DiYANET iSLERi BASKANLIGI DERGiSi

DiYANET iSLERi BASKANLIGI
DERGiSi
1
1
DİNİ İLMİ EDEBi MESLEKi AYLlK DERGi
Cilt : XI
Sayı
:4
TEMMUZ- AGUSTOS 1972
«DE Ki: aALLAH'I BIRAKIB DA TAPTIGINIZ
ŞEYLERE TAPMAM BANA YASAK
EDiL-
Di». DE Ki: aBEN SiZiN HEVA (ve heves)
LERiNiZE ASLA UYMAM. BU TAKDiRDE
MUHAKKAK SAPMIŞ VE BEN, DOGRU
YOLA ERENLERDEN
BULUNU-
(ei-EN'AM SÜRESi/56)
RUMn.
Emel
OLMAMIŞ
Matbaacılık
Sanayi Ltd.
Şti.
-Ankara
H1 CRl ll. ve lll. AS1RLA RDA
TEFSIR FAALIYETLERI
ı
Doc. Dr. İsmail CERRAHOGLU
ı
A.Ü. ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi
aşlangıçta
tefsir ilmi de, diğer bütün isHlı:nl ilimler gibi, Hadis ilınll:ıin
bir cüz'ü telakki edilirdi. Fakat bu ilim sadece rivayete bağlı ·kalsaydı,
.
bu söze hak verebilirdik. Halbuki tefsir ilminde rivayetin yanında, dirayette rol oynamağa başlamıştı. Bu bakımdan tefsir ilmi, hadis ilminin bir
şubesi alınaktan kurtulınuş, müstakil bir ilim halinde tedvin ediliniye başlanmıştı.
.
B
II. ci asırdan itibaren İslam Devletinin hududları çok genişlemiş, bu ge·
içerisinde fıkhl, itikadi ve siyasi fırkalar teşekkül etmeye başlamış
müfessirler, mütekellimlerden ve mutezileden fikir hürriyetini iktihas ederek
onların mücadele yollarını benimsemişlerdi. Bu hareketler Kur'an-ı Kerim
tefsirinde yeni ufuklar açmış ve müstakil tedvin hareketleri zulıı1r etmeye
başlamıştı. Burada şu hususu da göz önünde bulundurmarmz münasib olacaktır. Tefsir, aynaya benzer. Nasıl· ayna karşısındakini aynen aksettirirse,
tefsir de, müfessirinin durum ve tutumunu aksettirdiği gibi, müfessirin yetiştiği cemiyetin örf ve §.detlerini, akliyat ve medeniyetini, cemiyetin sosyal
yapısını da aksettirir. Bu bakımdan, İslam cemiyetinin bidayetinden zamanı. mıza kadar olan .sosyal değişmelerini bize en iyi aksettirecek kaynaklardan
biri de hiç şüphesiz tefsirler olacaktır. Bir devir, bir müfessir veya tefsiri
hakkında hüküm vermenin en iyi yolu bizzat eseri tetkik etmekle mümkün
olur. Yoksa .çeşitli eecyanların bir birini itharn eden .görüşleri tek çıkar yol
niş sınırlar
olmamalıdır.
Artık
tefsir ilmi, hadfsın bir bölümü olınakt;:ı.n. kurtulınuş, fıkhf, itikadf
ve siyasi fırkalar kendi. görüşleripi teyid edebpmek iÇin işleriri.e yarıyan habe.rleri toplamaya başlamışlar ve o haberler üzerinde işlemler yapıp
müsta.
.
kil eserler meydana getirınişlerdir. Hz. Peygamber ve Sahabenin çeşitli hadisleri arasından, tefsire ·taalluk edenler, müstakil eserlerde toplanmaya baş­
landı. Dikkat edilirse, bunları toplayanların ekserisinin, hadisci ve fakili olduklannı görürüz. Mesela, Süfyan es-Sevri (Ö. 161/777), Şu'b eb. el-Haccac
(Ö. 160/776), Malik b. Enes (Ö. 179/795), Veki b. el-Cerrah (Ö. 196/811), Süfyan b; Uyeyne (Ö. 198/813), Muhammed b. İdris eş-Şafii (Ö. 204/819), İshak
b. Rahuye (Ö. 238/852) gibi muhaddis ve fakililer bu işin alemdan olınuşlar­
dır. II. ci asrın nihayetlerine doğru, müellifler aynı mevzua taalluk eden, benzer hadisleri toplamağa, tafsil etmeğe, kitabiara ve bablara ayırınağa başladı·
lar. Mesela, Malik b. Enes, alıkama dair olan haberleri bablara ayınrken,
Kur'anm alıkarn ayetlerinden ve miların sahabe tarafından yapılmış tefsirleriııden istifade ederek el-Muvatta» adlı eserinde, onların topluyordu. (1)
(1)
es-Suyutt, Tenviru'l-Havaiik Şerhu alii. Muvatta Maiik, Mısır 1353, I. 29, 44, 52.
203
Doç. Dr. İSMAİL CERRAHOGLU
Bu bakundan Malik b. Enes ayetlerle ilgili çeşitli tefsirleri ilk toplayan kimseler arasında addedilir (1) Hadiscilerin ve fakilılerin tefsirlerinde, müslümanlarm ibadet ve muamelatlannı tayin edecek şekilde, Kur'am Kerimdeki
ahkam ayetlerinden istinbatlar yapıldığını müşahede etmekteyiz. Bir taraftan
hadis mecmualan içinde tefsire ait müstakil kitablar ve bablar meydana getirilirken, diğer taraftan ahkam ayetlerinin tefsiri mahiyetinde «ahkamu'lKur'an» adı altında müstakil eserler de ortaya çıkmıştı. Bu işe ilk teşebbüs
eden şahsın, Muhammed b. İdris eş-Şalli olduğu söylenir (2). Eş-Şafii'nin
bu eserinde, muhtelif alıkarn ayetlerini nasıl anladığı müşahede edilir. Mese
ıa <3> ··Fj!-_,ı)-ı.\;ö_,L..!IJ,pl->tı~v....tlı\v=\~
ayetinde, her nezaman namazı ifa etmeye kalktığımızda, abdest alınması labertaraf etmek için, eş-Şafii, bazı ilmine itimad olunan
kimselerden işittim ki, bu ayet uykudan kalkanlar için nazil olmuştur, demekte ve sünnetin de, uykudan kalkınca abdest almayı emrettiği noktasın­
dan hareket ederek, bu ayette, Allahın abdest alın demekten kastı, uykudan
kalkısca, abdest alınınası lazım geldiğidir, şeklinde fikrini yürütmektedir (4).
Eş-Şafii'nin bu mühim eseri 1317/1951 senesinde Mısırda iki cild halinde ba-
zım geldiği anlayışını
sılmıştır.
Hadis ilminden ayrılmış, müstakil tefsir eserleri arasında Süfyan es-Sevri'nin, Ebu Zekeriyya Yahya b. Sallam (Ö. 200/815) m ve EbU Bekr Abdurrazzftk b. Hemman (Ö. 211/827) m tefsirlerini zikredebiliriz. Süfyan es-Sevrinin «Tefsiru'l-Kur'ftni'l-Kerim» adlı tefsiri, Kur'ftnm bazı ayetlerini ele alıp
tamamen nakli rivayetleri ihtiva etmektedir. Bu eser 1965/1385 de Hiiidistari'ın Rampfı.r şehrinde bir cild halinde tab edilmiştir. (S) Yahya b. Sallam'ın
tefsiri ise, tam olmıyan bir kaç nüshası Tunusda bulunmaktadır. Tefsir genellikle, kendinden evvel gelen nakli tefsirlere benzerse de, tefsirde tercih
metodunun ilk örneklerini vermiş olması balamından ayrı bir özelliğe sahibdir. (6) Yemenin yetiştirdiği meşhfı.r muhaddis ve müfessirlerden olan Abdurrazzftk b. Hemm.am'm tefsiri, ilk devirdeki ·Kur'an anlayışını saf bir şekilde
nakletmesi bakımından ehemmiyetlidir. Lisan inceliklerinden ziyade, mananın b§kim olduğu bu tefsirde müfessirin şahsi görüşlerine rastlanmaz, tamamen nakle yer verilmiştir. (7)
Yukanda İslam Devletinin hudutlannın genişlediğini ve çeşidli dil ve
dinden insanlarm isla.miyete girdiğini söylemiştik. Arab olmıyan müslümanlarm Kur'ftnı Kerimi ve hadisleri anlıyabilmeleri için, arab dilini ta1im ve
tedrisle öğrenmeye ihtiyaçlan vardı. Halbuki araplar yaratılıştan sa.hib olduklan meleke sayesinde, ka.ideler öğrenmek ve kelimeler ezberlemek ihtiyacında değildiler. İslam, çeşitli ırka muhtelif dil ve medeniyetlere sahip cemiyetler arasında geniş bir devlet şeklini alınca, arab dili yavaş yavaş bozulma(1) Emin el-Hilli, et-Tefsir, Meaiimu hayatibi ıninhacihi'l-Yevm, Mısır 1944, s. 7.
(2) Yiikııt er-Rfııni, Mu'cemu'l-Udeba (Margoliouth neşri) 1\hsır, 1925-1935, VI. 396; Kiltib Çelebi, Keşfu'z-Zunfın, İstanbul 1941-1943, I. 20.
(3) el-Maide 6.
(4) eş-Şili, Ahkfunu'l-Kuran, Mısır 1371/1951, I. 45.
(5) Süfyan es-Sevrinin tefsiri ve delleri hakkında bir yazımız, İlahiyat Fakültesi Dergisinin 1970-1971 sayısında çıkmak üzeredir.
(6) Bu eser hakkında fazla bilgi için bkz. Doç. Dr. İsmail Cerrahoğlu «Yahya b. Sallam
ve Tefsirdeki Metodu» Ankara 1970.
(7) Bu tefsir hakkında fazla bilgi için 1967 yılı, Ilahiyat Fakültesi Dergisindeki cAbdurrazzak b. Hemmam ve Tefsiri» adlı makalemize bk2.
204