Kiir distan halhna day atrlan iEbultkgi

il
Kiir distan halhna day atrlan iEbultkgi-ihanet p olttikasnm
tafihsel nedenleri ve bmw gfinfimfize ulaqail boyailannn yhct sonuglan
ig gatrEmalann tarihsel, toplumsal ve siyasal nedenleri
Y(2yrllardrr sriren yabano ege'
menlik nedeniyle Kindistan'daki top'
lumsal evrimin bir ti.irli.r 6z90r ge-
daha Osmanh-Safevi gatrqmasrn-
liqme ortamr bulamadr$ bilinmektedir. Toplumsal geligmenin sa$lanabilmesi, tiretim giiqleri ile iiretim
iliqkileri arasrndaki geligkinin dogru
bir qdzlime kavr.qabilmesine bag'
hdrr. Ama bunun iqin her qeyden
6nce iq diyalektigin iqlemesi, yani
toplumdaki ilerici ve gerici srnrflar
arasrndaki milcadeleyi ortaya grkaran geliqkinin 6zgUr bir bigimde
larca stiren qatrqmalar biqiminde
geligmesine ihtiyag vardrr. EQer
drgardan ydnelen sert baskrlar, toplumun 6zgUr geliqmesi ve dolayrsryla qeligkilerin dogal seyri iqinde ortaya qrkmasrnr engelliyor ve hatta bu
qeliqkileri gi.idtiklegtiriyorsa, geliqkilerin farkh kanallara akacaQr ve q6zUmiin de alabildigine gilqleqecegi
aqrktrr.
Ktlrdistan ilzerinde uygulanan ve
tarihte siirekli olan yabancr istila
iqgal ve egemenlik; baqlangrgta KUrt
toplumunu kendi sultasr altrnda zorla eritmeye galrqmrq, bunu baqaramadrQr veya direnigle karqrlaqtrQrnda ise onu, sarp daglara ve kuytu alanlara gekilmeye zorlayarak,
agiret ve kabile gibi geligmemiq toplumsal biqimler altrnda yagatnaya
mahkum etmiqtir. lyi bilinmektedir ki,
Kiirdistan'da qok gi.lglil olan ve etkisini glinUmke dek hissettiren aqiret
ve kabile gibi toplumsal biqimlerin
bu denli gi.iqlil olmalarrntn nedeni,
tamamen yabancr iggal, istila ile
bunlarrn kurduklarr egemenliklerdir.
Yabancr mUdahale ve hakimiyetin
stirekliliQinden 6tUrii, aqiretlerin q6ztiltip daha ileri dUzeyde bir organizasyona geqme olanaklart bir ti.lrli.l
ortaya qrkmamrqtrr. Yabancr fetihler
ve egemenler bu alana sahip olmak
iqin bir yandan kendi aralarrnda
kryasrya qatrgmaya tr.rtuqurken, diQer
yandan toplum i2erindeki baskrlarrnr siirekli krlmr$ardrr. Bu baskr ve
katliamlar karqrsrnda halk stirekli
daQlara qekilmek zorunda kalmrq ve
bu nedenle de varhgrnr ancak kuqi.lk
aile ve kabile birimleri halinde si.lrdiirebilmigtir. Toplumsal geliqmenin
engellenmesine yol aqan bu durum,
sosyal srnflarrn gi.ldilk kalmasrnrn
da en baqta gelen nedenidir. Buna
bir de yabancr egemenlerin bu bo-
kendi aralarrndaki qe'
kigmeler dolayrsryla bir malzeme
olarak kullanmalarr da eklenince,
ige blDiilme olayr, tam bir krsrr ddnlUnmi.iqli.jgU
gi.rye d6ntiqmi.qti.jr. Tamamen geliqmenin drqrna itilmiq olan bu aEiret
ve kabile topluluklarr, en basit ekonomik ve toplumsal nedenlerden 6tiiril birbirleriyle yiiryrllar siiren kavgalara girigmig, bu durum onlart
daha da anlamsrzlaqtrrmrgtrr.
Bu olgu Kirrdistan tarihinde daha ilk gaglardan beri yaganmaktadrr.
Kilrdistan'r egemenli$i altrna alrnak isteyen gegitli drq gUgler, gerek
bu alanr birbirlerine kargr tampon
b6lge olarak kullanrnak ve gerekse
kendi egemenliklerini tesis etmek
iqin olsun, daha qok gegitli aliret ve
kabile reislerini satrn alrna ydntemlerine ba$vurmu$ ve onlarr birbirlerine karqr kullanarak amaqlarrna ulagrnaya qahgmrglardrr. Bu durum Pers
lmparatorluSu'nun kuruhqundan bu
yana b6yle stirUp gelmig, dzellikle
Osrnanh lmparatorlulu d6neminde
dan baqlayarak oldukga yaygrn bir
hal almrE ve tiim Kilrdistan'daynzyrl-
devam edip gelmiqtir.
Agiret ve kabile reislerinin, drq
gi.jqlerin elinde ve 6zellikle de
gatrgmalarda kullanrlan piyonlar dururuna dtqmeleri, Kiirt halk toplduklarrnrn dzgtir geliqimini adeta imkansrz krlmrqtrr. Bu aqiret ve kabile reisleri gtlq, yetkive otoritelerini si.irekli
ya Osmanh sultanlarrndan veya iran
gahlarrndan almaya qahqmrq, kazandrklarr bu yetki ve giici.i ise yine birbirlerine kargr kullanmaya
baqlamrqlardrr.
Kiirdistan'daki aqiret topluluklan
kendi iqlerinde higbir zaman ciddi
bir ayrrgmayr yaSayamamrgtrr. Qiink0
aqiretlerin gerek iq ve gerekse
drqtan si.lrekli saldrnlara maru kalmasr, aqiret igi geliqkilerin engellenmesinizorunlu krlmrq ve hatta bu durum onlarr aqiret 6rgi.ltlenmesini
daha da pekigtirmeye g6ti.irmi.igti.ir.
Agiret orglitlenmesinin toplumsal
yapr Uzerindeki hakimiyeti, 6yle bir
dereceye vardrrrlmrqtrr ki, dlinyanrn
birgok illkesinde neredeyse unutulan bu geri toplumsal organizasyon
gtini.imiade bile geligtirilmeye qahErlmrgtrr.
Ancak toplumlarrn bijyiik geliqimi
karqrsrnda qok dar ve srnrrh kalan
bu yapr doQal olarak dl4manrn istismanndan kurtulamadr ve bu srnrrlr
toplumsal otorite de bir kdr d60i.fqii
iqerisinde yavag yavag ortadan kaldrrrldr. Aqiret ve kabile reislerinin
bundan sonraki konumu; hemen hemen tUm0yle, yabancr egemenligin
basit kuklalarr olma acr gergeQini
aqamadr.
Kirrdistan i.lzerindeki yabancr
yy.'da daha da
egemenligin
geligmesi ve buna bagh olarak Kiirt
egemen srnrflarrnrn yabancr g0qlere
olan ba$rmhhQrnrn giderek artmasr
nedeniyle hem toplumsal geliEmenin garprklaqmasrve hem de yerel otoritelerin birbirlerini kemirmeleri olgusu daha vahim bir hal aldr.
Bu yi.izyrlda kapitalist geligme kargrsrnda tutunamayan Osmanh imparatorlugu, hakimiyeti altrndaki alanlarr bir bir kaybedip kendisi de giderek bir yarr-sdmiirge durumuna dUqmeye baglayrnca, yeniden Kiirdistan'a ydneldi, Asker ve beslenme
gibi gereksinimleri artan sultanhk bu
gereksinimlerini kargrlayan alan ola-
l9
rak gdrdiiSU Ktirdistan izerindeki
baskrlarrnr alabildigine yogunlagtrrdr.
Osmanh imparatorlugu'nun
K[ir-
distan i.lzerindeki emellerine OrtadoSu'ya egemen olmak isteyen Batr
kapitalizminin talepleri de eklenin-
ce, Kiirdistan yeniden sert
gatrg-
malara sahne olrnaya ba$ladr.
Kiirt aqiret reisleri ve derebeyleri
o yiizyrla kadar drg giiqlere srkr bir
bagrmhhk iginde olsalar d4 iqerde
hiq de kiigijmsenemeyecek bir otonomiye sahiplerdi. Osmanh sultanlarrnrn Kiirdistian'a yeniden ydneligi
ise bu otoriteyi da$rtrnayr veya alabildigince daraltmayr hedefliyordu.
Bu durum kargrsrnda kendi iq 6zerkliklerini savunmaya gegen Ktirt agiret reisleri ve derebeyleri, halkrn yabancr egemenlige karqr olan kin ve
nefretini de harekete geqirerek
bi.iyiik isyanlara girigtiler.
Ancak, gerek isyanlarr ytiriiten
gtrglerin tutarsrzhklarr ve gerekse de
drq koqullarrn daha gok Osmanh
egemenlerinin lehine olmasr (emperyalist i.jlkelerin Osrnanh lmparatorluQu'nu ayakta tutma gabalarr) nedeniyle isyanlar daha geliqmeden soysr,lzlagtr ve arkasrnda $u veya bu gi.iciin yer ahp kendi amaqlarr iqin kullanmaya qalqtrklarr hareketler durumuna di.igtiller. Kimizaman Rus qarlarr, kimi zarnan ise lngiliz emperyalistlerinin Osmanh sultanlarrnr daha
fazla tavize zorlamak arnacryla kullanmaya gahgtrklarr isyanlar, heniiz
ba$rmsrzhk siirecine girmeden, ulusal bir direniq olma niteliklerini yitirmeye baqladrlar.
Qo$u zaman Osmanh sultanlan
bile, daha isyan siirecindeyken bu
aqiret reislerini ve derebeylerini satrn almayr bagarmrg ve bu yolla
saQladrklarr iq qatrgmalarla bir kaos
ortamrna sirri.lkledikleri isyanlarr acr
yenilgilere ugratmrglardrr.
Bu biqimde geligen iq
qatrg-
malarr1 diiqman gi.iglerin isyanlarr
bastrrmak amacryla bazr igbirlikgileri
eliyle yi.iri.itti.ikleri bir ihanet hareketi
oldugu agrktrr. Nitekim gogu kez
daha bu ig qatrqmalar sUrerken yabancr egemenler de bizzat geqitlitemizlik harekatlarrna giriqmiq ve
isyanlan ancak b6ylelikle bastrrabilmiqlerdir.
Baglangrgta hakh nedenlerle ortaya qrkan ve hrzla geligen isyanlar,
belli bir siire sonr4 yabancr gtiqlerin
grkarlarr ve bu qrkarlarr korumak
amaoyla satrn ahnmrE olan yerli
hainlerin milis faaliyetleri nedeniyle
igten ve drqtan darbelenerek soysrzlaqtrrrlmrg ve giderek daha gerici
bir organizasyonun oh4turulmasrna
temelteqkil etmiqtir,
19. yy. bu konuda ibret verici 6rneklerle doludur. Yilzbinleri ydneten
silahh ve askeri gUce sahip bilytrk
ayaklanmalar yaplmq, ama higbirisi
de yukarrda bahsettigimiz akibete
u$ramaktan kurtulamamrqtrr. Bu nedenle biltiin bu sUreqler boyunca
ortaya qrkan iq qatrgmalarr diigrn€lnrn oyunu drgrnda baqka bir nedenle izah etmek mi..imkiln degildir.
Drq mi.idahalenin vardr$r bu boyutlar nedeniyle I 9. yy.'da da Ktirdistan toplumsal bir miicadeleye tanrk
olmamrq ve hatta yabancr egemenlige karqr miicadele bile ulusal
boyr.rtlara ulaqmayan bu gi.idtik isyanlarla srnrrh kalmrqtrr.
19. yy.'da KUrdistan toplumu,
KUrt agiret reisi ve feodallerinin
iqbirlikqi karakteri ytizlinden, Osrnank sultanh$rna bi.iti.ini.iyle ba$rmlr
bir hale getirilmiqtir. Bu bagrmhhk
l9 yy. sonlarrnda 6yle bir di.2eye
ulagtrrrlmrqtrr ki, Osrnanh sultanhlr,
ig otonomileri ezilmig olan bu Kilrt
egemen gUglerini, imparatorluk biinyesinde geliqen halk hareketlerine
ve en ba$ta da KUrt hareketlerine
karqr kullanarak "Kazak Ordulan'
bigiminde kendisine bagh bir milis
girg olarak yeniden drgiitlemiqtir.
"Hamidiye Alaylarr" do$rr.rdan sultanhga bagh olan bir milis 6rgi.itlenmesidir. Agiretgilik temelinde gergeklegtirilmiq olan bu drgtitlenme,
feodal egemenliSin Omrtjnti rzatrnak amacryla geligtirilmig ve 6zellikle gerici temellerdeki iq qatrgrnalarrn
derinleqip yaygrnlalmasrnda en 6nemli rol0 oynamrqtrr,
Bir yandan birbirlerine kargr 0sti.lnliik kurrnak amacryla korkung gatrqmalar yiiriiten bu alaylar, di$er
yandan gerek gtig ve etkinliklerini
artrrmak, gerekse de sultanrn g6zline girmek igin Ermeniler baqta olmak iizere, diger komgu halklara
karqr da biiyiik yagma talan ve krrrmlara giriqmiglerdir.
Oz olarak, o yrllarda geligmesi
hemen hemen kaqrnrlmaz olan ulusal isyanlar yerine 19. yy. sonu ile
20 yy.'rn baglarr, Kijrt toplumu iqin
kanh ig gatrgmalarrn toplumu iqten
ige ttikettiQi yrllar olmuq, 6zellikle
halklarr birbirine krrdrrtma politikasr
ile meqhur Sultan AMulhamit ddneminde, toplum iyice qrgrrrndan qrkarrlmrqtrr.
1920'lere gelindiginde artrk aqiretler birbirini o kadar hrrpalamrE,
Ki.irt toplumunun gdzii yi.zyrllar sUren bu uqak politikalar ile o kadar
karartrlmrg ve hanedan grkarlan Kijrt
agiret reis ve feodallerini dylesine
krskacrna almrqtrr ki, drq baskrlarrn
denli pervasrzca y6nelten en 6nemli
nedenlerden biri gUphesiz ki, geri
sosyal yaprnrn canh tuttu$u yapay
geligkileri ile Ktirt egemen
srnrfla-
rrnrn zaaflanydr.
K0rdistan adrna higbir geyin ayakta kalmasrna izin vermeyen ke'
malizmin imhacr karakteri, I 9 20'lerden baqlayarak adrm adrm hayata
gegirildiginde kagrnrlmaz olarak isyanlar patlak verdi. Ama daha $eyh
Sait isyanrnda tarihsel gergek ken'
disini en acr bir biqimde bir kez
daha hissettirdi. Krzey Ktirdistan'daki hakim aqiret giiqleri, dilve mezhep gibi ayrrhklarr ileri strrerek bu
harekete karqr grktrlar ve kiylece
hareketin ulusal boyutlara ulaqmasrnr engellediler. Di.iqman tarafrndan
alabildigine tahrik edilen bu ge'
ligkiler temelinde Ktirdistan tam bir
b6liinmeye ugratrlrp, Dersim isyanr
ve daha birgok ayaklanmada bu du'
Daha da garibi, kraldan daha kralcr
rum derinlegtirilerek stirdiiri.rldll.
Sonug olarak, yiizyrllarrn birikimi'
ni tagryan mezhep ve agiret kavgalan, dii,qmanrn en tehlikeli bir hal aldrQr ve K0rdistan uh.rsal gerqegini
kesin olarak imhayay6neldigi bir d6'
nemde dahi gUndeme gelebilmig,
di.jgman bu gUgleri bdyle bir ddnemde bile birbirlerine kargr kullanabilmiqtir.
lqte, Tiirk sdmiirgeciliginin o kor'
kung baskr ve s6mlirij cenderesini
Ktirdistan iizerine oturtabilmesi an'
cak toplumunun bu iq geliqki ve
gatrqmalarla iyice giiqten d0rgiiriJ'
lerek yrpratrlmasr ile mirmkiin ola'
bilmiqtir.
Krsaca KOrdistan'daki tarihsel
bir tavrrla Kijrdistan iqin nasrl bir
geliqim,
bagbelasr oldugu daha o gilnden
gdriilebilecek olan M. Kemal hare'
iqlediQine tanr khk etmektedir: Gittikqe geligen yabancr egemenlik, bu
egemenligin geliqmek ve Kiirdistan'r
kendisine baQlarnak igin bagvurdugu agiret ve mezhep qeliqkilerive
bu temelde biitiinijyle baQrmh hale
getirilip garprtrlan toplumsal ve ulusalyapr.
Her ti.irlU yabancr egemenligin
6zellikle son ytizyrllarda Ki.lrdistan''
da bu kadar rahathkla ve uun yrllar
yerleqip, kurumlagabilmesinin temel
nedeni budur.
DUnyanrn birgok illkesinde is'
yanlar ulusal kurtuh4 savagr di.2eyine varmrg ve daha sonraki ti.lm top'
lumsal geliqmeler, bu temel i.izerin'
de saglanmrgtrr. Toplumlarrn geliqim
seyri genel olarak bdyledir. Ama bizde ortaya qrkan gergek bunun tam
tersidir. Ktirdislan'da isyanlar higbir
zarnan uh.rsal kurtuluq savagrve hatta u[sal direnig boyutlarrna ula'
garnamrg ve ig gatrgmalarla yozlagtrrrlan bu isyanlar, dogal olarak
toplumsal geligmeye degil daha qok
trkanmaya yol aqmrqlardrr.
Bir yanda bir tiirlir ulusal savag
boylfiuna ulagamayan isyanlar ve
ayaklanrnalar, diQer yanda toplum'
sal diyalektigin 6zgUr geliqemeyigi,
Ki.lrdistan toplumunu aqiret ve kabi'
le bdliinti.is0nUn a$rr etkisi altrnda
tutmr.q, bu bdlUnme etkilerini gUni.i'
milze dek hissettirmiqtir,
Ozeflikle 20. yy)da Ornekleri
gokga gdri.ilen Ca$da$ ultr.sal kurtulug hareketlerinin, 6nce ulusal kurtulug savagr ve ardrndan bu temelde
ortaya grkan ba$rmsz ve demokratik burjwa toplumlar biqimindeki
diyalektik geliqimi, geqmis tarihsel
d6nemlerde giriqilen ttim ayaklan'
rnalara ra$men Kirrdistan'da ortaya
grkarnamrgtrr. KUrd istan'da yabancr
en zayrf oldugu bu yrllarda bile uh.sal
ve toplumsal qrkarlar bir ti.irli.l gdz
Oniine getirilmemiq, bunu temel alan
bir miicadele iqine bir tiirlii girilmemigtir.
O yrllarda basit bir uh.rsal organizasyonun yaratrlmasryla dahi bagarrh bir uh.rsal kurtuhq mircadelesinin
verilmesi son derece olanakhyken,
bu elveriqli ortam bahsedilen kdrdO$USil nedeniyle iyi de$erlendi-
rilememiq ve hatta denilebilir ki,
b6yle bir mU,cadelenin engellenme-
si igin gerekli her gey
yaprlmrgtrr.
keti desteklenmiq ve neredeyse 96nirllU bir biqimde Tilrk ulusal kurtu'
lugunun hizmetine girilmiqtir.
M. Kemal hareketinin bu temel
ilzerinde geligtiQi ve hareketinin
daha gok 'Hamidiye Alaylarr"nrn ya'
krn izlerini taqryan Kuey Kiirdistan'da gi.iglendiQi bilinmektedir. Esas
olarak bu alandaki KUrt din adamlan, agiret reisleri ve derebeylerinin
desteQine dayanarak Ti.lrk ulrcal
kurtuh4 savaqrnr geligtiren kemalizm TUrk egemen srnflannrn tarihsel gelenegini sUrdUrerek daha
savaq igindeyken bile, K0rdistan
i.izerinde nasrl bir hakimiyet tesis
edeceginin hesaplarrnr yapmaya
baqlamrgtrr.
Kendi uh.sal kurtuh.rglarrna egilmek qurda kalsrn, buna bizzat kendileri karqrqrkan KUrt agiret reislerive
derebeyleri ise, kendilerini tarihten
silmeyi daha o zarnan kafasrna koymug kemalistlere r.r$akhk yapmak
igin adeta birbirleriyle yanqmrglardrr.
Tilrk ulusal hareketi kendi ulusu
iqin yeni bir yagam yolu agmrg, ama
bunu 6nemli oranda Ki.irt ulusal varh$rnrn imhasr temeline dayandrrmrgtrr. Bu temelin harcrnr koyanlar
ise, en baqta Kiirt agiret reisleri ve
feodalleri olmr4tur. M. Kemal iktidara yerlegir yerleqmez, Kiirt egemen
srnflannrn gibiinii yrkrnak ve Kiirdistan'r ekonomiden ulusal yaprya kadar her alanda ve tiimiiyle Tiirk ulusunun egemen olduQu; yani tek bir
dilve kiiltiiriin hakim oldu{u bir alan
haline getirmek iqin, t0m giiciryle
harekete gegmekte bir an bile tereddUt etmemiqtir.
M. Kemal'i Kiirdistan iizerine bu
siirecin hep Su lazda