bn-i Kemâl`in et-Ta`rîb Risâlesinde Kur`ân`da Mu`arreb

advertisement
Bayer, İsmail, “İbn-i Kemâl’in et-Ta’rîb Risâlesinde Kur’ân’da Muarreb
Konusuna Bakışı”, İLTED, Erzurum 2015/2, sayı: 44, ss. 103-114
Yıl: 2015/2 | Sayı: 44
İbn-i Kemâl’in et-Ta’rîb Risâlesinde
Kur’ân’da Mu‘arreb Konusuna Bakışı
İsmail BAYER*
ÖZ
Kemal Paşazâde (873-940/1468-1534) “fî Tahkîki Ta’rîbi’l-Kelimeti’l-A’cemiyye” adlı risalesinde “ta’rîb” yani “yabancı kelimelerin Arapçalaştırılması” konusunu teorik ve pratik olarak inceler. Müellif verdiği çok sayıda örnekle neredeyse alanında küçük bir sözlük telif etmiştir. Arap
dünyasında iki kez tahkîk edilen ve karşılaştırmalı çalışmaları yapılan risalede incelenen kelimelerin yaklaşık beşte biri, özel isimlerin büyük çoğunluğunu oluşturduğu Kur’ân-ı Kerîm kelimelerinden seçilmiştir. Eser, bu yönleriyle Kur’ân’da Arapça dışı kelimelerin varlığı üzerine yapılan
tartışmalara önemli katkılar sağlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kemal Paşazade, Ta’rîb, Arapça, Dil, Kur’ân.
ABSTRACT
Ibn-i Kemal’s View on the Subject of Arabization in Quran in his Treatises et-Ta’rib
Ahmad b. Suleyman ibn Kamal Pasha, known also as Kamal Pasha Zadeh (873-940 h/ 14681533) aimed in his treatise named “Risala fî Tahkîk Ta’rîb al-Kalima al-A’camiyyâ (On
Verification of the Arabicization of Foreign Words)” to explain origins of some Arabic words.
One fifth of these words consist of the words of Quran. The treatise by these aspects become related
with the Qur’anic sciences. The work provides an important contribution to the debate on the
existence of non-Arabic words in the Quran.
Keywords: Kemal Paşazade, Arabization, Arabic, language, Qur’an.
____________________________________________________________________________________
*
Yrd. Doç. Dr., Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belagati, ismailbayeri@gmail.com
104
Yıl: 2015/2 | Sayı: 44 | Yrd. Doç. Dr. İsmail BAYER
Giriş
a. Diller Arası Etkileşim
Tabi olarak tüm diller ilişkide oldukları dillerle etkileşim halindedirler. Bu etkileşim siyasal, kültürel, bilimsel, ekonomik ve demografik temellere dayanır.1 Sâmi dil ailesine2
mensup en kadim dillerden3 olan Arap Dili bu olgunun etkisinde olmakla birlikte diğer
dillerle kıyas edildiğinde sınırlı sayıda kelime girdisine maruz kalmıştır. Çünkü Arap Yarımadası Hz. Peygamber’den önce de ekonomik ilişkilere, ahitleri okuyanların mevcudiyetine ve etkin olan Hacc seferlerine rağmen dil ve kültür etkilenimlerine oldukça kapalı
olmuştur. Buna ilaveten kelime türetme imkân ve pratiğinin zenginliği sayesinde diğer dillerden nakillere pek ihtiyaç duymamıştır. Dolayısıyla Arapça kelimelere, yabancı dillerden
köken aramakta oldukça rahat bir tavır sergilemek büyük bir haksızlık olur ve Ebû Bekr
b. es-Serrâc’ın (v. 316 h.) ifadesiyle, kuşa balıktan baba ihdas etmeye benzer.4 Öte taraftan
bir abartı olarak algılanabilecek Arapça’nın asla diğer dillerden kelime almadığı iddiasını
da kaydetmek gerekir.5
Kur’ân’da 3547 kök kelime olduğu6 düşünüldüğünde iddia edilen muarreblik (yabancı
kelimelerin Arapçalaştırılması) oranının düşük olduğu görülecektir. Örneğin Tâceddîn
es-Subkî (v. 771/1370) yirmi yedi, İbn-i Hacer el-Askalânî (v. 852/1372) elli bir, es-Suyûtî
(849-911 h.) yüz yirmi’nin biraz üzerinde (121-125), Jeffery (1892-1959) üç yüz civarında
(275-320) muarreb kelimeden söz eder.7 Görüldüğü gibi zaman sürecinde İslâm ulemâsı
sayıyı kabartmış, oryantalist bakış ise çığırından çıkarmıştır.
b. Kur’ân’da Muarreb Kelimelerin Varlığı İle İlgili Görüşler
Kur’ân-ı Kerîm’de muarreb kelimelerin varlığı hususunda üç yönelim görmekteyiz.
1.Kur’ân-ı Kerîm’de muarreb kelime bulunmadığını kabul edenler:
es-Suyûtî’nin kaydına göre bunlar; Mucâhid, İkrime, İmâm eş-Şâfiî,8 İbn-i Cerîr et-Taberî, Ebû Ubeyde Ma’mer b. el-Musennâ ve İbn-i Fâris’in içinde bulunduğu gruptur.9 Bu
____________________________________________________________________________________
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Geniş bilgi için bakınız: Muhammed es-Seyyid Alî Belâsî, el-Muarreb fî’l-Kur’âni’l-Kerîm Dirâse Te’sîliyye Delâliyye,
Dâru’l-Kutubi’l-Vataniyye, 1.Baskı, Bingâzî, 2001, s. 21-53.
Sâmî diller: Arapça, Âramca, İbrânice ile Fenike, Yemen, Babil ve Asur-Akad dilleri. Bu tasnîf 18. yy. sonlarında Schlozer
tarafından yapılmıştır.
Bkz. ez-Zeyyât, Ahmed Hasan, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, 25. Baskı, Dâru Nahda, Mısır, ts. s. 13-14.
Bkz. el-Cevâlikî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed b. Muhammed b. el-Hadir, el-Muarreb min Kelâmi’l-A’cemî, talik: F.
Abdurrahîm, Dâru’l-Kalem, Dımeşk, 1990, s. 91.
Bkz. el-Cemîlî, Hâlid Reşîd Ekbâsu’r-Rahmân fî Edilleti Nefyi’l-Ucmeti ani’l-Kur’ân, 1. Baskı, Vizâretu’s-Sekâfe, Bagdâd,
2002, s. 32-75.
Söz konusu sayı, Muhammed Zekî Muhammed Hıdr’ın, Mu’cemu Kelimâti’l-Kur’âni’l-Kerîm (2012) adlı iki ciltlik kitabının mukaddimelerinde verdiği sayıların toplamıdır.
es-Suyûtî, Celâleddîn, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Matbaatu Hicâzî, Kahire, 1, 136 vd.; Jeffery, Arthur, The Foreign Vocabulary of The Qur’ân, Baroda, 1938, (indeks ve içerik taraması sonucu).
Bkz. eş-Şafiî, Muhammed b. İdrîs, er-Risâle, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1.
Baskı, 1358, s. 41, 42, 47.
es-Suyûtî, Celâleddîn, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Matbaatu Hicâzî, Kahire, 1, 136 vd.; es-Suyûtî, el-Muhezzeb fîmâ
Vekaa fi’l-Kur’ân mine’l-Muarreb, thk., er-Râcî el-Hâşimî et-Tihâmî, Sundûku İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî yayınları, s. 57-59.
İBN-İ KEMÂL’İN ET-TA’RÎB RİSÂLESİNDE KUR’ÂN’DA MUARREB KONUSUNA BAKIŞI
105
görüş esas itibarla bazı Kur’ân ayetlerine10 dayanmaktadır. Şunu ifade etmek gerekir ki,
bilimsel ve kültürel mirasa hâkim olan bu isimler bir takım Kur’ân kelimelerinin diğer dillerde de mevcut olduklarını tabii olarak görmüşlerdir. Ancak burada esas aldıkları nokta
muarreblik değil; sınırlı sayıdaki kelimelerde görülen diller arası muvâfakat veya ittifâk/iştirâk olmuştur.11 Bir diğer husus ise isimlendirmeden kaynaklanmaktadır. Asıl itibarıyla
yabancı kabul edilen bir kelimeye ucme (yabancı), muarreb (arapçalaştırılmış) veya Arapça
hükümlerinin tümünün verilebildiği görülmektedir.
2. Kur’ân-ı Kerîm’de muarreb kelime bulunduğunu kabul edenler:
es-Suyûtî, İbn-i Cinnî, ibn-i Abbâs, el-Cüveynî, ibnu’n-Nakîb, Ebû Meysere, ed-Dahhâk ve Saîd ibnu’l-Cübeyr’in içinde bulunduğu grup.12 Bu yaklaşım dünyadaki tüm dillerin
Kur’ân’da mevcut olduğunu ileri sürmeye kadar uzanmakta ve bir yönüyle Kur’ân’ın evrenselliğine vurgu yapmaktadır.13 Kur’ân’da yabancı kelimelerin varlığının bir vakıa olduğu
ve aksi yönde istişhat edilen ayetlerin kesin bir yargı oluşturacak delaletler içermediği iddiası söz konusu görüşün dayanaklarını oluşturur.
3. Her iki görüşü birleştirenler:
Ebû Ubeyde el-Kâsım b. Sellâm yabancı dildeki bir kelimenin fonetik olarak Arapçaya
uygun hale getirilip kullanılması ile artık Arapça olduğunu ve böyle bir kelimeye “yabancıdır” veya “Arapçadır” hükümlerinin her ikisini vermenin doğru olduğunu belirtir. Örneğin bir kelimeye kökü itibarıyla Farsça, Arapçalaşma süreci itibarıyla muarreb, Arapçada
kalıcı hale gelmesi itibarıyla Arapça hükümleri verilerek taraflar arasındaki ihtilafın giderilebileceği ifade edilmektedir. el-Cevâlîkî’nin (465-540 h.) meylettiği14 söz konusu yaklaşıma İbn-i Cerîr tamamen katılmaktadır.15 ez-Zemahşerî de bu tarz bir düşüncenin
muarreble ilgili önemli sorunları giderebileceğine işaret ederek ta’rîb sürecinden geçen
bir kelimenin artık Arapça olduğunu ifade etmektedir.16 Elbette bu görüş kelimelerin bugünü üzerinde söz söylemekle ilgilidir ve tartışmaları nispeten azaltır. Ancak kelimenin
dünü ve kökeni üzerindeki ihtilafları sonlandırmaktan uzaktır.
c. Muarreblikleri Tartışmalı Kelimelerin Kur’ân’da Bulunma Hikmeti
Kur’ân’ın Arapça oldukları tartışmasız kelimeleri kullanması çoğu kere mümkünken
sınırlı sayıda da olsa kökeni tartışmalı kelimeleri tercih etmesinin sebebi veya hikmeti çözümün anahtarı gibidir. Bu sebepler şöyle sıralanabilir.
____________________________________________________________________________________
10
11
12
13
14
15
16
Yûsuf, 12/2; Fussilet, 41/3, 44; eş-Şuarâ, 26/193-195; en-Nahl, 16/103.
Bkz. eş-Şafiî, er-Risâle, s.44-45; İbn-i Fâris, es-Sâhibî, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ, Ta’lîk: Ahmed Hasan
Besc, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrût, 1997.
Bkz. es-Suyûtî, el-Muhezzeb, s. 31, 62; Belâsî, s. 109.
Bkz. es-Suyûtî, el-Muhezzeb, s. 60, 61.
el-Cevâlîkî, s. 92.
es-Suyûtî, el-Muhezzeb, s. 65.
ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, V, 318 (ez-Zümer, 39/63 tefsirinde).
106
Yıl: 2015/2 | Sayı: 44 | Yrd. Doç. Dr. İsmail BAYER
1. Söz konusu kelimenin Arapçada başka bir karşılığı yoktur. Örneğin Arapçada Tennûr (tandır) anlamını karşılayacak başka bir kelime olmadığı için Kur’ân-ı Kerîm’de de bu
şekliyle kullanılmıştır.17 Tennûr kelimesi ilgili başlık altında değerlendirilecektir.
2. Yerine kullanılacak kelime, ayrıntılar itibarıyla aynı anlamı ifade etmediği için birden
fazla kelime kullanılması gerekecektir. Bu ise fesâhat ve belâğat ile ilgili kusurlar doğurabilir. 18 Örneğin Farsça kökenli olduğu genel olarak kabul edilen ve “kalın ipek” anlamındaki “istebrak” kelimesini karşılamak için Arapçada başka bir kelime yoktur. Dolayısıyla
iki kelime kullanmak gerekir. Bu ise fesâhat ve belâgat açısından “istebrak” ile yarışamaz.
3. Kur’ân tüm hayat alanlarına dair önemli esaslar belirler veya dolaylı göndermeler
yapar. Toplumların tarih sürecinde edindikleri bilgi ve tecrübeleri ile konuştukları diller
bu kabildendir. Binaenaleyh böylesi bir kitabın köken itibarıyla pek çok farklı dile ait kelimeler içermesi hikmetin gereğidir.19
4. Kur’ân evrensel bir kitaptır ve diğer dillerden kelimeler taşıması bu özelliğinin bir
yansımasıdır.20
5. Kur’ân’da kullanılan ve muarreb olduğu genel olarak kabul edilen kelimelerin büyük
bölümünün eşanlamlısı Arapçada mevcut iken kullanılmamaları yukarıda ifade edilen sebepleri farklı oranlarda yansıtmakla birlikte ilişkili olduğu zaman-mekân-kültür belirlemedeki katkıları ihmal edilmez. Bu husus değerlendirilirken garip kelimeler de dikkate
alınarak bazı dolaylı verilere ulaşılabilir. er-Râfiî’nin bu çerçevede değerlendirilebilecek
ifadeleri dikkat çekmektedir: “Kur’ân-ı Kerîm’de alimlerin garîb olarak isimlendirdikleri
bazı kelimeler vardır. Bu isimlendirmenin amacı; bilinmeyen, uzak durulan veya kural dışı
olduklarını belirtmek değildir. Çünkü Kur’ân-ı Kerîm tüm bu özelliklerden münezzehtir.
Buradaki asıl amaç, konunun uzmanları ve diğer insanlar arasında bilgi eşitliğinin olamayacağı bir düzeyde, te’vîlindeki güzelliklerini ve hayrette bırakan olağan dışı yönlerini
ortaya koymaktır.”21 Bu tarz yaklaşımların i’câz ekseninde değerlendirilebileceğini daha
önceki ulemâda da görmek mümkündür.
Yûsuf anlatılırken “derâhim”, Ashâb-ı Kehf anlatılırken “verik”, cennet nimetleri ve
para hırsı anlatılırken altın ve gümüş, Peygamber Aleyhisselam’a dürüst olmayan çağdaşları
anlatılırken dînar kelimelerinin seçimi elbette bir takım alt veriler taşıyor olmalıdır. Çağımızda modern bilimlerin gelişmesi muarreb veya garîb oldukları ifade edilen kelimeler
üzerinde daha kapsamlı durulmasını zorunlu kılmaktadır. Bizatihi Kur’ân’dan edinilecek
dolaylı bilginin yanı sıra İslam karşıtlarının ciddi eleştiri ve itirazlarına cevap verebilmek
____________________________________________________________________________________
17
18
19
20
21
Bkz. İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen, Cemheretu’l-Luga, thk. Remzî Ba’lbekî, Dâru’l-İlm li’l-Melâyin,
1. Baskı, Beyrût, 1997, s. 395; el-Cevâlîkî, s. 213.
es-Suyûtî, el-Muhezzeb, s. 65; er-Rafiî, Muhammed es-Sâdık, İ’câzu’l-Kur’ân ve’l-Belâğatu’n-Nebeviyye, Dâru’l-Kitâbi’lArabî, 9. Baskı, Beyrut, 1973, s. 72, 73.
Bkz. es-Suyûtî, el-İtkân, s, 136, 137.
Bkz. es-Suyûtî, el-Muhezzeb, s. 60, 61; el-İtkân, s. 137.
er-Rafiî, s. 71.
İBN-İ KEMÂL’İN ET-TA’RÎB RİSÂLESİNDE KUR’ÂN’DA MUARREB KONUSUNA BAKIŞI
107
için bu husus kaçınılmazdır. Örneğin “dirhem (gümüş para)” kelimesinin Kur’ân’da Yûsuf
Peygamberin Mısır’da bir köle olarak satımında kullanılan para birimi olarak geçmesi ansiklopedik bilgilere dayanılarak eleştirilmekte ve o dönemde “dirhem”in kullanılmadığı
öne sürülmektedir. Şu halde problemin çözümü kadim tefsir kitaplarından daha fazla
tarih, arkeoloji ve nümizmatikte aranmalıdır. Hâsılı üzerine soruların sorulduğu veya tartışmaların yapıldığı her bir kelimenin mubîn olan Kur’ân’ın açıklığına perde değil aksine
onun ayrıntılarda sunduğu açıklayıcılığına birer rehber oldukları bilimsel gerçeklere dayanarak işlenmelidir.
İbn-i Kemâl’in Ta’rîb, Muvâfakat ve İştirâk ile İlgili Görüşleri
Kemâl Paşazâde risalesinde, öncelikle “ta’rîb” yani “yabancı kelimelerin Arapçalaştırılması” konusunu teorik olarak inceler. Buna ek olarak verdiği çok sayıda örnekle neredeyse alanında küçük bir sözlük telif etmiştir. Örnek olarak verdiği yaklaşık yetmiş
kelimenin beşte birini, özel isimlerin büyük çoğunluğunu oluşturduğu Kur’ân-ı Kerîm
kelimelerinden seçmiştir. Risale, bu yönleriyle Kur’ân ilimleriyle de ilişkili hale gelmektedir.
Ta’rîb Türleri
Kemal Paşazâde Arap dilinde genel olarak yabancı kelimelerin dört şekilde kullanıldığını nakil ve ifade eder.22
1. Harf ve hareke değişikliği yapılmadan ve Arapça’ya özgü kalıplara uygun hale getirilmeden kelimenin arapçalaştırılması. Örnek: Horâsân.
2. Herhangi bir değişiklik yapılmamasına rağmen Arapça kalıplara uygunluk arz eden
kelimelerin Arapçalaştırılması. Örnek: Hurrem (Bollukla dolu yaşam, karamuk bitkisi/sirâcu’l-kutrub).
3. Kelimelerin Arapçaya özgü kalıplara dönüştürme dışında değerlendirilebilecek bir
değişimle Arapçalaştırılması. Örnek: İbrâhîm.23
4. Harf veya hareke değişimi yanında Arapçaya uygun kalıplara getirmenin söz konusu
olduğu Arapçalaştırma. Örnek: Dirhem.
İbn-i Kemâl ta’rîb sürecinde Arapçadaki anlamın kaynak dildeki anlamdan farklılaşabileceğini ifade ederek önemli bir hususa dikkat çekmektedir.24 Yukarıda değinilen hurrem
kelimesi bu kabildendir. Arapçaya ait ses özelliklerine de değinen müellif örnek olarak
cim-sad ve cim-kaf harflerinin bir kelimede birlikte var olamayacağını belirtir.25
____________________________________________________________________________________
22
23
24
25
İbn-i Kemâl, s. 47,48.
İbn-i Kemâl, s. 59, 119.
İbn-i Kemâl, s. 52.
İbn-i Kemâl, s. 102.
108
Yıl: 2015/2 | Sayı: 44 | Yrd. Doç. Dr. İsmail BAYER
Kur’an-ı Kerîm’de esas itibarıyla Arapçalaştırılmış kelimelerin varlığını kabul eden
Kemâl Paşazâde, tefsîr ıstılahâtında “muarreb”in anlamını, özel ve cins isimlerin bu kategorideki yerini özellikle ez-Zemahşerî, et-Taftâzânî el-Cevherî, Ebu’l-Hasen Alî b.
Ahmed el-Vâhidî (v. 468 h.), Ebû Muhammed el-Kâsım b. Alî el-Harîrî ( 446-516 h.),
Nâsiruddîn b. Abdi’s-Seyyid Ebi’l-Mekârim el-Mutarrizî (538-610 h.), ve Cemâleddîn Abdullâh b. Hişâm (708-761 h.) gibi ulemadan yaptığı nakillerle tartışır. ez-Zemahşerî yabancı
bir kelimenin aslî yapısı üzerinde değişiklik yapılarak ve i’râba göre hareke verilerek Arapçalaştığını kaydeder.26 el-Cevherî ve el-Harîrî bu süreçte kalıp değişikliği şartını aramaktadır.27 Muarreb alanının sınırlarını daha geniş tutan Sîbeveyh28 harf değişikliği yapılan
muarreb kelimelerde Arapçaya uygun kalıba getirme şartını aramaz. İbn-i Kemâl tüm görüşleri inceledikten sonra kendi görüşünü sunar. Buna göre:
1. Yabancı menşeli bir kelime Araplarca kullanılıyor ve zaten Arapça kalıplara uygun
ise binâ ve usûl (fonetik uyum) itibarıyla değişiklik söz konusu olmadan muarreb kabul
edilmesi gerekir.
2. Söz konusu uygunluk yoksa mutlaka ya binâ veya usûl itibarıyla değişiklik şartı aranmalıdır.
3. Bazen de binâ ve usûl amaçlarına bağlı olmayan bir değişiklik söz konusu olur.
Müellif hurrem kelimesini birinci türe, “mühendiz”den dönüştüğü için mühendis kelimesini ikinci türe, “âcurr (pişmiş kerpiç/tuğla) kelimesini ise üçüncü türün örnekleri
arasında gösterir.29
İştirâk
Müellif ayrıca oldukça hassas müştereklik yani diller arası ortak kelimeler konusu üzerinde durur. 30 Bir kelimenin iki dil arasında ortak olması için etimolojik yapılarının uygun
olmasını, lafız ve anlam olarak tam örtüşmesini savunan İbn-i Kemâl, örneğin tennûr
(tandır) kelimesinin müşterek olduğu yönündeki görüşlere itiraz etmezken gerekli şartları
taşımadığı gerekçesiyle bostan kelimesinin diller arası müşterekliğinin kabul edilemeyeceğini şöyle delillendirir: Farsçadaki bustân (bostan), bû (koku) ve stân (nâhiye/mekân)
kelimelerinden oluşmuş bûstândır (koku yeri) ve vâv harfi telaffuz hafifliği için düşürülmüştür. Arapçada ise içinde ağaçlar olan duvarla çevrili toprak parçasıdır. Şu halde bu kelimede müştereklikten bahsedilemez.31 Kanaatimizce müellif bu konuda sınırlı bir bakış
açısı sergilemektedir. Aynı dil içerisinde bile lafız ve anlamların zaman ve mekân değişimi
sürecinde bazı farklılaşmalara uğradığı gerçeğini göz önünde bulundurmak vakıa itibarıyla
daha isabetli olacaktır.
____________________________________________________________________________________
26
27
28
29
30
31
ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, V, 477 (Duhân, 44/53 tefsirinde).
el-Harîrî, Durretu’l-Gavâss fî Evhâmi’l-Havâss, thk., Thorbecje, H., Laybzigh, 1871, s. 131 (es-Sevâî’den naklen).
İbn-i Kemâl, s. 60.
İbn-i Kemâl, s. 67 vd.
İbn-i Kemâl, s. 133-136.
İbn-i Kemâl, s. 126, 133, 134.
İBN-İ KEMÂL’İN ET-TA’RÎB RİSÂLESİNDE KUR’ÂN’DA MUARREB KONUSUNA BAKIŞI
109
Muvâfakat
İbn-i Kemâl’in üzerinde durduğu gibi bir özel ismin yabancı olması Arapçada bir takım
uygun anlamlara denk düşmeyeceği anlamına gelmez. Örneğin meşhûr kıraatlerdeki telaffuzuyla “Yûsuf ” isminin gayr-ı munsarıf olması özel isim ve “ucme (yabancı
kaynaklı)”lik sebebiyledir. Bu durum Yûsuf ’un Arapçada üzüntü anlamındaki “esef ” ve
kul/köle anlamındaki “esîf ” kelimeleriyle muvafakat etmesine mani değildir. Kaldı ki bu
denk düşme İbn-i Kemâl’in letâif-i ittifakiye dediği ince ve güzel çağrışımları da bünyesinde barındırır.32 Yûsuf dendiğinde inanıyoruz ki her Müslüman ayrılık acısını, kardeş
gadrını, pazarda satılan bir çocuğu, iftiranın kor ateşini, zindanı, idarecilerin elinde kalışı
hatırlar. Kanaatimizce Kur’ân’daki özel isimlerin anlam kaybına uğramaması veya azami
oranda istifade edilebilmesi için etimolojileri üzerinde özenle durulmalı, bu meyanda ortak
aileye mensup diller arası muvafakat veya iştirak dikkate alınmalıdır. Hiç değilse bu durum
dilsel çağrışım açısından değerlendirilmelidir. “İdrîs” isminin İbrânice veya Süryânice’de
kökünün bulunamaması, böylece “Uhnûh” isminin tercümesi olduğu ihtimalini düşündürmesi33 dikkat çekicidir. Bu yaklaşımın reddedilebilmesi de mümkündür.34 Ancak burada
asıl önemli olan bu detay bilginin doğruluğu değil, söz konusu özel isim olsa bile anlamın
asla ihmal edilemeyeceği vurgusudur.
İbn-i Kemâl’in İlgili Kur’ân Kelimelerine Bakışı
Özel İsimler
İbn-i Kemâl risâlesinde, Kur’ân’da geçen Dâvûd, İbrâhîm, İdrîs, İsrâîl, Ya’kûb, Yûsuf,
Yûnus, Tâlût, Câlût ve İblîs kelimelerine değinmektedir. Müellifin de belirttiği gibi Arapçada kullanılan bir özel ismin esas itibarıyla yabancı dilden nakledildiğinin en objektif ölçütü nahivdeki gayr-ı munsarıf olma konusudur. Kural gereği yabancı kökenli özel isimler
gayr-ı munsarif olurlar. Risâleden ve diğer kaynaklardan edindiğimiz intibaya göre Nahivde verilen ucme hükmü, tamamen kelimenin Arapçaya girmeden önce başka bir dilde
mevcûdiyetiyle ilgilidir.35 Dolayısıyla bir kelimenin nahivde ucme kabul edilmesi muarreb
olarak nitelenmesine engel değildir. Hatta bu kelime mevcut kullanımı dikkate alınarak
Arapça olarak ta nitelenebilir. Aynı durum bütün diller için geçerlidir. Örneğin “çarmıh”
kelimesinin etimolojik olarak Farsça olması onu Türkçe olmaktan çıkarmaz.
Kur’ân Kelimelerinden Özel İsim Olmayanlar
Risalede özel isim dışında verilen örneklerde İbn-i Kemâl’in Farsça yönelimi dikkat
çekmektedir. Aşağıda örneklerde görüleceği gibi Farsçanın dışında Ârâmice, İbrânice ve
Yunanca ihtimalleri de mevcutken bu hususlara hiç değinilmemesi İbn-i Kemâl’in bu konuda bir miktar tarafgirlik yaptığını düşündürüyor. Müellifin Kur’ân kelimeleri dışında
____________________________________________________________________________________
32
33
34
35
İbn-i Kemâl, s. 122-124
el-Cevâlîkî, s. 102.
bkz. İbn-i Kemâl, s. 124.
bkz. İbn-i Kemâl, s. 119,120, 121, 124.
110
Yıl: 2015/2 | Sayı: 44 | Yrd. Doç. Dr. İsmail BAYER
değindiği kelimelerden olan “siyâset” kelimesi hakkında yaptığı nakil, bir örnek olması
açısından ilginçtir.36 Nitekim en-Nihâlî (1133-1185 h.) İbn-i Kemâl’in bu tarz nakillerinin
dil eleştirmenleri tarafından şaşkınlıkla karşılandığını ifade etmektedir.37
Yaptığımız incelemeye göre İbn-i Kemal, risalesinde Kur’ân kelimelerinden özel isimler
dışında yalnızca üç kelime üzerinde durmuştur. Elbette küçük hacimli planlanan bu risalenin asıl hedefi genel anlamda ta’rîb olduğu için müellifin Kur’ân’da muarreb kabul ettiği
kelimeleri üçle sınırladığı tabi olarak düşünülemez. Ancak müellifin örnek kelimelere bakışı, onun konuyla ilgili düşüncelerini ve uygulama yöntemlerini anlamamız için önemli
veriler sunmaktadır.
Tennûr38
Çoğulu tenânîr gelen bu kelime hakkında Hz. Ali’den iki görüş nakledilmektedir. Bunlardan daha az nakledileni sabah aydınlığı (tenvîru’s-subh),39 diğeri ise hemen hemen ilgili
tüm kaynaklarda nakledilen “Yeryüzü tennûrdur. Her su fışkıran yer tennûrdur” 40 rivayetidir. es-Suyûtî el-Muhezzeb’inde ibni Dureyd, el-Cevâlikî ve es-Seâlibî’nin “tennûr
Arapçalaştırılmış Farsça kökenli bir kelimedir” yönündeki düşüncelerini nakletmekle yetinerek değerlendirme yapmaz, el-Muzhir kitabında ise konuyla ilgili bütün görüşleri kaydederek, tef ’ûl veznini ihtimaller arasına katar.41 Kelimenin ateş evi anlamında Âramca
“beytonuro”dan dönüştüğü de ileri sürülmektedir.42 İbn-i Cinnî bu kelimenin tenîr/tennîr
şekliyle bütün diller arasında ortak olduğunu Arapçada hâlihazırdaki kalıbının ise fe’’ûl
veya fe’lûl olabileceğini belirtir. 43 el-Mustafavî (1336-1426 h.) kelimenin Arapça, Farsça,
Türkçe ve İbrânicede küçük farklarla ortak kullanıma sahip olduğunu ifade eder. 44 Daha
geniş bakış açısıyla denebilir ki, aralarında küçük telaffuz farkları olmakla birlikte Arapça,
İbrânîce, Âramca, Süryânca, Pehlevîce, Urduca,45 Türkçe, Farsça ve Kürtçe gibi pek çok
dil arasında müşterek bir kelimedir. Dolayısıyla Sâmî ve Hint-Avrupa dillerinin tarihi derinliklerine kadar uzanması mümkündür.46 İbn-i Abbâs’ın da bu görüşte olduğu rivayetler
arasındadır. 47 en-Nihâlî ise, ihtimaller arasında muvâfakat üzerinde düşünülmesi gerektiğini ifade ederek benzer bir yaklaşım serdeder.48
____________________________________________________________________________________
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
İbn-i Kemâl’in siyaset kelimesinin Farsça “se (üç)” ve Moğolca “yesa (yasa/tertîb)” kelimelerinden mürekkep olduğu
naklini yaparak işi Cengiz Han’ın mülkünü paylaştırma vasiyetine dayandırması oldukça ilginçtir. Bu görüş el-Hafâcî tarafından eleştirilerek, siyâset kelimesinin Araplar arasında Cengîz yaratılmadan da var olduğu gerçeğine dikkat çekilmiştir.
(el-Hafaci, Şifâu’l-Galîl, s. 121)
Muhammed b. Yusuf en-Nihali, et-Tirâzu’l-Muzehheb fi’d-Dahîli ve’l-Muarreb, v. 58. (Risâletân’dan naklen, s. 55).
Hûd, 11/40; el-Mu’minûn, 23/27.
el-Hafâcî, s. 59.
İbn-i Kuteybe, Edebu’l-Kâtib, thk. Muhammed ed-Dâlî, Muessesetu’r-Risâle, Beyrût, s. 496; el-Cevâlîkî, s. 213.
es-Suyûtî, el-Muhezzeb, 80.
et-Tihâmî er-Râcî el-Hâşimî’nin, el-Muhezzeb’deki ta’lîki s. 80.
İbn-i Cinnî, Ebû’l-Feth Usmân, el-Hasâis, thk. Muhammed Alî en-Neccâr, Âlemu’l-Kutub, Beyrût, II, 50; III, 285.
Bkz. el-Mustafavî, et-Tahkîk fî Kelimâti l-Kur’ân I-XX, Merkezu Neşri Âsâri’l-Allâme el-Mustafavî, Kum, 1408. 429-430.
Muhakkik notu, el-Cevâlîkî, el-Muarreb, s. 214. thk. F. Abdurrahîm.
Geniş bilgi için bkz. Jeffery, Arthur, The Foreign Vocabulary of The Qur’ân, 1938, Baroda, s. 92-95.
İbn-i Kuteybe (213-276), Edebu’l-Kâtib, thk. Muhammed ed-Dâlî, Muessesetu’r-Risâle, Beyrût, 496: el-Cevâlîkî, 213.
en-Nihâlî, Muhammed b. Yûsuf el-Halebî, et-Tirâzu’l-Muzehheb I-II, thk. Sabah Tayyib, Câmiatu Ummi’l-Kurâ, Basılmamış
Y. Lisans Tezi, Mekke 1991, II, 371.
İBN-İ KEMÂL’İN ET-TA’RÎB RİSÂLESİNDE KUR’ÂN’DA MUARREB KONUSUNA BAKIŞI
111
İbn-i Kemâl risalesinde kelimeyle ilgili üç ihtimal kaydeder. 1. Arapça değildir (Görüş
sahibi: Ebû Hâtim49).50 2. Arapçadır. (Görüş sahibi: Ebu’l-Feth el-Hemedânî51)52 Bu görüşte kelimenin aslı “nevvûr” kabul edilmekte ve i’lâl kuralları gereği “tennûr”a dönüştüğü
ileri sürülmektedir. 3. İkinci görüşten hareketle ve iki dilde de aynı anlamı taşımak şartıyla
Farsça ve Arapça arasında müşterektir.53
Burada asıl sorulması gereken soru tufan ve tandır ilişkisinin boyutu nedir ve niçin
olayın anlatımında tennûr kelimesi öne çıkarılmıştır. Klasik kaynaklarda zikredilen hikmetlerin yanında kanaatimizce en tatminkâr cevap jeoloji, tarih ve ilahiyat alanlarının ortak
ürünü olacaktır. Tûfânın müşterekliği tennûrun müşterekliğine yansırken, daha hassas bir
bilgiye ulaşmak için bu kelimenin tarih-mekân belirleyiciliği ve şayet temsili bir anlatımla
ilgisi varsa yerkürede ne tür bir değişime işaret ettiği incelenmelidir.
Dirhem
Dirhem (ç. derâhim), dirhim, dirhâm, dirhum.54 Asıl itibarıyla dört dânik ağırlığında
gümüş paradır. Dânik ise sekiz veya 8,2 orta ölçekli arpa danesi ağırlığıdır. Dînârın onda
yedisidir.55 Ancak bu ağırlık zaman ve mekânlara göre değişiklik göstermiştir. Örneğin
câhilî dönemde daha hafif olan dirhemlere “taberiyye” denirdi. Şer’î hesaplarda esas olduğu kabul edilen birim günümüzde 3.2 grama tekabül eder.
el-Cevâlîkî, dirhemin çok eskiden beri kullanıldığını ancak Farsçadan muarreb olduğunu kaydeder.56 İbn-i Kemâl dirhem kelimesinin aslında Farsça olduğunu fi’lel vezniyle
Arapçaya girdiğini naklederken57 araştırmacılar ve Farslar kelimenin Farsçaya Yunancadan
(drachme) girdiğini kabul ederler.58 Bu geçiş önce gümüş ağırlık birimi şeklinde olmuş
daha sonra ise madeni gümüş para anlamına dönüşmüştür.59
Kur’ân-ı Kerîm’deki kaynağı tartışmalı kelimelerin zaman, mekan ve süreç belirlemedeki olası etkisi düşünüldüğünde Yunanca köküne denk düşecek “derâhim” kalıbıyla kullanımı belli-belirsiz bir çağrışım yapmaktadır. Âyetteki derâhim kelimesi Yûsuf
Paygamber’in Mısır’da satıldığı sınırlı sayıda az ederli ücreti anlatır. Şu halde o dönemde
geçerli olan Mısır parasının veya tedavüldeki paralardan birinin dirhem/derâhim olması
____________________________________________________________________________________
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
Sehl b. Muhammed el-Cuşemî es-Sicistânî (172-248 h.).
İbn-i Kemâl, s. 131; İbn Dureyd, Cemheretu’l-Luga, s. 395.
Ebu’l-Feth Muhammed b. Ca’fer el-Hemedânî el-Merâğî (v. 371 veya 376).
İbn-i Kemâl, 132; ez-Zemahşerî, el-Fâik, I, 155.
İbn-i Kemâl, s. 133.
İbn-i Manzûr, Muhammed, Lisânu’l-Arab, I-XV, Dâru Sâdır, 1. Baskı, Beyrût, XII, 199.
en-Nihâlî, II, 520, 526.
el-Cevâlîkî, s. 307.
İbn-i Kemâl, s. 49, Farsça olan “direm” kelimesinin “fi’lel” veznine getirilerek Arapçalaştırılmış halidir. (Görüş sahibi:
Şerhu’l-Elfiyye sahibi Hasen b. Kasım el-Murâdî.)
Bargstrasser, G., et-Tatavvuru’n-Nahviyyu ll’l-Lugati’l-Arabiyye, (Notlarla yayınlayan: Ramadân Abduttevvâb), el-Mecd,
1402h., s. 228; Ferheng-i Emîd.
Jeffery, s. 130.
112
Yıl: 2015/2 | Sayı: 44 | Yrd. Doç. Dr. İsmail BAYER
ağırlıklı ihtimaldir. Kur’ân, arkeoloji ve ilgili bilim dallarında yapılacak günümüz çalışmaları
bu ihtimalleri sınırlayarak daha net yargılara ulaşmada bir etken olabilir.
Surâdik60
Kelimenin Arapçaya Farsçadan geçtiğini kabul edenlere göre surâdik kelimesinin aslı
“serâd(t)âk, serâdar veya serâperde”dir. el-Hafâcî (977-1069 h.), serâperde anlamını önceler. 61 Bu ise daha çok görkemli binalarda eyvanı veya otağın tamamını kaplamak için
kullanılan perdenin ismidir. Bir başka ihtimalde ise evin tamamını kaplayan örtüdür. esSuyûtî el-Cevâlikî’nin kelimenin Arapçalaştırılmış Farsça bir kelime olduğu yönündeki görüşünü kaydeder. Buna göre kelimenin orjinali dehlîz (dihlîz: bahçe kapısı ve ev arasındaki
bölüm, koridor, geçit, evin ön cephesindeki dış bölüm62) anlamındaki serâdâr’dır.63 Meâcim sahipleri ise genellikle bu kelimenin ucmeliğine değinmezler.
İbn-i Kemâl “surâdik”in “serâperde”den muarreb olduğunu iddia eden görüşleri ve
el-Cevherî’nin kelimenin muarrebliğine değinmemesini eleştirir. İbn-i Kemâl kelimenin
“tâk-ı serâ”dan maklûb (surâdâk) bir isim tamlaması olduğunu Farsça dil kuralları çerçevesinde kanıtlamaya gayret eder.64 el-Munşî (v. 1001 h.)65 ise kelimenin kökünün “sitru’ddâr” anlamında “serâperde” olduğunu çoğunluğun görüşü olması gerekçesine dayanarak
önceler. Ona göre kelimen “serâdâk/surâdâk” kelimesiyle ilişkilendirilmesi yalnızca ses
benzerliğinden kaynaklanır. Dolayısıyla el-Munşî, İbn-i Kemâl’den farklı bir yönelim sergiler.66
Burada dikkat çeken husus mezkûr kelimeye Farsçada bir kök arama gayretinin baskın
olmasıdır. Bir oryantalist olan Jeffery’nin söz konusu kelimenin menşeini İrân ve Ârâm
köklerinden hangisine indirgemek hususunda karar verecek bilgiye sahip olmadığını belirtmesi67 ve meâcim sahiplerinin Arapça dışında bir menşe’ aramamaları, içlerinde ibn-i
Kemâl’in de olduğu bazı Müslüman müelliflerce Farsça lehinde objektiflik sınırlarının bir
miktar zorlandığı kanaatini uyandırıyor.
Sonuç
Netice olarak İbn-i Kemâl Kur’ân’da muarreb kelimelerin bulunduğunu kabul etmektedir. Ancak onun Kur’ân’daki ta’rîb meselesine bakışında Farsçanın gereğinden fazla gö____________________________________________________________________________________
60
61
62
63
64
65
66
67
el-Kehf, 18/29
el-Hafâcî, s . 121.
el-Hafâcî, s. 99.
el-Cevâlîkî, 398; es-Suyûtî, el-Muhezzeb, s. 98.
İbn-i Kemâl, es-Semerkandî’nin Şerhu’l-Metâli’ üzerine yaptığı talikatta kelimenin aslında Farsça “serâperde” olduğu
yönündeki görüşünü naklederek eleştirir. İbn-i Kemâl, Risâletun fî Tahkîki Ta’rîbi’l-Kelimeti’l-Arabiyye, Muhakkik
dipnotu, s. 90.
el-Abdu’n-Nâsî Muhammed b. Bedreddîn el-Munşî (v. 1001h.)
Risâletâni fi’l-Muarreb li İbn-i Kemâl ve el-Munşî, thk. Süleymân İbrâhîm el-Âyid, 164. Câmiatu Ummi’l-Kurâ Ma’hedi’l-Luğati’lArabiyye Yayınları 17,
Jeffery, s. 168.
İBN-İ KEMÂL’İN ET-TA’RÎB RİSÂLESİNDE KUR’ÂN’DA MUARREB KONUSUNA BAKIŞI
113
zetildiğini ifade etmek mümkündür. Bu husus müellifin Fars dili, kültürü ve tarihindeki
hazakatine bağlanabilir. Kanaatimizce muarreb olduğu tartışmalı olan bir kelimenin kökünün öncelikle Arapçada aranması ve bu yönde bir sonuç alınamaması durumunda, İbn-i
Kemâl’in de bazı uygulama örneklerine değindiği gibi sırasıyla iştirak, ittifâk veya muvâfakatın değerlendirilmeye alınması gerekir. Böylece Kur’ân kelimelerinin aydınlığı ve derinliği daha fazla korunmuş olur. Son olarak muarreb olduğu ifade edilen kelimelerin,
modern dilbilim, tarih, arkeoloji ve diğer ilgili bilim dalları marifetiyle zaman-mekân-bilimsel veri olarak belirleyiciliğinin yeniden değerlendirilmesi Kur’ân tefsirine önemli katkılar sağlayacaktır.
Kaynakça
Bargstrasser, G., et-Tatavvuru’n-Nahviyyu fil’l-Lugati’l-Arabiyye, (Notlarla Yayınlayan:
Ramadân Abduttevvâb), el-Mecd, 1402.
Belâsî, Muhammed es-Seyyid Alî, el-Muarreb fî’l-Kur’âni’l-Kerîm Dirâse Te’sîliyye Delâliyye, Dâru’l-Kutubi’l-Vataniyye, 1.Baskı, Bingâzî, 2001.
el-Cemîlî, Hâlid Reşîd, Ekbâsu’r-Rahmân fî Edilleti Nefyi’l-Ucmeti ani’l-Kur’ân, 1.
Baskı, Vizâretu’s-Sekâfe, Bagdâd, 2002.
el-Cevâlîkî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed b. Muhammed b. el-Hadir, el-Muarreb min
Kelâmi’l-A’cemî, talik: F. Abdurrahîm, Dâru’l-Kalem, Dımeşk, 1990.
el-Hafâcî, Şihabuddin Ahmed, Şifâu’l-Galîl fima fi Kelami’l-Arab mine’d-Dehil, el-Mektebetu’l-Vehbiyye, 1282.
el-Harîrî, Ebû Muhammed el-Kâsım b. Alî, Durretu’l-Gavâss fî Evhâmi’l-Havâss, Thk.,
Thorbecje, H., Laybzigh, 1871.
İbn-i Cinnî, Ebû’l-Feth Usmân, el-Hasâis, thk. Muhammed Alî en-Neccâr, Âlemu’lKutub, Beyrût.
İbn-i Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen, Cemheretu’l-Luga, thk. Remzî Ba’lbekî,
Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 1. Baskı, Beyrût, 1997.
İbn-i Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ, es-Sâhibî, ta’lîk: Ahmed Hasan
Besc, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1. Baskı, 1997.
İbn-i Kemâl, Ahmed b. Suleymân, Risâletun fî Tahkîki Ta’rîbi’l-Kelimeti’l-Arabiyye,
thk. Muhammed Sevâî, el-Ma’hedu’l-İlmiyyi’l-Fransî, Dımeşk, 1991.
______, Risâletâni fi’l-Muarreb li İbn-i Kemâl ve el-Munşî, thk. Süleymân İbrâhîm elÂyid, Câmiatu Ummi’l-Kurâ Ma’hedi’l-Luğati’l-Arabiyye Yay.
114
Yıl: 2015/2 | Sayı: 44 | Yrd. Doç. Dr. İsmail BAYER
İbn-i Kuteybe, Edebu’l-Kâtib, Muessesetu’r-Risâle, thk. Muhammed ed-Dâlî, Beyrût.
İbn-i Manzûr, Muhammed, Lisânu’l-Arab, I-XV, Dâru Sâdır, 1. Baskı, Beyrût.
Jeffery, Arthur, The Foreign Vocabulary of The Qur’ân, Baroda, 1938.
el-Munşî, el-Abdu’n-Nâsî Muhammed b. Bedreddîn es-Sârûhânî el-Akhisârî, Risâletâni
fi’l-Muarreb li İbn-i Kemâl ve el-Munşî, thk. Süleymân İbrâhîm el-Âyid, 164. Câmiatu
Ummi’l-Kurâ Ma’hedi’l-Luğati’lArabiyye Yay., 17.
el-Mustafavî, et-Tahkîk fî Kelimâti’l-Kur’ân I-XX, Merkezu Neşri Âsâri’l-Allâme el-Mustafavî, Kum, 1408.
en-Nihâlî, Muhammed b. Yusuf, et-Tirazul Muzehheb fi’d-Dehili ve’l-Muarreb I-II, tah.
Sabâh et-Tayyib, Câmiatu Ummi’l-Kurâ, Yayınlanmamış Y. Lisans tezi, 1991.
er-Rafiî, Muhammed es-Sâdık, İ’câzu’l-Kur’ân ve’l-Belâğatu’n-Nebeviyye, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 9. Baskı, Beyrut, 1973.
es-Suyûtî, Celâleddîn, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Matbaatu Hicâzî, Kahire.
______, el-Muhezzeb fîmâ Vekaa fi’l-Kur’ân mine’l-Muarreb, thk.et-Tihâmî, el-Hâşimî,
er-Râcî Sundûku İhyâit-Turâsi’l-İslâmî Yayınları
eş-Şafiî, Muhammed b. İdrîs, er-Risâle, thk.Ahmed Muhammed Şâkir, Matbaatu Mustafa
el-Bâbî el-Halebî, 1. Baskı, 1358.
ez-Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâik-i Gavâmidi’t-Tenzîli ve Uyûni’lEkâvîli fî Vucûhi’t-Te‘vîl I-VI, thk.: Âdil Ahmed, Alî Muhammed, Mektebetu’l-Ubeykân, 1. Baskı, er-Riyâd, 1998.
______, el-Fâik fî Garîbi’l-Hadîs I-IV, thk. A. El-Becâvî, M. İbrâhîm, Dâru’l-Ma’rife, 2.
Baskı, Lubnân.
ez-Zeyyât, Ahmed Hasan, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, Dâru Nahda, 25. Baskı, Mısır, tsz.
Download