TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MUHAMMED b. KA'B ei-KURAZf
cidi'ndeki tefsir dersi sırasında meydana
gelen deprem sonucu enkaz altında kalarak öldü (ı 08/726) . Ölüm tarihini 11 7
(735), 118, 120, hatta 129 (747) olarak
kaydedenler de vardır.
Tabiin neslinden Medine tefsir ekolünün önde gelenlerinden olan Muhammed
b. Ka'b'ın Ömer b. Abdülaziz'le dostluk
kurduğu ve halifeye tavsiyelerde bulunduğu, ayrıca çok Kur'an okuduğu, varlıklı
olmasına rağmen servetini tasadduk ederek zühd hayatı yaşadığı ifade edilmektedir. Onun Tetsirü'l-Kura?i adıyla bir eser
yazdığı kaydedilmektedir (Keşfü '?·?unun,
I, 457). Hz. Peygamber'in , kendisinden
sonra Kur'an'ı en iyi inceleyip aniayacağını
haber verdiği kişinin Muhammed b. Ka'b
olduğu rivayet edilmiştir (İbn Sa 'd, et-Taba~at, vıı,
501) .
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Sa 'd, et-Taba/>at, V, 370-37ı ; VII, 50ı;
a.e.: el-Mütemmim, s. ı34- ı37; Fesev'i, el-Ma'rife ue't-ti'ir11), I, 564; Ta beri. Cami'u '/-beyan,
VI, 7, 28, 89; VII , 2ı ; XII, 92-93 , 98, ı02; XIII,
25, 72, 252; XVI, 30; XIX, ı69; XX, 68; XXIII,
80, 84; XXIV, 30; XXV, ıOO; İbn EbO Hatim, elCerf:ı ue't-ta'dfl, VIII, 67 ; İbn Asakir, Tari/] u Dı­
maş/>( Am r1), LIV, 270; LV, ı30 - ı50; Fer1düddin
Attar. Tezkiretü'l-euliya (tre. Süleyman Uludağ),
İstanbul ı99ı, s. 74, ı31 ; Mizz1, Teh;:ibü 'l-Kemiil,XXVI, 340-347; Zeheb1, A'lamü'n-nübelii',
V, 65 -68; EbO Abdullah ei-Belensi, Te{s1ru mübhemiiti'l-}fur'iin (nşr. Han if b. Hasa n ei-Kiisım1Abdullah Abdülker1m Muhammed), Beyrut 14 ı ı 1
ı99ı, I, 3ı5 , 4ıO; ll, 202, 642; İbn Hacer, el-işa­
be (Bicav1), VI, 345-346; a.mlf.. Teh;:1bü't-Teh;:1b, IX, 420-422; SüyOti. e l-İt/>an (Buga), II, ı 235;
Keşfü '?·? Unun, I, 457; Wensinck, el-Mu'cem,
VIII, 248.
Iii
r
MEHMET EMiN
MAŞALI
MUHAMMED KADRİ PAŞA
(ö. 1306/1888)
ı
Kanuniaştırma alanındaki
L
çalışmalarıyla tanınan
hukukçu ve devlet adamı.
Mısırlı
_j
1237'de (1821-22) Yukarı Mısır'daki
Melievi'de doğdu . Mısırlı bir anne ile Anadolu'dan göç etmiş bir babanın (Kadri
Ağa) çocuğudur. İlk öğrenimini bu şehir­
de yaptı. Ardından Kahire'de Rifa.a Rafi'
et-Tahtavi'nin müdür olduğu Yabancı Diller Okulu'na devam etti ve Fransızca öğ­
rendi. Bu okul. özellikle Fransız kanunlarının ve hukuk kitaplarının Arapça'ya tercüme edilmesinde önemli bir rol üstlenmişti. Muhammed Kadri mezun olduktan sonra aynı okulda yardımcı mütercim
olarak göreve başladı . Tercüme faaliyetlerini Maliye Nezareti'ndeki mütercimliği sırasında da sürdürdü. Bu arada hu-
546
kuka ilgi d uyarak Ezher'de islam hukuku
derslerine devam etti. Kavalalı İbrahim
Paşa kumandasındaki Mısır ordusu Suriye'de yönetimi ele geçirince Şam'a vali
tayin edilen Şerif Paşa katip olarak onu
da yanında götürdü. Buradan istanbul'a
gidip bir süre kaldı ve daha sonra Kahire'ye döndü. Mustafa Fazı! Paşa Medresesi'nde Arapça ve Türkçe hocalığı yaptı . Ardından Hidiv i smail Paşa tarafından
oğlunun mürebbiliğine getirildi. Onun
üstlendiği görevler arasında Hariciye Tercüme Kalemi reisliği de vardır. Öğret­
menliği sırasında çeşitli alanlarda kitaplar yazdı ve Arapça - Fransızca sözlükler
hazırladı.
Kadri
Paşa, şer 'iyye
mahkemelerinin
etkisiyle
yanı sıra Batılılaşma akımının
kurulan mahkemelerin kanunlarını hazır­
lama işinde de çalıştı. Hidiv İsmail Paşa
döneminde başlayan bu faaliyet sırasında
belli başlı Fransız kanunları Arapça'ya çevrildi. "Code Civile"in Arapça'ya tercümesi
Rifaa Bey'e, ceza kanununun tercümesi
de (Kanunü'l-cinayat, I-lll, Bulak 1282/
1865) Muhammed Kadri'ye verildi. Muhammed Kadri bu görevinin yanı sıra
Fransız medeni kanununun tercümesinde de Rifaa Bey' e yardımcı oldu. Bu arada Fransa'dan alınan kanunlarla islam hukuku hükümlerinin uzlaştırılması problemiyle de ilgilendi. Tatbi]fu ma vücide fi'lKanuni'l-medeni mutabı]fan li - meı­
hebi Ebi l:fanife adıyla bir kitap yazdı
(eserin yazma nüshası Mısır Milli Kütüphanesi 'nde bulunmaktadır). Bu faaliyetleriyle önemli bir hukukçu olarak öne çıkan
Muhammed Kadri karma istinaf mahkemesi hakimliğine getirildi ve Adiiye nazı­
rı oluncaya kadar bu görevde kaldı. 1299
(1882) yılındaki Urabi Paşa isyanının ardından Hidiv Tevfik Paşa döneminde kurulan Şerif Paşa hükümetinde Adiiye nazırı , dördüncü Şerif Paşa hükümetinde
önce Maarif, ardından tekrar Adiiye nazırı
oldu . Adiiye nazırı iken yeni mahkemelerle (el-m ehaki mü'l-ehliyye) ilgili kanunların hazırlanmasına katkıda bulundu. Mı­
sır medeni, ticaret ve ceza soruşturmala­
rı kanunları ile Mısır'ın ilk anayasasının
hazırlanmasına iştirak etti. Ardından
emekliye ayrıldı. Son dönemlerinde gözleri artık görmeyen Muhammed Kadri
Paşa 17 Rebiülewel 1306'da (21 Kasım
1888) vefat etti.
ye 'ala meıhebi'l-İmam Ebi lfani/e
en-Nu'man'dır (Kah i re 1308, 1983; Amman 1987) . Hidiv İsmail Paşa, Osmanlı
Devleti'ne fazla bağımlı olmamak için
Tanzimat sonrasında hazırlanan Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye'yi yürürlüğe koymamıştı . Kadri Paşa, islam hukukuna dayalı bir medeni kanun ihtiyacını karşıla ­
mak üzereMürşidü'l-J:ıayran'ı kaleme
aldı . Ancak bu taslak yürürlüğe kanmadı, yayımlanması Kadri Paşa'nın ölümünden sonra gerçekleşti (bk. MÜRŞİDÜ'I­
HAYRAN). İsmail Paşa muhtemelen, kanun koyucu olarak suçlan maktan ve muhafazakar ulemanın muhalefetinden endişe ettiği için bu teşebbüsten vazgeçmiştir. İkinci taslak el-AJ:ıkdmü 'ş-şer'iy­
ye fi'l-aJ:ıvali'ş-şa]]şiyye'dir (Bulak 1292,
1298 , 1318; Kahire 1325, 1329; istanbul
1304). Birinci bölümde aile hukuku, ikinci
bölümde miras hukukuyla ilgili hükümler düzenlenmiş olup tamamı 647 maddedir (bk. ei-AHKAMÜ'ş-ŞER'İYYE fi'I-AHVALİ'ş-ŞAHSİYYE). Üçüncü taslakK,anunü'l-'adl ve'l-inşat fi'l-]faza'i 'ald müş­
kilati'l-ev]faf'tır (Bulak 1308, 131 ı, 1312,
ı 3 ı 3, ı 3 2o) . Eser Abdülaztz Kah il Bey tarafından Du wakt adıyla Fransızca'ya çevrilmiştir (Caire 1896) . Her üç kitap Hanefi
mezhebi esaslarına göre kaleme alınmış­
tır. Kadri Paşa ' nın bunların dışında edDürrü'l-münte]].ab min lugati'l-Fransiyyin ve'l-'Arab (Bulak 1875) ve Tatbi]fu ma vücide ii'l-Kanuni'l -medeni
mutabı]fan li-meıhebi Ebi lfanife (Darü'l-kütübi'l-Mısriyye, Kavanln ve Ah ka m,
nr. 80) adlı eserleri bulunmaktadır (diğer
eserleri için b k. Zek! M. Mücahid, ı, ı 09111) .
BİBLİYOGRAFYA :
Muhammed Kadri Paşa, Mürşidü'l-f:ıayran,
Arnman ı 987, yayımlayanın ön sözü, s. 3-6;
a.mlf., Du wakf(trc. Abdu laziz Kahil Bey). Caire ı 896; E. Clavel, Droit musulman, Paris ı 895,
ll, 26ı-424; Serk1s, Mu'cem, ll, ı495-ı496;
Zeki M. Mücahid, el-A' Iii mü 'ş-Şar/>ıyye, Kahire
ı368/1949 , ı , ıo9 - 111 ; FarhatJ. Ziadeh. Lawyers the Rule of Law and Liberalism in Modern
Egypt, Stanford ı968, s. 19-2ı, 31-32; M. Hüseyin Heykel, Teriicimü Mışriyye ue Garbiyye,
Kahire ı 980, s. 96- ı 03; G. Delanoue, Moralistes et politiques musulmans dans l'Egypte du
XIX• siecle (1798-1882), Caire ı 982, Il, 627; Zirikli, ei·A'Iiim (Fethullah), VII, ı o; Ayide İbra­
him Nusayr, el-Kütübü'l-'Arabiyyetü'llet1 nüşi­
ret {1 Mışr fi'l-/>arni 't-tiisi' 'aşeı; Kahire 1990,
s. 8ı, 95, 109, 130; Tevfik İskarOs, "Mu l:ıam ­
med
~adri Başa", A'liimü'n-nehçiati'l-f:ıadişe,
Eserleri. Kadri Paşa, islam hukukunun
kanunlaştırılması alanında kanun taslağı
şeklinde üç kitap hazırlamıştır. Bunlardan ilki Mürşidü'l-J:ıayran ila ma'rifeti
Beyrut ı 99ı, s. 22ı -229;
Kehhale, Mu'cemü '1-mü'ellifin, Beyrut ı4 ı4/
1994, lll, 600-60ı ; Abdülmün'im Şümeys, 'U?a·
mii'ü min Mışr, Kahire, ts. (Darü'l-maarif), s.
al;vali'l-ins{ın fi'l-mu'ameldti'ş-şer'iy-
ti®iı M. AKiF AYDIN
el-f:ıal/>atü'ş-şaniye,
78-84.
ı-.;:ı