TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MEKKT b. EBÜ TALiB
BİBLİYOGRAFYA :
ı
BA. Cevdet-Dahiliye, nr. 7943; BA, MD, nr. 3,
s. 408-409; 31'/umaralL Mühimme De{teri(nşr.
Nezih i Aykut v. dğr.) , Ankara 1993, s. 408-409,
620, 649; Taberi. Tari!) (Ebü ' l-Fazl). lll, 73; V,
289, 296; IX, 114-1ı5; Nasır-ı Hüsrev. Sefemame(trc. Yahya el-Haş ş ab). Beyrut ı983, s. ı121ı4, 134-ı36; ibn Cübeyr, er-RU:ıle, Beyrut, ts.
(Darü' ş -şark i ' I -Arabi} , s. 46-49, 63-64, ı06-ı09 ;
ibnü'I-Esir. el-Kamil, IX, 123; X, ı9 , 6ı, 97-98,
225 , 6ı7;XI,ı03,ı06,ı48-ı49 , 279,307;XII,
--,
MEKKI
(~1)
Hz. Peygamber'in
Medine'ye hicretinden önceki
dönemde veya Mekke'de
nazil olan sure ve ayetler için
kullanıl an terim
(bk. AYET; SÜRE).
_j
L
ı 04; ibn Hallikan. Ve(eyat, V, 58; ibn Battuta,
er-Ril:ıle(nşr.
Ali e l-Munta s ır el-Kettani) . Beyrut
1, ı62, ı68, 180-186,240, 265-269;
ibn Kesir. el-Bidaye, Xl, 330; XII, 105-ı06, 320,
368; ibn Haldun. Mu~addime, ll, 638; a.mlf.,
el-'iber, IV, ıo3 , ı26; Kalkaşendi, Şubf:ıu 'l-a'şa,
IV, 265-281; VI, 135; Fasi. el-'i~dü 'ş-şemin,ıı,
306; lll, 34 7 -395; IV, 263; V, ı89-ı98; a.mlf..
Şifa'ü '1-garam (n ş r. Ömer Abdüsselam Tedmüri).
Beyrut ı405/1985, ll , 366-367; ayrıca bk. in deks; Makrizi. itti'§.?ü '1-f:ıune{a ( n ş r. Cemaleddin e ş -Ş eyyal). Kahire ı416 / 1996,1, 10ı, 225,
230, 252 , 282; ibn Tağriberdi, en-1'/ücümü 'zzahire, V, 34, 89, 95, ı40 ; XI, ı39, 144; XII, 144145; XIV, 300; XV, ı89, 349, 536, 542; XVI,
ı79; Necmeddin ibn Fehd. itt:ıafü '1-vera bi-atı­
bari Ommi'l-~ura (nşr. Fe him M. ŞeltGt). Kah i re
ı404/1983, ll, 534-540, 553 -554 , 566-567; lll,
3-4, 303-304, 388-402, 493-500, 592-596; ayrıca bk. indeks; Nehrevali, el-Ber~u 'i- Yemani {i
{etf:ıi'l-'Oşmani (n ş r. Ha med el-Ca sir). Riyad
ı387/1967, s. 24-27; Feridun Bey. Münşeat, ı ,
455, 500-5oı, 6ı3-6ı4; ıı . 6, 1o1-102; Ayyaşı.
er-Rif:ıletü '1-'Ayyaşiyye, Ra bat 1397 !1977, I,
3ı O; Sincari. Mena'if:ıu 'i-kerem fi al] bari Mekke ve 'l-Beyt ve vülati' l-1-jarem (n ş r. Cemi! Abdul lah el - Mısri- Macide Faysal Zekeriyya). Mekke ı4ı9;ı998, I-V, tür.yer.; izzi. Tarih, istanbul
ıı99, vr. 208 "; Çelebizade Asım. Tarih, istanbul
1282, s. 306-310; Şem'danizade. Müri't-tevarih (Aktepe).l, ı6ı-ı62,179; 11/A, s. 23, 90; Il/B,
s. ı 03-1 05; Dahlan. /julaşatü '1-kelam fi beyani
ümera'i 'l-Beledi'l-f:ıaram, Kahire 1305; Cevdet,
Tarih , VII, 197, 212-2 ı4; VIII, 29; G. de Gaury,
Rulers of Mecca, London 1951; ibrahim Kafesoğlu. Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu imp aratorluğu, istanbul 1953, s. ı26127; Ahmed er-Reşidi. 1-jüsnü'ş-şafa ve'l-ibtihac bi-;;ikri men vülliye imarete'l-ha.c(nşr.
Leyla Abdüllatif A hmed). Kahire 1980, tür. yer.;
ismail Hakkı Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme
Emirleri, Ankara 1984; Subhi Abdülmün'im
Muhammed. el-'Ala~at beyne Mışr ve'l-ljicfiz
zemene 'l-Fatımiyyin ve 'l-Eyyübiyyin, Kahire,
ts. (ei-Arabi} , s. 3ı-38, 68-76, 8ı-1ı0, 114ı40, 149-173, ı77-ı95 ; Süleyman Beyoğlu,
Fahreddin Paşa ve Medine Müdataası (doktora tezi , 1990). MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü,
s. 1-23; Arif Abdülgani. Taril]u ümera'i Mekkete'l-mükerreme, Dımaşk 1413/1992; Ahmed
Si bal, Tari!) u Mekke, Mekke ı994, s. 560, 566,
ayrıca bk. tür.yer.; F. E. Peters, Mecca, Princeton 1994, tür.yer.; Hasan Kayalı, Jön Türkler
ve Araplar, istanbul ı998, s. ı 64 -172 ; C. S.
Hurgronje, Şafaf:ıat min taril]i Mekkete 'l-mükerreme (tre. Ali Avde e ş-ŞüyGh, nşr. M. Mahmud es-Seryani - Mi'rac Newab Mirza), Mekke
ı419/1999, ı, 2ı5-307 ; Feridun M. Emecen,
"Hicaz'da Osmanlı Hakimiy etinin Tesisi ve Ebu
Nümey", TED, sy. ı4 ( 1994). s. 87 -ı20 .
ı
ı405/]985,
~
MusTAFA SABRi
KüçüKAşcı
MEKKİ, Amr b. Osm an
--,
(bk. AMR b. OSMAN el-MEKKl).
_j
L
ı
MEKKİ, Ebu Talib
--,
(bk. EBÜ TALİB el-MEKKİ).
L
ı
_j
MEKKİ b. EBÜ TALİB
( ..,._Jll::o ıs. ı 0-! ~s:.,)
--,
Ebu Muhammed Mekki
b. Ebi Talib Hammuş
b. Muhammed e l-Kaysi
(ö. 437/ 1045)
L
Tefsir ve
kıraat
alimi.
_j
23 Şaban 3SS'te (ı 4 Ağustos 966) Kayrevan'da dünyaya geldi. Doğum tarihi bazı kaynaklarda 354 (965) olarak zikredilir. İlkeğitimini İbn EbQ Zeyd ve Ebü'I-Hasan el- Kabisi gibi hocalardan aldı. On üç
yaşında iken Kahire'ye giderek burada
hesap ve dil derslerine devam etti. Kur'an-ı Kerlm'i ezberledi. Altı yıl süren bu
tahsil döneminin ardından Kayrevan'a
döndü . 377'de (987) ikinci defa Mısır'a
gitti ve aynı yıl hac görevini de ifa etti.
378 (988) yılının başlarında Mısır'da
Ebü't-Tayyib İbn GalbQn'danyeniden kıra­
at okumaya başladı , ancak tamamlamadan Kayrevan'a döndü ve 382'de (992)
tekrar M ısır ' a giderek kıraat tahsilini tamamladı. Mısır' da bulunduğu yıllarda ayrıca EbQ Adi İbnü'I-İmam Abdülazlz b.
Ali'den Verş'in rivayetine göre Hamza b.
Hablb ez-Zeyyat'ın kıraatini okudu; tefsir ve nahiv alimi EbQ Bekir Muhammed
b. Ali ei-Üdfüvl'nin derslerine devam etti. 383'te (993) memleketine dönerek kı­
raat okutmaya başladı. 387'de (997)
Mekke'ye gitti ve 390 (1000) yılının sonuna kadar burada kalarak Ebü'I-Hasan elAbkasl, Ebü't-Tahir Muhammed b. Muhammed b. Cibrll ei-Uceyfi. Ebü'I-Kasım
Ubeydullah es-Sekatl ve EbQ Bekir Ahmed b. İbrahim ei-Mervezi gibi alimierin
derslerinden istifade etti. 391'de (1001)
Kudüs'e geçen (İbnü'l-Cezeri, Gayetü'nnihaye, ll, 310) ve burada bir müddet
kaldıktan sonra Mısır'a giden Mekkl
b . Ebu Talib 392 (1002) yılında Kayrevan'a döndü; Receb 393'te (Mayıs 1003)
hayatının bundan sonraki bölümünü
geçireceği Endülüs'e geçti. önce Kurtuba'da (Cordoba) Mescidü'n-Nühayle'de kıraat dersleri vermeye başladı;
hacib Abdülmelik b. Mansur el-Muzaffer
onu Zahire Camii'ne nakletti ve Amirller Devleti yıkılıncaya kadar ( 4 ı 5/ ı 024)
buradaki derslerini sürdürdü. Ardın­
dan Emir Mehdi- Billah ei-Ümevl tarafın­
dan Kurtuba Camii'nde kıraat dersleri
vermekle görevlendirildi. Ebü'I-Hazm Muhammed b. Cevher kendisine imamlık ve
hatiplik vazifesi verilineeye kadar ( 429/
1038) bu derslerine devam etti; hitabet
görevini hayatının sonuna kadar sürdürdü. Abdullah b. Sehl, İbnü'I-Beyyaz diye
tanınan Yahya b. İbrahim. Muhammed b.
Ahmed b. Mutarrif ei-Kinanl, İbn Şüreyh,
Musa b. Süleyman ei-Lahml, İbnü't-Tal­
la' ve Hazim b. Muhammed ondan kıraat
alanında istifade eden pek çok talebeden bazılarıdır. Güzel ahlakı ve mütevazi
kişiliğiyle tanınan Mekkl b. Ebu Talib 2
Muharrem 437'de (20 Temmuz 1045) vefat etti ve oğlu Ebu Talib Muhammed'in
kı ldı rdığı cenaze namazının ardından
Kurtuba'da Rabaz Kabristanı'na defnedildi. Akldede Selef yolunu seçmiş, fıkıh­
ta Maliki mezhebini benimsemiş, vakur
kişiliğiyle halkın yanında devlet adamlarının ve idarecilerin de saygısını kazanmıştır.
Eserleri. 1. el-Hidaye ild bulı1gi'n-ni­
haye ii 'ilmi me'ani'l-Kur'an ve tefsirihi ve al;kdmihi ve c üm elin min fünuni 'ulı1mih . Bir rivayet tefsiri olan. müellifin Arapça'ya ve kıraat ilmine vukufu sebebiyle ayrı bir değer kazandığı belirtilen
eserin yazma nüshala rı üzerinde Ahmed
Hasan Ferhat tahkik çalışması yaptığını
ve bu çalışmanın yakında neşredileceğini
belirtmektedir (Mekki b. Ebi Talib ve tefsirü'l-~ur'an, s. 7). Hocası Üdfüvl'nin elİstigna ii 'ulılmi'l-Kur'an adlı eserinden geniş çapta yararlanan müellif Mu'tezile'nin görüşlerini cerhetmeye çalış­
mış. muhtelif kaynaklardan yaptığı nakiller yanında herhangi bir tenkide tabi tutmadan İsrailiyat'a da yer vermiştir (a.g.e.,
s. 274, 336). Z. Tefsirü'l-müşkil min garibi'l-Kur'an. 389'da (999) Mekke'de kaleme alınan eser bu adla Ali Hüseyin eiBevvab (Riyad 1985). Kitdbü Tefsiri'lmüşkil min garibi'l-Kur'ani'l-'a?-im
575
MEKKI b. EBÜ TALi B
adıyla
Muhyiddin Ramazan (Amman
1985), Tefsirü '1-müşkil min (Jaribi'lKur'ô.ni'l-'a~im 'ale'l-icô.z ve'l-il].tişô.r
adıyla Hüda et-Tavil e i -Mar'aşll ( Beyrut
1408/ ı 988) tarafında n yayımlanmıştır. 3.
Müşkilü i'rô.bi'l-Kur'ô.n. 391 (1 001) yı­
lında Kudüs'te yazılan , pek çok dilci ve nahivcinin görüşlerine yer verilen eser İbn
Atıyye ei-Endelüsl, İbnü'ş-Şecerl, Kemaleddin ei-Enbarl, Ukberl, İzzeddin İbn
Abdüsselam, İbn UsfQr ei-İşbm. Muhammed b. Ahmed ei-Kurtubl, Ebu Hayyan
ei-Endelüsl gibi alimierin dil ve tefsire dair
eserlerinin belli başlı kaynaklarından biridir (Hatim Salih ed-Damin, L/2 [ı 975 ı, s.
440). Yasin Muhammedes-Sevvas (Dı­
maşk ı 394/l 974) ve Hatim Salih ed-Damin'in (Bağdat ı 973, ı 975; Beyrut ı 985,
1407/l 987 [ 3. bs.)) tahkikiyle neşredilen
kitap üzerinde Yahya Beşir Mısrl Müşki­
lü i 'rô.bi'l-Kur'ô.ni'l-Kerim li-Mekki b.
Ebi Tô.lib : Dirô.se naJ:ıviyye adıyla yüksek lisans çalışması yapmıştır (ı 402, Camiatü'l-imam Muhammed b. Suud el-islamiyye). 4. el-lzô.I:ı li-nô.sil].i'l-Kur'ô.n ve
mensCıl].ih. Mukaddimesinde ve hatime kısmında belirtildiğine göre 39 1-419
(1001-1 028) yılla rı arasında yazı l an eserde nasih ve mensuh konusunda daha önce yazılanlar geniş ölçüde bir araya getirilmiş, değişik gö rü şler nakledildikten
sonra bunların içinden tercihler yapılmış­
tır. Eser Ahmed Hasan Ferhat'ın tahkikiyle yayımianm ı ş (Riyad ı 396/1976; Cidde
1406/l 986) ve Musa K. Yılmaz tarafından
Kur'an'da Nô.sih ve MensCıh Var mı­
dır? adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir (İstan­
bul ı 998) S. ŞerJ:ıu kellô. ve belô. ve
ne'am ve '1-va]f.f 'alô. külli vô.J:ıidetin
minhünne ii kitô.billô.hi 'azze ve ce lle.
Önce Hüseyin Nassar'ın tahkikiyle Mecelletü Külliyyeti'ş-şeri'a içinde yayım­
lanan eser (sy. 3 [Bağdad 1967)) daha sonra Ahmed Hasan Ferhat'ın tahkikiyle neş­
redilmiştir ( Dımaşk ı 398/1978, 1404/1983).
6. et-Tebşıra fi'l-]f.ırô.'ô.ti's-seb'. Yedi kı­
raat hakkında imamların ravilerini iki ile
sınıriayarak yazılan ilk eserlerden biri olan
ve 392 (1002) yılında kaleme alınan kitap
İbnü'I-Cezerl'nin en-Neşr'inin kaynakları
arasında
yer almıştır (1, 70-71 ). Müellif,
bu çalışmasında daha çok hacası Ebü'tTayyib İbn Galbun'dan öğ rendiğ i kıraat
sistemini esas kabul etmiştir. et-Tebşıra
ilk defa tahkiksiz olarak ( Bombay ı 972),
ardından Muhammed Gavs Nedvl'nin tahkikiyle ( Bombay I 399/1979, 1402/1982,
ı 404/1984) yayımlanmış. ayrıca Muhyiddin Ramazan tarafından neşredilmiştir
(Küveyt 1405/1985 ). et- Tebşıra'yı Ebu
576
Ca'fer Ahmed b. Muhammed el-Kaysi ihtisar etmiştir (Zehebl, Ma'rifetü '1-is:urra',
Jll. 1278). 7. el-Keşf 'an vücCıhi'l-]f.ırô.'ô.­
ti's-seb' ve ilelihfı ve J:ıucecihfı. Bir önceki eserin şer hi olan, özellikle kıraat farklılıklarının illetlerinin açıklandığı kitap 424
(1033) yı lınd a yazılm ı ş olup müellif mukaddimesinde bir önceki eserinin rivayete
dayandığını, bu çalışmasının ise bir dirayet eseri olduğunu belirtmiştir (el-Keşf,
1, 4, 6). Kitap Muhyiddin Ramazan'ın tahkikiyle iki cilthalinde yayımlanmıştır (Dı­
maşk 1394/1974; Beyrut 1401/1981, 1404/
ı 984, ı 407/l 987). 8. el-İbô.ne 'an me'fı­
ni'l-]f.ırfı'fıt. Yedi harf meselesi, meşhur
yedi kıraatle yedi harf arasındaki ilişki,
kıraat ihtilaflarının sebepleri. şaz kıra­
atlerle okumanın hükmü, Kur'an-ı Kerlm'in cem'i. yedi kıraat imamının diğer
imarnlara göre meşhur olmasının sebebi
gibi konuları soru-cevap şeklinde ele alan
müellif bu risalesini el-Keştten önce kaleme almış ve el-Keşf'in sonuna ekienmesini tavsiye etmi ştir (a.g.e., 1, 5). Abdülfettah İsmail Şelebl'nin tahkikiyle yayımlanan eseri (Kahire 1379/1960, 1384/
ı 964; Mekke ı 40511985) Muhyiddin Ramazan da neşretmiştir ( Dımaşk ı 399/
1979). 9. İl].tişfırü'l-ljucce li'l-Ffırisi. Ahmed Hasan Ferhat, Ebu Ali ei-Farisl'nin
el-ljucce li'l-]f.urrfı'i's-seb'a adlı eserinin muhtasarı olan bu eseri Mekkl b. Ebu
Talib'in günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen eserleri arasında zikrederken
(Mekki b. Ebi Talib ve tefsirü'l-Kur'an, s.
ı 22) Hüda et-Tavll'in, kitabı Ahmed Hasan Ferhat'ın neşrettiğ i ni ( Dımaşk 1402/
I 982) söylemesi ( Tefsirü '1-müşkil, neşre­
denin girişi, s. 45) eserin daha sonra bulunup yayımlandığını göstermektedir. 10.
İl].tişô.rü '1-]f.avl fi'l-va]f.f 'alfı kellfı ve belfı ve ne'am. Mecelle tü 'Alemi'l-kütüb
içinde neşredilen eserin (112 1Kah i re 1980].
s. 178-183) Ahmed Hasan Ferhat'ın tahkikiyle müstakil baskıları yapılmıştır (Dı­
maşk ı 978, 1402/l 982, 1404/1983) 11.
Temkinü'l-med ii ô.tô. ve fımene ve fıde­
me ve şibhihi(nşr. Ahmed Hasan Ferhat.
Küveyt ı 404/1984 ). 12. er-Ri'ô.ye li-tecvidi'l-]f.ırfı'e ve taJ:ı]f.i]f.i laf~i't-tilfıve.
Tecvid konusunda günümüze ulaşan ilk
ça lı şma olduğu kabul edilen eser Ahmed
Hasan Ferhat'ın tahkikiyle yayım i anmış
(Dımaşk l393/1973;Amman 1404/1984).
Muhyiddin Ramazan bu tahkikle ilgili bir
eleştiri kaleme almıştır. Abdullah Rebl'
Mahmud, "Asvatü'I-Arabiyye ve'I-Kur'anü'I-Kerlm" başlığını taşıyan makalesindeki değerlendirmelerinde Mekkl'nin bu
çalışmasını esas almıştır (bk. bibl.) . 13.
el- Yfı'fıtü'l-müşeddedfıt (nşr. Ahmed Hasan Ferhat, Dımaşk 1402/l 982).
Ahmed Hasan Ferhat, Yusuf Abdurrahman el-Mar' aşil'nin Mekkl b. Ebu Talib'e
nisbet ederek neşrettiği ( Beyrut 1404/
1984) el-'Umde ii (Jaribi'l-Kur'fın adlı
eserin Mekkl'ye aidiyetini reddetmiş, bu
kitabın Ebü Talib ei-Mekkl'ye ait olduğu­
nu ileri sürmüştür (Mecelletü'ş-Şeri'a
ve'd-dirasati'L-İslamiyye, lll [ 1984). s. 5569; Me kk! b. Ebu Tali b' in kaynaklarda zikredilen ve bazıları günümüze ulaşan diğer
eserleri için bk. Tefsirü'l-müşkil, neşrede­
nin girişi, s. 34-45; Ahmed Hasan Ferhat,
Mekki b. Ebi Talib ve tefsirü'L-Kur'an, s.
109-144; Hasan Hüsnf Abdülvehhab, I.
ı 30- ı 46) Durmuş Ali Kayapınar, Mekki
İbnü Ebi Tfılib el-Kaysi Asrı-Hayatı
ve Eserleri adıyla bir doktora tezi hazır­
lamış (ı 986, Selçuk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü). Abdülazlz b. Nasır esSe br İ'rfıbü'l-Kur'fın beyne'n-NeJ:ıJ:ıô.s
ve Mekki ve'bni'l-Enbfıri ismiyle yüksek lisans çalışması yapmıştır ( ı 40 2, Camiatü'l-imam Muhammed b. Suud el-islamiyye).
BİBLİYOGRAFYA :
Mekki b. Ebu Tali b, el-Keş{ 'an vücühi'llqra'ati's-seb' (nşr. Muhyiddin Ramazan). Beyrut 1404/1984, 1, 4-6; a.mlf., Tefsfrü'l-müş­
kil min garfbi'l-jfur'an (nşr. Hüda et-Tavli
ei-Mar'aşli), Beyrut 1408/1988, neşredenin
girişi, s. 33-50; Humeydi, Ce?vetü'l-mu/!:tebis (nşr. İbrahim ei-Ebyari). Kahire 1410/
1989, ll, 561; İbn Hayr, Fehrese, s. 41, 44,
51, 67, 76, 429; İbn Beşküval , eş-Ş ıla, s. 631633; Yaküt, Mu'cemü '1-üdeba', XIX, 167-171;
İbnü'I-Kıfti, İnbilhü 'r-ruvat, lll, 313 -319; İbn
Hallikan. Vefeyat, IV, 361-364; Zehebi, Ma'rifetü'l-l!:urra' (Aitıkulaç).ll, 751-752; lll, 1278;
a.mlf., Tarfhu'l-İslam: sene 421-440, s. 452455; İbn Ferhün, ed-Dfbacü'l-mü?heb,ll, 342343; İbnü'I-Cezeri, Gayetü 'n-Nihaye, ll, 309310; a.mlf .. en-Neşr,ı, 70-71; Süyüti, Bugyetü'l-vu'at, II, 298; Davüdi, Tabal!:atü 'l-müfessirfn, ll, 331-332; Brockelmann, GAL, I, 515-516;
Suppl.,l, 718-719; Ahmed Hasan Ferhat. Mekkf
b. Ebf Talib ve te{sfrü'l-jfur'an, Arnman 1404/
1983; a.mlf., "Kitiib: el-'Umde fıgaribi'l-:ı<:ur'an
la teşıJ::ıJ::ıu nisbetühfı ila Mekkl b. Ebtralib el:ı<:aysl", Mecelletü 'ş-şerf'a ve'd-dirasati'l-İsla­
miyye, 1/1, Küveyt 1984, s. 55-69; Hasan Hüsni Abdülvehhab, Kitabü'l-'Ömr fi'l-muşannefat
ve'l-mü'ellifine't-Tanisiyyfn (nşr Muhammed
ei-Arüsi el-Matvi- Beşirei-Bekküş). Beyrut 1990,
I, 128-146; Muhyiddin Ramazan, "Nal5dü'l-kütüb er-Ri'aye li-tecvldi'l-15ıra'e ve taJ::ıl5tl5i laf:?i't-tilave li-Ebi MuJ::ıammed Mekkl b. Ebtralib", MMMA (Kahire). XXIII/I ( 1977). s. 117 -124;
Hatim Salih ed-Damin, "Kitaban fı i'rabi'l-:ı<:ur­
,an", MMLADm., L/2 ( 1975). s. 440-445; Abdullah Rebi' Mahmud, "Eşvatü'l-'Arabiyye ve'l:ı<:ur'anü'l-Kerlm", Mecelletü Külliyyeti'l-lugati'l-'Arabiyye, sy. 10, Riyad 1980, s. 227-280.
li]
TAYYAR ALTlKULAÇ