– — ˜ ™

VARAKA b. NEVFEL
Varaka, bazý rivayetlere göre Hz. Peygamber’le görüþmesinden kýsa bir süre
sonra (muhtemelen fetret dönemi içinde) vefat etmiþtir (Buhârî, “Bed,ü’l-vahy”, 1). Ýþkence altýndaki Bilâl-i Habeþî’ye sabretmesi için telkinde bulunduðuna dair mürsel
bir rivayeti kabul edenlere göre onun ölümü bi‘setin 4. yýlýnda (m. 614) gerçekleþmiþtir (Uveyyid b. Ayyâd el-Mutrafî, s. 137).
Sprenger, Varaka’nýn peygamberliðin 6.
yýlýnda (m. 616) öldüðünü söylerken M.
Hamîdullah, kaynak vermeden onun bazý
yaðmacý haydutlar tarafýndan hicretin 2.
yýlýnda (624) Suriye’de öldürüldüðü hakkýndaki rivayetlerden söz etmiþtir (JPHS,
VI/2 [1958], s. 103). Kaynaklarda din ve ahlâk konularýný iþlediði birçok þiiri nakledilen Varaka’nýn bu þiirleri derlenmiþtir (Eyhem Abbas Hammûdî el-Kaysî, bk. bibl.).
BÝBLÝYOGRAFYA :
Ýbn Ýshak, es-Sîre, s. 95; Abdürrezzâk es-San‘ânî, el-Mu½annef (nþr. Habîburrahman el-A‘zamî),
Beyrut 1970, V, 322-324; Ýbn Hiþâm, es-Sîre, I,
167, 191-192, 223, 238; Ýbn Ebû Þeybe, el-Mu½annef (nþr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1989,
VII, 329-330; Ýbn Kuteybe, el-Ma£ârif (Ukkâþe), s.
59, 245; Taberî, TârîÅ (Ebü’l-Fazl), II, 243-244,
299-302; Ýbn Kani‘, Mu£cemü’½-½a¼âbe (nþr. Hamdî ed-Demirdâþ Muhammed), Mekke 1418/1998,
XIV, 5222-5224; Ýbn Asâkir, TârîÅu Dýmaþš, LXIII,
3-28; Ýbnü’l-Esîr, Üsdü’l-³åbe, V, 447-448; Ýbn
Seyyidünnâs, Mine¼u’l-mida¼ (nþr. Ýffet Visâl Hamza), Dýmaþk 1407/1987, s. 327-331; Zehebî, TârîÅu’l-Ýslâm: es-Sîretü’n-nebeviyye, I, 89-91, 118119, 124, 132; Ýbn Hacer, el-ݽâbe, III, 633-635;
Abdülkadir el-Baðdâdî, ƒizânetü’l-edeb, III, 391;
M. Ebû Zehre, ƒâtemü’n-nebiyyîn, Kahire, ts.
(Dârü’l-fikri’l-Arabî), I, 309-310; U. Rubin, The
Eye of the Beholder: The Life of Muhammad as
Viewed by the Early Muslims, Princeton 1995,
s. 103-112; Uveyyid b. Ayyâd el-Mutrafî, Varaša
b. Nevfel fî bu¹nâni’l-cenne, Mekke 1996, s. 137139; Muhammed Hamîdullah, Ýslâm Peygamberi (trc. Mehmet Yazgan), Ýstanbul 2004, s. 48, 82,
87, 514, 630; a.mlf., “Two Christians of Pre-Islamic Mecca: Uthman ibn al-Huwairith and Waraqah ibn Navfal”, JPHS, VI/2 (1958), s. 97-103;
Eyhem Abbas Hammûdî el-Kaysî, “Varaka b. Nevfel hayâtühû ve þi.ruh”, el-Mevrid, XVII/2, Baðdad 1988, s. 168-192; C. F. Robinson, “Waraka
b. Nawfal”, EI 2 (Ýng.), XI, 142-143; Metin Yurdagür, “Fetret”, DÝA, XII, 475.
ÿBünyamin Erul
–
—
el-VARAK…T
( ‫) א‬
˜
Ýmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin
(ö. 478/1085)
fýkýh usulüne dair risâlesi.
™
Tam adý el-Varašåt fî u½ûli’l-fýšh olup
el-Kitâb, er-Risâle ve el-Mušaddime
olarak da anýlmakla birlikte el-Varašåt
adýyla tanýnmýþtýr (Ýbn Zekrî et-Tilimsânî,
518
I, 260; Keþfü’¾-¾unûn, II, 2005-2006). Cüveynî’nin el-Burhân gibi kapsamlý bir eserin yaný sýra ezberlenmesi kolay, yaklaþýk
1600 kelimeden oluþan (Hallaq, III/2 [1992],
s. 194-195) veciz bir usul risâlesi telif etmesi bunun eðitim amacýyla hazýrlandýðýný düþündürmektedir. Onun Nîþâbur Nizâmiye Medresesi’nin baþýna getirilip yaklaþýk otuz yýl bu görevi sürdürmesi ve el-Varašåt’ýn ilk dönemlerden itibaren usul eðitimi alan mübtedîlere okutulmasý bu ihtimali güçlendirmektedir. Nitekim Kalkaþendî, fetva ve tedrîs icâzetlerinden bahsederken ezberlenip bir hocaya arzedilen eserler arasýnda el-Varašåt’ý da sayar (Øub¼u’l-a£þâ, XIV, 373). Ayrýca Cüveynî’ye kadar usul konularýný kapsayýcý nitelikte özlü bir eserin kaynaklarda zikredilmemesi el-Varašåt’ýn fýkýh usulü eðitimi
için kaleme alýnan ilk eser olduðunu gösterir niteliktedir.
Usul konularýnýn neredeyse tamamýný
içeren el-Varašåt’ýn baþýnda usûl-i fýkhýn
mânasý, hükmün nevileri, fýkýh-ilim-zanþek arasýndaki fark hakkýnda kýsa açýklamalara yer verilip fýkýh usulünün ana konularý (bab) sayýlmaktadýr. Daha sonra ayrý baþlýklar altýnda þu on altý konu ele alýnmaktadýr: Kelâmýn kýsýmlarý, emir, nehiy,
âm-hâs, mücmel-mübeyyen, zâhir-müevvel, fiiller, nesih, icmâ, haberler, kýyas, hazribâha, delillerin tertibi, müftüde bulunmasý gereken þartlar, müsteftîde bulunmasý gereken þartlar, ictihad. Fiilî ve takrirî
sünnete “ef‘âl”, kavlî sünnete “ahbâr”, sahâbî kavline “icmâ”, istishâbü’l-hâl konusuna “hazr ve ibâha” baþlýðý altýnda deðinilmektedir. el-Burhân ile el-Varašåt
arasýnda tertip açýsýndan benzerlikler yanýnda bazý farklýlýklar da mevcuttur. Cüveynî el-Burhân’da þer‘î hükümleri “beyân” üst baþlýðý altýnda yer alan emir ve
nehyin altýnda incelerken (I, 308-313) elVarašåt’ta bunlara mukaddimede yer vermiþtir. Nesih konusunu el-Burhân’ýn sonunda “tercih” bölümünün altýnda incelemesine karþýlýk (II, 1293, 1315) el-Varašåt’ta müstakil bir konu olarak Hz. Peygamber’in fiillerine ayýrdýðý bölümden sonra icmâdan önce ele almýþtýr. Kelâm yönü
de olan “hazr ve ibâha” meselesine el-Varašåt’ta kýyas bahsinden sonra deðinirken
el-Burhân’da bunu mukaddimede hüsün
ve kubuh baþlýðý altýnda incelemiþtir. Birkaç istisna dýþýnda (s. 20, 27) el-Varašåt’ta görüþ farklýlýklarýna temas edilmez.
Eserin çeþitli neþirleri yapýlmýþtýr (Kahire
1306, Þehâbeddin el-Karâfî’nin Þer¼u Tenš¢¼i’l-fu½ûl ’ü ile birlikte; Dýmaþk, ts., Mec-
mû£u Erba£a mütûn u½ûliyye adlý derlemede usule dair üç eserle birlikte, Cemâleddin el-Kasýmî’nin ta‘lîkatýyla; nþr. Abdüllatîf Muhammed el-Abd, Kahire 1397/
1977; Kahire 1993, Mütûn u½ûliyye mühimme içinde; nþr. Ferîd Mustafa Selmân, Riyad 1412; Riyad 1416/1996, Þerefeddin elÝmrîtî’nin nazmý ile birlikte; nþr. Âdem Ýlûrî, Agefe, ts.).
el-Varašåt üzerine Þâfiîler’in yaný sýra
Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî âlimleri tarafýndan birçok þerh, hâþiye ve ta‘lik çalýþmasý
yapýlmýþtýr. Bunlardan bazýlarý þunlardýr:
1. Ýbnü’s-Salâh eþ-Þehrezûrî (ö. 643/1245),
Þer¼u’l-Varašåt fi’l-u½ûl (nþr Muhsin Sâlih Mollanebî Sâlih el-Kürdî, Mekke 1428/
2007). Bilindiði kadarýyla eser üzerine yazýlan ilk þerhtir. 2. Firkâh, Þer¼u’l-Varašåt (nþr. Sâre Þâfî el-Hâcirî, Beyrut 1422/
2001). Sonraki müelliflerin çokça faydalandýðý bu þerhin adý ed-Derekât þeklinde de kaydedilir (Brockelmann, GAL, I, 487;
Suppl., I, 671; Abdullah Muhammed elHabeþî, III, 2128). 3. Celâleddin el-Mahallî, Þer¼u’l-Varašåt. Çeþitli baskýlarý yapýlan eser (Kahire 1303, 1329, 1332, 1343,
1344, 1374/1955, 1379; Riyad 1417/1996;
nþr. Ebû Âiþe Abdülmün‘im Ýbrâhim, Mekke 1996; nþr. Hüsâmeddin Mûsâ Affâne,
Riyad 1421/2001; nþr. Ýzzeddin Hiþâm b.
Abdülkerîm el-Bedrânî, Tav²î¼u’l-müþkilât min Kitâbi’l-Varašåt adýyla, Ýrbid 1423/
2003) el-Varašåt’ýn en önemli þerhlerinden biridir ve üzerine pek çok þerh ve hâþiye yazýlmýþtýr: a) Ahmed b. Ahmed b.
Abdulhak es-Sünbâtî, ¥âþiye £alâ Þer¼i’l-Ma¼allî li’l-Varašåt. b) Ýbn Kasým
el-Abbâdî, eþ-Þer¼u’l-kebîr £ale’l-Varašåt (¥âþiye £alâ Þer¼i’l-Varašåt, Kahire
1307, Karâfî’nin Þer¼u Tenš¢¼i’l-fu½ûl ’ünün
kenarýnda; nþr. Seyyid Abdülazîz ve Abdullah Rebî‘, I-II, Kahire/Riyad-Cidde 1416/
1995). Eserin giriþinde ifade edildiðine göre bu þerh/hâþiye hem el-Varašåt hem
Mahallî’nin þerhi üzerine yapýlmýþtýr. Abbâdî ayrýca eþ-Þer¼u’½-½a³¢r £ale’l-Varašåt adýyla bir hâþiye daha kaleme almýþ olup (Þevkânî’nin Ýrþâdü’l-fu¼ûl ’ünün
kenarýnda, Kahire 1347, 1356; Beyrut 1399/
1979) eser Mahallî’nin þerhiyle kendisinin
Þer¼u’l-kebîr’inin cem‘ ve muhtasarý mahiyetindedir. Þebrâmellisî de ¥âþiye £alâ
Þer¼i’l-Varašåt adýyla bir eser yazmýþtýr.
c) Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî elBennâ, ¥âþiyetü’d-Dimyâtî £alâ Þer¼i’l-Ma¼allî £ale’l-Varašåt (Kahire 1303,
1315, 1326, 1332, 1342, 1344, 1374/1955).
d) Muhammed b. Ubâde el-Adevî el-Mâlikî, ¥âþiyetü £Ubâde £alâ Þer¼i’l-Ma-
VÂRÝD
¼allî £ale’l-Varašåt. e) Ahmed b. Abdullatîf el-Hatîb el-Câvî, ¥âþiyetü’n-nefe¼ât
£alâ Þer¼i’l-Varašåt (nþr. Muhammed
Sâlim Hâþim, Beyrut 1425/2004). 4. Þemseddin Muhammed b. Osman el-Mardînî,
el-Encümü’¾-¾âhirât £alâ ¼alli elfâ¾i’lVarašåt (nþr. Abdülkerîm b. Ali en-Nemle, Riyad 1415/1994, 1416/1996). 5. Ýbn
Ýmâmü’l-Kâmiliyye diye bilinen Kemâleddin Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman el-Kâhirî, Þer¼u’l-Varašåt (nþr.
Ömer Ganî Suûd el-Ânî, Amman 1422/
2001). 6. Ýbn Kâvân olarak tanýnan Hüseyin b. Ahmed el-Keylânî, et-Ta¼š¢šåt fî
þer¼i’l-Varašåt (nþr. eþ-Þerîf Sa‘d b. Abdullah eþ-Þerîf, Amman 1419/1999). 7. Ýbn
Zekrî el-Tilimsânî, øåyetü’l-merâm fî
þer¼i Mušaddimeti’l-Ýmâm. Eseri Hâlid
b. Þücâ‘ el-Uteybî Medine el-Câmiatü’l-Ýslâmiyye’de (1415/1994), Muhanned Ev’idîr
Meþnân, Cezayir’de el-Ma‘hedü’l-Vatanî elÂlî’de yüksek lisans tezi olarak neþre hazýrlamýþ ve bu sonuncusu basýlmýþtýr (I-II,
Cezayir-Beyrut 1426/2005). 8. Þemseddin
el-Hattâb, Æurretü’l-£ayn þer¼u Varašåti
Ýmâmi’l-¥aremeyn (Muhammed b. Hüseyin el-Heddeh es-Sûsî et-Tûnisî’nin hâþiyesiyle birlikte, Tunus 1299, 1310-1312,
1323, 1351, 1368; Abdülhamîd b. Muhammed Ali Kuds’un Le¹âßifü’l-iþârât ilâ þer¼i
Teshîli’¹-¹urušåt ’ý ile birlikte, Kahire 1330,
1343, 1369/1950; Ebû Muhammed Abdullah b. Hadrâ es-Selâvî’nin hâþiyesiyle, Fas
1317; nþr. Ahmed Mustafa Kasým et-Tahtâvî, Kahire, ts. [2007]; nþr. Muhammed
Sâlih b. Ahmed el-Garsî, Konya 1424/
2003). Hattâb, eserinde daha çok Mahallî’nin þerhini esas almakla beraber Firkâh’ýn þerhinden de faydalanmýþ, böylece
her iki þerhi birleþtirmiþtir. 9. Þehâbeddin er-Remlî, øåyetü’l-meßmûl fî þer¼i
Varašåti’l-u½ûl (nþr. Hasan Abbas Kutb,
Kahire 1426/2005; nþr. Osman Yûsuf Hâcî
Ahmed, Beyrut 1426/2005). 10. Ýbrâhim b.
Ahmed el-Haskefî (Ýbnü’l-Monlâ el-Halebî), Câmi£u’l-müteferrišåt min fevâßidi’l-Varašåt adýyla mutavvel, et-Te¼ârîrü’l-mül¼išåt ve’t-tešårîrü’l-mu¼aššišåt adýyla mutavassýt ve Kifâyetü’r-riššåt ilâ ma£rifeti ³urafi’l-Varašåt adýyla
muhtasar þerhleri kaleme almýþtýr. 11. Hýdr
Muhammed el-Lecmî, e¦-¡emerât £ale’lVarašåt (Hama 1390/1970). el-Varašåt ile
Mahallî’nin þerhi üzerine yapýlmýþ bir ta‘liktir. 12. Abdullah b. Sâlih el-Fevzân, Þer¼u’l-Varašåt fî u½ûli’l-fýšh (Riyad 1413,
1414, 1417).
el-Varašåt üzerine yapýlan baþlýca manzum çalýþmalar da þunlardýr: 1. Þerefed-
din Yahyâ b. Nûreddin Mûsâ el-Ýmrîtî (ö.
890/1485 civarý), Teshîlü’¹-¹urušåt na¾mü metni’l-Varašåt (Kahire 1357, 1415;
nþr. Mahmûd Beyrûtî, Mecmû£atü man¾ûmâti ümmehâti’l-£ulûm içinde, Dýmaþk
1422/2001, Þemseddin el-Mardînî’nin elEncümü’¾-¾âhirât ’ýnýn içinde, Riyad 1416/
1996, s. 27-37). Bu eser üzerine muhtelif
þerhler yazýlmýþtýr (Abdülhamîd b. Muhammed Ali Kuds, Le¹âßifü’l-iþârât ilâ
þer¼i Teshîli’¹-¹urušåt, Hattâb’ýn Æurretü’l-£ayn ’ý ile birlikte, Kahire 1330,
1343). 2. Burhâneddin Ýbn Ebû Þerîf, Na¾mü’l-Varašåt. 3. Ýbn Zâkûr el-Fâsî, Na¾mü’l-Varašåt (Mi £râcü’l-vü½ûl ilâ Semâvâti’l-u½ûl). Muhammed b. Ahmed b. Celûn bunu þerhetmiþtir. 4. Ýbn Sened diye
bilinen Osman b. Muhammed el-Vâilî enNecdî el-Basrî, Na¾mü’l-Varašåt (eþ-Þe×erâtü’l-fâÅire fî na¾mi’l-Varašåti’n-nâŠýre). Müellif bu eseri ayrýca þerhetmiþtir.
5. Muhammed b. Abdurrahman el-Mesîlî
el-Cezâirî, Süllemü’l-vü½ûl ile’Š-Šarûrî
min £ilmi’l-u½ûl fî na¾mi’l-Varašåt. Cezâirî bu eserini en-NüsaÅu’l-meb×ûl lišurrâßi Süllemi’l-vü½ûl adýyla þerhetmiþtir (nþr. Abdurrahman es-Senûsî, Cidde 1414; nþr. Ahmed b. Abdüllatîf el-Karî,
Beyrut 1416/1995). 6. Muhammed Mustafa Mâülayneyn el-Maðribî, Ašdesü’l-enfüs (Fas 1321). 7. Ýbnü’l-Hasan er-Rabâtî,
Na¾mü’l-Varašåt (Týtvân 1362/1943) (elVarašåt üzerine yapýlan çalýþmalarýn bir
listesi, yazmalarý ve baskýlarý için ayrýca
bk. Brockelmann, GAL, I, 487; Suppl., I,
671-672; Abdullah Muhammed el-Habeþî, III, 2128-2135; Ýbn Zekrî et-Tilimsânî,
øåyetü’l-merâm, neþredenin giriþi, I, 8596).
el-Varašåt’ý Ali Pekcan Türkçe’ye (bk.
bibl.), Leon Bercher Fransýzca’ya (Le Kitåb al-Varaqåt, traité de méthodologie juristique musulmane, Tunis 1930; Les fondements du fiqh, Kitåb al Waraqåt fi uçoul
al Fiqh, Paris 1995) tercüme etmiþ, David
Vishanoff da esere bazý notlar ekleyerek
A Handbook of Legal Theory: Imam
al-Haramayn al-Juwayni, Kitab al-Waraqat fi usul al-fiqh ismiyle Ýngilizce’ye
çevirmiþtir (metni için bk. http://facultystaff.ou.edu/V/David.R.Vishanoff-1/
Translations/WaraqatWithCommentary.
htm).
BÝBLÝYOGRAFYA :
Ýmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî, el-Varašåt (nþr.
Abdüllatîf Muhammed el-Abd), Kahire 1397/1977,
s. 8, 11, 20, 21-23, 24, 25, 27; a.e., el-Burhân fî
u½ûli’l-fýšh (nþr. Abdülazîm ed-Dîb), Devha 1399,
I, 99-101, 308-313, 489-490, 491-492; II, 1293,
1315; a.mlf., A Guide to Conclusive Proofs for
the Principles of Belief (trc. P. E. Walker), Reading 2000, tercüme edenin giriþi, s. 22-24; Firkâh,
Þer¼u’l-Varašåt (nþr. Sâre Þâfî el-Hâcirî), Beyrut
1422/2001, neþredenin giriþi, s. 27-32, 53-61; Kalkaþendî, Øub¼u’l-a£þâ (Þemseddin), XIV, 373; Ýbn
Zekrî et-Tilimsânî, øåyetü’l-merâm fî þer¼i Mušaddimeti’l-Ýmâm (nþr. Muhanned Ev’idîr Meþnân), Cezayir-Beyrut 1426/2005, I, 260; ayrýca
bk. neþredenin giriþi, I, 80-96; Ýbn Kasým el-Abbâdî, eþ-Þer¼u’l-kebîr £ale’l-Varašåt (nþr. Seyyid
Abülazîz – Abdullah Rebî‘), Kahire 1416/1995,
neþredenlerin giriþi, I, 24-28,60-61; II, 36-44;
Keþfü’¾-¾unûn, II, 2005-2006; Serkîs, Mu£cem,
I, 885; II, 1502, 1624, 1630, 1981; Brockelmann,
GAL, I, 487; Suppl., I, 671-672; Hediyyetü’l£ârifîn, I, 149, 761; II, 310, 399; R. W. Bulliet,
The Patricians of Nishapur, Cambridge 1972, s.
124-125; Abdullah Muhammed el-Habeþî, Câmi £u’þ-þürû¼ ve’l-¼avâþî, Ebûzabî 1425/2004,
III, 2128-2135; Abdullah Mustafa el-Merâgý, elFet¼u’l-mübîn fî ¹abašåti’l-u½ûliyyîn, Kahire
2007, III, 143; Wael B. Hallaq, “Usul al-Fiqh: Beyond Tradition”, Journal of Islamic Studies, III/2,
Oxford 1992, s. 194-195; Ali Pekcan, “Cüveynî’nin el-Varakât Adlý Eseri Üzerine Çeviri ve Deðerlendirme”, Ýslam Hukuku Araþtýrmalarý Dergisi, sy. 14, Konya 2009, s. 329-352.
ÿNecmettin Kýzýlkaya
–
—
VÂRÂNASÝ
˜
(bk. BENÂRES).
™
–
—
VARDAKOSTA AHMED AÐA
˜
(bk. AHMED AÐA, Vardakosta).
–
™
—
VARDAR KÖPRÜSÜ
˜
(bk. TAÞKÖPRÜ).
–
™
—
VÂRÝD
( ‫) אא‬
˜
Sâlikin kalbine ansýzýn gelen
hal, ilham anlamýnda
tasavvuf terimi.
™
Sözlükte “suya varan, ulaþan” anlamýndaki vârid (çoðulu vâridât) vird ve mevrid kelimeleriyle ayný kökten gelir. Daha
ziyade çoðul þekliyle kullanýlan vârid doðrudan Hak’tan alýnan bilgi türleri olan “havâtýr, fütûhat, tavârik, þevâhid, levâih, bevâdî, tecelliyat, ilhâmat” gibi kavramlara
yakýn bir anlam taþýmakla birlikte aralarýnda bazý farklýlýklar vardýr. Serrâc’a göre vârid kalbe ansýzýn gelen ve onu kaplayan, insanýn irade ve fiillerinin etkisinin bulunmadýðý bir haldir, bir tecellî türü olan
“bâdî”den sonra gelir. Bâdîde insan fiili519