ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

advertisement
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
YÜKSEK LİSANS PROJESİ
KENTSEL EKOLOJİ
Aybüke KOZAN
PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI
ANKARA
2015
ÖZET
Yüksek Lisans Projesi
Aybüke KOZAN
Ankara Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü
Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı
Danışman: Prof. Dr. Mehmet Emin BARIŞ
Hızlı nüfus artışı, gelişen teknoloji ve sanayi ile birlikte insanoğlunun ekosistemler üzerindeki
baskısı artmakta ve doğal çevrenin giderek yok olmasına ve yenileme gücünü kaybetmesine
neden olmaktadır. Buna karşılık olarak, 1970’li yıllardan itibaren çevre sorunlarına karşı artan
duyarlılık, pek çok alanda yeni yaklaşımlar ve teknik önlemlerin geliştirilmesini sağlamıştır.
Planlama alanında ise doğal çevrenin bugünkü ve gelecek nesiller için en yararlı biçimde
değerlendirilmesi, ona bağlı kaynakların korunması, geliştirilmesi ve sürdürülebilirliğinin
sağlanmasını amaçlayan yaklaşım olarak ekolojik planlama yaygın bir kullanım bulmuştur.
Haziran 2015
Anahtar Kelimeler: kentsel ekoloji, coğrafya, kentsel çevre, insan ekolojisi, yaşanabilir kent
ABSTRACT
Graduate Project
Aybüke KOZAN
Ankara University
Science Institute
Department of Landscape Architecture
Supervisor: Prof. Dr. Mehmet Emin BARIŞ
Rapid population growth, developing technology and human pressure on ecosystems with the
industry growing and increasingly leads to the destruction of the natural environment and the
loss of his innovation. In response, increased sensitivity to environmental issues since the
1970s, has led in many areas, the development of new approaches and technical measures. In
planning the most useful way to evaluate the present and future generations the natural
environment, protection of resources attached to it, it has found widespread use in ecological
planning approach aimed at ensuring the development and sustainability.
June 2015
Key Words: urban ecology, geography, the urban environment, human ecology, livable city
İÇİNDEKİLER
ÖZET…………………………………………………………………………………………..i
ABSTRACT ………….………………………….……………………………………………ii
ŞEKİLLER DİZİNİ………………………………………..…………………………………1
1.Giriş…………………………………………………………………………………….……2
2. Ekoloji Kavramı……………………………………………………………………………3
3. Kentsel Sürdürülebilir Ve Bütüncül Ekolojik Yaklaşım……………………………...…4
3.1. Ekolojik Planlama Yaklaşımında Temel Hedefler…………………..…………4
3.2. Ekolojik Planlama Boyutundaki Hedefler ………….………………………….5
4. Ekolojik Kentler Oluşturma……………………………………...……………………….6
5. Sonuç…………………………………………………………………………….…........….8
6. Kaynakça……………………………………………………………………..……...……..9
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil 1. Ekolojik Kent……………………………………………………………………...…4
Şekil 2. Ekolojik Kent……………………………………………………………………..….7
1. GİRİŞ
Bir yaşam alanı olarak kentler, doğal ve kültürel birçok unsurun bir arada ve karşılıklı
etkileşim içinde bulunduğu insan ekosistemleridir. Bir yandan hava, toprak, su, bitki gibi
doğal çevre koşulları, diğer yandan da ekonomik kalkınma için sürekli geliştirilmek zorunda
olan ulaşım, ticaret, sanayi, turizm gibi sosyo-ekonomik faaliyetler aynı alanda ve iç içe
geçmiş durumdadır. Kent ekosistemi olarak adlandırılan bu yapının sağlıklı işleyişi, yine bu
ekosistemin bileşenleri olan doğal ve kültürel unsurların birbiriyle uyumuna ve aralarındaki
dengeye bağlıdır. Sanayi devriminin ardından, günümüz gelişmiş ülkelerinde başlayan hızlı
kentleşme süreci, özellikle ikinci Dünya Savaşı sonrasında tüm dünya ülkelerine yayılmıştır.
20. yüzyılın başlarında Dünya genelinde %7 olan kentleşme oranı sürekli artarak 1950’de %
29,1’e ulaşmış, 2007’de ise % 50’leri aşmıştır.
Dünyada kentleşmenin bu denli hızlı seyri, beraberinde kent alanlarının “çevresel taşıma
kapasiteleri” ve “kentlerin yaşanabilirliği” kavramlarını gündeme getirmiş ve dolayısıyla bu
konudaki disiplinler arası araştırmalar artmaya başlamıştır. Kentleri birer insan ekosistemi
olarak inceleyen kentsel ekoloji araştırmaları da tam bu dönemin ürünü olup; yer bilimleri,
biyoloji, planlama, sosyoloji, ekonomi, politik bilimler gibi birçok disiplinin bakış açılarını
birleştirmekte ve bütüncül bir yaklaşımı savunmaktadır.
Kentsel ekoloji, kentlerin yeni gelişen alanlarının planlanmasında çevresel duyarlılıkları
dikkate alan, kentsel ekonomik kalkınma modeli içinde “kentsel verimliliği”, “üretkenliği”,
“korumayı” ve “yeniden kullanımı” destekleyen yöntem ve uygulamalara öncelik veren bir
yaklaşımdır. Kentsel ekoloji, mevcut kent alanları içinde sağlıklı ve yaşanabilir yaşam
adacıkları yaratma çabalarının bütünü olarak da tanımlanabilir. Kısaca kentsel ekoloji, kentsel
büyümenin ekolojik yaklaşımla planlanmasıdır.
Kentsel açık yeşil alanlar yaşanabilir ideal mekanların yaratılmasında büyük bir öneme
sahiptir. Kentsel alanların tasarımında göz önüne alınması gereken doğal faktörlerden birisi de
ekolojidir. Yeşil ve yeşilin bilim sanatı olan Peyzaj Mimarlığında, doğanın kendiliğinden var
olan dengesinin bozulmadan korunması ve tasarıma aktarılması temel esastır. Bu nedenle
kentsel tasarımlarda ekolojik dengenin korunmasında ve planlanmasında peyzaj mimarlarının
görüş ve fikirleri büyük önem taşımaktadır.
Kent de bir ekosistemdir. Kentte canlı ve cansız elemanların sistemi görülmektedir.
Kent yaşayan canlı bir organizma gibidir. Çeşitli organlardan meydana gelen bir canlıda
olduğu gibi, kentler de çok farklı fonksiyonları olan bölgelerden meydana gelir. Kentsel
ekosistemlerde sistemi oluşturan elemanlar (arazi şekli, iklim, toprak, mikroorganizmalar,
bitki ve hayvan varlığı, insan ve cansız varlıklar) bir denge kurarak sistemin
sürdürülebilirliğini, yani yaşam döngüsünü sağlar.
Günümüzde ekoloji, kentin kalitesi üzerine bir düşünce şekline dönüşmüştür. Yani
doğanın korunması kaygısından öte, kentsel kalite üzerine düşünmeye doğru bir adım
atılmıştır. Bu düşünme biçimi ise “Kentsel tasarımda kent ekolojisinin oluşum nedeni
olmuştur. Kenti ve kentsel olguyu tanımada kent ekolojisinin önemi giderek artmıştır.
2. EKOLOJİ KAVRAMI
Ekoloji kavramı, canlılar ile çevrelerindeki dünya arasındaki karşılıklı ilişkileri
belirtmekte, yaşama ortamını oluşturan ortam faktörleri ile ortamın özelliklerini ve karşılıklı
ilişkileri incelemektedir. Ekoloji kavramında, yaşayan canlılarla çevre arasındaki ilişkiler ve
etkilenmeler çok yönlü, doğrudan ve dolaylı biçimleri ile yer almaktadır. Çevreye bakış
açısında insan merkezli bir yaklaşım egemen iken, ekolojik bakış açısında insan diğer
canlılarla birlikte ve eşit ağırlıkta değerlendirilmektedir” (Eraydın, 1995). Doğal kaynaklar
planlama alanının ekolojik açıdan değerlendirilmesi için gerekli temel verilerdir. Doğal
kaynakların tespiti, envanterlerinin ortaya konması kısaca ekolojik analiz planlamanın
temelini oluşturmaktadır. Alanın ekolojik karakterini ortaya koyan doğal faktörler; yeryüzü
şekli, iklim, toprak, su ve canlılar (bitki örtüsü ve hayvan varlığı ve insan)dır. Doğanın gizli
gücünü potansiyelini geniş kapsamlı bir yaklaşımla ele alan ve doğanın korunması, kullanımı
ve geliştirilmesini amaçlayan fiziksel planlama çalışmaları, planlamanın içerik ve sürecine
göre ekolojik planlama ve peyzaj planlama adlarını almıştır (Gündüz, 1980). Planlama
kavramsal olarak, belirlenen bir hedefe ulaşabilmek amacıyla, harekete geçmeden önce
yapılan hazırlıklar, karar verme ve seçim yapma sürecidir.
Şekil 1. Ekolojik Kent (www.mimarizm.com, 2015)
3. KENTSEL SÜRDÜRÜLEBİLİR VE BÜTÜNCÜL EKOLOJİK YAKLAŞIM
Günümüzde, mevcut kentsel alanlarda Sürdürülebilirlik (Sustainability) ve Ekoloji
(Ecology) yaklaşımının kentin tüm bileşenlerine entegre edilebilmesi için, bu olguların
bütüncül bağlamda kentsel yönetimi ve politikalarında, kentin planlama ve tasarımında,
kurumsal/toplumsal
ve
bireysel
ölçekte
yapılacak
sorumluluk
ve
çözümlerle
gerçekleştirilmesi gereklidir (Blowers & Pain, 1999; Polese & Stren, 2000).
3.1.Ekolojik Planlama Yaklaşımında Temel Hedefler
Doğal ve yeşil alanların yoğunluğunun artırılması,
2. Temiz enerji kullanımı,
3. Çevre dostu teknolojinin kullanımı,
4. Ekolojik tabanlı kentsel, mekansal ve mimari yapıların planlama ve tasarımı,
5. Ekolojik ve çevre koruma konusunda eğitim (bilgilendirme ve bilinçlendirme)
faaliyetleri,
6. Ekolojik ulaşım çözümleri,
7. Denetleme ve izleme,
8. Tasarrufun yaygınlaştırılması,
9. Çevre dostu ve uyumlu malzemelerin kullanımı vb. ekolojik önlemleri içermektedir.
Planlamada Ekolojik Yaklaşımlar
- Kentleşme birçok farklı aktör arasındaki dinamik etkileşimlerin bir çıktısıdır. (Waddell,
1998, Gül ve Polat’tan alıntı, 2009, s.15).
- Değişen ve gelişen günümüz koşullarında planlamanın temel amacı ne olmalıdır?
- “Kentlinin sosyal ve kültürel gereksinimlerini karşılamayı, sağlıklı ve güvenli bir çevre
oluşturmayı, yaşam kalitesini artırmayı hedeflemek ve bu amaçla başta doğal, ekonomik,
demografik, toplumsal, kültürel, tarihsel, fiziksel vb. özellikleri dikkate alarak kentsel
alanların sektörel bazda kullanımı, koruma, kısıtlama kararlarını, örgütlenme, tasarım,
planlama, uygulama ve yönetim ilkelerini ortaya koymaktır.”
3.2.Ekolojik Planlama Boyutundaki Hedefler
1) Öncelikle, “Bütüncül, Katılımcı ve Ekolojik Kent Planlama”
2) Ekolojik kent planlamasında temel amaç; Doğal çeşitliliğin artırılarak ekosisteme
yeni yaşam mekanları ve süreçlerinin katılımının sağlanmasıdır.
3) Arazi kullanım durumları ile doğal yapı arasında uyumun sağlanması.
4) Malzemenin yeniden kullanımı, yenilenebilir enerji kaynakları, su ve havza
yönetimi vb. dengeli bir döngü kurulması.
5) Sürdürülebilir ekolojik kent planı içinde,
- Yerleşim Ana planı
- Ulaşım Ana Planı
- Yeşil Sistem Ana Planı
- Doğa Koruma ve Geliştirme Rezerv Ana Planı
- Kültürel Tarihi ve Arkeolojik Koruma ve Geliştirme Ana Planı
- Alt yapı Ana Planı
- İşyeri Merkezleri ve Sanayi Gelişim Ana Planı
- Kentsel Enerji Ana Planı çalışmalı aynı düzlemde incelenmeli ve ekolojik koşullar
dikkate alınarak gözden geçirilmelidir.
6) Kentin açık ve yeşil alanların nitelik ve nicelik olarak artırılması.
7) Sera gazı etkicisini azaltıcı ve emisyon emici bitkiler ve kent ormanları ile
zenginleştirilmelidir.
8 ) Kent ekosistemi içinde önemli işlevleri olan su kaynakları kent içi ve çevresinde
yaygın olarak kullanılmalıdır.
9) Çevreye duyarlı planlama amaçlarının ve çevresel standartlarının (hava, su, toprak
kalitesi, gürültü kirlilik değerleri vb.) sistematik olarak belirlenmesi
10) Kent içi toplu taşıma araçları yaygınlaştırılmalıdır
11) Mimari yapı ve bina tasarımında ekolojik mimari anlayışı yaygınlaştırılmalıdır.
Örneğin mikroklimatik verilerin (güneşlenme, rüzgar yönleri, ısı, radyasyon vb.) en
etkin şekilde kullanılması hedeflenmelidir.
12) İmar parselleri hava sirkülasyonu ve uygun bir mikro klimaya sahip olacak şekilde
yerleştirilmelidir.
13) Kentsel desantrilizasyon ve yenileme sürecinde yeni gelişmeler düşük yoğunluklu
alanlardan oluşmalıdır.
4. EKOLOJİK KENTLER OLUŞTURMA
Açık ve yeşil alanlar, günümüze kadar birçok bilim insanı tarafından araştırılmış; bu
alanlar için çeşitli tanımlamalarda bulunulmuş; büyüklükleri (ölçüleri), işlevleri, rekreasyonel
kullanımları, oluşumları, vb. baslıklar altında birçok sınıflandırma yapılmıştır. Bu tanımlardan
bazıları verilmiştir. God (1980) ’a göre açık alanlar, kentsel bir alanda taşıtlar ve yapılarla
örtülmemiş arazi ile su yüzeyleri ya da park ve rekreasyon, doğal kaynaklar, tarih ve peyzaj
özellikleri yönünden önem taşıyan, gelişmeye açılmamış araziler olarak tanımlanmaktadır
(Kutay, 2006).
Açık ve yeşil alan sistemini Öztan (1998), “bir kentin yapısındaki çeşitli kullanımlar için
uzun süreli bir denge unsuru; aynı zamanda çok yönlü dış mekan kullanımları için de çeşitli
olanaklar yaratan, yasayan ve yasatan bir organizma” olarak tanımlamıştır. Bu organizmanın
bulunduğu dönem için olduğu kadar geleceğe ilişkin dönemler için de uzun süreli etkinliği ve
geçerliliği söz konusudur. Keles (1977)’e göre açık ve yeşil alanlar, insan yaşantısının
sürdüğü, üzerinde yapı yapılmış kapalı mekanların dışında kalan ya da doğal olarak bırakılmış
veya tarım ve konut dışı dinlenme amaçlarına ayrılmış kent parçasıdır (Çelem ve Oğuz,
2000). Tüm bu tanımlardan yola çıkılarak açık ve yeşil alanlar; kentsel doku içerisinde
mimari yapılar (blok yığınları, binalar, sert yüzeyler) dışındaki açıklıkları, kitlesel ve parçalar
halindeki yeşillikleri, su yüzeylerini barındıran ve kent içerisinde, kentin gelişimini kontrol
altında tutan; birleştirici ve ayırıcı işlevler üstlenen; kent genelinin bütünlüğünü sağlayan ve
tüm bunların dışında varlıkları gereği kente basta ekolojik, estetik, rekreasyonel ve ekonomik
olmak üzere birtakım özellikler kazandıran sistemler bütünü olarak adlandırılabilmektedir.
Şekil. 2 Ekolojik Kent (www.v3.arkitera.com, 2015)
Açık ve yeşil alanlar, kentlerin sağlıklı gelişmesi açısından büyük önem taşımaktadırlar.
Bu alanlar kentler için rekreasyon, ekoloji ve arazi organizasyonuna yönelik pek çok farklı
fonksiyona sahiptir. Rekreasyon fonksiyonu ile aktif ve pasif rekreasyon imkanı sağlayarak
kent içinde ve dışında sportif donatımların tesisine ve eğlence ile ilgili donatımlara da olanak
verirler. Ekolojik fonksiyonu ile kent içerisinde hava akımlarına ve yeşil fonksiyonlarına
imkan tanırlar. Kentin içinde, çevresinde artmakta olan endüstriyel tesisler, konutlar ile
motorlu taşıtlardan çıkan gazlardan kirlenen kentin havası içinde bulunan toz ve zararlı
gazları temizleyerek, kente ışık ve hava sağlarlar. Arazi organizasyonu fonksiyonu ile
kentlerin fiziksel alanların denge oluşturan unsurlarıdır. Kitle boşluk ayarlamasına yardımcı
olurlar. Kent içindeki yeşil alanlar, araç trafiğini, yaya rekreasyon ve yerleşim alanlarından
ayırmakla insanlar için trafik yönünden gereken güvenceyi sağlamış olurlar. Kentlerin formal
yapılı binalarla meydana getirdiği katı kalıbı yumuşatarak kente organik bir karakter
kazandırırlar.
Bir kentin genel
karakterini, mimari
yapılar, açık-yeşil
alanlar
ve bunların
birbirleriyle olan ilişkileri ve bütünlüğü tayin eder. Açık-yeşil alanlar, insan ile doğa arasında
bozulan ilişkiyi dengelemede ve kentsel yaşam koşullarının iyileştirilmesinde önemli bir
konuma sahiptir. Bu nedenle gelişmiş ülkelerde açık-yeşil alanların nitelik ve nicelikleri,
medeniyetin ve yaşam kalitesinin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Bu kapsamda pek
çok gelişmiş ülke, insanların zihinsel ve fiziksel ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak insan
yaşamı için uygun kent mekanı veya ekolojisini planlama ve oluşturma çabasına
yönelmektedir.
5. SONUÇ
Kentler, kalabalık nüfusları ve yoğun insan faaliyetleri nedeniyle çevresel bozulma ve
tahriplerden en çok etkilenen bölgeler olmaktadır. Kentlerde insan ile doğa, çevre
ilişkisini güçlendiren yeşil alanlar, özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde hızlı
kentleşme ve endüstrileşme faaliyetlerinden en çok etkilenen alanlardır. Ekolojik
işlevleriyle yeşil alanlar, ekolojik dengenin korunması ve sağlıklı kentlerin oluşması,
rekreasyonel, görsel ve estetik işlevleriyle; kentlinin günlük yaşamdaki stres ve
yorgunluğundan kurtularak yenilenmesine olanak sağlaması ve kent arazilerinin
kullanılmasıyla kent planlamasında ekonomik işlevleri ile yeşil alanların önemini
vurgulamaktadır.
Ekolojik, kültürel ve doğal peyzaj değerlerinin korunması, doğal tahriplere ve çevre
bozulmalarına karşı olan peyzaj mimarlığı, yeşil ve yeşilin bilim sanatıdır. Bu nedenle
açık yeşil alanlar tasarlanırken peyzaj mimarları ve diğer meslek gruplarının işbirliğiyle
planlanmalıdır. Aksi taktirde doğru, kullanılabilir, geleceğe yönelik, ekolojik yada
sürdürülebilir planlamaların yapılması olanaksızdır.
Sonuç olarak, kentlerin biçimlendirilmesinde ve planlanmasında önemli olan
gereksinmelerin niceliksel boyutu değil, onların kaynak temelini ve çevresel değerleri
tahrip etmeden karşılanıp karşılanmadığı olmalıdır. Bu nedenle de öncelikle kentlerin
sosyo - ekonomik etkinliklerin gerçekleştirildiği birer ekosistem olduğu gerçeği göz önüne
alınmalıdır. Bu gerçekten hareketle de kentsel tasarımlarda ekolojik ilkeler ön plana
çıkarılmalıdır.
6. KAYNAKÇA
1. D. Duran Gökalp ve M. Ertuğrul Yazgan, “ Kentsel Tasarımda Kent Ekolojisi “,
Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı, Türk Bilimsel Derlemeler
Dergisi, s. 28-31, 2013
2. A. Karadağ, “ Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Coğrafi Yaklaşım “, Ege
Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Ege Coğrafya Dergisi, s. 31-47,
2009
3. S. Eryıldız, “ Kentsel Ekoloji “
4. H. Topal, “ Kentsel Ekoloji ve Yaşanabilir Kent “, Ege Üniversitesi, Mimarlık
Bölümü, Ocak, 2009
5. M. Kışlalıoğlu ve F. Berkes, “ Çevre ve Ekoloji “, 4. Basım, Haziran, 1993, İstanbul
6. Anonim, www.sehirplanlama.org, ( erişim tarihi: 6 Haziran 2015 )
7. Anonim, www.ruhsalyasam.com, ( erişim tarihi: 6 Haziran 2015 )
Download