa dönem gerilemenin etkilerini stabilize edecek, ancak enflasyonist beklentilerin ortaya çıkmasına neden olmayacaktır. Parasal geniĢlemenin yerine, yeni-Keynesçi modellerde para politikası aracı olarak faiz oranlarının üzerinde durulmuĢ, enflasyon ve çıktı düzeyindeki geliĢmeler karĢısında nominal faiz oranlarının takip etmesi gereken patika, faiz oranı kuralları ile (Taylor Kuralı gibi) belirlenmeye çalıĢılmıĢtır. 3.2. Açık Ekonomilerin Yeni-Keynesçi İktisat Işığında Yeniden Yorumu: Yeni Açık Ekonomi Makroiktisadı 3.2.1. Yeni açık ekonomi makroiktisadının gelişimi Yeni açık ekonomi makroiktisadı, uluslararası iktisat alanında 90‟lı yılların ilk yarısından itibaren geliĢen bir akımdır. Genel olarak, açık ekonomileri inceleyen MudellFleming tipi modellerin yetersiz kaldığı mikro ekonomik temeller üzerinde duran, bu yönüyle farklılaĢan bir yaklaĢım olarak öne çıkmıĢ ve açık ekonomileri ele alan çalıĢmalarda son yıllarda yoğun olarak kullanılmaya baĢlamıĢtır. Yeni açık ekonomi makroiktisadı, kendisinden önceki akımlardan tamamen bağımsız ve sınırları belirli bir teoriden çok, makroiktisadi düĢüncenin evrimine paralel olarak açık ekonomi makroiktisadı çalıĢmalarındaki geliĢmeler ıĢığında yeni-Keynesçi sentezin prensiplerine bağlı kalarak ĢekillenmiĢ bir yaklaĢım olmuĢtur. II. Dünya SavaĢı sonrasında uluslararası mal ve sermaye piyasalarının serbestleĢme eğilimine girmesi ve ekonomilerin artan oranda dıĢa açılması sonucu iktisat yazınında, açık ekonomi makroiktisadı konusunda gerek teorik, gerekse ampirik yönden önemli geliĢmeler gözlenmiĢtir. Ancak genellikle Keynesçi yöntemler kullanan bu analizler, mikro temellerden yoksun olduğu gerekçesiyle Keynesçi düĢüncenin geneline yönelen eleĢtirilerden payını almıĢtır. Bu eleĢtiriler karĢısında geliĢen yeni-Keynesçi teorinin 42 yöntemleri ise 90‟lı yıllardan itibaren açık ekonomi makroiktisadında kullanılmaya baĢlamıĢ ve Maurice Obstfeld ve Kenneth Rogoff‟un öncülük ettiği “yeni açık ekonomi makroiktisadı” yaklaĢımı öne çıkmıĢtır. Açık ekonomi modelinde tekelci rekabet, nominal fiyat ve ücret katılıkları gibi mikro kavramları da kullanması nedeniyle farklılaĢan yeni açık ekonomi makroiktisadı, politika önermesi amacına yönelik olarak, fayda ve kâr maksimizasyonu prensibine dayanan analitik yöntemler takip eder. Bunun ötesinde bu model mikro temeller üzerine kurulmasının sonucu olarak dıĢa açık ekonomilerde refah artıĢını sağlamaya yönelik makro politika önermelerinde de kullanılabilmektedir. Bu yönüyle yeni açık ekonomi makroiktisadı, politika analizlerinin analitik çerçevesinin çizilmesine olanak sağlayan bir çalıĢma alanı olmuĢ ve politika belirleme çalıĢmalarında Mundell-Fleming modellerine bir alternatif olarak ortaya çıkmıĢtır. Svensson ve van Wijnbergen (1989), yeni açık ekonomi makroiktisadında yer alan özelliklere sahip bir model geliĢtirmiĢ olmakla birlikte, Obstfeld ve Rogoff‟un 1995 yılında yayınlanan ve yaklaĢımı daha geniĢ çerçeveli ve sistematik Ģekilde ortaya koyan çalıĢmaları (Obstfeld, Rogoff, 1995) yeni açık ekonomi makroiktisadının çıkıĢ noktası olarak gösterilmektedir. Bunun dıĢında, Betts ve Devereux (2000a, 2000b), Kollmann (1997, 1999), Gali ve Monacelli (1999), Ghironi (2000), Benigno ve Benigno (2001), Chari, Kehoe ve McGrattan (2000) ve Corsetti ve Pesenti (1997) çalıĢmalarıyla konuya ciddi katkıda bulunmuĢlardır. Obstfeld ve Rogoff(1995), çalıĢmalarında iki ülkenin yer aldığı, nominal katılıklara, tekelci rekabete ve üretici ve tüketici birimler süreyine (continuum) yer veren mikro temellere dayalı bir dinamik genel denge modeli çerçevesinde açık ekonomiyi ele almıĢlardır. Redux modeli adıyla bilinen bu dinamik genel denge modeli, birimlerin bütçe kısıtları altında fayda maksimizasyonundan ibarettir. Modelde üç ayrı koĢul sunulmaktadır. Birincisi, tüm birimlerin toplulaĢtırılmıĢ tüketim patikasının belirlendiği tipik Euler denklemi, ikincisi para piyasası denge koĢulunu sağlayan ve tüketimin marjinal ikame oranını elde para tutmanın fırsat maliyetine (nominal faiz oranı) eĢitleyen denge koĢuludur. Üçüncü koĢul, bir birim fazla çıktı elde edilmesi sonucunda elde edilecek hasıla artıĢının yaratacağı marjinal fayda ile bu faaliyet için harcanan eforun yarattığı negatif marjinal faydayı dengeleyen koĢuldur. Model kurulurken kabul edilen temel varsayımlar Ģu 43 Ģekildedir: Her bir birim tek ve farklı bir ürün üretmektedir. Tüm birimlerin tercihleri, tüketim miktarı ve reel para balansına pozitif yönde, çalıĢma süresine ise negatif yönde bağlı olan dönemlerarası bir fayda fonksiyonu tarafından karakterize edilmiĢtir ve birimler tek tip tercihlere sahiptirler. Döviz kuru, yabancı paranın yurtiçi fiyatı olarak tanımlanmıĢtır. DıĢ ticaret üzerinde hiçbir kısıtlama olmadığı için tüm ürünler için tek fiyat oluĢmaktadır, yani tek fiyat kanunu (law of one price) geçerlidir. Buna paralel olarak, toplam tüketim sepeti için uluslararası alanda ortak satın alma gücü paritesi geçerlidir. Obstfeld ve Rogoff (1995) çalıĢmasının bir baĢka varsayımı her iki ülkenin de entegre olmuĢ dünya sermaye piyasasında borç verebilmesi ve borçlanabilmesidir. Uluslararası alanda el değiĢtirebilen tek mali varlık riski olmayan bonolardır. Redux modelinin odak noktasında parasal Ģokların reel para balansı ve çıktı düzeyi üzerindeki etkileri vardır. Tam esnekliğe sahip fiyatların geçerli olduğu ortamda kalıcı bir parasal Ģok çıktı düzeyini etkilememekte, sadece para arzındaki artıĢ oranında bir fiyat artıĢına neden olmaktadır. Diğer bir deyiĢle para arzındaki artıĢın reel etkileri yoktur ve çıktı düzeyini optimal düzeye getirmez. Yani paranın tarafsızlığı ilkesi geçerlidir. Ancak fiyatların kısa dönemde katı olması durumunda para politikasının reel etkileri olabilecektir. Fiyatların kısa dönemde katı olduğu durumda para arzındaki artıĢ nominal faiz oranlarında azalmaya, bu durum ise döviz kurlarındaki yükselmeye yol açacaktır. Ġthal malların yurt içinde üretilen mallardan göreli olarak daha pahalı hale gelmesi nedeniyle yurtiçinde üretilen mallara olan talep dolayısıyla çıktı artacaktır. Ancak talepteki artıĢa firmaların tepkisi ne olacaktır; firmalar talep artıĢını ne ölçüde karĢılama arzusundadır? Bu noktada tekelci rekabetin kendine özgü koĢulları analize katılmaktadır. Tekelci firma fiyatların katı (yani kısa dönemde sabit) olduğu durumda çıktı düzeyini talep düzeyine bakarak belirleyecektir. Fiyatın marjinal maliyetlerin üzerinde oluĢması nedeniyle tekelci firmanın talepteki artıĢı tamamen karĢılaması kârlı, dolayısıyla rasyonel bir davranıĢ olacaktır. Bununla birlikte talepteki artıĢın üretim artıĢını tetiklemesi aynı zamanda refah artıĢını sağlayacaktır. Özetle Redux modelinde parasal Ģoklar kısa dönemde reel etkiler (gerek üretimde gerekse tüketimde) yaratabilmektedir. Makro ekonomik yapıyı yukarıda değinilen mikro temeller üzerinden analiz eden yeni açık ekonomi makroiktisadını konu alan çalıĢmada Orhan (2009), Obstfeld-Rogoff 44 (OR) modelleri ile Mundell-Fleming modellerini karĢılaĢtırmıĢtır. Buna göre OR modellerinin MF modellerinden farklılaĢan temel özellikleri aĢağıdaki gibidir: 1. Obstfeld-Rogoff modellerinde geniĢletici parasal Ģokların ardından cari tüketim harcamaları ile cari ve beklenen gelire bağlı olarak varlık talebi artmaktadır. 2. GeniĢletici parasal Ģoklar, -iki ülkenin yer aldığı modelde- ticarete taraf olan her iki ülkenin üretim düzeyini artırarak, küresel ticaret hacmini yükseltmektedir. 3. Açık ekonomide geniĢletici parasal Ģokların cari iĢlemler etkisi (cari açık) kısa dönemlidir. Uzun dönemde cari iĢlemler dengesi hızla iyileĢmekte ve parasal Ģokların her iki ülkede reel etkileri olumlu hale gelmektedir. 4. MFD modellerinde içsel olarak belirlenen üretim düzeyi OR modellerinde dıĢsaldır. Toplam talebin toplam arzı aĢtığı durumlarda fiyat ayarlamalarının çok hızlı etkilendiği gözlenmiĢtir. Keynesçi iktisatta gerek MF modelleri gerekse MFD modellerinde ekonominin uzun döneme iliĢkin intibak sürecine iliĢkin yeterli bilgi verilmemiĢtir. Kısa dönemde fiyat düzeyi sabitken, uzun dönemde para arzının sürekli değiĢmesi fiyat düzeyini ve döviz kuru değerini düĢürmektedir. Özellikle piyasaya göre fiyatlama varsayımının geçerli olduğu OR modellerine göre, bir parasal Ģok karĢısında reel ve nominal döviz kuru hızla fırlayarak, uzun dönem dengesinden sapmaktadır (Rogoff, 2002: 20). 5. Fiyatlama yöntemi konusunda farklı yaklaĢımların ele alındığı yeni açık ekonomi çalıĢmalarında, tek fiyat kanununun geçerli olduğu modellerde nominal döviz kuru kullanılarak fiyat oluĢum süreci tartıĢılmakta, piyasaya göre fiyatlama varsayımının geçerli olduğu modellerde ise reel döviz kuru kullanılarak yerel fiyat katılıklarının geçerli olduğu ülkeler arasında arbitraj zorluğu nedeniyle yurtiçiyurtdıĢı fiyat düzeyleri arasındaki farklılaĢmanın etkileri analize katılmaktadır. 6. MFD modelinde dengeden sapan döviz kuru analizi fiyat yapıĢkanlığı ve rasyonel bekleyiĢler varsayımı dıĢında çalıĢmasına karĢılık, OR modellerinde parasal Ģoklar karĢısında fiyatlar kısa dönemde uyum sağlamamakta, döviz kurunda dengeden sapmanın rasyonel bir süreç olduğu görülmektedir. Yukarıda açıklanan bilgiler ıĢığında dıĢa açık ekonomilerde cari denge, uluslararası ekonomik iliĢkilerin ülke refahına yansımaları gibi konularda yeni açık ekonomi 45 makroiktisadı modelleri politika analizine zemin hazırlamaktadır. Bu amaca yönelik olarak kullanılan en yaygın ekonometrik yöntem ise VAR analizi olmuĢtur. Uzun dönemde politika belirleme amaçlı kullanılan bu analiz yeni açık ekonomi makroiktisadının varsayımları ve önermeleri doğrultusunda makroekonomik Ģokların reel büyüklüklerin seyri üzerindeki etkilerini izlemek amacıyla kullanılabilir. 3.2.2. Redux Modeli Obstfeld ve Rogoff (1995) tarafından önerilen açık ekonomi modeli, genel yapısı itibariyle iki ülkenin yer aldığı dinamik genel denge modelidir. Modelde nominal fiyat katılıkları ve tekelci rekabet gibi mikro ekonomik temellere dayanan koĢullar geçerlidir ve her iki ekonomide de bireyler hem üretici hem tüketicidir. Ekonomik birimler, [0, n) yurtiçinde yerleĢikler ve [n, 1] yurtdıĢında yerleĢikler olmak üzere [0, 1] aralığında bir sürey (continuum) olarak tanımlanmıĢtır. Ekonomik birimlerin her biri, z ile gösterilmek üzere, farklılaĢmıĢ tek bir ürünün tek üreticisi konumundadır ve tüm birimlerin tercih yapısı homojendir. Üretim sürecine iliĢkin olarak fiziki sermaye tanımı yapılmamıĢ, iĢgücü arzı tek karar değiĢkeni olarak ele alınmıĢtır. Tüketici Tercihleri: Rasyonel davranıĢlara sahip tipik bir birimin t dönemindeki toplam faydası, pozitif yönde tüketim ve reel para stokuna, ve negatif yönde çıktı düzeyi ile iliĢkilendirilen çalıĢma süresine dayanmaktadır. (1)‟de formüle edilen toplam faydanın maksimize edilmesi sistemdeki birimlerin amacını oluĢturmaktadır. Ut s t s t Ms log C s 1 Ps 1 y ( z ) 2 2 s (3.1) t altiĢaretinin zamanı gösterdiği denklemde y (z ) , z ürününü üreten birimin üretim düzeyini, M yurtiçi kiĢi baĢına para stokunu ve P yurtiçi fiyat düzeyini göstermektedir. Dolayısıyla M/P, reel para balansını ifade eder. (0< <1), dönemlerarası değer indirgeme katsayısı olarak modelde yer almıĢtır. Diğer parametrelerle ilgili olarak , , 0 kısıtı geçerlidir. Serbest zamanın toplam faydaya katkısı ise, çalıĢma saatini belirleyen üretim düzeyi [y(z)] ile negatif yönde iliĢkilendirilmiĢtir. Bu terim yazılırken, emek faktörü kuvveti ½ olarak kabul edilmiĢ olan cobb-douglas tipi üretim fonksiyonu 46 y Al kullanılmıĢtır11. C değiĢkeni ile temsil edilen tüketim sepeti aĢağıdaki integral 12 aracılığıyla ifade edilmektedir: 1 C c( z ) ( 1) / dz 0 /( 1) (3.2) Denklemde c(z) değiĢkeni incelenen hanehalkının z ürünü tüketim düzeyini göstermektedir. Burada (>1)12, her bir monopolist üreticinin karĢı karĢıya olduğu talebin fiyat esnekliğini göstermektedir. Ġki ekonominin yer aldığı sistemde tüketim sepeti yurtiçi ve yurtdıĢı ürünler için aĢağıdaki gibi yeniden düzenlenebilir13: n 1 C c( z ) ( 1) / dz c( z ) ( 1) / dz 0 n /( 1) (3.3) Fayda fonksiyonunda para balansı deflatörü olarak kullanılan fiyat endeksinin içeriğinde (3.2)‟deki tüketim sepeti yer almaktadır. p(z), z ürününün fiyatını göstermek üzere yurtiçi fiyat düzeyi endeksi aĢağıdaki gibi düzenlenir: 1 P p( z )1 dz 0 1 (1 ) (3.4) Modelde, uluslararası ticaret üzerinde kısıtlayıcı engeller ve taĢıma maliyetleri söz konusu değildir. Dolayısıyla sistemde üretilen her bir ürün için tek fiyat kanunu (law of one price) geçerlidir. Yani herhangi bir z malının yerli ve yabancı para cinsinden fiyatı arasındaki iliĢki, p( z) Ep * ( z) (3.5) ile gösterilebilir. Burada E döviz kurunu göstermektedir. Bu iliĢkiden yararlanarak (3.4) no‟lu denklem yerli ve yabancı ekonomi için aĢağıdaki gibi yeniden düzenlenebilir: 11 Daha geniĢ açıklama ve cebirsel düzenlemeler için bkz.: Obstfeld, Rogoff, “Foundations of International Macroeconomics”, 1996: 662. 12 1‟den küçük esnekliklerde marjinal hasıla negatif olacağı için, denklemlerde üretim düzeyinin pozitif olmasını sağlamak amacıyla bu kısıt koyulmuĢtur. 13 (*) üstimi değiĢkenlerin yurtdıĢı piyasalara iliĢkin değerlerini göstermektedir. 47 1 P p( z )1 dz 0 1 (1 ) 1 P p ( z )1 dz 0 p( z )1 dz Ep ( z ) 0 n 1 (1 ) n 1 1 dz p( z ) Et dz p ( z ) 0 n n 1 1 1 (1 ) 1 (3.6) dz 1 (1 ) (3.7) Burada (3.6) ve (3.7) karĢılaĢtırıldığında –her iki ülkedeki ekonomik birimlerin aynı tercihlere sahip olduğu da düĢünülerek- değiĢmez bir ürün sepetinin fiyatı için satın alma gücü paritesinin geçerli olduğu görülebilir: P EP * (3.8) Redux modelinde kamu sektörünün yaptığı harcamaları götürü vergi (T) ve senyoraj gelirleri ile finanse ettiği kabul edilmekte ve denk bütçe durumu incelenmektedir. Buna göre, yurtiçi ve yurtdıĢı kamu sektörü dengesi aĢağıdaki denklemlerle ifade edilir: Gt Tt M t M t 1 Pt Gt Tt (3.9) M t M t1 Pt (3.10) Finansal varlık piyasası: Modelde, iki ülke arasında tam entegrasyonun sağlandığı bir sermaye piyasası sistemi ele alınmıĢtır. Bu sistemde, alım satımı yapılabilen tek finansal varlık olarak ise tüketim sepeti fiyat endeksi cinsinden tanımlanan, bir dönem vadeli bono bulunmaktadır. Yurtiçi ve yurtdıĢı finans piyasalarında iĢlem gören bono stokları arasındaki iliĢkinin sıfır toplamlı olması, 0 nB (1 n) B eĢitliğini gerektirmektedir. rt , t ve t+1 dönemleri arasındaki reel faiz ödemesi olmak üzere, brüt nominal faiz oranı aĢağıdaki gibi tanımlanmıĢtır: 1 it Pt 1 (1 rt ) Pt (3.11) 48 Bu oran, açık faiz haddi paritesi (uncovered interest parity) etkisiyle yurtdıĢı faiz oranıyla iliĢkili durumdadır: 1 it Et 1 (1 it ) Et (3.12) Verilen bilgiler ıĢığında yurtiçinde yerleĢik herhangi bir bireyin bütçe kısıtı nominal değerler kullanılarak aĢağıdaki gibi oluĢturulabilir: Pt Bt M t Pt (1 rt 1 ) Bt 1 M t 1 pt ( z) yt ( z) Pt Ct Pt Tt (3.13) Denklemlerde z ürününü üreten bireyin cari dönem sonunda takip eden döneme aktardığı bütçesi, finansal varlıklarının getirisi ile cari dönem geliri toplamından cari dönem vergi ve tüketimi çıkarılarak elde edilmektedir. Bireysel Talep: (3.2)‟de verilen tüketim sepeti endeksi veriyken yurtiçinde yerleĢik bir bireyin z malı talebi aĢağıdaki denklemde ifade edilir:14 p ( z) ct ( z ) t Ct Pt (3.14) YurtdıĢında yerleĢik bir bireyin talebi ise, E p ( z) c ( z) t t Ct Pt t (3.15) denklemi ile ifade edilebilir. Burada, talebin göreli fiyatlara göre esnekliğini vermektedir. Bireysel talebin ardından, bir z malı için küresel talep elde edilebilir: p ( z) y ( z) t Pt d t 14 C W t GtW Talep denkleminin elde ediliĢi için bkz.: Obstfeld, Rogoff, 1996: 664 (3.16) 49 Burada CtW GtW küresel toplam talebi göstermektedir. Bunun ilk bileĢeni olan CtW özel tüketim harcamalarının küresel toplamını göstermektedir ve aĢağıdaki özdeĢlikle tanımlanabilir15 ( C j : j bireyinin tüketim sepeti endeksi): n 1 0 n CtW C j dj C * j dj nCt (1 n)Ct (3.17) Benzer Ģekilde hükümet harcamalarına iliĢkin küresel toplam için, GtW nGt (1 n)Gt (3.18) yazılabilir. Optimizasyon probleminde çözüm değerleri: Amaç ve kısıtın belli olduğu modelin çözümü için öncelikle bazı cebirsel düzenlemelere ihtiyaç vardır. Öncelikle, (3.16) no‟lu denklem aĢağıdaki gibi tekrar düzenlenebilir: pt ( z ) yt ( z ) Pt yt ( z) ( 1) / (CtW GtW )1 / (3.19) Bu eĢitlik bütçe kısıtı denkleminde (3.13) yerine koyulur. Elde edilen yeni denklemden Ct çekilir ve fayda fonksiyonunda (3.1 no‟lu denklem) yerine koyulursa fayda maksimizasyonunun çözümünü verecek olan kısıtlanmamıĢ dinamik optimizasyon problemi aĢağıdaki gibi elde edilmiĢ olur: 1 1 M j Mj Mj maxj j U t j st log (1 rs ) Bsj s1 ys ( j ) (CsW ) Ts Bsj1 s log s ys ( j ) 2 y ( j ), M , B Ps Ps s t Ps 2 (3.20) Ayrıca, gerekli düzenlemeler yapılarak yurtdıĢında yerleĢik bir birey için geçerli fayda fonksiyonu da elde edilebilir. Küresel talep CtW GtW veri kabul edilmek koĢuluyla (3.20)‟deki fayda fonksiyonunun maksimizasyonu yapıldıktan sonra yurtiçi ve yurtdıĢında yerleĢik bireyler için elde edilen birinci sıra koĢullar aĢağıdaki gibidir: 15 Yurtiçi ve yurtdıĢında yerleĢik tüketiciler, tercihleri ve tüketim yapıları itibarıyla simetrik olarak benzer oldukları kabul edildiği için aynı üstiĢaret ile (j) gösterilmiĢlerdir. 50 Ct 1 (1 rt )Ct (3.21) Ct1 (1 rt )Ct (3.22) 1 it Mt Ct Pt it 1/ M t 1 it Ct Pt it (3.23) 1/ (3.24) 1 1 W W yt ( z ) ( 1) / Ct Ct Gt 1 1 W W yt ( z ) ( 1) / Ct Ct Gt 1/ 1/ (3.25) (3.26) (3.21) ve (3.22)‟de tüketimin dinamik yapısını inceleyen standart Euler denklemi verilmektedir. Ġkinci koĢul olarak, (3.23) ve (3.24) para piyasası denge koĢulunu göstermektedir16. Son olarak (3.25) ve (3.26)‟da ifade edilen üçüncü koĢulda küresel talep veriyken iĢgücü arzına iliĢkin denge koĢullarını vermektedir. Bu koĢul gereği, üretimdeki bir birimlik artıĢın yarattığı gelir fazlasından kaynaklanan marjinal fayda ile söz konusu üretim artıĢı için gerekli iĢ yükünün yarattığı negatif marjinal fayda eĢitlenmektedir. Durağan Durum: Durağan durumda (steady state) tüketim ve çıktının sabit olması nedeniyle reel faiz oranına iliĢkin olarak, euler tüketim denkleminden (3.21) yararlanarak aĢağıdaki koĢul yazılabilir17: r 16 17 1 (3.27) Dikkat edilirse para talebi, kapalı ekonomi modellerinin tersine, gelirin değil tüketimin fonksiyonudur. Ġlerleyen adımlarda değiĢkenlerin denge değerleri üstçizgi ile ifade edilecektir. 51 Diğer yandan, devlet harcamalarının olmadığı varsayılarak (3.9) no‟lu denklem sıfıra eĢitlenerek (3.13)‟te (bütçe kısıtı) yerine koyulur ve gerekli düzenlemeler yapılırsa durağan durum denge tüketim düzeyleri; C rB p ( h) y G P p ( f ) y n C r G B 1 n P (3.28) (3.29) olarak elde edilir. Burada, p(h) yurtiçi malların fiyatlarını, p( f ) ise yurtdıĢı malların fiyatlarını temsil etmektedir. Yatırımcıların elindeki bono hacmi hem pozitif hem de negatif değerler alabileceğinden yukarıdaki eĢitlik simetrik olmak zorunda değildir. Yani, eğer yurtdıĢında yerleĢikler yurtiçinde yerleĢiklerden borçlanıyorsa yurtiçi tüketim daha fazla olacak, üretim hacmi daha az (dolayısıyla serbest zaman daha fazla) olacaktır. Durağan durumda yukarıda anlatıldığı Ģekilde tüketim ve üretim hacmi arasında bir eĢitsizlik olabilir. Bu duruma tek istisna baĢlangıç dönemi (t=0) koĢullarıdır. BaĢlangıç döneminde yurtdıĢı varlıklar sıfıra eĢittir ( B0 =0). Bu özel durumda iki ülke arasında karĢılıklı olarak simetri söz konusu olacaktır. Bu durum göreli fiyatlar kullanılarak ifade edilirse p0 (h) / P0 = p0 ( f ) / P0 =1 eĢitlikleri yazılabilir. Ve bundan hareketle, C0 C0 y0 ( z ) y0 ( z ) C0W eĢitliğine ulaĢılabilir. Elde edilen bilgiler ıĢığında (3.25) ve (3.26)‟da verilen birinci sıra denge koĢulu baĢlangıç dönemi için aĢağıdaki gibi tekrar düzenlenebilir: 1 1 2 y0 y 0 (3.30) Buradan fiyatların esnek olduğu baĢlangıç dönemi koĢullarında üretim düzeyinin para politikasından bağımsız olarak belirlendiği sonucuna ulaĢılabilir. Diğer taraftan, talep esnekliğini gösteren büyüdükçe farklı mallar daha yakın ikame hale gelmekte, dolayısıyla üreticilerin tekelci gücü azalmakta ve uç değer olarak sonsuza yaklaĢtıkça tam rekabet piyasası geçerli olacaktır. Ancak, modelin tekelci rekabet varsayımına dayandığı 52 düĢünüldüğünde ‟nın tam tersine düĢük değerler alacağı ve bu üretim düzeyinin optimum düzeyin altında gerçekleĢeceği görülebilir. Durağan durum denge koşullarının doğrusal dönüşümü: Bu aĢamada, elde edilmiĢ olan denge koĢulları Obstfeld, Rogoff (1996: 503-504) çalıĢmasında izlenen yöntemle doğrusal hale dönüĢtürülecektir. Bu dönüĢüm sırasında X gibi bir değiĢken için, değiĢkendeki yüzde değiĢimler Ģapka iĢareti ile gösterilmek üzere, Xˆ t dX t X 0 Ģeklinde bir gösterim kullanılmıĢtır. Ġlk olarak, (3.8)‟de verilen satınalmagücü paritesi aĢağıdaki gibi dönüĢtürülebilir: Eˆ t Pˆt Pˆt (3.31) Her iki ülke üreticileri arasındaki simetrik yapı veriyken, (3.6) ve (3.7) doğrusal dönüĢümden önce aĢağıdaki gibi tekrar yazılabilir: Pt npt (h)1 (1 n) Et pt ( f ) 1 1 (1 ) (3.32) 1 (1 ) 1 p t ( h) 1 Pt n (1 n) pt ( f ) E t (3.33) Buradan hareketle, yüzde değiĢimler cinsinden tüketici fiyat düzeyleri Ģu Ģekilde yazılabilir: Pˆt npˆ t (h) (1 n)[ Eˆ t pˆ t ( f )] (3.34) Pˆt n[ pˆ t (h) Eˆ t ] (1 n)[ pˆ t ( f )] (3.35) (3.16) ve (3.17) no‟lu denklemler, aynı Ģekilde doğrusallaĢtırıldığında yurtiçi ve yurtdıĢı mallar için küresel talep eğrileri aĢağıdaki gibi elde edilebilir: 53 W dG yˆ t Pˆt pˆ t (h) Cˆ tW wt C0 (3.36) W dG yˆ t Pˆt pˆ t ( f ) Cˆ tW wt C0 (3.37) Küresel talep veriyken yurtiçi ve yurtdıĢı iĢgücü arzı denklemlerini veren birinci sıra koĢullar (3.25) ve (3.26)‟da verilmiĢti. Bu koĢullar doğrusal hale getirilirse aĢağıdaki denklemler elde edilebilir: W dG ( 1) yˆt Cˆ t Cˆ tW wt C0 ( 1) yˆ t Cˆ t Cˆ tW (3.38) dGtW C0w (3.39) Tüketim ile ilgili olarak, (3.13) no‟lu denklem tüketim değiĢkeni cinsinden yeniden yazılır ve elde edilen sonuç (3.9) ve (3.17) ile birleĢtirilirse mal piyasalarındaki küresel denge koĢuluna ulaĢılır: pt ( f ) yt p ( h) y t W CtW n t ( 1 n ) Gt Pt Pt (3.40) (3.40) doğrusal hale getirilerek talepteki marjinal değiĢmelerin sonuçları elde edilebilir: Cˆ tW nCˆ t (1 n)Cˆ t n pˆ t (h) yˆ t Pˆt (1 n)pˆ ( f ) yˆ t t W dG Pˆt wt C0 (3.41) 54 (3.21) ve (3.22)‟de verilen euler tipi tüketim denklemleri aĢağıdaki doğrusal formu alırlar18: Cˆ t 1 Cˆ t (1 )rˆt (3.42) Cˆ t1 Cˆ t (1 )rˆt (3.43) Yine birinci sıra koĢullar arasında yer alan para talebi denklemleri aĢağıdaki gibi doğrusallaĢtırılır: Pˆ Pˆt 1 Mˆ t Pˆt Cˆ t rˆt t 1 1 Pˆ Pˆt 1 Mˆ t Pˆt Cˆ t rˆt t 1 1 (3.44) (3.45) Son olarak, her iki ekonomideki gelir ve tüketim eĢitliğine iliĢkin durağan durum çözümünü veren (3.28) ve (3.29) no‟lu denklemler doğrusal hale getirilir: dB dG Cˆ r W pˆ (h) yˆ Pˆ W C0 C0 (3.46) n dB ˆ ˆ dG ˆ Cˆ r p ( f ) y P W C0W 1 n C0 (3.47) Durağan Durumların Karşılaştırılması: Esnek Fiyatlar Bu aĢamada, servetin küresel dağılımındaki kaymaların durağan durum üzerinde yarattığı değiĢimler incelenecektir. Bu amaca yönelik olarak, modelde ülkelerarası servet hareketlerini ve buna bağlı olarak refah farkını yansıtabilecek değiĢken olması dolayısıyla B (bono stoku) değiĢkeni gösterge endeksi olarak alınmıĢtır. Servetteki değiĢimin daimi bir değiĢim olması halinde model denge noktasına iliĢkin yeni çözüm değerleri elde 18 Faiz oranları tüm ülkelerde eĢit kabul edilmiĢtir. 55 edilecektir. Bu yeni çözüm, parasal Ģokların kısa ve uzun dönem etkilerini ortaya koyacaktır. Bu analiz için öncelikle ülkelerarası farklara, ardından toplulaĢtırılmıĢ değerlerlere iliĢkin çözümler elde edilecektir. Son olarak fiyat ve döviz kuruna iliĢkin çözümler incelenecektir. i. Yurtiçi ve yurtdışı değişkenler arası farkların çözümü Gelir ve tüketim değiĢkenlerinin ülkelerarası farklarının ortaya çıkarılması için sırasıyla (3.36) ve (3.37) no‟lu denklemler, (3.38) ve (3.39) no‟lu denklemler ile (3.46) ve (3.47) no‟lu denklemler arasındaki farklar aĢağıdaki gibi elde edilir: - talep eğrisine ilişkin gelir farkı: ˆ p ˆ t ( f ) p ˆ ( h) yˆ t yˆ t E t (3.48) - işgücü arzına ilişkin gelir farkı: yˆ t yˆ t Cˆ Cˆ 1 t t (3.49) Cˆ Cˆ CdG dCG 1 1 n r CdB yˆ yˆ Eˆ pˆ ( f ) pˆ (h) W 0 W 0 W 0 (3.50) (3.50) no‟lu denklemde tüketim (özel+hükümet) farkındaki artıĢın gelir farkındaki artıĢa bağlı olduğu görülür. Ancak bunun yanı sıra aynı denklemin son terimi olan ticaret haddi değiĢkeninin - (3.48) no’lu denklemden kaynaklanan- negatif etkisi söz konusudur. Bu durumda >1 durumunda gelir farkının etkisi daha baskın olacaktır. (3.48) ve (3.49)‟un üst çizgiyle ifade edilen denge değerlerini gösteren versiyonları (3.50)‟de yerine koyulup tekrar düzenlendiğinde, Cˆ Cˆ CdG dCG 1 1 n 12 r CdB W 0 W 0 W 0 (3.51) 56 ve, 1 1 dB pˆ (h) pˆ t ( f ) Eˆ t r W 1 n 2 C0 (3.52) elde edilir. Buna göre, yurtiçinde yerleĢikler lehine geliĢen bir servet transferinin tüketim farkı üzerindeki etkisi pozitiftir. Bu, yurtiçi üretimin göreli olarak azalmasına (serbest zaman ve tüketim birlikte artmaktadır) ve yurtiçi fiyatların artarak ticaret hadlerinin yurtiçi lehine artmasına yol açacaktır. ii. Küresel toplamlara ilişkin çözüm: Gelir ve tüketime ait küresel toplamların servetin ülkelerarası transferi karĢısındaki değiĢimini incelemek amacıyla (3.38) ve (3.39) no‟lu iĢgücü arzı denklemlerini nüfus oranlarıyla ağırlıklı toplamları alınır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa aĢağıdaki küresel gelir-tüketim iliĢkisi elde edilir: W dG (1 ) yˆ tW (1 )Cˆ tW wt C0 (3.53) Bu denklem (3.41) ile birleĢtirilirse, yˆ W Cˆ W 0 (3.54) bulunur. Yani, modelin simetrik yapıya sahip olması nedeniyle servet transferi, küresel gelir ve tüketim üzerinde herhangi bir etki yaratmamaktadır. iii. Fiyatlar düzeyi ve döviz kuruna ilişkin çözümler: Yukarıda, fark ve toplulaĢtırılmıĢ değer çözümleri elde edildikten sonra reel değiĢkenlere ait bireysel çözüm değerleri de kolaylıkla elde edilebilir. Örneğin, tüketime iliĢkin (3.54) ve (3.51) no‟lu denklemler birleĢtirilir ve gerekli düzenlemeler yapılırsa, yurtiçi ve yurtdıĢı denge tüketim değerleri dıĢsal değiĢken olan B cinsinden yazılabilir: 57 1 dB Cˆ r W 2 C0 1 n dG 1 n dG 2 C W 2 C W 0 0 n 1 dB Cˆ r 1 n 2 C0W n dG n dG 2 C W 2 C W 0 0 (3.55) (3.56) Benzer dönüĢümler mali politikaların çıktı düzeyi ve ticaret hadleri üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla da yapılabilir: ˆ 1 dG W yˆ C W 1 21 C0 (3.57) W ˆy Cˆ 1 dG 21 C W 1 0 (3.58) 1 1 ˆ ˆ pˆ (h) pˆ ( f ) Eˆ yˆ yˆ C C 1 (3.59) Dikkat edilirse reel değiĢkenlere iliĢkin çözüm değerlerinde para stoku yer almamaktadır. Bu durum, esnek fiyat koĢullarında paranın yansızlığını göstermektedir. Durağan durumda denge fiyat düzeyini (3.44) ve (3.45)‟teki para talebi denklemlerinden yararlanarak elde etmek mümkündür: 1 Pˆ Mˆ Cˆ (3.60) 1 Pˆ Mˆ Cˆ (3.61) Uzun dönem denge döviz kuru ise, (3.61) (3.60)‟tan çıkarıldıktan sonra satınalma gücü paritesi denkleminin (3.31) uygulanması ile bulunabilir: 1 Eˆ Mˆ Mˆ Cˆ Cˆ (3.62) 58 Durağan Durumların Karşılaştırılması: Fiyat Katılıkları Bu aĢamada fiyat katılıkları varsayımı altında kısa dönem çözümlere odaklanılabilir. Modelde fiyatların ekonomideki bir Ģok karĢısında bir dönem sonra tam uyum sağladığı kabul edilebilir. Önceden belirlenmiĢ nominal fiyatlar geçerliyken ekonomide küçük Ģoklar karĢısında çıktı düzeyi talep tarafından belirlenir. Tekelci iĢletme marjinal maliyetin üstündeki düzeylerde fiyatlama yapacağı için, talepteki beklenmedik bir artıĢın çıktı artıĢı yoluyla karĢılanması tekelci iĢletme açısından daha kârlıdır. Bu nedenle, kısa dönemde, esnek fiyat koĢullarında marjinal hasıla ve marjinal maliyeti eĢitleyen (3.38) ve (3.39) no‟lu denklemler geçersiz olacaktır. Bu yeni durumda talep sadece (3.36) ve (3.37) no‟lu denklemlerde belirlenmektedir. Yurtiçinde üretilen malların yerli para cinsinden fiyatı belirli olmasına rağmen kurlardaki değiĢimlere bağlı olarak yabancı para birimi cinsinden fiyatı değiĢebilir. Fiyat katılıklarının olduğu ekonomik yapıda bu etkileĢim, (3.34) ve (3.35)‟ten yararlanarak Ģu Ģekilde gösterilebilir: Pˆ (1 n) Eˆ (3.63) Pˆ nEˆ (3.64) Fiyatlarla ilgili bu denklemler (3.36) ve (3.37)‟de yerine koyularak düzenleme yapılırsa kısa dönem toplam talep aĢağıdaki gibi ifade edilebilir19: W dG yˆ (1 n) Eˆ Cˆ W wt C0 (3.65) W dG yˆ nEˆ Cˆ W wt C0 (3.66) Bunun dıĢında kısa dönem dengesine iliĢkin olarak (3.42)-(3.45) no‟lu denklemler geçerlidir. Modeldeki fiyat katılığı varsayımı gereği, sistemdeki kalıcı ya da geçici Ģoklar 19 Ĉ W (2.41)‟de verilmiĢti. 59 sonucunda yeni durağan denge hali bir dönem sonra yakalanabilmektedir. Ya da, yeni bir Ģok olmadığı sürece ekonomi ancak bir dönem sonra esnek fiyatlar için geçerli olan denge koĢullarına sahip olmaktadır. Bu nedenle, (3.42)-(3.45) arasındaki denklemlerde yer alan (t+1) altiĢaretli değiĢkenler, durağan durum değiĢkenleri olarak yazılabilir. Aynı Ģekilde, (t) altiĢaretli değiĢkenler de kısa dönem çözüm değeri olarak yorumlanabilir. Önceki bölümlerde durağan durum çözüm değerleri, diğer bazı değiĢkenlerin yanı sıra servetin küresel dağılımının göstergesi olarak kabul edilen bono stokunun da bir fonksiyonu olarak ele alınmıĢtı20. Bununla birlikte, bono stokundaki değiĢimler içseldir ve modeldeki dönemlerarası hareketler tarafından belirlenir. Uzun dönemde, (3.28) ve (3.29)‟da gösterildiği gibi cari denge sağlanmıĢtır. Ancak kısa dönemde ortaya çıkan cari hesaplar fazlası aĢağıdaki gibi olacaktır: Bt Bt 1 rt 1Bt 1 pt (h) yt Ct Gt Pt (3.67) Bu denklemden yola çıkılarak, baĢlangıç dönemi koĢulu olan B0 0 eĢitliği de dikkate alınırsa doğrusal dönüĢümü yapılmıĢ cari denge denklemleri (3.63), (3.64) eĢitlikleri de kullanılarak yurtiçi ve yurtdıĢı için Ģu Ģekilde yazılabilir: dB dG yˆ Cˆ (1 n) Eˆ w W C0 C0 (3.68) dB ˆ nEˆ dG n dB ˆ y C C0W C0w 1 n C0W (3.69) Kısa dönemde modelin çözümü: Parasal Şoklar Fiyat katılıklarının geçerli olduğu kısa dönemde parasal Ģokların etkileri incelenirken iki ekonomi arasındaki farklar ele alınır. Bu amaçla, (3.42)-(3.43) farkı kullanılarak, Cˆ Cˆ Cˆ Cˆ 20 (3.70) Servetin iki ekonomi arasındaki değiĢimini gösteren bu değiĢken aynı zamanda cari dengenin göstergesi olarak da kullanılacaktır. 60 ve (3.44)-(3.45) farkı kullanılarak, 1 ( Mˆ Mˆ ) Eˆ (Cˆ Cˆ ) ( Eˆ Eˆ ) (1 ) (3.71) elde edilir. Burada, (3.31)‟de verilen ve hem kısa hem de uzun dönemde geçerli olan eĢitlikten yararlanılmıĢtır. (3.70) no‟lu denklemde eĢitliğin sağ tarafı uzun dönem tüketim farkını, sol tarafında ise kısa dönem tüketim farkını vermektedir. Burada kısa dönem, ekonomiye Ģokun verilmesiyle fiyat uyumunun sağlanması arasındaki dönemi, uzun dönem ise fiyat uyumunun sağlandığı (t+1) dönemi sonrasını ifade etmektedir. (3.70)‟ten elde edilen bir diğer sonuca göre, faiz oranları her bir ekonomide tüketim düzeyleri üzerinde etki sahibiyken, yurtiçi ve yurtdıĢı tüketim düzeyi farkı üzerinde herhangi bir etkisi yoktur. Dolayısıyla modelde göreli tüketim düzeyi kalıcı bir büyüklüktür. Bu durum Ģöyle açıklanabilir: Para piyasaları birbiriyle mükemmel entegre olmuĢ olan ve aynı tüketim sepetine sahip bireylerin yer aldığı iki ekonomide faiz oranlarındaki değiĢim ve bu değiĢimin tüketim üzerindeki etkisi eĢit olacaktır. Her iki ülkedeki tüketim değiĢimlerinin aynı oranda olması durumunda ise tüketim farkının daimi olması doğaldır. (3.71) no‟lu göreli para talebi denklemi incelendiğinde Monetarist yaklaĢımlardan farklı olarak sağ tarafta tüketim harcamalarının yer aldığı görülebilir. Nitekim, para talebi fonksiyonlarında açıklayıcı değiĢken olarak GSMH ve tüketim harcamalarını karĢılaĢtıran bir çalıĢmada Mankiw ve Summers(1986), tüketim harcamalarının, paranın dolaĢım hızının daha iyi bir göstergesi olduğunu göstermiĢler ve para talebiyle ilgili ampirik çalıĢmalarda GSMH yerine tüketim harcamaları değiĢkeninin kullanılmasının daha kararlı sonuçlar elde edilmesini sağlayacağı sonucuna ulaĢmıĢlardır. Bu noktada, (3.70) ve (3.71) kullanılarak fiyat katılıklarının geçerli olduğu durumda döviz kuru davranıĢları incelenebilir. (3.71) no‟lu denklem bir dönem ilerletilerek aĢağıdaki gibi düzenlenebilir: 1 Eˆ ( Mˆ Mˆ ) (Cˆ Cˆ ) (3.72) 61 Modelde, para politikasındaki Ģokların daimi olduğu ( Mˆ Mˆ Mˆ Mˆ ) önerilmiĢtir (Obstfeld ve Rogoff, 1996: 675). Para arzı ve tüketime iliĢkin göreli daimi büyüklükler denklemde ikame edildiğinde (3.72) Ģu Ģekilde de yazılabilir: 1 Eˆ ( Mˆ Mˆ ) (Cˆ Cˆ ) (3.73) Buradan, Eˆ Eˆ . Yani, fiyatlardaki bir dönemlik katılığa rağmen döviz kurları kısa dönemde yeni denge düzeyine ulaĢabilmektedir. Nitekim (3.71) incelenirse, göreli parasal büyüklükler ve göreli tüketim sabitken döviz kurlarının da sabit kalması beklenir. Bunun yanı sıra, bir önceki bölümde ele alınan dinamik Mundell-Fleming modelinde görülen döviz kurundaki aĢırı sıçrama (overshooting) bu modelde gözlenmemektedir. Bir sonraki adımda, döviz kuruna ait denklemler yeniden düzenlenerek (t) dönemine ait genel çözüm bulunabilir: Eˆ t (1 ) (1 ) s t ˆ ˆ 1 ˆ ˆ (1 ) ( M s M s ) (C C ) s t (3.74) Bu denklemde, esnek fiyatlar koĢulu altında olduğu gibi, döviz kurlarının kısa dönemde daimi denge düzeyine geldiği görülmektedir, ancak esnek fiyat koĢullarında döviz kurlarının belirlenmesinde göreli tüketim düzeyinin etkisinin olmaması da bir fark olarak göze çarpmaktadır. Döviz Kuru ve Cari Denge’ye İlişkin Çözümler Fiyat katılıklarının geçerli olduğu kısa dönem modelden yararlanılarak cari denge ve döviz kurlarına ait denge koĢullarının bulunması için bazı cebirsel düzenlemelere ihtiyaç vardır. Öncelikle, cari denge denklemleri olan (3.68) ve (3.69) ile uzun dönem tüketim denklemleri olan (3.55) ve (3.56)‟dan yararlanarak göreli tüketimdeki uzun dönem değiĢim elde edilir: r 1 Cˆ Cˆ yˆ yˆ Cˆ Cˆ Eˆ 2 (3.75) 62 Daha önce elde edilen yurtiçi ve yurtdıĢı kısa dönem çıktı düzeyi denklemlerinin farkı incelendiğinde yˆ yˆ Eˆ yerli para birimi değer kaybettiğinde yerli mallar göreceli olarak ucuzlamakta ve bunun etkisiyle yurtiçi çıktı düzeyi göreli olarak yükselmektedir. Bu eĢitlik ile (3.70)‟te verilen euler tipi göreli tüketim fonksiyonu (3.75)‟te yerine koyulduğunda, r 1 2 ˆ ˆ Eˆ C C r 2 1 (3.76) elde edilir. Bu denklem, göreli yurtiçi çıktı düzeyinin göreli tüketimdeki verili bir artıĢı karĢılayacak kadar yükselmesi için gerekli olan döviz kuru artıĢını göstermektedir. Bir sonraki aĢamada (3.76) ile (3.72) aĢağıdaki gibi birleĢtirilerek parasal Ģoklara bağlı döviz kuru ve göreli tüketim denklemleri elde edilir: Eˆ r 1 2 Mˆ Mˆ Mˆ Mˆ r 1 r 1 2 (3.77) r 2 1 Mˆ Mˆ r 2 1 r 1 2 (3.78) 2 Cˆ Cˆ Döviz kurunun ardından, parasal Ģokların cari denge üzerinde yarattığı değiĢime ait denklemi elde etmek için ilk olarak (3.55) ve (3.56)‟dan yararlanarak Cˆ Cˆ ifadesi dB C0W Cˆ Cˆ cinsinden yazılabilir Cˆ Cˆ olarak 21 . Elde edilen bu denklem (3.70) kullanılarak yazılıp (3.78)‟de yerine koyulur ve gerekli düzenlemeler yapılırsa aĢağıdaki denklem bulunur: dB 2 1 n 1 Mˆ Mˆ W 2 C0 r 1 r 1 2 (3.79) Bu noktada, parasal Ģokların cari denge üzerindeki etkisi (3.79)‟dan yararlanarak izlenebilmektedir. Dikkat edilirse yerli ülkedeki parasal geniĢlemenin cari denge üzerindeki pozitif etkisi ülke geniĢledikçe (n arttıkça) azalmaktadır. Cari denge denklemi elde edildikten sonra parasal Ģokların uzun döneme iliĢkin durağan durum değerlerinde 21 Burada kısa dönem hükümet harcamalarının sabit olduğu unutulmamalıdır. 63 yaratacağı etkiler kolaylıkla bulunabilir. Örneğin (3.79), (3.52)‟de yerine koyulursa uzun dönem ticaret hadlerinin parasal Ģoklar karĢısındaki değiĢimi görülebilir: pˆ (h) pˆ t ( f ) Eˆ t r 1 Mˆ Mˆ r 1 r 1 2 2 (3.80) Yurtiçindeki bir parasal artıĢ uzun dönem yurtiçi servette artıĢa neden olacak, bu da yurtiçinde yerleĢik birimlerin çalıĢma saatlerini ve buna bağlı olarak üretimin azalmasına yol açarak göreli fiyatları yükseltecektir. Yani kısaca, uzun dönemde parasal Ģoklar yerli ülkenin ticaret hadleri üzerinde pozitif etki yaratmaktadır. Bununla birlikte, fiyat katılıklarının geçerli olduğu kısa dönem etkiler incelendiğinde ticaret hadleri Ê ‟ye bağlı olarak yerli ülke aleyhine değiĢecektir. Diğer bir deyiĢle parasal Ģokların ticaret hadleri üzerindeki kısa ve uzun dönem etkileri farklı yöndedir. Ancak, (3.77) ve (3.80) karĢılaĢtırıldığında, mutlak değer olarak kısa dönem etkinin daha büyük olduğu görülebilir. 3.2.3. Redux modeline yapılan katkılar: Piyasaya yönelik fiyatlandırma Redux modelinin temel varsayımlarından biri tek fiyat kanunudur. Ancak bu varsayım, bölgelerarası fiyat farklılaĢmalarının coğrafi uzunluklar ve taĢıma maliyetlerinin ötesinde bir farklılaĢma olduğu savından hareketle eleĢtiriye uğramıĢtır 22 . Ayrıca bu farklılıklar reel kur dalgalanmalarının da nedeni olmaktadır23. Bu nedenlerden dolayı, yeni açık ekonomi makroiktisadına dayanan kimi çalıĢmalarda Redux modeli tekelci rekabet yapısı ile piyasaya yönelik fiyat farklılaĢmasını bütünleĢtirecek Ģekilde geniĢletilmiĢtir. Bu katkıların ortak nitelikleri piyasaya yönelik fiyatlama uygulayan firmaların yurtiçinde ve yurtdıĢı piyasalarında farklı fiyat uygulama gücü olması, diğer yandan bu farklı fiyatların, geçerli oldukları ülkede o ülkenin para birimi cinsinden nominal katılık sergilemeleridir. Piyasaya göre fiyatlama (pricing to market) terimini ilk olarak Krugman(1987), uluslararası arbitrajın imkânsız ya da çok zor olduğu ürünlerdeki fiyat farklılaĢmasını ifade etmek amacıyla kullanmıĢtır. Teorik olarak piyasaya göre fiyatlama olgusu reel döviz kuruyla birlikte değerlendirilmelidir. Burada öncelikle firmaların (en azından belli bir oranının) yurtiçi ve yurtdıĢı piyasalarda aynı ürün için farklı fiyat uygulayabileceği, ikinci 22 23 Konuyla ilgili olarak Engel (1993) ve Engel, Rogers (1996) çalıĢmalarına baĢvurulabilir. Bu konudaki tartıĢmalarla ilgili olarak bkz. Rogoff (1996) ve Devereux (1997) 64 olarak, fiyatların her bir ülkede yerel para birimi cinsinden katılık sergilediği varsayılmaktadır. Bu koĢullarda ex-ante analizde firmalar farklı piyasalar için marjinal maliyetler bazında mark-up fiyatlandırma uygulamıĢlardır. Bunun sonucunda tek fiyat kanunu geçerlidir. Ancak makro dengeleri bozan herhangi bir Ģok sonrasında (ex-post) döviz kuru değiĢimlerine rağmen fiyat katılıkları ve arbitrajın söz konusu olmaması nedeniyle sadece yerel para birimi cinsinden değil, üretici fiyatları cinsinden de fiyat farklılıkları ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla, yerel para cinsinden fiyat katılıkları ile piyasaya göre fiyatlama koĢulları reel döviz kurunda dalgalanmalara ve yurtiçi-yurtdıĢı fiyat düzeyleri arasındaki bağlantının kopmasına yol açacaktır24. Redux modelini piyasaya göre fiyatlama varsayımı ile birleĢtirerek modifiye eden bir çalıĢmada Betts ve Devereux (2000b) yurtiçindeki firmaların belirli bir oranının ( s ) ürünlerini farklı fiyattan yurtdıĢı piyasalara sürebildiği varsayımını kullanmıĢlardır. Modelde piyasaya göre fiyatlama altında döviz kurundan kaynaklanan harcama kaydırma etkisi kaybolacağı için döviz kurundaki değiĢimlerin tüketim üzerindeki etkisi daha sınırlı olmakta, dolayısıyla ekonomide dengeyi sağlayacak döviz kuru değiĢimi daha fazla olacaktır. Bu sürecin sonucunda Redux modelinde analiz dıĢı bırakılmıĢ olan döviz kurlarında aĢırı sıçramanın (overshooting) gözlenmesi olasılığı yükselmektedir. Bununla birlikte, yurtiçi ve yurtdıĢı fiyatlardaki katılıklardan dolayı nominal döviz kurundaki bir hareket reel döviz kurunu da değiĢtirecek ve yurtiçi ve yurtdıĢı tüketim yapıları arasındaki iliĢkiyi koparacaktır. Piyasaya yönelik fiyatlama olgusu, refah ekonomisi açısından ele alındığında da tek fiyat kanununun geçerli olduğu modelden farklı etkiler göstermektedir. Tek fiyat kanunu ve satınalma gücü paritesi çerçevesinde yapılan analizde beklenmedik bir parasal Ģok yurtiçi ve yurtdıĢındaki tüm bireyler için refah artırıcı sonuç yaratır. Ancak piyasaya yönelik fiyatlama analizi çerçevesinde yurtiçindeki parasal Ģokların yurtiçinde refah artırıcı, yurtdıĢındaki bireyler üzerinde ise refah azaltıcı (beggar-thy-neighbor) etkisi vardır. Dolayısıyla bu analiz, ülkelerin bağımsız para politikalarının yerine para politikası alanında uluslararası koordinasyon sağlanmasının önemine dikkat çekmektedir (Sarno, 2001: 26). 24 Literatürde yukarıda açıklanan süreci, firmaların farklı piyasalardaki optimal fiyatlama davranıĢlarından ayırt etmek için “kısa dönemli piyasaya göre fiyatlama” ismi de kullanılmaktadır (bkz: Goldberg ve Knetter, 1997) 65 Piyasaya göre fiyatlama varsayımına dayanan model çalıĢmasında Nelson (2001), Redux modelini piyasaya göre fiyatlama varsayımına göre modifiye ederek fiyat farklılaĢtırmasının etkilerini incelemiĢtir. Buna göre, iki ülkeli bir sistemde ( z ) ürününü üreten bir yerli firma, t dönemindeki üretiminin bir miktarını pt (z ) fiyatından yurtiçinde satmakta, bir miktarını ise qt (z ) fiyatından yurtdıĢına ihraç etmektedir. Satınalma gücü paritesinin geçerli olduğu modelin aksine, yurtiçi fiyatla yurtdıĢındaki fiyat arasında bir iliĢki mevcut değildir, ayrıca yurtdıĢında geçerli olan fiyat, geçerli olduğu ülkenin para birimi cinsinden (local currency pricing) yapılmaktadır. Yukarıdakine benzer Ģekilde, yurtdıĢında faaliyet gösteren ve ( z ) ürününü üreten bir firma, üretiminin bir miktarını faaliyet gösterdiği piyasada, o ülkenin para birimi cinsinden pt ( z ) fiyatından satmakta, bir miktarını ise yerli ülkede, yerli ülke para birimi kullanarak qt ( z ) fiyatından satmaktadır. Modifiye edilen modelde, Redux modelinden farklı olarak fiyat endeksleri aĢağıdaki Ģekilde oluĢturulur: P p( z )1 dz q( z )1 dz 0 n n 1 1 (1 ) P q ( z )1 dz p ( z )1 dz 0 n n 1 (3.81) 1 (1 ) (3.82) Modeldeki bir diğer farklı nokta firmalar tarafından belirlenen çıktı düzeyi değiĢkeninin yerine, hanehalkları tarafından belirlenen çalıĢılan saat sayısı değiĢkeninin yer almasıdır. Bu kavramsal değiĢikliğe rağmen çıktı düzeyi ve çalıĢılan saat sayısının doğrusal olarak özdeĢ olduğu varsayılmıĢtır: yt ( z ) ht ( z ) (yurtiçi) (3.83) yt ( z ) ht ( z ) (yurtdıĢı) (3.84) 66 Bu değiĢiklikler ıĢığında yeni modelin amaç fonksiyonu aĢağıdaki gibi yazılabilir: Ut s t s t Ms log C s 1 Ps 1 hs2 ( z ) 2 (3.85) Çıktı düzeyi yerine modele eklenen çalıĢılan saat sayısı değiĢkeninin belirleyicisi olan hanehalkı davranıĢını etkileyen ücret (W) yeni modelin bütçe kısıtında yer almaktadır: t Bt M t Bt 1 M t 1 Wt ht ( z) t ( z) Pt Ct Pt Tt (3.86) Yukarıda belirtilen amaç ve kısıtlar kullanılarak kurulan modele dayanarak Nelson (2001), piyasaya göre fiyatlama varsayımı altında, parasal Ģokların bazı etkilerinin MF modeline benzer olduğunu göstermiĢtir. Bu benzerliklerden en önemlisi döviz kuru konusundadır. Modelde reel ve nominal döviz kurları özdeĢtir ve parasal geniĢleme durumunda döviz kuru, uzun dönem patikasına göre aĢırı sıçrama (overshooting) sergilemektedir. Ayrıca, modelin sonuçları refah analizi açısından da değerlendirilebilir. Piyasaya göre fiyatlama modelinde parasal Ģok karĢısında yurtiçinde çıktı düzeyi ve tüketim artmakta, yabancı ülkede ise çıktı düzeyi –çalıĢma saatlerine paralel olarakartmasına rağmen tüketimde değiĢiklik olmamaktadır. Bunun sonucunda yurtiçindeki parasal Ģok yurtdıĢında refah gerilemesine yol açmakta, bu yönüyle MF modelinde de geçerli olan “komĢuyu zarara uğratma” (beggar-thy-neighbor) niteliğini taĢımaktadır. 67 4. YAPISAL VAR YÖNTEMİ 4.1. Ekonometrik Analizde Geleneksel Yöntem Ġstatistiksel tekniklerin ekonomide kullanılması ve ekonometrinin bir disiplin olarak ortaya çıkmasıyla beraber, gelenekselleĢen bir modelleme yöntemi genel kabul görmüĢtür. Bu yöntem 1932'de ABD-Chicago'da baĢlangıçta sermaye piyasalarıyla ilgili araĢtırmalar yapmak amacıyla oluĢturulan Cowles Komisyonu'nun çalıĢmalarına dayanır. Uzun yıllar boyunca ekonometrik araĢtırmalarda izlenen ve (Gilbert, 1986) tarafından „ortalama iktisadi regresyon‟ olarak da isimlendirilen bu yöntem Ģu prosedürü izlemektedir: Geleneksel ekonometrik yöntemde çıkıĢ noktası olarak doğru olduğu önsel olarak kabul edilen, iktisat kuramından elde edilen bir matematiksel kalıp ele alınır (Gilbert, 1986: 280). Y 0 1 X (4.1) Burada yapılan iĢ, (4.1) gibi bir denklemde 1 'in ve eğer kesiĢim katsayısı modele alındıysa 0 'ın tahmin değerlerini elde etmektir. Ekonometrik modelin baĢarılı bir model olarak kabul edilmesi için katsayılarla ilgili bazı varsayımların sağlanmıĢ olması gerekir. Diğer bir deyiĢle, katsayılarla(veya hata terimiyle) ilgili olarak, çoklu doğrusal bağlantı, değiĢen varyans, otokorelasyon gibi sorunların bulunmaması, ayrıca katsayıların istatistiksel açıdan anlamlı olması, modelin iktisadi beklentilere uygun olması gerekir. Geleneksel yaklaĢım, iktisat teorisinden gelen sebep-sonuç iliĢkilerini, içsel-dıĢsal ayrımı yapma, sıfır kısıtlamaları koyma, vs. gibi yöntemlerle uygulamalı çalıĢmalara yansıtmıĢtır. Diğer yandan, ampirik analizlerin karĢı karĢıya olduğu, sapmasızlık, tutarlılık, belirlenme sorunları, iktisadi beklentilere uygunluk vs.. gibi teknik sorunlar da vardır. Sonuçta, gerek iktisat gerekse ekonometri teorisinin önermeleri ve zorunlulukları ile pratikte yaĢanan ve verilerden kaynaklanan sorunların çatıĢması, uygulamalı çalıĢmalarda sorunlara yol açmıĢ ve araĢtırmacıların veri eĢeleme (data mining) yoluna baĢvurmasına zemin hazırlamıĢtır. 68 Diğer yandan, veri eĢeleme yoluna gitmeden baĢarılı bir model tahmini elde edilse dahi geleneksel yöntemle ilgili kuramsal bir sorun her zaman vardır. ġöyle ki; aynı veya birbirine yakın iki veri seti kullanılarak, aynı konuyu açıklama amacı güden ancak temelinde farklı bir iktisadi düĢünceyi hareket noktası olarak alan bir baĢka model (ya da modeller) olabilir. Bu durumda aynı iktisadi kavramı(değiĢkeni) baĢarılı bir Ģekilde açıklayan fakat temel aldığı iktisadi kuramlarda farklılaĢan birden çok model ortaya çıkacaktır. Birbirine zıt düĢünceleri aynı veya benzer veri setleriyle doğrulayan modellerin literatürde yer alması, bu çalıĢmaların bilimselliğiyle ilgili Ģüpheler doğmasına neden olabilir. Buraya kadar anlatılanların ıĢığında söylenebilir ki; geleneksel ekonometri yöntemleriyle ilgili temel sorun ekonometriye, doğruluğuna inanılan bir iktisadi kuramın, veriler yardımıyla kanıtlanması amacına yönelik olarak baĢvurulan bir disiplin olarak yaklaĢılmasıdır (Gilbert, 1986:280). Bu yaklaĢım dolayısıyla, farklı araĢtırmacılar tarafından, belirli görüĢleri desteklemek amacıyla hazırlanan modeller ekonominin gerçek gidiĢatını, ekonomik değiĢkenler arasındaki etkileĢimleri sağlıklı olarak vermeyebilir. 4.2. Bir Alternatif Olarak Sims’in Yaklaşımı: VAR Yöntemi Bu konudaki eleĢtirilerini bir çalıĢmasında toparlayan Sims(1980)‟in, geliĢtirdiği yeni yöntemde, Cowles Komisyonu yaklaĢımından farklılaĢan prensipleri Ģunlardır: i- DeğiĢkenler arasında önsel bir içsel-dıĢsal ayrımı yoktur. ii- Sıfır kısıtlaması uygulanmamaktadır. iii- Modelin birebir temel aldığı kesin bir ekonomi teorisi yoktur. Üçüncü prensip, ilk iki prensibin bir sonucudur. Yani eğer bütün değiĢkenler VAR yapısında içsel olarak belirleniyor ve bir değiĢkenin modelden dıĢlanmasına ihtiyaç duyulmuyorsa her Ģey her Ģeyin nedeni olabilir. Bu durumda modelde incelenecek değiĢkenlerin belirlenmesi süreci dıĢında nedensellik konusunda iktisat kuramının önermeleri ve varsayımları kullanılmaz. Ele alınan sistemi etkilediği varsayılan tüm değiĢkenler kullanılarak kurulan vektör otoregresif (VAR) model aĢağıdaki Ģekilde gösterilebilir: 69 yt A1 yt 1 Ap yt p ut (4.2) Burada, yt , (Kx1) boyutlu gözlenebilir değiĢkenler vektörünü, A j (j= 1, …, p) her biri (KxK) boyutunda katsayı matrislerini ve ut , (Kx1) boyutlu, ut ~ (0, u ) dağılımına sahip beyaz gürültü sürecini göstermektedir. Basitlik sağlaması amacıyla sabit terim, mevsimsel ya da kukla değiĢkenler denkleme eklenmemiĢtir. Burada her bir içsel değiĢken, gecikmeli değerler yani önceden belirli değiĢkenler tarafından açıklanmaktadır. Dolayısıyla sistemde eĢanlı denklem sapması söz konusu olmadığı için (4.2) basit EKK ile tahmin edilebilir bir modeldir. Görüldüğü gibi, çok denklemli sistemlerin tahmininde baĢvurulan geleneksel metodolojinin kullandığı yapısal modellemenin iki temel varsayımı olan değiĢkenlerarası içsel-dıĢsal ayrımı ve model katsayılarına uygulanan sıfır kısıtlamaları VAR modellerinde kullanılmamaktadır. Tipik bir VAR modelinde yer alan tüm değiĢkenler içsel kabul edilmekte, katsayılara sıfır kısıtlaması uygulanmamıĢ olması nedeniyle, teoriden kaynaklanan yapısal bir form söz konusu olmamaktadır. Zaman serisi ekonometrisinde bilindiği gibi, otoregresif (AR: autoregressive) süreçler hareketli ortalama (MA: moving average) sürecine çevrilebilir. Bu dönüĢüm VAR modeline uygulandığında elde edilecek olan vektör hareketli ortalama (VMA) modeli, içsel değiĢken matrisi olan yt ‟nin mevcut ve geçmiĢ dönem yapısal Ģokları cinsinden fonksiyonunu verecektir. (4.2)‟deki VAR modeli k=1 gecikmeyle aĢağıdaki gibi yazılabilir: yt A1 yt 1 ut (4.3) Bu eĢitlik t-1 dönemi için kurulursa; yt 1 A1 yt 2 ut 1 (4.4) 70 ve (4.3)‟de yerine koyulduğunda; yt A1 ( A1 yt 2 ut 1 ) ut A12 yt 2 u t A1u t 1 (4.5) elde edilir. Bu iĢlem n defa tekrarlandığında; n yt A1i u t i A1n i yt n1 (4.6) i 0 lim A1n 0 varsayımı altında (4.6) aĢağıdaki Ģekilde yazılabilir: n yt A1i u t i (4.7) i 0 (4.7)‟teki gösterim yt vektöründeki değiĢkenleri azalan ağırlığa sahip hata terimlerinin gecikmeleriyle açıklayan vektör hareketli ortalama (VMA) modelini vermektedir. (4.2) gibi bir VAR modelinin önemli bir fonksiyonu t dönemi sonrasına ait öngörüleri sağlayabilmesidir. AraĢtırmacı, bu amaca yönelik olarak tamamen gecikmeli değiĢkenlerden yani değeri önceden belirlenmiĢ değiĢkenlerden yararlandığı için iktisat kuramının kullanıldığı yöntemlere veya senaryolara baĢvurmak zorunda değildir. VAR modellerinin bir baĢka kullanım amacı politika belirlemede rehber olmasıdır. Bu amaca yönelik olarak etki-tepki ve varyans ayrıĢtırması analizlerine baĢvurulur. DeğiĢkenler arasındaki etkileĢimleri ortaya çıkaran VAR modelinin aynı zamanda değiĢkenler üzerindeki Ģokların diğer değiĢkenleri ne yönde ve ne Ģiddetle etkilediğini de ortaya koyar. Bu amaçla kullanılan yöntemlerden biri etki-tepki analizidir. Etki-tepki analizi; bir değiĢkendeki dıĢsal bir Ģoka diğer değiĢkenlerin zaman içerisinde vereceği tepkiyi ortaya çıkarır. Buradaki Ģok, verildiği değiĢkenin standart hatası ile ifade edilir. 71 Varyans ayrıĢtırma analizi ise belirli bir değiĢkenin sergilediği değiĢim üzerinde diğer değiĢkenlere verilen Ģokların bireysel etkilerinin ağırlıklarını inceler. Bu analiz ile hedef değiĢken üzerinde en çok etkiyi yaratan değiĢken(ler)i tespit etmek mümkün olabilir. Etki-tepki analizi, yapısı itibarıyla bir dönemde tek bir değiĢkende ortaya çıkan Ģokun etkilerini ele almaktadır. Ancak bu varsayım, sistemdeki farklı değiĢkenlerde ortaya çıkan Ģokların bağımsız olması, diğer bir deyiĢle artıklara ait varyans-kovaryans matrisinin ( u ) köĢegen olması durumunda geçerli olabilir. Uygulamada ise bu koĢulun sağlanma olasılığı çok düĢüktür. VAR analizinde artıklar arasındaki korelasyonu hesaba katan uygulamalı çalıĢmalarda u matrisi Choleski ayrıĢtırması uygulanarak aĢağıdaki gibi tekrar yazılır: u (4.8) Burada alt üçgensel bir matristir. Choleski ayrıĢtırması uygulanan bir sistemde ilk değiĢken kendi dıĢsal Ģokundan, ikinci değiĢken ilk değiĢkene ve kendisine ait dıĢsal Ģoklardan, …vs. etkilenmekte, dolayısıyla hata terimleri arasında iliĢki bulunmamaktadır. Ancak uygulanan bu ayrıĢtırma sonucu elde edilen etki-tepki fonksiyonları, değiĢkenlerin yt ‟deki sıralamasına karĢı duyarlılık gösterecektir. Uygulamada, bu aĢamada değiĢkenlerin dıĢsaldan içsele doğru sıralanması gerekmektedir. Bu sıralamada farklı nedensellik testlerinin yanı sıra teorik önermeler de belirleyici olabilmektedir. Belirtilen bu süreçte Ģoklar, yapısal artıkların doğrusal bir bileĢeni olacaktır ve yapısal değil mekanik bir yapıya sahip olacaktır. Bu durumun yanı sıra, Cooley ve LeRoy (1985) değiĢken sayısı arttıkça uygun diziliĢin belirlenmesi ve sonuçların yorumlanması aĢamasında sorunlar ortaya çıkabildiğini belirtmiĢtir 25. Diğer yandan sürecin öngördüğü anlık (contemporaneous) tekrarlı (recursive) etkileĢim birçok ekonomi teorisinin iĢleyiĢine terstir. 25 DeğiĢken sayısı (n) arttıkça farklı diziliĢ kombinasyonlarının sayısı geometrik Ģekilde (n!) artacaktır. 72 VAR modelleriyle ilgili bir diğer sorun katsayı tahminlerine iliĢkindir. Modelde her bir değiĢkenin gecikmeli değerleri ele alındığı için analize katılan değiĢken sayısı arttıkça buna paralel olarak –özellikle gecikme sayısının fazla olduğu modellerde- tahmin sürecinde sıkıntılar yaĢanmaktadır. Böyle bir modelde gözlem sayısının sınırlı olması durumunda ya katsayı tahminleri yapılamamakta ya da elde edilen tahminlerin güven aralıkları geniĢlemektedir. Diğer yandan kuruluĢu itibarıyla ateorik olan VAR modelinin sonuçları ile ilgili teorik yorumlamalar sakıncalar yaratmaktadır. 4.3. Yapısal VAR Yöntemi Sims baĢta olmak üzere VAR modeli üzerine çalıĢan araĢtırmacıların devam eden çalıĢmaları, VAR modelinin eksiklerini gidermeye yönelik olmuĢtur. Özellikle modelin sadeleĢtirilmesi ve iktisat teorisinin daha yoğun kullanılması konularında yapılan çalıĢmaların sonunda yapısal VAR (structural VAR) (SVAR) yöntemi geliĢtirilmiĢtir. Yapısal VAR yöntemi, VAR yöntemine, özellikle de yöntemin ateorik yapısına yönelik eleĢtirilere cevap niteliği taĢımaktadır. Bu yöntem, değiĢkenler arasında gecikmeli iliĢkilerin göz ardı edildiği eĢanlı denklem sistemlerindeki bu boĢluğu da doldurmuĢtur. Bu konuda en önemli eleĢtirileri getiren Wold teorilerine göre ekonomik hayatta sebep ve sonuçlar arasında mutlaka gecikme vardır ve dolayısıyla eĢanlı bir sistemden bahsetmek yanlıĢtır (Charemza, Deadman, 1997: 213-214). Bununla birlikte yapısal VAR yöntemi uç noktaya gitmemiĢ, yani eĢanlı iliĢkileri de gecikmeli iliĢkilerin yanında analizin bir parçası olarak korumuĢtur. 4.3.1. Yapısal VAR modelinde tanımlanma ve kısıtlama başlıkları Dinamik eĢanlı denklem modellemesinde yapısal Ģoklar “hata terimi” ismiyle, farklı bir kavramı ifade etmektedirler. Bir eĢanlı denklem modelinde hata terimi, –tek denklemli bir regresyon modelinde de olduğu gibi- açıklayıcı değiĢken olarak modele dâhil edilmeyen farklı etkenlerin içsel değiĢkenler üzerindeki toplulaĢtırılmıĢ etkisi olarak tanımlanırlar. Bu farklı etkenler birden fazla içsel değiĢken üzerinde etkiye sahip olabilir. Diğer bir deyiĢle, farklı denklemlere ait hata terimleri aynı etkenlere ait bilgiyi içerebilir. Dolayısıyla hata terimleri arasındaki kovaryanslar sıfırdan farklı olabilir, e üzerinde herhangi bir kısıtlama yoktur. 73 Yapısal VAR modellerini dinamik eĢanlı denklem modellerinden ayıran baĢlıca noktalardan biri yapısal Ģokların ortogonal olduğu varsayımıdır. Diğer bir deyiĢle sistemin varyans-kovaryans matrisi e bir köĢegen matristir, yani tüm kovaryanslar sıfıra eĢittir. Bu Ģoklar sistemin dıĢından verilen ve ortak bir tetikleyici tarafından türetilmemiĢ Ģoklar olarak kabul edilir. Ortak bir tetikleyicinin olmaması bu Ģokların iliĢkisiz seriler olarak varsayılmasının dayanağıdır. Diğer yandan bu Ģoklar birbirlerinden bağımsız olmakla birlikte birden fazla içsel değiĢken üzerinde etki sahibi olabilirler. Yani, matrisi köĢegen matris olmak zorunda değildir (Bernanke, 1986: 5). Dinamik eĢanlı denklem modellemesinde ise daha önce açıklandığı gibi e üzerinde herhangi bir kısıtlama yoktur. 4.3.2. Yapısal VAR modelinin gösterimi (4.2)‟deki VAR modeli A matrisinde yer alan sıfır kısıtlamalarıyla ifade edilen yapısal kısıtlar altında yapısal VAR modeli formuna dönüĢecektir: Ayt A1 yt 1 Ap yt p t (4.9) Burada, Aj AA j (j= 1, …, p) ve t Aut ~ 0, A u A (4.10) (4.10)‟da t ‟nin varyans-kovaryans matrisi ‟yi köĢegen matris yapacak doğru A matrisi elde edilerek anlık etkilere ulaĢılabilir. Böylece Ģokların ortogonal olma varsayımı sağlanacaktır. t ‟ye dayanan vektör hareketli ortalama(VMA) süreci ise aĢağıdaki gibi yazılabilir: yt 0 t 1 t 1 2 t 2 (4.11) (j= 0, 1, 2, …) için j j A 1 . Buradaki j matrisi elemanları t Ģoklarına karĢı değiĢkenlerdeki tepkileri vermektedir. VMA sürecinin en önemli kullanım alanı etki-tepki fonksiyonlarının elde edilmesi konusundadır. Bunu daha kolay görmek için, iki değiĢkenli ( y1 ve y 2 ) bir sistem için (4.11)‟in açılımı yapılabilir: 74 y1t u y1 ,t C y1 y1 ,1 C y1 y2 ,1 u y1 ,t 1 C y1 y1 , 2 C y1 y2 , 2 u y1 ,t 2 C y y ,1 C y y ,1 u y ,t 1 C y y , 2 C y y , 2 u y ,t 2 .... u y y , t 2t 2 2 1 2 2 2 2 2 2 1 2 Burada C y1 (4.12) y2 (4.12)‟de C (L) ‟nin elemanları, ele alınan değiĢkende herhangi bir –geçmiĢ-dönemde verilen Ģok karĢısında hedef değiĢkenin cari dönemde verdiği tepkiyi göstermektedir. Örnek olarak, C y y , 2 ifadesi C y1 y1 , 2 1 1 y1,t u y1 ,t 2 Ģeklinde ifade edilebilir ve bu terim, diğer tüm dönemlerde hiçbir yapısal Ģok olmadığı koĢulu altında u y hata terimine t 2 1 döneminde verilen bir birimlik Ģok karĢısında t döneminde y1 değiĢkeninin verdiği tepkiyi göstermektedir. Bu örnek tüm dönemler için genelleĢtirildiğinde ise C (L) ‟nin her bir elemanında ele alınan değiĢken çiftine iliĢkin etki-tepki fonksiyonları elde edilecektir. Bu yaklaĢımda, doğrudan gözlenebilir değiĢkenler arasındaki anlık iliĢkilerden yararlanarak ortogonal yapısal Ģoklara sahip modele ulaĢılabilir. (4.10)‟da yeralan varyans-kovaryans matrisi ‟nin köĢegen matris olduğu da göz önüne alındığında, mevcut sistemde K ( K 1) / 2 sayıda denklem vardır. Diğer yandan A matrisinin K 2 sayıdaki elemanına ait tek çözüm değerlerinin elde edilebilmesi için matris elemanları üzerinde ayrıca K 2 K ( K 1) / 2 K ( K 1) / 2 sayıda kısıta ihtiyaç vardır. Bununla birlikte, (4.11)‟de yer alan etki-tepki matrisinin elemanları bir birimlik yapısal Ģokların yarattığı tepkiyi gösterir. Burada incelenen “bir birimlik yapısal Ģok” bir standart sapmalık Ģoku ifade etmektedir. Bunun sağlanması içinse u matrisi, köĢegen elemanları 1‟e eĢitlenecek Ģekilde normalleĢtirilir. Ortogonallik varsayımı ve normalleĢtirme sonrası varyans-kovaryans matrisi için u I varsayımı yapılabilir. Bu varsayımdan yararlanarak indirgenmiĢ form varyans- kovaryans matrisinin de AA Ģeklinde basitleĢtirilmesi mümkündür. Kısıtlar, matris elemanları üzerinde yapılan sıfır kısıtlamalarının yanı sıra A matrisi köĢegenlerinin birim değer alacak Ģekilde normalleĢtirilmesi yoluyla da yapılabilir. Bu normalleĢtirme ile K 75 sayıda denklemin elde edilmesinin ardından K ( K 1) / 2 sayıda kısıtlamaya ihtiyaç kalacaktır. DeğiĢkenler arasında Wold tipi nedensellik sıralaması söz konusuysa A matrisi alt-üçgensel matris olacak ve tam belirlenme bu Ģekilde sağlanacaktır. Bununla birlikte köĢegen elemanlar hariç olmak koĢuluyla farklı Ģekillerde sıfır kısıtlarının konması, hatta K ( K 1) / 2 ‟den daha fazla sayıda kısıt uygulanması da mümkündür. Bununla birlikte, yapısal VAR yönteminde tanımlanma koĢulunu sağlayan en az sayıda kısıtın uygulanması daha yaygındır(Lütkepohl, 2005: 359). Yapısal VAR modelinin oluĢturulması aĢamasında gözlenebilir değiĢkenlerin iliĢkilerinin yanı sıra değiĢkenlerdeki değiĢimin açıklanamayan kısımları (öngörü hataları) da kullanılabilir. Bu amaçla, yapısal inovasyonları içeren t matrisi öngörü hatalarından, yani indirgenmiĢ form hatalarından ( u t ) yararlanarak tanımlanabilir. Bu açıdan bakıldığında öngörü tahminleri yapısal inovasyonların doğrusal fonksiyonu olarak ele alınır: ut B t , t ~ (0, I K ) (4.13) Bu dönüĢüm gereği yapısal inovasyonlar ile indirgenmiĢ form hata terimlerine ait varyans-kovaryans matrisleri arasındaki bağıntı için u B B , ya da yapısal inovasyonların varyansları 1 olacak Ģekilde normalleĢtirme yapıldığında u BB yazılabilir. (4.13)‟te verilen bağıntı ve bunun varyans-kovaryans matrisleri K ( K 1) / 2 eĢitlik içermektedir ve K 2 sayıdaki parametrenin tanımlanabilir olması için K ( K 1) / 2 sayıda kısıta daha ihtiyaç vardır. (4.10) ve (4.13)‟te verilen iki model, kısa dönem kısıtların ele alındığı tek bir modelde bir araya getirilebilir: Aut B t , t ~ (0, I K ) (4.14)‟ün varyans-kovaryans matrisi, ut A -1 B t (4.14) bağıntısından yararlanarak u A -1BBA -1 Ģeklinde yazılabilir. Varyans-kovaryans matrisi K ( K 1) / 2 eĢitliğe 76 sahipken, A ve B matrislerinde tahmin edilmesi gereken toplam 2K 2 eleman vardır. Bu durumda tanımlanma koĢulunun sağlanabilmesi için A ve B matrislerinde ek olarak K (3K 1) / 2 adet kısıtlamaya ihtiyaç duyulacaktır. Yukarıdaki Ģekilde takip edilen bu prosedürün yanında Blanchard ve Quah (1989) tarafından önerilen bir baĢka yaklaĢımda ise Ģokların toplulaĢtırılmıĢ etkisi uzun dönem kısıtlar yardımıyla ele alınmıĢtır. Doğrudan A ve B matrislerine değil, bu matrisler kullanılarak elde edilen “toplam etki matrisi” üzerine kısıtlar konarak uygulanan bu yaklaĢımda gecikmeli iliĢkilerden ziyade, değiĢkenler arasında hiç iliĢki olmaması hali ele alınmaktadır. Bunun için (4.11)‟deki hareketli ortalama süreci terimleri kullanılır: i I K A1 Ap A -1 B 1 (4.15) i 0 Burada , yapısal inovasyonlara karĢı uzun dönem birikimli tepkiyi ifade eden “toplam etki matrisi”dir. Bu yaklaĢımda, toplam etki matrisi katsayılarına konan sıfır kısıtları yardımıyla uzun dönem iliĢkiler incelenebilir. Örneğin i , j 0 kısıtı, uzun dönemde j‟inci yapısal Ģok karĢısında i‟inci değiĢkenin birikimli tepkisinin sıfıra eĢit olacağı anlamına gelir. Burada, Ai elemanları VAR modelinin parametreleri olduğu için kısıtlamalar aslında A -1B matris çarpımı üzerinde olacaktır. 77 5. AMPİRİK ANALİZ ÇalıĢmanın bu bölümünde, ikinci bölümde ele alınan yeni açık ekonomi makroiktisadının varsayım ve önermeleri çerçevesinde, bir açık ve küçük ekonomi olan Türkiye ekonomisinde reel ve nominal Ģokların döviz kurları ve cari denge üzerindeki etkilerinin ampirik olarak incelenmesi amaçlanmıĢtır. Yeni açık ekonomi makroiktisadını temel alan ampirik çalıĢmalarda VAR ve yapısal VAR yöntemleri yaygın olarak kullanılmaktadır. Yapısal VAR yöntemi, ekonomide yaĢanan uyum gecikmelerini kısa ve uzun dönem kısıtlar kullanarak analize dahil edebilmekte, bu yönüyle yeni açık ekonomi makroiktisadına dayanan ampirik analizlerde tercih edilmektedir. Bu nedenle bu çalıĢmada da yapısal VAR yöntemi kullanılacaktır. Yapısal VAR analizinde, düzeyde durağan olmayan değiĢkenler kullanılarak yapılan bir analizde –değiĢkenler arasında eĢbütünleĢme olması halinde- yapısal VAR yerine yapısal vektör hata düzeltme modeli kullanılması gerekebilir. Bu nedenle ampirik analize baĢlamadan önce değiĢkenliklerin durağanlıklarının incelenmesi gerekmektedir. Bu amaçla çalıĢmada öncelikle ADF ve KPSS testleri kullanılarak değiĢkenlerin durağanlıkları incelenecektir. 5.1. Veri Seti ÇalıĢmada kullanılacak değiĢkenlerin seçiminde cari denge üzerinde farklı Ģokların etkilerini ele alan Redux modeli dikkate alınmıĢtır. Bu doğrultuda, modelde parasal/nominal Ģoklar para arzı, reel Ģoklar ise çıktı düzeyi ile temsil edilmektedir. Ayrıca bir açık ekonomide yurtiçi ve yurtdıĢı fiyatların farklılaĢmasında belirleyici olan ve dolayısıyla ürün arbitrajını etkileyen bir faktör olarak reel döviz kuru değiĢkeni modelde yer almıĢtır. Belirtilen bu Ģokların cari denge değiĢkeni üzerindeki etkileri araĢtırılacaktır. Kullanılan değiĢkenlere ait ayrıntılı bilgiler aĢağıdaki gibidir: Para Arzı (LM): Para arzı modelde M2Y değiĢkeni ile ele alınmıĢtır. TCMB tarafından yayınlanan M2Y verileri GSYĠH deflatörü kullanılarak deflate edilmiĢtir. Seri, logaritması alınarak doğrusallaĢtırılmıĢtır. 78 Çıktı Düzeyi (LY): Çıktı düzeyini yansıtmak üzere TÜĠK tarafından yayınlanan GSYİH (1987 fiyatlarıyla) verileri kullanılmıĢtır. Seri, mevsimsel dalgalanmalardan arındırılmıĢ, ayrıca doğrusallaĢtırma amacıyla logaritmik dönüĢüm uygulanmıĢtır. Reel Döviz Kuru (LRDK): ÇalıĢmada, Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) bazlı reel efektif kur endeksi logaritmik değerleriyle kullanılmıĢtır. 1995=100 temel yılına göre hesaplanan bu endeks TCMB tarafından yayınlanmaktadır. Cari Denge (CA): TCMB verilerinden yararlanarak, cari iĢlemler hesabının GSYĠH‟ye oranı alınarak elde edilmiĢtir. DeğiĢkende gözlenen mevsimsel dalgalanmalar Census X11 yöntemi kullanılarak arındırılmıĢtır. ÇalıĢmada 1995:1-2007:3 aralığına ait üç aylık veriler kullanılmıĢtır. Modele alınan değiĢkenlere ait grafikler ġekil 5.1‟de, betimsel istatistikler ise Çizelge 5.1‟de verilmiĢtir. Bununla birlikte, tüm veri seti ek 1‟de sunulmuĢtur. 79 Çıktı Düzeyi ** Para Arzı * 60,000.00 90,000.00 80,000.00 50,000.00 70,000.00 40,000.00 60,000.00 50,000.00 30,000.00 40,000.00 20,000.00 30,000.00 20,000.00 10,000.00 10,000.00 19 92 19 Q1 93 19 Q2 94 19 Q3 95 19 Q4 97 19 Q1 98 19 Q2 99 20 Q3 00 20 Q4 02 20 Q1 03 20 Q2 04 20 Q3 05 20 Q4 07 Q 1 19 92 19 Q1 93 19 Q2 94 19 Q3 95 19 Q4 97 19 Q1 98 19 Q2 99 20 Q3 00 20 Q4 02 20 Q1 03 20 Q2 04 20 Q3 05 20 Q4 07 Q 1 0.00 0.00 Reel Efektif Döviz Kuru *** Cari Denge **** 200.00 3,000.00 180.00 2,000.00 160.00 140.00 1,000.00 120.00 0.00 100.00 -1,000.00 80.00 -2,000.00 60.00 40.00 -3,000.00 -4,000.00 0.00 -5,000.00 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q 92 93 94 95 97 98 99 00 02 03 04 05 07 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 19 92 19 Q1 93 19 Q2 94 19 Q3 95 19 Q4 97 19 Q1 98 19 Q2 99 20 Q3 00 20 Q4 02 20 Q1 03 20 Q2 04 20 Q3 05 20 Q4 07 Q 1 20.00 * bin TL, GSYĠH deflatörü ile deflate edilmiĢtir, TCMB ** bin TL, 1987 fiyatlarıyla, TÜĠK *** endeks değeri (1995=100), TCMB **** bin TL, GSYĠH deflatörü ile deflate edilmiĢtir, TCMB ġekil 5.1. ÇalıĢmada kullanılan değiĢkenler (Ham veriler) 80 Çizelge 5.1. DeğiĢkenlere ait betimsel istatistikler (ham veriler) M2Y Gözlem sayısı 63 GSYİH RDK CA 63 63 63 Ortalama 41150.94 29412.43 125.9333 -809.678 Medyan 42054.93 28172.4 121.8 -643 Maksimum 79759.03 48329 178.3 1743.66 Minimum 17465.23 17175.5 85 -4407.03 Standart Hata 17915.47 7421.926 23.37097 1339.036 Çarpıklık 0.377454 0.544992 0.50497 -0.51565 Basıklık 2.103957 2.732676 2.451501 2.891966 Jarque-Bera 3.603543 3.306258 3.467177 2.822478 (olasılık) 0.165006 0.19145 0.176649 0.243841 5.2. Durağanlıkların İncelenmesi Yapısal VAR analizinin uygulanabilmesi için sistemdeki tüm değiĢkenlerin durağan olması beklenir. Durağan olmayan bir değiĢkenin bulunması halinde ise bu değiĢken fark alma iĢlemi uygulanarak durağan hale getirilmelidir. Tüm değiĢkenlerin birinci dereceden durağan olması halinde ise eĢbütünleĢme analizine baĢvurulur. Sistemde eĢbütünleĢmenin varlığı durumunda eĢbütünleĢme vektör ya da vektörlerinin de analize katılması gerekir. Buna yönelik olarak ise yapısal vektör hata düzeltme modeli (structural vector error correction model –SVECM) kullanılmalıdır. Bu çalıĢmada da yapısal VAR ya da SVECM modeline baĢlamadan önce yukarıda özetlenen süreç takip edilmiĢtir. Bu amaçla, öncelikle değiĢkenlerin durağanlıkları incelenmiĢtir. Serilerin durağanlıklarının incelenmesinde Dickey ve Fuller (Dickey, Fuller; 1981) tarafından geliĢtirilen ADF testi ile Kwiatkowski, v.d. (1992) tarafından geliĢtirilen KPSS testi uygulanmıĢtır. ADF testinde; 81 k Yt Yt 1 j Yt j u t (4.1) j1 denklemi kullanılmakta 26 , burada katsayısının sıfırdan farklı olup olmadığı sınanmaktadır. Dolayısıyla, ADF testinin sıfır hipotezi serinin birim kök içerdiği, yani durağan olmadığı Ģeklindedir. KPSS testi ise, serinin dıĢsal değiĢkenler (sabit terim ve trend, ya da sadece sabit terim) üzerine regresyonundan elde edilen kümülatif hata teriminden hareketle hesaplanan bir LM istatistiğine dayanır ve bu istatistik kullanılarak –ADF testinden farklı olarakserinin durağan olduğunu öneren sıfır hipotezinin geçerliliği test edilir. Çizelge 5.2. a: LM DeğiĢkeni Ġçin Durağanlık Testleri ADF Test İstatistikleri ( H 0 : seri birim kök içermektedir) Dışsal değ. Düzeyde 1. Sıra Fark Kesişim -0,21 (k: 1) -12,08** (k: 0) Trend ve kesişim -3,21 (k: 8) -11,98** (k: 0) Hiçbiri 3,66 (k: 1) -0,86 (k: 7) KPSS Test İstatistikleri ( H 0 : seri durağandır) Dışsal değ. Düzeyde 1. Sıra Fark Kesişim 0,98** (b: 6) 0,14 (b: 22) Trend ve kesişim 0,15* (b: 4) 0,13* (b: 22) *: Sıfır hipotezi %5 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir, **: Sıfır hipotezi %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir 26 Ayrıca sabit terim ve trend değiĢkeni de eklenebilir. 82 Çizelge 5.2.b: LY DeğiĢkeni Ġçin Durağanlık Testleri ADF Test İstatistikleri ( H 0 : seri birim kök içermektedir) Dışsal değ. Düzeyde 1. Sıra Fark Kesişim -0,07 (k: 0) -6,31** (k: 0) Trend ve kesişim -1,94 (k: 0) -6,25** (k: 0) Hiçbiri 2,72 (k: 0) -5,75** (k: 0) KPSS Test İstatistikleri ( H 0 : seri durağandır) Dışsal değ. Düzeyde 1. Sıra Fark Kesişim 0,94** (b: 6) 0,07 (b: 2) Trend ve kesişim 0,15* (b: 4) 0,04 (b: 3) *: Sıfır hipotezi %5 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir, **: Sıfır hipotezi %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir Çizelge 5.2.c: LRDK DeğiĢkeni Ġçin Durağanlık Testleri ADF Test İstatistikleri ( H 0 : seri birim kök içermektedir) Dışsal değ. Düzeyde 1. Sıra Fark Kesişim -1,31 (k: 0) -8,14** (k: 0) Trend ve kesişim -3,50* (k: 0) -8,09** (k: 0) Hiçbiri 0,58 (k: 0) -8,11** (k: 0) KPSS Test İstatistikleri ( H 0 : seri durağandır) Dışsal değ. Düzeyde 1. Sıra Fark Kesişim 0,58* (b: 10) 0,21 (b:8) Trend ve kesişim 0,11 (b: 10) 0,07 (b: 9) *: Sıfır hipotezi %5 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir, **: Sıfır hipotezi %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir 83 Çizelge 5.2.d: CA DeğiĢkeni Ġçin Durağanlık Testleri ADF Test İstatistikleri ( H 0 : seri birim kök içermektedir) Dışsal değ. Düzeyde 1. Sıra Fark Kesişim -1,33 (k: 0) -7,42** (k: 0) Trend ve kesişim -2,38 (k: 0) -7,43** (k: 0) Hiçbiri -0,69 (k: 0) -7,42** (k: 0) KPSS Test İstatistikleri ( H 0 : seri durağandır) Dışsal değ. Düzeyde 1. Sıra Fark Kesişim 0,68* (b: 5) 0,11 (b: 4) Trend ve kesişim 0,19* (b: 5) 0,03 (b: 4) *: Sıfır hipotezi %5 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir, **: Sıfır hipotezi %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir Sonuçları Çizelge 5.2‟de verilen birim kök testlerine göre reel döviz kuru (logaritmalı) değiĢkeninin düzeyde durağan, para arzı(logaritmalı), çıktı düzeyi (logaritmalı) ve cari denge değiĢkenlerinin ise birinci sıra fark durağan olduğu görülmüĢtür. 5.3. Eşbütünleşme Analizi Sistemde ele alınan reel döviz kuru değiĢkeni düzeyde durağan, diğer değiĢkenler birinci sıra fark durağandır. Bu aĢamada, değiĢkenler arasında eĢbütünleĢme iliĢkisinin varlığı Johansen eĢbütünleĢme testi (Johansen, 1991) ile incelenecektir. Sırasıyla iz ve maksimum eigen değerleri kullanılarak yapılan test sonuçları Çizelge 5.3‟te verilmiĢtir. 84 Çizelge 5.3. Johansen Testi Sonuçları İz Testi Ġz (trace) Kritik Değer Ġstatistiği (%5 ) 0,313439 37,59450 47,85613 0,3200 r1 0,155151 15,78302 29,79707 0,7274 r2 0,098340 6,004395 15,49471 0,6950 r3 6,49E-06 0,000376 3,841466 0,9865 H0 Eigen Değeri r=0 Olasılık Maksimum Eigen Testi H0 Eigen Değeri r=0 Maks. Eigen Kritik Değer Olasılık Ġstatistiği (%5 ) 0,313439 21,81148 27,58434 0,2302 r1 0,155151 9,778625 21,13162 0,7651 r2 0,098340 6,004019 14,26460 0,6127 r3 6,49E-06 0,000376 3,841466 0,9865 Önceki bölümde belirtildiği gibi, eĢbütünleĢmenin varlığı durumunda eĢbütünleĢme vektörünün de sisteme dâhil edildiği yapısal vektör hata düzeltme modeli tercih edilmelidir. Yapılan analizde ise eĢbütünleĢme iliĢkisi olmadığı sonucuna varılmıĢtır. Bu nedenle yapısal VAR modeli kullanılacaktır. 5.4 VAR Modeli Yapısal kısıtlamaların incelenmesi amacıyla oluĢturulan vektör otoregresif modelde, daha önce açıklanan değiĢkenlerin yanı sıra, 2001 yılındaki geliĢmelerin etkilerini analize katmak amacıyla bir kukla değiĢken (D01) kullanılmıĢtır. Belirtilen içsel ve dıĢsal değiĢkenler kullanılarak 1991:1 – 2007:3 aralığı için dört dönem gecikmeyle tahmin edilen VAR modeli katsayı tahminleri Ek 2‟de verilmiĢtir. 85 5.4.1 Diagnostik testler Tahmin edilen VAR modelinin yapısal kısıtlamalara temel olabilmesi için bazı diagnostik testlerde baĢarılı olması gerekmektedir (Lütkepohl, 2005). Modelin Kararlılığı Öncelikle VAR modeli için kararlılık testi uygulanmıĢtır. Denklem 3.2‟den hareketle, A1 I A 0 0 A2 A p 1 0 0 I 0 0 I Ap 0 0 0 olmak üzere, A matrisinin eigen değerlerinin tümünün 1‟den küçük olması halinde VAR modelinin kararlı olduğu söylenebilir. ÇalıĢmadaki örnekten elde edilen değerler Çizelge 5.4‟te verilmiĢtir. Sonuçlara bakıldığında tüm değerlerin 1‟den küçük olduğu ve kararlılık koĢulunun yerine geldiği görülmektedir. Çizelge 5.4. Kararlılık Testi Sonuçları Eigen değeri 0.894869 -0.887476 0.607577 - 0.561183i 0.607577 + 0.561183i 0.041478 - 0.771489i 0.041478 + 0.771489i -0.535777 - 0.450936i -0.535777 + 0.450936i -0.323952 - 0.597522i -0.323952 + 0.597522i -0.207775 - 0.626765i -0.207775 + 0.626765i 0.610042 0.367835 - 0.448537i 0.367835 + 0.448537i -0.212979 Modulus 0.894869 0.887476 0.827089 0.827089 0.772604 0.772604 0.700286 0.700286 0.679689 0.679689 0.660306 0.660306 0.610042 0.580076 0.580076 0.212979 86 Otokorelasyon Modelde otokorelasyon sorununun varlığı LM testiyle incelenmiĢtir. Burada, VAR modeli hata terimleri ut D1ut 1 Dh ut h vt Ģeklinde ifade edildiğinde, otokorelasyon sorununun varlığı durumunda yokluk hipotezi olan H 0 : D1 Dh 0 reddedilecektir. ÇalıĢmada h=12 gecikmeye kadar elde edilen LM istatistikleri Çizelge 5.5‟te verilmiĢtir. Sonuçlara göre VAR modelinde otokorelasyon sorunu olmadığı görülmektedir. Çizelge 5.5. Otokorelasyon Testi Gecikme LM-İstatistiği 1 21.27959 2 19.04690 3 12.95836 4 20.29591 5 15.41608 6 18.43826 7 20.90339 8 16.33874 9 24.29447 10 12.50888 11 14.34366 12 19.52786 Olasılık 0.1680 0.2662 0.6758 0.2072 0.4944 0.2989 0.1823 0.4296 0.0833 0.7083 0.5731 0.2422 Hata Terimlerinin Normalliği VAR modelindeki hata terimlerinin normalliğinin sınanması amacıyla Lütkepohl(2005) genelleĢtirilmiĢ bir çok değiĢkenli Jarque-Bera testi önermiĢtir. Test, çalıĢmada tahmin edilen VAR modeli için uygulandığında hata terimlerinin 0.01 anlamlılık düzeyinde normal dağılım sergilediği söylenebilir. Çizelge 5.6. Jarque-Bera Normallik Testi Component 1 2 3 4 Joint Jarque-Bera 6.5330 2.7763 4.4971 4.8338 18.6404 df 2 2 2 2 8 Prob. 0.0381 0.2495 0.1055 0.0891 0.0169 87 DeğiĢen Varyans Kurulan VAR modeline iliĢkin, modelde değiĢen varyans olmadığı Ģeklindeki sıfır hipotezinin sınandığı White değiĢen varyans testi uygulanmıĢtır. Analiz çıktısı Çizelge 5.7‟de verilen test sonucuna göre modelde değiĢen varyans sorunu olmadığı sonucuna ulaĢılmıĢtır. Çizelge 5.7. White DeğiĢen Varyans Testi 2 s.d. Olasılık 313.2890 330 0.7375 Yukarıda uygulanan testler sonucunda VAR modelinde herhangi bir diagnostik sorun olmadığı görülmüĢtür. Buna dayanarak, elde edilen model üzerinde yapısal kısıtlamalar uygulanabilecektir. 5.5. Yapısal Kısıtlamaların Uygulanması Önceki bölümde tahmin edilen VAR modeli temel alınarak para arzı, çıktı düzeyi, reel döviz kuru ile cari denge değiĢkenlerinin oluĢturduğu sistemde yapısal inovasyonlar sonucu ortaya çıkan uzun dönem tepkilere Blanchard-Quah(1989) yaklaĢımıyla ulaĢılabilir. Blanchard-Quah yaklaĢımında I K A1 A p A -1 B olarak gösterilen 1 “toplam etki matrisi” üzerine kısıtlar konulmaktadır. Matriste sütunlar Ģokları, satırlar içsel değiĢkenleri, matrisin her bir elemanı ise ele alınan Ģokun karĢılık gelen değiĢkende yarattığı tepkiyi göstermektedir. Buna göre uzun dönem kısıtlamalar koyulduktan sonra çalıĢmada tahmin edilecek yapısal VAR modeli, hareketli ortalamalar cinsinden aĢağıdaki gibi gösterilebilir: 0 0 0 1,t DLM 11 ( L) DLY ( L) ( L) 0 0 21 22 2 ,t LRDK 31 ( L) 32 ( L) 33 ( L) 0 3,t DCA 41 ( L) 42 ( L) 43 ( L) 44 ( L) 4,t (4.2) 88 Burada, 1,t , 2,t , 3,t , 4,t sırasıyla parasal Ģokları, arz Ģoklarını, reel döviz kuru Ģoklarını ve cari iĢlemler hesabı Ģoklarını ifade etmektedir. Parasal Ģokların çıktı düzeyi üzerindeki etkisi 21 ile gösterilmektedir. Bu etki, bölüm 3‟de açıklandığı gibi, yurtiçi servet artıĢı yoluyla olacak, fiyatların katılık sergilemesi sonucu servet artıĢı yurtiçinde yerleĢik birimlerin çalıĢma saatlerinde ve buna bağlı olarak üretimde azalmaya yol açacaktır. Yerli paranın nominal değerinin parasal Ģoklar karĢısındaki tepkisi ters yönde olmaktadır. Bununla birlikte, reel kur tanımı gereği yurtiçi ve yurtdıĢı fiyatlara bağlı olarak yerli paranın reel olarak değer kazanması söz konusu olabilir. Bu etki 31 yardımıyla izlenebilir. Çıktı düzeyinin reel kurla olan iliĢkisi, yine redux modelinde yer alan 3.74 no‟lu denklem aracılığıyla kurulmaktadır. Tekelci rekabet koĢullarında marjinal maliyetin üzerinde fiyat belirleyebilen firmalar talep artıĢlarına çıktı düzeyini artırarak yanıt verebilmektedir. Dolayısıyla denklemde yer alan döviz kuru-tüketim iliĢkisi aynı zamanda çıktı düzeyinin döviz kuru üzerinde sahip olduğu etkiyi de temsil edebilmektedir. Yukarıda belirtilen kısıtlar altında var modeli tahmini Çizelge 5.8‟de verilmiĢtir. Çizelge 5.8. Uzun Dönem Kısıtlar Altında Yapısal VAR Model Tahmini 1 2 3 4 DLM 0.088034 (0.008174) [0.00] 0 0 0 DLY -0.017898 (0.003194) [0.00] 0.020771 (0.001929) [0.00] 0 0 LRDK 0,648218 (0,070128) [0.00] -0,121989 (0,034166) [0.0004] 0,245484 (0.022793) [0.00] 0 DCA 6,933138 (51,31233) [0,8925] -204,9301 (47,64980) [0.00] -160,6097 (41,06204) [0.0001] -291,3684 (27,05288) [0.00] - Standart sapmalar parantez içinde, olasılık değerleri ise köşeli parantez içinde verilmiştir. 89 Buna göre toplam etki matrisi kısaca aĢağıdaki gibi yazılabilir: 0 0 0 0,088034 0,017898 0,020771 0 0 0,648218 0,121989 0,245484 0 6,933138 204,9301 160,6097 291,3684 Toplam etki matrisinin bileĢeni olan B matrisi aĢağıdaki gibi tahmin edilmiĢtir: 0.028216 0.034359 - 0.035499 0.012971 0.008632 0.016279 0.015574 - 0.009196 B 0.052480 - 0.034210 0.051196 - 0.008724 - 47.8364 - 348.1039 - 381.9290 - 329.9619 Ġçsel değiĢkenlerin sisteme verilen Ģoklar karĢısında gösterdiği tepkilerin incelenmesi amacıyla elde edilen etki-tepki fonksiyonları Ģekil 5.2., 5.3., 5.4. ve 5.5‟de verilmiĢtir. Response of DLM to Shock1 Response of DLY to Shock1 .03 .008 .02 .004 .01 .000 .00 -.004 -.01 2 4 6 8 10 12 14 16 2 Response of LRDK to Shock1 4 6 8 10 12 14 16 14 16 Response of DCA to Shock1 .06 100 50 .05 0 .04 -50 .03 -100 .02 -150 .01 -200 2 4 6 8 10 12 14 16 2 4 6 8 10 12 ġekil 5.2. DeğiĢkenlerin para arzındaki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki fonksiyonları 90 Response of DLM to Shock2 Response of DLY to Shock2 .04 .020 .03 .016 .02 .012 .01 .00 .008 -.01 .004 -.02 .000 -.03 -.04 -.004 2 4 6 8 10 12 14 16 2 Response of LRDK to Shock2 4 6 8 10 12 14 16 14 16 Response of DCA to Shock2 .01 200 100 .00 0 -.01 -100 -.02 -200 -.03 -300 -.04 -400 2 4 6 8 10 12 14 16 2 4 6 8 10 12 ġekil 5.3. DeğiĢkenlerin çıktı düzeyindeki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki fonksiyonları Response of DLM to Shock3 Response of DLY to Shock3 .02 .016 .01 .012 .00 .008 -.01 .004 -.02 .000 -.03 -.004 -.04 -.008 2 4 6 8 10 12 14 16 2 Response of LRDK to Shock3 4 6 8 10 12 14 16 14 16 Response of DCA to Shock3 .06 200 .05 100 .04 0 .03 -100 .02 -200 .01 -300 .00 -400 2 4 6 8 10 12 14 16 2 4 6 8 10 12 ġekil 5.4. DeğiĢkenlerin reel döviz kurundaki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki fonksiyonları 91 Response of DLM to Shock4 Response of DLY to Shock4 .015 .012 .010 .008 .005 .004 .000 .000 -.005 -.004 -.010 -.015 -.008 2 4 6 8 10 12 14 16 2 Response of LRDK to Shock4 4 6 8 10 12 14 16 14 16 Response of DCA to Shock4 .010 400 .005 300 .000 200 -.005 100 -.010 0 -.015 -.020 -100 2 4 6 8 10 12 14 16 2 4 6 8 10 12 ġekil 5.5. DeğiĢkenlerin cari dengedeki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki fonksiyonları Etki-tepki fonksiyonlarından yararlanarak geniĢletici parasal Ģokların etkileri incelendiğinde (ġekil 5.2) çıktı düzeyinde kısa dönemde görülen pozitif tepkinin orta dönemde negatife döndüğü görülmektedir. Kısa ve uzun dönem etkileri arasındaki bu farklılaĢmayı Corsetti (2007) yurtiçi üretimdeki tekelci yapının göreli gücüne, ya da ülkenin dıĢa açıklık derecesi ve yerli-ithal mallar arasındaki ikame edilebilirliğe bağlamaktadır. Diğer yandan ortaya çıkan parasal Ģoklar karĢısında reel döviz kuru kısa ve orta dönemde geçerli olmak üzere pozitif yönde tepki vermektedir. Cari dengenin parasal Ģoklar karĢısındaki tepkisi ise kısa dönemde negatif, daha sonra ise pozitif yöndedir. Ancak bu tepki uzun dönemde geçerli değildir. Arz Ģoku olarak da nitelendirilebilecek olan çıktı düzeyindeki birim Ģoklar reel döviz kuru üzerinde –üçüncü dönem dıĢında- negatif etki yaratmakta, bu etki yaklaĢık 8 dönem (2 yıl) sürmektedir. Son olarak, çıktı düzeyindeki Ģoklar karĢısında cari dengenin sadece kısa dönemde etkili olan negatif tepkisi söz konusu olmaktadır. Etki-tepki fonksiyonlarında reel döviz kurundaki Ģokların etkileri incelendiğinde, bu Ģokların cari dengeyi ilk dönemde negatif, orta vadede ise pozitif yönde etkilediği görülebilir. Diğer yandan, reel döviz kuru Ģokları karĢısında çıktı düzeyinde kısa dönemde pozitif yönde gözlenen tepki, orta vadede negatife dönmektedir. 92 Her bir değiĢkendeki varyansın oluĢumunda farklı Ģokların payının incelenmesini sağlayan varyans ayrıĢtırması analizi sonuçları Çizelge 5.9‟da verilmiĢtir. Çizelge 5.9. a. D(LM2Y) için varyans ayrıĢtırması dönem Standart hata 1 2 3 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 0.058353 0.073744 0.075332 0.077522 0.081356 0.082967 0.083628 0.083957 0.084946 0.085366 0.085653 0.085815 0.086107 0.086218 0.086335 0.086401 23.38072 15.59218 18.31488 17.29504 19.96456 19.35488 20.33663 20.28678 20.80951 20.62575 20.98842 20.94689 21.23501 21.18712 21.33190 21.31088 34.66911 49.84274 47.80091 47.22769 43.63053 44.94679 44.51460 44.22616 43.41471 43.62038 43.45734 43.33392 43.15344 43.17386 43.08599 43.06771 37.00879 29.12592 28.66322 30.10387 31.21652 30.69742 30.21415 30.36518 30.59949 30.60934 30.44242 30.62121 30.54365 30.58178 30.53687 30.57695 4.941373 5.439164 5.220994 5.373404 5.188384 5.000910 4.934630 5.121879 5.176289 5.144532 5.111818 5.097986 5.067899 5.057232 5.045244 5.044450 Çizelge 5.9.b. D(Y/Y*) için varyans ayrıĢtırması dönem Standart hata 1 2 3 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 0.058353 0.073744 0.075332 0.077522 0.081356 0.082967 0.083628 0.083957 0.084946 0.085366 0.085653 0.085815 0.086107 0.086218 0.086335 0.086401 11.17817 16.91384 16.09165 16.40814 15.27757 16.15483 16.61821 16.87495 16.84627 16.85592 16.84504 16.95417 17.05109 17.16305 17.25338 17.33378 39.75222 34.13484 34.13828 33.79843 31.46267 29.23596 28.67099 28.78531 29.02288 28.95798 28.85902 28.77162 28.68230 28.62210 28.55536 28.52110 36.38310 35.61469 34.41521 34.45282 36.58184 37.13379 36.37060 36.08091 35.73109 35.74326 35.61539 35.51846 35.53145 35.53258 35.51269 35.46516 12.68651 13.33664 15.35486 15.34061 16.67792 17.47542 18.34021 18.25884 18.39977 18.44284 18.68055 18.75575 18.73516 18.68226 18.67857 18.67996 93 Çizelge 5.9. c. LRDK için varyans ayrıĢtırması dönem Standart hata 1 2 3 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 0.058353 0.073744 0.075332 0.077522 0.081356 0.082967 0.083628 0.083957 0.084946 0.085366 0.085653 0.085815 0.086107 0.086218 0.086335 0.086401 41.59341 45.64554 48.71630 54.00876 58.41175 60.03771 61.28892 62.49074 63.48477 64.14262 64.66998 65.13628 65.54885 65.81781 66.03188 66.19471 17.67411 9.270312 7.143107 6.318591 6.117246 6.724502 6.937777 6.732987 6.512825 6.344975 6.189597 6.080654 6.023579 6.028733 6.019399 6.000943 39.58301 42.16395 41.66940 36.90055 32.84161 30.72289 29.34822 28.24833 27.32745 26.87519 26.56847 26.24439 25.91988 25.67152 25.48172 25.33975 1.149478 2.920193 2.471186 2.772107 2.629397 2.514899 2.425087 2.527939 2.674950 2.637223 2.571959 2.538677 2.507694 2.481939 2.466993 2.464597 Çizelge 5.9. d. CASA için varyans ayrıĢtırması dönem Standart hata 1 2 3 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 0.058353 0.073744 0.075332 0.077522 0.081356 0.082967 0.083628 0.083957 0.084946 0.085366 0.085653 0.085815 0.086107 0.086218 0.086335 0.086401 0.605041 7.884775 7.491972 7.441075 7.369432 7.588793 7.632932 7.617449 7.615402 7.591095 7.580228 7.586704 7.627857 7.638838 7.662758 7.666641 32.03953 31.21115 29.66007 29.45764 30.12739 29.05780 28.77921 28.83644 28.88143 28.85513 28.78253 28.77114 28.77566 28.75156 28.73082 28.73221 38.56852 36.42324 39.43277 39.75485 39.78278 40.18615 39.81559 39.81463 39.85121 39.82286 39.72764 39.75092 39.73254 39.75147 39.72943 39.71989 28.78690 24.48083 23.41519 23.34643 22.72039 23.16725 23.77227 23.73147 23.65195 23.73092 23.90960 23.89123 23.86394 23.85813 23.87699 23.88126 Varyans ayrıĢtırma analizinin 16 dönemlik, yani dört yıllık sonuçları incelendiğinde, cari dengenin değiĢkenliği içinde parasal Ģokların payının çok düĢük (uzun dönemde yaklaĢık %7.6), çıktı düzeyindeki Ģokların ve reel döviz kuru Ģoklarının paylarının ise daha yüksek (sırasıyla %28 ve %39) olduğu görülmüĢtür. 94 Reel döviz kurunun değiĢkenliği incelendiğinde, en büyük payın parasal Ģoklara ait olduğu görülmektedir. Parasal Ģokların kısa dönemde yaklaĢık %42 olan payı uzun dönemde %66‟ya çıkmaktadır. Reel döviz kurundaki değiĢimlerde çıktı Ģoklarının payı ise %6 gibi oldukça düĢük düzeydedir. Özellikle cari dengeye yönelik politikalar üzerine odaklanan yeni açık ekonomi makroiktisadı yaklaĢımı, Mundell-Fleming-Dornbusch tipi açık ekonomi modellerini piyasa aksaklıkları bağlamında geliĢtirmiĢ ve bu koĢullar altında cari dengenin iyileĢtirilmesine yönelik olarak para politikalarının –tam intibak varsayımına dayanan modellerin aksine- etkisinin zayıf olacağını önermiĢtir. Türkiye için yapılan yapısal VAR analizi sonucu elde edilen etki-tepki fonksiyonları ve varyans ayrıĢtırması tabloları incelendiğinde cari dengenin geniĢletici parasal Ģoklar karĢısında sadece kısa dönemde tepki verdiği (ġekil 5.2), ayrıca cari denge değiĢkenliği içindeki payının da çok düĢük olduğu (Çizelge 5.9.d) görülmektedir. Bu durum Türkiye örneği için yeni açık ekonomi makroiktisadının önermesini geçerli kılmaktadır. Yeni açık ekonomi makroiktisadında reel Ģokların cari dengeye etkileri iki yönden incelenmektedir. Birinci olarak göreli çıktı düzeyi artıĢı olarak ele alınan Ģokların sonucunda üretimdeki artıĢ yurtdıĢına yönelecek ve ihracatı artırarak cari denge lehine sonuçlar doğuracaktır. Diğer yandan gelir artıĢı olarak ele alınan reel Ģokların sonucunda yurtdıĢı ürünlere yönelik talep artıĢı ortaya çıkacak, dolayısıyla cari dengenin olumsuz etkilenmesi söz konusu olabilecektir. Ürünlerin homojen olduğu tam rekabet piyasasında yurtiçindeki üretim artıĢı yurtiçi tüketime yanıt verebilir nitelikte olabilmektedir; ancak, tekelci rekabet koĢulları gereği ekonomideki ürün farklılaĢması sonucu yurtiçinde üretilen mallar ithal malların ikamesi olmayabilir. Dolayısıyla yurtiçi üretim artıĢının yarattığı gelir artıĢının, yurtdıĢı ürünlere olan talebi daha fazla artırması mümkündür. Bu durumda reel Ģokların cari denge üzerindeki etkisi üzerinde önsel bir beklenti yoktur. Türkiye için tahmin edilen model incelendiğinde etki-tepki fonksiyonunda cari denge üzerinde reel Ģokların ilk dönemde negatif, takip eden dönemlerde pozitif etkisi olduğu, ancak bu etkinin uzun dönemde anlamlı olmadığı görülmektedir. Bunun yanı sıra cari denge değiĢkenliği üzerinde en büyük payın reel Ģoklara ait olduğu (uzun dönemde yaklaĢık %29) görülmektedir. 95 Cari denge değiĢkenliği üzerinde en büyük pay uzun dönemdeki %40‟lık payla reel döviz kuru Ģoklarına aittir. Etki tepki fonksiyonları incelendiğinde de bu etkinin ilk dönemde negatif, ilerleyen dönemlerde pozitif olduğu, yedinci dönemden itibaren ise sıfıra yakınsamaya baĢladığı görülmektedir. 96 97 6. SONUÇ Açık ekonomi makroiktisadı yazınında 1960‟lı yıllardan itibaren kullanılmaya baĢlayan Mundell-Fleming modelleri Keynesçi IS-LM analizini dıĢ ödemeler dengesiyle birleĢtirmiĢtir. Bu yaklaĢım esnek yapısı sayesinde farklı döviz kurları ve farklı sermaye hareketliliği ortamlarında uygulanacak para ve maliye politikalarının sonuçları hakkında bilgi vermeyi baĢarmıĢtır. Dolayısıyla yirminci yüzyılın ikinci yarısında artan dıĢa açılma akımları sonucunda iç dengeyi sağlama konusunda dıĢ ekonomik iliĢkileri daha fazla göz önünde bulundurmak durumunda olan politika belirleyiciler tarafından yoğun olarak kullanılmıĢtır. Ġlerleyen dönemlerde Mundell-Fleming modellerine fiyat ve ücret katılıkları, dönemlerarası etkileĢimler gibi faktörleri ele alan katkılar da yapılmıĢtır. Gerek modelin ilk hali, gerekse yapılan katkılar mikro temellere oturan varsayımlara dayanmakta, ancak modelleme aĢamasında tamamen makro yapı kullanılmaktadır. Bu nokta, Mundell-Fleming yaklaĢımına yöneltilen ciddi eleĢtirilerin çıkıĢ noktasını oluĢturmuĢtur. Bu eleĢtirilerin ortaya koyduğu eksiklikleri gidermeyi amaçlayan çalıĢmalar arasında Maurice Obstfeld ve Kenneth Rogoff‟un yaklaĢımı öne çıkmıĢtır. Obstfeld, Rogoff (1985) çalıĢmasıyla bütünlüğe kavuĢturulan ve literatürde redux modeli olarak bilinen çalıĢma, açık ekonomilerde mikro kısıtlar altında uygun politikaların geliĢtirilmesini amaçlamıĢtır. Buna yönelik olarak kullanılan dinamik genel denge modellemesi yaklaĢımı hem dinamik yapısı sayesinde aktarma mekanizmalarının dönemlerarası hareketlerini izlemeye olanak vermiĢ, hem de stokastik yapısı ile farklı Ģokların makroekonomik yapı üzerindeki etkilerini incelemeyi kolaylaĢtırmıĢtır. Yeni açık ekonomi makroiktisadı, Mundell-Fleming yaklaĢımından farklı olarak parasal Ģokların tüketim ve iĢgücüne katılma gibi hanehalkı davranıĢları üzerindeki etkilerini de analize katabilmektedir. Bu yönüyle yöntem, refah analizi amacına yönelik olarak kullanılmaya da açıktır. Yeni açık ekonomi makroiktisadının bir baĢka avantajı, sadece ele alınan ülke ekonomisini değil, ticarete taraf olan ülkelerin üretim yapılarını –ve dolayısıyla küresel ticareti- inceleyebilmesidir. Ancak teorinin bu yönü daha çok büyük ekonomiler ya da ticari bloklar açısından geçerli olmaktadır. Redux modelinde ele alınan 98 ekonomik yapının bir diğer farklı yönü, tekelci rekabet koĢullarına dayanmasıdır. Bu yapı ürün farklılaĢtırmasıyla birlikte fiyat katılıklarının da analize dahil edilmesini sağlamıĢ, ancak bunu yaparken toplulaĢtırma (aggregation) yöntemini kullandığı için mikroekonomik temellere inmeyi baĢarmıĢtır. Yeni teori bu yaklaĢımıyla, kısa dönemde fiyatları veri kabul eden Mundell-Fleming yaklaĢımından ayrılmaktadır. Bu çalıĢmada yeni açık ekonomi makroiktisadı, Redux modeline bağlı kalınarak incelenmiĢ, teorinin önermeleri ıĢığında 1992-2007 yılları arasında Türkiye‟de farklı Ģokların cari iĢlemler hesabı ve reel kur üzerindeki etkileri değerlendirilmiĢtir. Burada özellikle parasal Ģoklar üzerinde durulmaktadır. ġoklar üzerinde anlık ve uzun dönem kısıtlar koyulmasına olanak vermesi nedeniyle yapısal VAR analizi kullanılan çalıĢmanın sonuçlarına göre geniĢletici para politikası reel döviz kuru üzerinde kısa ve orta dönemde geçerli olan pozitif bir etkiye sahiptir. Parasal geniĢlemenin cari denge üzerindeki etkisi ise Obstfeld-Rogoff modelleriyle uyumlu bir Ģekilde sadece kısa dönemde geçerlidir; kısa dönemde ortaya çıkan cari açığa karĢılık orta ve uzun dönemde cari iĢlemler dengesi iyileĢmekte ve parasal geniĢlemenin reel etkisi ortadan kalkmaktadır. Nitekim, Redux modelinin küçük ekonomi versiyonunda da geçici bir parasal Ģok uzun dönemli bir cari dengesizliğe yol açmamaktadır (Sarno, 2001: 23). Benzer bir durum parasal Ģokların gelir düzeyi üzerindeki etkisinde de görülmektedir: Sadece kısa dönemde geçerli olan pozitif etki daha sonra ortadan kalkmaktadır. Dolayısıyla, cari denge ve üretim üzerindeki etkileri göz önünde bulundurulduğunda, yeni açık ekonomi makro iktisadı yaklaĢımının öngördüğü, parasal geniĢlemenin sadece kısa dönemde reel etkiler yaratabileceği Ģeklindeki önermenin analiz kapsamına alınan dönemde Türkiye ekonomisinde de geçerli olduğu görülmektedir. Parasal Ģokların gelir düzeyi ve cari denge değiĢkenliği içindeki payları varyans ayrıĢtırması analiziyle incelendiğinde de, özellikle uzun dönemde para politikalarının etkisizliği ortaya çıkmaktadır: parasal Ģokların uzun dönemde gelir düzeyi değiĢkenliği içindeki payının yaklaĢık %17, cari denge değiĢimindeki payının ise yaklaĢık %7 gibi düĢük düzeyde olduğu görülmektedir. Bu sonuçlara göre, para politikasının üretim artıĢı ve cari hesapta iyileĢtirme amacına yönelik olarak kullanılması uzun dönemde kalıcı bir sonuç vermesi beklenmemektedir. Varyans ayrıĢtırma analizi sonuçları cari denge açısından daha ayrıntılı incelendiğinde ise sırasıyla reel kurlar ve çıktı düzeyinin cari denge değiĢkenliğinde en yüksek paya sahip (%40 ve % 29) iki faktör olduğu görülmektedir. 99 KAYNAKLAR Argy, V. (1994). International Macroeconomics: Theory and Policy, New York: Routledge Benigno, G. and Benigno, P. (2001). Monetary Policy Rules and the Exchange Rate. CEPR Discussion Papers, 2807 Bernanke, B.S. (1986). Alternative Explanations of the Money-Income Correlation. NBER Working Paper, 1842 Betts, C. and Devereux, M. (2000a). International Monetary Policy Coordination and Competitive Depreciation: A Reevaluation. Journal of Money, Credit and Banking, 32(4), 722-745 Betts, C. and Devereux, M. (2000b). Exchange rate dynamics in a model of pricing-tomarket. Journal of International Economics, 50, 215-244 Blanchard, O. and Quah, D. (1989). The dynamic effects of aggregate demand and supply disturbances. American Economic Review, 79, 655-673 Boughton, J.M. (2003). On the origins of the Fleming-Mundell model. IMF Staff Papers, 50(1) Charemze, W.W. and Deadman, D.F. (1987). New Directions in Econometric Practice: General to Specific Modelling, Cointegration and Vector Autoregression, Cheltenham: Edward Elgar. Chari, V.V., Kehoe, P.J. and McGrattan, E. (2000). Can Sticky-Price Models Generate Volatile and Persistent Real Exchange Rates? NBER Working Paper, 7869 Cooley, T.F. and Leroy, S.F. (1985). Atheoretical macroeconometrics: A critique. Journal of Monetary Economics, 16(3), 283-308 Corsetti, G. (2007). New Open Economy Macroeconomics. CEPR Discussion Papers, 6578 Corsetti, G. and Pesenti, P. (1997). Welfare and Macroeconomic Interdependence. NBER Working Paper, 6307 Devereux, M. (1997). Real exchange rates and macroeconomics: Evidence and theory. Canadian Journal of Economics, 30, 773-808 Dickey, D.A. and Fuller, W.A. (1981). Likelihood Ratio Statistics for Autoregressive Time Series with a Unit Root. Econometrica, 49(4), 1057-1072 Dornbusch, R. (1976). Exchange rate expectations and monetary policy. Journal of International Economics, 6, 231-44 Engel, C. (1993). Real exchange rates and relative prices. Journal of Monetary Economics, 32(1), 35-50 100 Engel, C and Rogers, J.H. (1996). How wide is the border? American Economic Review, 86(5), 1112-1125 Fleming, M. (1962). Domestic financial policies under fixed and under floating exchange rates. IMF Staff Papers, 9, 369-79 Frenkel, J.A. and Rodriguez, C.A. (1982). Exchange rate dynamics and the overshooting hypothesis. IMF Staff Papers, 29(1), 1-30 Gali, J. and Monacelli, T. (1999). Optimal Monetary Policy and Exchange Rate Volatility in a Small Open Economy. Boston College Working Papers in Economics, 438 Ghironi, F. (2000). Alternative Monetary Rules for a Small Open Economy: The Case of Canada. Boston College Working Papers in Economics, 466 Gilbert, C.L. (1986). Professor Hendry‟s Econometric Methodology. Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 48(3), 283-307 Goldberg, P.K. and Knetter, M.M. (1997). Goods prices and exchange rates: What have we learned? Journal of Economics Literature, 35(3), 1243-1272 Johansen, S. (1991). Estimation and Hypothesis Testing of Cointegration Vectors in Gaussian Vector Autoregressive Models, Econometrica, 59(6), 1551-1580 Kollmann, R. (1997). The Exchange Rate in a Dynamic-Optimizing Current Account Model with Nominal Rigidities: A Quantitative Investigation. IMF Working Paper, WP/97/7 Kollmann, R. (1999). Explaining International Comovements of Output and Asset Returns: The Role of Money and Nominal Rigidities. IMF Working Paper, WP/99/84 Krugman, P.R. (1987). Pricing to market when the exchange rate changes. In S.W. Arndt ve J.D. Richardson(Eds.), Real-Financial Linkages Among Open Economies. MIT Press Kwiatkowski, D., Phillips, P.C.B., Schmidt, P. and Shin, Y. (1992). Testing the Null Hypothesis of Stationary Against the Alternative of a Unit Root. Journal of Econometrics, 54, 159-178 Lütkepohl, H. (2005). New Introduction to Multiple Time Series Analysis, Berlin: Springer. Mankiw, N.G. (1985). Small Menu Costs and Large Business Cycles: A Macroeconomic Model of Monopoly. The Quarterly Journal of Economics, 100(2), 529-37 Mankiw, N.G. and Summers, L.H. (1986). Money Demand and the Effects of Fiscal Policies. Journal of Money, Credit and Banking, 18(4), 415-29 Meade, J.E. (1951). The Balance of Payments: The Theory of International Economic Policy, London: Oxford University Press Mundell, R.A. (1960). The monetary dynamics of international adjustment under fixed and flexible exchange rates. Quarterly Journal of Economics, 74, 227–57 101 Mundell, R.A. (1961a). The international disequilibrium system. Kyklos, 14(2), 154–72 Mundell, R.A. (1961b). Flexible exchange rates and employment policy. Canadian Journal of Economics and Political Science, 27, 509–17 Mundell, R.A. (1963). Capital mobility and stabilization policy under fixed and flexible exchange rates. Canadian Journal of Economics and Political Science, 29, 475–85 Nelson C.M. (2001). International Macroeconomics and Finance, Theory and Econometric Methods, UK: Blackwell Publishers Obstfeld, M. and Rogoff, K. (1995). Exchange Rate Dynamics Redux. Journal of Political Economy, 103, 624-60 Obstfeld, M. and Rogoff, K. (1996). Foundations of International Macroeceonomics, Cambridge: MIT Press Orhan, S. (2009). YerleĢik Ġktisatta Küresel Makroekonomik Teori: Yeni Açık Makroekonomide (NOEM) Cari ĠĢlemler Dinamikleri. Ege Akademik Bakış, 9(4), 1485-1510 Rogoff, K. (1996). The purchasing power parity puzzle. Journal of Economic Literature, 34, 647-688 Rogoff, K. (2002). “Dornbusch‟s Overshooting Model after Twenty-Five Years: International Monetry Fund‟s Second Annual Research Conference MundellFleming Lecture. IMF Staff Papers. Vol. 49, IMF annual research Conference, pp. 134. Rose, A.K. (2000). A review of some of the economic contributions of Robert A. Mundell. Scandinavian Journal of Economics, 102(2), 211-22 Sarno L. (2001). Toward a new paradigm in open economy modeling: Where do we stand?. The Regional Economist, Federal Reserve Bank of St. Louis, May, 21-36 Sims, C.A. (1980). Macroeconomics and Reality, Econometrica, 48(1), 1-48 Snowdon B. and Vane, H.R. (2005). Modern Macroeconomics: Its Origins, Development and Current State, Cheltenham: Edward Elgar Svensson, L.E.O. and van Wijnbergen, S. (1999). Excess Capacity, Monopolistic Competition and International Transmission of Monetary Disturbances. Economic Journal, 99, 785-805 102 EKLER 103 Ek-1. Veri Seti dönemler LM 1992Q1 9.7680 10.0147 116.40 -54.62 1992Q2 9.8406 9.9976 103.00 -173.83 1992Q3 9.9406 10.0168 104.30 -387.57 1992Q4 9.8302 10.0291 114.90 59.98 1993Q1 9.8599 10.0522 123.10 -474.50 1993Q2 9.8990 10.0937 121.80 -1068.81 1993Q3 9.9214 10.1111 122.20 -1282.08 1993Q4 9.8695 10.1098 125.70 -678.58 1994Q1 9.9914 10.0933 98.10 -712.75 1994Q2 9.9018 9.9890 85.30 1368.45 1994Q3 9.9966 10.0012 85.00 1029.18 1994Q4 9.8870 10.0568 95.70 408.92 1995Q1 9.8947 10.0834 93.90 331.92 1995Q2 9.9583 10.1017 99.50 -2.51 1995Q3 10.0328 10.1129 107.30 -524.29 1995Q4 10.0065 10.1225 103.10 -1123.56 1996Q1 10.0699 10.1527 102.80 -172.06 1996Q2 10.1276 10.1691 101.80 -599.40 1996Q3 10.1721 10.1775 102.40 -311.70 1996Q4 10.1333 10.1918 101.70 -379.21 1997Q1 10.2866 10.2099 107.10 -672.57 1997Q2 10.2918 10.2407 106.10 -304.59 1997Q3 10.2900 10.2633 111.30 -48.00 1997Q4 10.2562 10.2658 115.90 -582.14 1998Q1 10.3555 10.2859 116.20 -516.10 1998Q2 10.3929 10.2669 115.50 205.77 1998Q3 10.4531 10.2958 121.10 237.31 1998Q4 10.4001 10.2546 120.90 1075.91 1999Q1 10.5669 10.2197 121.80 1035.79 1999Q2 10.5961 10.2441 121.50 -454.30 1999Q3 10.6226 10.2126 124.10 -568.50 1999Q4 10.6467 10.2344 127.30 -612.72 2000Q1 10.7216 10.2641 132.40 -1130.66 2000Q2 10.7456 10.3057 132.30 -1683.30 2000Q3 10.7654 10.3089 139.00 -1640.60 2000Q4 10.6968 10.3175 147.60 -1592.50 2001Q1 10.9326 10.2545 113.50 0.14 2001Q2 10.8327 10.2075 111.80 1496.40 2001Q3 10.9171 10.2088 98.50 768.46 2001Q4 10.8155 10.2143 116.30 693.25 2002Q1 10.7795 10.2709 138.40 258.06 2002Q2 10.8629 10.2871 118.90 -2.38 LY LRDK CA 104 Ek 1. (devam) Veri Seti dönemler LM LY LRDK CA 2002Q3 10.8813 10.3058 115.20 -252.86 2002Q4 10.7334 10.3271 125.40 -359.90 2003Q1 10.8027 10.3325 123.50 -1108.66 2003Q2 10.7545 10.3218 140.60 -887.25 2003Q3 10.7651 10.3718 151.50 -656.17 2003Q4 10.7663 10.3882 140.60 -1488.78 2004Q1 10.8810 10.4258 154.30 -1707.35 2004Q2 10.9338 10.4469 137.50 -1601.56 2004Q3 10.9023 10.4343 138.10 -1461.49 2004Q4 10.8334 10.4501 143.20 -1828.89 2005Q1 10.9655 10.4812 154.70 -2033.32 2005Q2 11.0176 10.4947 159.50 -2281.68 2005Q3 11.0583 10.5258 162.20 -2315.49 2005Q4 11.0206 10.5386 171.40 -2715.47 2006Q1 11.1466 10.5376 173.00 -2678.45 2006Q2 11.1849 10.5691 142.10 -3803.15 2006Q3 11.1722 10.5822 155.50 -3321.05 2006Q4 11.1304 10.5887 160.10 -2813.73 2007Q1 11.2439 10.5947 165.60 -2814.41 2007Q2 11.2827 10.6076 176.00 -2970.75 2007Q3 11.2868 10.5999 178.30 -3626.52 105 EK-2. VAR Modeli Tahmin DLM(-1) DLM(-2) DLM(-3) DLM(-4) DLY(-1) DLY(-2) DLY(-3) DLY(-4) LRDK(-1) LRDK(-2) LRDK(-3) LRDK(-4) DCA(-1) DLM DLY LRDK DCA -0.537243 0.067468 0.295521 -641.9237 (0.15411) (0.06819) (0.21491) (1624.22) [-3.48599] [ 0.98943] [ 1.37507] [-0.39522] -0.187113 0.059857 0.198272 -1167.284 (0.17154) (0.07590) (0.23922) (1807.91) [-1.09076] [ 0.78862] [ 0.82883] [-0.64565] -0.148919 0.027670 0.291298 -1225.501 (0.16423) (0.07267) (0.22902) (1730.85) [-0.90676] [ 0.38079] [ 1.27192] [-0.70803] 0.230449 0.045553 0.303376 -224.2882 (0.13390) (0.05925) (0.18672) (1411.18) [ 1.72105] [ 0.76889] [ 1.62473] [-0.15894] -0.395153 -0.111352 -0.288489 3017.681 (0.45867) (0.20294) (0.63962) (4833.98) [-0.86151] [-0.54869] [-0.45103] [ 0.62426] -0.101591 -0.044194 0.813987 1993.870 (0.46450) (0.20552) (0.64775) (4895.41) [-0.21871] [-0.21503] [ 1.25664] [ 0.40729] 0.063207 -0.160604 -0.660888 2222.457 (0.43641) (0.19309) (0.60857) (4599.30) [ 0.14484] [-0.83175] [-1.08597] [ 0.48322] 0.238965 -0.272805 0.147082 3137.949 (0.40713) (0.18014) (0.56774) (4290.76) [ 0.58695] [-1.51443] [ 0.25906] [ 0.73133] 0.233077 0.116074 0.909665 -3568.631 (0.12208) (0.05402) (0.17024) (1286.60) [ 1.90922] [ 2.14891] [ 5.34341] [-2.77368] 0.191427 -0.206592 -0.385492 3464.920 (0.17202) (0.07611) (0.23989) (1812.97) [ 1.11280] [-2.71427] [-1.60697] [ 1.91118] -0.183100 0.051843 0.368892 -876.9666 (0.18832) (0.08332) (0.26261) (1984.72) [-0.97228] [ 0.62219] [ 1.40469] [-0.44186] -0.067669 -0.045414 -0.121208 1795.578 (0.15071) (0.06668) (0.21017) (1588.36) [-0.44899] [-0.68104] [-0.57672] [ 1.13046] 1.80E-05 -1.05E-05 -5.72E-05 0.042159 (1.8E-05) (8.1E-06) (2.6E-05) (0.19347) [ 0.97810] [-1.29472] [-2.23245] [ 0.21791] 106 EK-2. (devam) VAR Modeli Tahmin DCA(-2) DCA(-3) DCA(-4) C D01 DLM DLY LRDK DCA 1.70E-05 -3.62E-06 1.26E-05 -0.237985 (1.9E-05) (8.5E-06) (2.7E-05) (0.20241) [ 0.88468] [-0.42658] [ 0.47048] [-1.17577] -6.09E-06 -1.17E-05 -1.61E-05 0.079889 (1.9E-05) (8.3E-06) (2.6E-05) (0.19777) [-0.32436] [-1.41274] [-0.61456] [ 0.40396] 1.57E-05 -5.69E-06 3.07E-05 -0.016520 (1.9E-05) (8.4E-06) (2.7E-05) (0.20120) [ 0.82026] [-0.67376] [ 1.15275] [-0.08211] -0.769625 0.399710 1.042872 -3783.311 (0.41367) (0.18303) (0.57687) (4359.75) [-1.86046] [ 2.18381] [ 1.80781] [-0.86778] -0.059702 0.028885 0.081316 -402.0009 (0.02745) (0.01214) (0.03827) (289.249) [-2.17529] [ 2.37866] [ 2.12464] [-1.38981] 107 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Soyadı, adı : ÇELEM, Abreg Sinan Uyruğu : T.C. Doğum tarihi ve yeri : 04/08/1976 Samsun Medeni hali : Bekâr Telefon : 0 (362) 312 1919 Faks : 0 (362) 312 1919 e-mail : ascelem@omu.edu.tr Eğitim Derece Eğitim Birimi Mezuniyet tarihi Yüksek lisans Gazi Üniversitesi, Ekonometri Bölümü 2003 Lisans Gazi Üniversitesi, Ekonometri Bölümü 2000 Lise Özel YükseliĢ Lisesi 1994 Yabancı Dil Ġngilizce GAZİ GELECEKTİR...
