Behzat ŞENCAY1 Mine HALİS2 Erkan ALTINTAŞ3 GİRİŞİMCİLİK
advertisement
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 Behzat ŞENCAY1 Mine HALİS2 Erkan ALTINTAŞ3 GİRİŞİMCİLİK AÇISINDAN ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMLERİ ve İŞLETME PERFORMANSI ÜZERİNE ETKİSİ Özet İçinde bulunduğumuz yeni yüzyıl ulusal ve uluslararası toplumda, yasadığımız doğal çevrenin korunması konusundaki yüksek hassasiyetleri de beraberinde getirmektedir. Geçmişte işletmelerin girişimcilik kararlarında doğal çevresel faktörleri göz önüne almamaları, günümüzde uygulamada olan pek çok standart ve yasal mevzuatın oluşturulmasını zorunlu hale getirmiştir. Giderek artan çevresel duyarlılık, çevresel değerleri koruyarak ve geliştirerek üretilen mal ve hizmetlere karşı olan talepteki artış, çevresel standartlara uygun üretilen mal ve hizmetlerin kalite kadar önemli bir rekabet unsuru olmasına neden olmuştur. Bu gerekçeler, günümüzde farklı sektörlerde faaliyet gösteren pek çok işletmeyi çevre politikalarını geliştirme ve uygulamaya yöneltmiştir. Bu politikaların çoğu ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi (ÇYS) Standardı rehberliğinde gerçekleştirilmektedir. Çevre Yönetim Sistemi Standartlarını benimseyen işletmelere ait literatür bilgisi ve Türkiye’deki uygulamalara ait veriler, bu standartların işletmelere sonradan entegre edilmesindense, girişimcilik aşamasında ele alınmasının işletme performansı üzerine daha olumlu katkı sağlayacağını göstermektedir. Anahtar kelimeler: Girişimcilik, ISO 14001, İşletme Performansı, Temiz Üretim THE EFFECT of ENTREPRENEURSHIP IN TERMS of ENVIRONMENTAL MANAGEMENT SYSTEMS and BUSINESS PERFORMANCE Abstract 1 South Russian University, Instıtute of Management, Busıness and Law'da Doktora Öğrencisi, bsencay@gantep.edu.tr 2 Yrd. Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi, İİBF/İşletme Bölümü, minehlis@gmail.com 3 South Russian University, Instıtute of Management, Busıness and Law'da Doktora Öğrencisi, erkanaltintas55@hotmail.com 189 Girişimcilik Açısından Çevre Yönetim Sistemleri ve İşletme Performansı Üzerine Etkisi We were in the national and international community in the new century, the high sensitivity of our laws on the protection of the natural environment brings with it. In the past businesses that they take into account environmental factors inherent in entrepreneurial decision today, which in practice has made many standards and the creation of necessary legislation. Increasing environmental awareness, preserving and enhancing environmental values against the increase in demand for manufactured goods and services is an important element of competition until the appropriate quality of products and services has led to the fact that environmental standards. These justifications are today operating in different sectors has led many businesses to environmental policy development and implementation. Many of these policies ISO 14001 Environmental Management System (EMS) standard is carried out in the guidance. Environmental Management System information literature on businesses that adopt the standards and practices of data in Turkey, rather than being integrated into existing businesses of these standards indicate that contribute more positive on the business performance of addressing the entrepreneurial stage. Keywords: Production Entrepreneurship, ISO 14001, Business Performance, Clean 1. GIRIŞ En genel ifade ile girişimci; kâr amacıyla riski üzerine alan kişi olarak tanımlanabilir. Girişimci, mal ve hizmet üretiminin yapılabilmesi için, üretim faktörlerini uygun koşullar altında bir araya getiren kişidir. Girişimcilik için en temel üç faktör; yetenek, cesaret ve bilgidir. Günümüzde doğal kaynakların sürdürülebilirliğinin tehdit altında olması ve genel çevre sorunları, çevre yönetiminin evrensel girişimciliğin dördüncü temel faktörü olma zorunluluğunu ortaya koymaktadır. Endüstrileşme sürecinde çevresel değerleri hiçe sayarak üretim yapan işletmeler; küresel ısınma, asit yağmurları, ozon tabakasının incelmesi, yeşil alanların tahrip edilmesi, yenilenemez doğal kaynakların hızla tüketilmesi, yenilebilir kaynakların kirletilmesi ile kullanılamaz hale getirilmesi gibi küresel çevre sorunlarının en önemli kaynağı olmuşlar, zamanla dünyada mevcut yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemeye başlamıştır. Bu durum karşısında, bilim adamları, sivil toplum kuruluşları, çevreci kuruluşlar, basın-yayın organları sürdürülmekte olan üretim ve tüketim modeliyle dünyanın hızla yok olmaya doğru gittiği uyarısında bulunmuşlardır. Böylece geçtiğimiz yüzyılın ikinci yarısında çevresel ortamların korunmasına yönelik toplumsal duyarlılık oluşmaya başlamış, yüzyılın son çeyreğinde ise küresel boyutta çevre duyarlılığının artması ile birlikte, çevre kirliliği ve doğal kaynakların sürdürülebilirliğinin sağlanması için alınması gereken önlemler, uluslararası platformlarda en fazla tartışma konusu haline gelmiştir. Ulusal ve uluslararası çevre mevzuatına uyum; çevresel değerleri koruyarak ve geliştirerek üretilen mal ve hizmetlere karşı talebin giderek artması; uzun dönemde çevresel değerleri dikkate almayarak üretilecek mal ve hizmetlere talebin olmayacağının öngörülmesi; çevresel normlara uygun üretilen mal ve hizmetlerin, kalite kadar önemli bir rekabet unsuru olması gibi piyasa etkileri girişimcileri yatırım aşamasında çevreyi koruma yönünde duyarlı The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 Behzat Şencay - Mine Halis - Erkan Altıntaş 190 olmaya zorlamaktadır. Kirliliğin kontrolü yönteminden ziyade, çevre yönetim sistemlerinin etkileri günümüzün gerçekleri arasındadır. Bu çalışmada çevresel konuları maliyet arttırıcı bir unsur olarak görme eğiliminde olan yatırımcı ve genç girişimcilere, çevresel değerleri dikkate almayarak üretecekleri mal ve hizmetlere zaman içinde talebin azalacağı, yapılan bilimsel çalışmaların rehberliğinde Çevre Yönetim Sistemleri (ÇYS) uygulamaları ile rekabet avantajı sağlanacağı, maliyetlerde azalma olacağı ve genel işletme performansı’nın artacağı yönünde bilinçsel bir çağrının gerçekleştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu amaçlar doğrultusunda, ISO 14001 ÇYS standardına uyumun başlangıç sürecinde göz önüne alındığı bilinçli girişimcilikle yüksek performans sağlanabileceği gerçeğini ortaya koymaktadır. 2. Çalışmanın Yöntemi Bu çalışma, geçmişte çevre konularını bir maliyet unsuru olarak gören girişimcilere, günümüzde bu anlayışlarını değiştirerek çevre odaklı stratejileri oluşturma, geliştirilme ve uygulanmasını sağlama konularına dikkatlerini çekerek; ÇYS gibi çevre yönetim stratejilerinin işletmelerin sosyal sorumluluk, çevre ve ekonomik performansı üzerindeki olumlu etkilerini kapsamlı olarak tespit etmeye çalışacaktır. Bu kapsamda, çevre sorunlarının çözümüne yönelik uluslar arası girişimler, ISO 14001 ÇYS standardının temel bileşenleri, kirliliğin kontrolü yöntemine karşılık temiz üretim yönteminin avantajları, ISO 14001 ÇYS uygulanmalarının işletmelere sağladığı avantajlar ve işletme performansı üzerindeki olumlu etkileri teorik bazda ele alınmaktadır. Ayrıca, Türkiye’de TS EN ISO 14001 belgeli firmaların sektörel dağılımı ele alınmakta ve bir firmanın TS EN ISO 14001 uygulama özeti sunulmaktadır. 3. Çevre Sorunlarının Çözümüne Yönelik Uluslararası Girişimler Geçmişten günümüze doğal çevrenin bozulması ile bu bozulma karşısında uluslararası tepkiler ve alınmaya çalışılan önlemler konusuna kısaca değinmenin, girişimcilerin çevresel değerlere saygılı bir biçimde faaliyetlerini sürdürmelerinde uluslararası toplum tarafından benimsenen ÇYS’lerinin önemi ve bu sistemlerin performans üzerindeki etkilerini ortaya koyma bakımından faydalı olacaktır. İnsanlığın ilk yıllarından Endüstri Devrimine kadar, insanla çevre arasındaki ilişkiler bir uyum içinde devam etmiştir. Özellikle Endüstri Devrimi ile birlikte yaşamını olduğundan daha iyi konuma getirmek için çevreye hakimiyet ve çevre koşullarını kendi lehine çevirme çabası içinde olan insanlık, bu uyumun bozulması sürecini başlatmıştır. Bu sanayileşme sürecinde, hızla artan nüfusun çeşitlenen ve artan ihtiyaçlarını karşılayabilmek için, doğaya hükmederek daha fazla doğal kaynak kullanma gereksinimi duyulmuştur. Doğal kaynakların sınırsız olduğu düşüncesinin hakim olduğu bu dönemde, yenilenemez doğal kaynaklar hızla tükenmeye başlanmıştır. Yenilebilir kaynaklar ise hammadde temini sırasında, üretim süreçlerindeki işlemlerden kaynaklanan entropi ve tüketim sonrası oluşan kirleticilerin kontrolsüz biçimde doğaya bırakılması gibi nedenlerle kendini yenileme fırsatı bulamadan kirlenmeye başlamıştır. Zaman içerisinde su, hava ve toprakta meydana gelen kirlenmeler ise, aşağıda özetlenen bir takım çevre sorunlarıyla insanlığı karşı karşıya bırakmıştır. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 191 Girişimcilik Açısından Çevre Yönetim Sistemleri ve İşletme Performansı Üzerine Etkisi Temel olarak fosil yakıtların yanması sonucunda oluşan azot oksitler ve kükürt dioksit emisyonlarının atmosferdeki su buharı ile reaksiyona girmesi sonucu oluşan kuvvetli asidik gazların yağışlarla yeryüzüne inmesi olayı asit yağışları olarak adlandırılmaktadır. Bu yağışlar sucul ortamlardaki asit dengesini bozmakta, biyolojik çeşitliliğin azalmasına sebep olmakta, bitki örtüsüne ve tarihi eserlere zarar vermektedir. Çeşitli amaçlar için üretilen kloroflorokarbonlar (CFC) ozon tabakasını inceltmekte, bunun sonucunda çevre ve insan sağlığı olumsuz etkilenmektedir. Ozon tabakasının incelmesi sonucunda; UV-b radyasyonu artmakta, insanların bağışıklık sistemleri zarar görmekte, görme bozukluğu ve deri kanseri artmaktadır (http://www.cevreorman.gov.tr). CO2, metan, ozon ve kloroflorokarbon (CFC) gibi ısıyı tutan gazların miktarındaki artış, atmosferin ısısının artmasına sebep olmaktadır. Bu olay da küresel ısınma olarak ifade edilmektedir. Küresel ısınma, buzulların erimesi, okyanusların yükselmesi ve iklim değişimleri gibi ciddi sorunları da beraberinde getirmektedir (http://www.cevreorman.gov.tr). Hızlı endüstrileşme ve çarpık kentleşme, yapılan bilinçsiz tarımsal faaliyetler, nüfus artışı ve artan tüketim doğal kaynakların hızla tükenmesine neden olmaktadır. Doğal kaynakların tükenmesi yaşanabilir çevreyi oluşturan öğelerin kaybolması anlamına gelmektedir (Mındıkoğlu, 2007:19). Genetik çeşitlilik, tür çeşitliliği ve ekosistem çeşitliliğini kapsayan biyolojik çeşitlilik yaşamın sürdürülebilirliğinin yegâne dayanağıdır. Aşırı tüketim, çevresel ortamların kirletilmesi ve küresel düzeyde iklim değişikliği gibi nedenlerle biyolojik çeşitliliğin azalması, yaşamın sürdürülebilirliğini tehdit etmeye başlamıştır. Zehirli, patlayıcı, reaktif, korozif ve kanserojen özellikleri nedeniyle toplanması, taşınması ve bertarafı için özel yöntemler gerektiren tehlikeli atıklar uluslarası toplumda en çok üzerinde durulan konuların başında gelmeye başlamıştır. Giderek artan çevre sorunları, hükümetlerin, sivil toplum kuruluşlarının, akademisyenlerin ve işletme yöneticilerinin dikkatini çekmeye başlamıştır. 20. yüz yılın son çeyreğine yaklaşıldığında, çevre kirliliğinin boyutu ve ciddiyetinin farkına varılması, ve dünyanın kirlenme nedeniyle ciddi tehdit altında olduğunun anlaşılması üzerine; uluslararası alanda çevre sorunlarına yönelik politika arayışlarının dönüm noktası olarak kabul edilen "Birleşmiş Milletler Çevre ve İnsan Konferansı" İsveç’in başkenti Stockholm’de 1972 düzenlenmiştir. Konferansta “İnsan, onurlu ve iyi bir yaşam sürmeye olanak veren nitelikli bir çevrede, özgürlük, eşitlik ve yeterli yaşam koşulları temel hakkına sahiptir.” ilkesi kabul edilmiştir. 1987 yılında "Ortak Geleceğimiz ( Bruntland ) Raporu" nda, giderek ağırlaşan çevresel sorunları karşısında, çevresel gelişme ile ekonomik kalkınma arasındaki hayati köprünün kurulması ve gelişmenin sürdürülebilir olması, insanlığın çıkış yolu olarak kabul edilmiştir (http://iibf.kou.edu.tr/ceko/ssk/kitap50/39.pdf). 1992’de Brezilya’nın başkenti Rio de Janerio’da düzenlenen "Çevre ve Kalkınma Konferansı" nda, çevre ve kalkınma hedeflerine vurgu yapılarak Gündem 21 ile yol haritası çıkarılmıştır. 1997 de kabul edilen Kyoto Protokolü’nde, dünya ikliminde sera etkisi yaratan karbondioksit oranının düşürülmesine vurgu yapılmış, 2002 yılında Johannesburg’da ise Çevre ve Kalkınma Konferansı’nda alınan kararlara ilişkin genel değerlendirmeler yapılmıştır. 4. ISO 14001 ÇYS Standardı ve Temel Bileşenleri The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 Behzat Şencay - Mine Halis - Erkan Altıntaş 192 Hızla artan dünya nüfusu ile bu nüfusun çoğalan ve çeşitlenen ihtiyaçlarını karşılayacak kaynakların sınırsız olmadığı, uluslararası toplumun tüm kesimlerinde kabul edilmektedir. Kaynakların kıt olması yanında, mal ve hizmet üretimi faaliyetlerinin tüm aşamalarında gerekli önleyici tedbirlerin alınmaması durumundaki çevresel etkilerin küresel boyuta kadar ulaştığı tüm insanlık tarafından kabul edilmektedir. Bu bilinçlenme, kurum ve kuruluşların çevresel etkiler konusundaki önleyici tedbirleri yasal zorunluluklar nedeniyle almalarının yanında, gönüllülük esasına dayalı ISO 14000 ÇYS Standartları serisi gibi uluslararası kabul gören standartların rehberliğinde piyasa güçleri tarafından kontrol edilmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Artan çevre krizlerini azaltmak, önlemek ve farklı çevre yönetim sistemleri nedeniyle zorlaşan dünya ticaretini kolaylaştırmak için, uluslar arası kabul görmüş bir çevre yönetim sistemi standardına olan ihtiyaç artmıştır (Yontar, 2006:25). Gönüllük esasına dayalı olan ISO ÇYS standartları, işletmelerin karşılaştıkları çevre konularını belirlemede yardımcı olacak yönetim sisteminin temel bileşenlerini tanımlayan belgeler setini içermektedir. ÇYS; amaçların ve önceliklerin belirlenmesi, amaçlara ulaşılabilmesi için sorumluların atanması, sonuçların ölçülmesi ve raporlanması ile taahhütlerin işletme dışından bir kuruluş tarafından doğrulanmasını içermektedir (Yüksel, 2003). ISO tarafından geliştirilen ISO 14001 ÇYS standardının bileşenleri; a- Genel Şartlar: Kuruluş, bu standardın şartlarına uygun olarak bir çevre yönetim sistemi oluşturmalı, dökümante etmeli, uygulamalı, devamlılığını sağlamalı, sürekli iyileştirmeli ve bu şartları nasıl karşıladığını belirtmelidir. Ayrıca kendi yönetim sisteminin kapsamını tanımlamalı ve bunu belgelendirmelidir (Yontar, 2006:25). b- Çevre Politikası: Çevre politikası, ÇYS’nin yönünü gösteren üst yönetimin imzalı taahhüdüdür. Kuruluşun faaliyetlerinin ve daha spesifik çevre amaç ve hedeflerinin oluşturulabilmesi için temel teşkil etmektedir (Mındıkoğlu, 2007:108). Çevre politikası kuruluşun toplam iş stratejisinin içine entegre edilmeli, kuruluşun faaliyetlerine, ürünlerine hizmetlerine, ölçeğine ve çevresel etkilerine uygun olmalıdır. Bu ilke standardın her türlü kuruluşa uygulanabilirliğini sağlamaktadır (Yontar, 2006:27-28). c-Planlama: Kurum yada kuruluş çevre politikalarını belirledikten sonra çevre boyutları, yasal ve diğer şartlar ile amaçlar, hedefler ve program/programları içeren plan oluşturur. Kuruluş, üretmekte olduğu mal ve hizmetlerin çevre üzerindeki etkilerini belirlemek üzere usuller geliştirmelidir. Kendi faaliyet, ürün ve hizmetleri hakkında kanundan doğan veya gönüllü olarak uymayı kabul ettiği şartları tespit etmek ve bunlara uymak üzere usuller oluşturmalıdır. Kuruluş bünyesinde her görev için çevre amaç ve hedefleri belirlenmeli ve bunlara erişilmesini sağlamalıdır. Çevre programları aracılığıyla da her bir yönetim kademesinin veya görevin yetki ve sorumluluklarının tespiti, amaçlar için zaman çizelgelerinin oluşturulması ve kaynakların dağılması söz konusudur (Nemli, 2001). d-Uygulama ve Faaliyetler: Uygulama ve faaliyetler başlığı altında, kaynaklar, görevler, sorumluluk ve yetki; uzmanlık, eğitim ve farkında olma; iletişim; belgelendirme; belgelerin kontrolü; faaliyetlerin kontrolü; acil durum hazırlığı ve müdahaleler başlıkları ele alınmaktadır. e- Kontrol Etme: Bu başlık altında, izleme ve ölçme; uygunluğun değerlendirilmesi; uygunsuzluk, düzeltici faaliyet ve önleyici faaliyet; kayıtların kontrolü; iç denetim başlıkları ele The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 193 Girişimcilik Açısından Çevre Yönetim Sistemleri ve İşletme Performansı Üzerine Etkisi alınmaktadır. f-Yönetimin Gözden Geçirmesi: Kuruluşun üst yönetimi, planlanan aralıklarla, kuruluşun çevre yönetim sisteminin uygunluğunun, yeterliliğinin ve etkinliğinin sürekliliğini sağlamak amacıyla çevre yönetim sistemini gözden geçirmelidir. Gözden geçirmeler, çevre politikası ile çevre amaçları ve hedefleri de dahil olmak üzere, çevre yönetim sistemine ilişkin değişiklik ihtiyacını ve iyileştirme için fırsatların değerlendirilmesini de içermelidir. 5. ISO 14001 ÇYS’nin Faydaları ve Performans Etkileri Çağdaş girişimcilerinin, küreselleşme, teknolojideki ve müşteri ihtiyaçlarındaki hızlı değişimler, sürdürülebilir kalkınma anlayışı gibi faktörlerin etkisi altında stratejilerini oluşturmaları ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Bu faktörlerin de etkisi altında girişimcilik tabanlı strateji oluşturmanın literatürde genel kabul görmüş üç temel bileşeni: yenilikçilik, risk alama eğilimi ve proaktiflik’tir. Bu bileşenlerden proaktiflik bileşeni, yeni fırsatların araştırılması ile gelecek ihtiyaçlar konusunda öngörü ve eylemleri ifade etmekle (Li vd., 2005:39) beraber, günümüzde çevresel değerlerin önem kazanması ile birlikte doğal çevreyi koruma ve geliştirme anlayışını da içermektedir. Çünkü, yenilenebilir ve yenilenemez kaynakların sürdürülebilirliğinin sağlanması ile çevresel ortamları koruması ve geliştirmesi daha girişimcilik karalarında çevreci yaklaşımı benimseme ve bu yönde eylemlerde bulunma ile mümkün olacaktır. Çevresel konulardaki faaliyetlerin kurum ve kuruluşlar için bir maliyet unsuru olmadığı, aksine yaşadığımız dünyanın sürdürülebilirliğinin sağlanması, kurumsal imajın ve güvenin yükseltilmesi, yeni pazarlara ulaşma, yasalara uyum ve performansı arttırması gibi nedenlerle bir gereksinim olmaya başlamıştır. Değişik ülkelerde farklı uygulamaların ortadan kaldırılması, çevresel faaliyetlerin belli standartlar çerçevesinde yürütülmesi amacıyla ISO tarafında ÇYS standartları geliştirilmiştir. Böylece, kurum ve kuruluşlar çevresel konulardaki faaliyetlerini, uluslararası kabul görmüş ISO 14001 ÇYS standardı rehberliğinde yürütmeye başlamışlardır. ISO 14001 ÇYS standardının uygulanması doğal olarak kurum ve kuruluşlara belirli bir maliyet yüklemektedir. Bununla birlikte, literatür incelemesi sonucunda oluşturulan ve Tablo1’de özetlenen ISO 14001 ÇYS uygulamasının faydaları, maliyeti ile karşılaştırılamayacak yada ölçülemeyecek kadar büyük ve kapsamlıdır. Tablo 1 : ISO 14001’in İşletmelere Sağladığı Faydalara İlişkin Literatür Özeti Fayda Grubu Pazar payını artırır Çalışanların moral ve motivasyonunu yükseltir Müşteri sadakati ve güvenini artırır Maliyetlerde azalma sağlar, işlem ve süreçlerde verimliliği artırır Faydası ●Uluslararası pazarlara erişim ve ulusal pazar payının artırılması (Petroni, 2001:354) ●Doğrudan rekabet pozisyonunu geliştirir (Leal vd., 2003:108). ●Pazar payını geliştirir (Tan, 2005:403). ●İşletmelerin rekabet avantajı kazanmalarında önemli fırsatlar sağlar (Yüksel, 2003). ●Ticarette devamlılığın ve rekabetin ön koşulu haline gelmiştir (Seymen, 2005:123). ●Çalışanların motivasyonu ile yönetim ve çalışanlar arasında işbirliğinin gelişmesi (Petroni, 2001:354), (Sambasivan vd., 2007:9). ●Finansal kuruluşların güvenini artırır (Zutshi vd., 2004:339). ●Müşteri sadakati ve güvenini arttırır (Sambasivan vd., 2007:9). ●Müşteri tatmini sağlar (Hui vd., 2001:276). ●Çevre yönetim maliyetlerinde azalma, tekrar kullanım ve geri dönüşüm gibi işlemlerle malzeme tasarrufu, enerji tasarrufu, sigorta maliyetlerinde azalma sağlanır (Petroni, 2001:355). The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 Behzat Şencay - Mine Halis - Erkan Altıntaş Kuruluşların şöhretini ve imajını artırır Risk yönetimi uygulamalarını geliştirir Performans ve karlılığı artırır 194 ●Atık azaltmanın sonucu olarak maliyetlerde azalma, geri dönüşüm ile elektrik, su, gaz ve ham madde kullanımında tasarruf sağlanır (Zutshi vd., 2004:339). ●ÇYS ile kaynaklar etkili kullanılır (Leal vd., 2003:108). ●Temiz/yeşil ve daha verimli süreçler (Tan, 2005:403). ●Maliyetlerde azalma, atık oluşumunda azalma ve kalitede artış gibi olumlu etkiler yapmaktadır (Melnyk vd., 2003:344). ●Kaynakların etkin kullanımı ile maliyetlerde azalma (Hui vd., 2001:276). ●Kaynak tasarrufu ve atık azatlımı sağlanır (Zeng vd., 2005:655). ●Uzun dönemde maliyetlerin düşmesini ve karlılığın artmasını sağlar (Yüksel, 2003). ●ÇYS prosedürel ve teknolojik değişiklikleri tetikleyerek operasyon maliyetlerini azaltabilir ve bir ürünün değerini artırabilir (Baki ve Cengiz, 2002:159). ●Çevresel sorumlulukla birlikte firmanın imajı artmaktadır (Petroni, 2001:355). ●Çevre dostu firma imajı ile müşteriler, toplum ve diğer paydaşlar ile daha iyi ilişkilere yol açar (Zutshi vd., 2004:339). ●İşletmelerin imajları artar (Leal vd., 2003:108). ●İşletmelerin şöhretini ve imajını geliştirir (Sambasivan vd., 2007:9). ●İşletmenin imajını geliştirir(Tan, 2005:403). ●Pazarlama için ticari imajı geliştirir (Zeng vd., 2005:655). ●ÇYS bir imaj yapıcı ve firmaların rekabet gücünü artırıcı bir işletme stratejisi olmaya başlamıştır (Baki ve Cengiz, 2002:159). ●Risk yönetimi kabiliyetinde ve acil durum hazırlığında gelişme sağlanır (Petroni, 2001:355). ●İşletmelerin karlılığını artırır (Sambasivan vd., 2007:9). ●Finansal performansı artırır (Gavronski vd., 2008:92). ●Operasyonel performansı olumlu etkilemektedir (Melnyk vd., 2003:344). ÇYS’lerin maliyeti finansal performansı olumsuz yönde etkilememektedir (Watson vd., 2004:628). ●Firma performansı üzerinde pozitif etkiye sahiptir. Özellikle, ekonomik etkiler, çevresel etkiler ve müşteri tatmini konusunda önemli performans artışları gözlenmektedir (Ann vd., 2006:90). ●İşletmelere çevresel ve işletme performanslarını geliştirme fırsatı sağlar (Yüksel, 2003). ISO 14001 ÇYS standardının faydalarını Govronski vd. (2008:87), operasyonel değişimler, finansal etkiler, ticari paydaşlar ile ilişkiler ve sosyal paydaşlar ile ilişkiler şeklinde dört kategoride ele almıştır. Sabasivan ve Fei (2007:5) ise, işletmelerin şöhretini ve imajını geliştirme, çalışanların moral ve motivasyonunu yükseltme, karlılık ve performans artışı ile fırsatlar, ve müşteri sadakati ve güveni şeklinde kategoriye ayırmışlardır. Bu çalışmada, ISO 14001 ÇYS standardının sağladığı yaralar ve bu yararların sonucunda işletmelerin performansına olan olumlu etkiler; Petroni (2001:354-355), Zutshi ve Sohal (2004:339), Hui vd. (2001:270) ve Sabasivan ve Fei (2007:5) tarafından yapılan çalışmalarından özetlenerek aşağıdaki şekilde sunulmasının faydalı olacağı düşünülmektedir. Bunlar; ● Pazar payını artırır: ÇYS, uluslararası pazarlara erişimi kolaylaştırmakta ve ulusal pazar payının artmasına neden olmaktadır. ISO 14001 belgesi çokuluslu ticari anlaşmalarda önemli bir rol oynamaktadır. Ayrıca, uluslararası ticarette işletmelere çok yönlü izinlerden muafiyet, kayıtlar ve denetimler konusunda yardımcı olabilir. Ayrıca hem yerli hem yabancı müşteriler, firmalardan çevresel gereksinimleri karşılama beklentisi içinde olabilir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 195 Girişimcilik Açısından Çevre Yönetim Sistemleri ve İşletme Performansı Üzerine Etkisi ● Çalışanların moral ve motivasyonunu yükseltir: ÇYS, çalışanlar arasında çevresel konulardaki bilinçlenmeyi arttırıcı potansiyele sahiptir. Artan bilinçlenme, süreçlerdeki gelişmeye ilave olarak çalışanların moralini yükseltebilir. ÇYS standartlarının uygulaması, yönetim ve çalışanlar arasında güçlü işbirliği ve mutlak güveni teşvik etmektedir. ÇYS, çalışanlarda sorumluluk bilincini artırarak ortak değerlere ulaşmaya yardımcı olur. ● Müşteri sadakati ve güvenini arttırır: ÇYS standartları öncülüğünde çevresel konulardaki iyileşme, toplum ile iyi ilişkilerin gelişmesini ve müşterilerin güveninin artmasını sağlanır. Bir kuruluş tarafından ISO 14001 uygulaması ile, çevre koruma konusunda paydaşlara ve müşterilere güçlü bir mesaj iletilmiş olur. Temiz ve güvenli üretim uygulamaları, müşterilerin belirgin olarak kuruluşa karşı sadakati ve güvenini artırır. ● Maliyetlerde azalma sağlar, işlem ve süreçlerde verimliliği artırır: ÇYS standartlarının uygulaması ile, hammadde, enerji ve işçilik daha etkin bir şekilde kullanılarak işletme maliyetleri azaltılır. Süreçlerde iyileşme sağlanarak emniyet artışı sağlanır. Oluşan atıklarda azalma sağlanarak atık bertarafı maliyetlerinden tasarruf, tekrar kullanım ve geri dönüşüm gibi işlemlerden de malzemeden tasarrufu sağlanır. Yasa ve yönetmeliklere uyma nedeniyle, olabilecek cezalar azaltılmış olur. Ayrıca, ÇYS uygulaması sigorta maliyetlerini önemli ölçüde azaltır. ● Kuruluşların şöhretini ve imajını artırır: ÇYS’leri işletmenin rekabetçi pozisyonunu güçlendirmek için imaj yapıcı bir faktör olarak görülmektedir. Çevresel sorumlulukla birlikte, işletme süreçlerinin meşruluk kazanması ile firmanın imajı artmaktadır. Çevre dostu kuruluş imajı, müşteriler, toplum ve diğer paydaşlarla daha iyi ilişkilerin gelişmesine neden olmaktadır. ● Risk yönetimi uygulamalarını geliştirir: ÇYS, risk yönetimi kabiliyetinde gelişme, acil durumlara daha iyi hazırlanma, özel kirlilik önleme projelerinin uygulanması, çevresel sorumluluğa doğru tutumdaki gelişmeler ile risk yönetimi uygulamalarını geliştirir. ● Performans ve karlılığı artırır: Çevresel riskler azaltıldığı zaman, işletmeler mevcut ve potansiyel müşteriler için daha cazip hale gelmektedir. Bazı firmalar operasyonel verimlilik, işletme imajının yükseltilmesi, yeni ürünler ve fırsatlar geliştirmede çevresel baskıları kullanmakta, ve böylece rekabet avantajı sağlamaktadır. ÇYS ayrıca, paydaşlara, müşterilere, sigorta şirketlerine, finansal kuruluşlara ve devletin düzenleyici kurumlarına çevresel performansı geliştirmek için işletmenin taahhüdü fırsatını sunar. ● ÇYS standardının uygulanması, organizasyonun performansını geliştirir, karlılığını arttırır ve ticari ilişkilerde ISO 14001 belgesini talep eden birçok ülkede iş yapma fırsatı sunar. ● ÇYS’leri ürün parçalarının çevreye duyarlı tasarım ve imalatını gerektirir. Mühendisler proaktif bir yaklaşımla süreçlerde çevresel etkileri en aza indirmeye çalışırlar. ÇYS ile atık azaltma, atık geri dönüşümü, atık geri kullanımı, atık arıtma ve kaynakların sürdürülebilir kullanımı sağlanarak çevresel performans geliştirilir. ● ÇYS’nin uygulanması kısa dönemde işletmelerde ek maliyetlere neden olmakla birlikte, uzun dönemli düşünüldüğünde işletmelerin maliyetlerini düşürmede ve karlarını artırmada ve işletmelerin rekabet avantajı kazanmalarında önemli fırsatlar sunmaktadır (Yüksel, 2001). ÇYS ile pazar payının artması, müşteri sadakati ve güvenin artması, maliyetlerde azalma sağlanması, işlem ve süreçlerde verimliliğin artması, işletmelerin şöhretinin ve imajının artması gibi faktörler işletmelerin satış cirolarını artıracaktır. Böylece işletmelerin finansal performansı da artacaktır. Ayrıca atık azaltma ile arıtma masrafları düşecek, atık geri dönüşümü ve atık geri The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 Behzat Şencay - Mine Halis - Erkan Altıntaş 196 kullanımı ile malzeme giderlerinden tasarruf sağlanacak, çevresel performans ile muhtemel cezalar azalacak veya tamamen ortadan kalkacaktır. Bu faktörler nedeniyle de finansal performans artacaktır. 6. ISO 14001 ÇYS Türkiye Uygulamaları Mart 2008 tarihinde Türk Standartları Enstitüsünden (TSE) tarafından TS EN ISO 14001 belgeli işletmelerin toplam sayısının 305 olduğu tespit edilmiştir. Bu işletmelerin sektörel bazdaki % dağılımı internet üzerinden yapılan araştırmalar sonucunda tespit edilerek Şekil-1 de sunulmuştur. TSE den ayrı olarak ulusal ve uluslararası akredite olmuş kuruluşlar da işletmeleri belgelendirme yetkisine sahiptir. Ülkemizde TSE’nin belgelendirme konusunda tercih edilme oranı, diğer akredite kuruluşlara göre daha yüksektir. Şekil-1’de sektörel bazdaki dağılımdan, gıda, makine, inşaat ve kimya sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin TS EN ISO 14001 belgesine olan ilgilerinin yüksek olduğu görülmektedir. Bu bilgiye ek olarak üretim sektöründeki işletmelerin hizmet sektörüne göre TS EN ISO 14001 belgesi alma eğilimlerinin çok yüksek olduğu görülmektedir. İşletmelerimizin küresel ekonomiye entegrasyonu ve AB giriş sürecinde yapılan düzenlemeler ve tüketicilerdeki çevre bilincinin artması ile birlikte TS EN IS0 14001 ve diğer kalite belgelerine sahip olma eğiliminin artması beklenmektedir. Şekil 1: TSE’den TS EN IS0 14001 Belgeli İşletmelerin Sektörel Bazda % Dağılımı 25 % Dağılım 20 15 10 Ulaştırma Seramik Cam Sağlı Çimento Ambalaj Turizm Enerji Otomotiv Tekstil Metal Elektronik Hizmet Diğer Kimya İnşaat Makine Gıda 0 Elek.Mal. 5 Sektör TS EN ISO 14001’in rehberliğinde çevre yönetiminin maliyetinin yüksek olmadığının, aksine kazanımların yüksek olduğunu göstermek amacıyla Çalık Gurubun Malatya da faaliyet gösteren Gap Tekstil İşletmesinde yapılan ISO 14001 ÇYS çalışmalarının özeti Tablo -2’ de verilmiştir. Tabloda TS EN ISO 14001 belgesine sahip olmak için yaptığı harcamalar ve faydalar özet olarak görülmektedir. Tablodan açık olarak anlaşılacağı üzere, geleneksel olarak işletme yöneticilerinin ÇYS sisteminin sağlayacağı yararlardan çok maliyetini düşünme eğiliminde olmalarının yanlış bir tutum olduğunu, işletmelerin TS EN ISO 14001 nedeniyle birçok fayda sağlayabilecekleri görülmektedir. Bu maliyetten ziyade faydaların daha anlamlı olması işletmeleri TS EN ISO 14001 konusunda cesaretlendirici niteliktedir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 197 Girişimcilik Açısından Çevre Yönetim Sistemleri ve İşletme Performansı Üzerine Etkisi Tablo 2: Gap Tekstil TS EN ISO 14001 Uygulama Özeti Başvuru Tarihi Belge Alma süresi Maliyetler Önlemler Faydalar 2001 yılında başvuruldu Başvuru tarihinden sonra 7 ay sonra -Tehlikeli atıkların gönderilmesi yıllık ortalama rakam 8-9.000 YTL -Atık yağların gönderilmesi bedelsiz -Belge alım işlemlerinin tamamı yıllık ortalama 5-6.000 YTL/Yıl -Emisyon izninin alınması 5.000 YTL (özel bir firma ile çalışıldığı için) -Baca - gürültü- toz ölçümlerinin yıllık yaptırılması 15.000 YTL/yıl Üretim hattında; alınan makine ve yeni kimyasallarda çevre şartlarına uygun olanlar seçilmeye başlanmıştır. Kullanılan makine yağları ve diğer tüm malzemelerde çevresel şartlar ön plana alınmıştır. Fabrikanın arıtma tesisi iyi çalışması nedeniyle, herhangi bir değişikliğe başvurulmamıştır. İhale belgesi olarak istenmektedir. Ayrıca özel müşteriler çevre belgesini alımlarda talep etmektedir. Çevresel performans iyileştirilmiştir ve gurubun yeni yatırımlarında çevre koruma temel felsefe haline gelmiştir. 7. Kirliliğin Kontrolüne Karşı Temiz Üretim Yöntemlerinin Avantajları Temiz üretim kavramını tanımlamada, çok sayıda ülkenin temiz üretim çalışmalarında kullandıkları UNEP’in (United Nations Environment Programme) tanımı esas alınmıştır: Temiz üretim, verimliliği artıracak, hava, su ve toprağın kirlenmesini önleyecek, atıkları kaynağında yok edecek ve insan ve çevre üzerindeki riskleri en aza indirecek proses ve ürünlerin sürekli ve entegre şekilde uygulanmasıdır. Temiz üretim, sadece üretim süreçlerine değil, ürün ve hizmetlere de uygulanmaktadır. Üretim süreçleri için temiz üretim: Hammadde, su ve enerjinin etkin kullanımı, toksik ve tehlikeli hammaddelerin kullanılmaması ve bütün atık ve emisyonların miktar ve toksikliklerinin üretim prosesi esnasında azaltılmasıdır. Ürünler için temiz üretim: Ürünlerin tasarım, üretim, kullanım ve yok edilmelerine kadar olan tüm yaşam döngülerinde sağlığa ve çevreye olan zararlı etkilerinin azaltılması ve ürünlerin nihai yok edilme süreçlerinde hammaddelerin ekstraksiyonunu kapsamaktadır. Hizmetler için temiz üretim: Ürün teslimi ve bakım gibi tüm süreçlerdeki hizmetlerin çevreye zarar vermemesidir. Kirliliğin Kontrolü ile Temiz Üretim Arasındaki Farklar Şekil 2 de mukayeseli olarak verilmiştir (Canlı ve Uysal, 2000; UNEP, 1994). Şekil 2: Kirliliğin Kontrolü ile Temiz Üretim Arasındaki Farklar The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 Behzat Şencay - Mine Halis - Erkan Altıntaş Aynı sorunu çözmeye yönelik temiz üretimin maliyeti başlangıçta yüksek olabilir, ancak uzun vadedeki uygulama, işletme ve bakım maliyetleri toplamı daha düşük olmaktadır. Problemin kendisi değil sonucunda ortaya çıkan olumsuzluklar giderilmeye çalışılır Kirliliğin kontrolü için kullanılan teknolojilerin sürekli bir maliyeti vardır ve bu maliyet zaman içinde artış gösterir. Toplam kalite, müşterilerin ihtiyaçlarına cevap verecek ürünler üretilmesinin yanı sıra insan sağlığı ve çevre üzerindeki etkilerin en aza indirilmesi şeklinde tanımlanır Kalite, müşterilerin ihtiyaçlarına cevap verme olarak tanımlanır. 198 Kirleticilerin oluşumu, kaynağında ve bütünleşmiş tedbirlerle önlenir Kirliliğin önlenmesi, süreç ve ürün geliştirme sürecinin ayrılmaz bir bölümüdür, dolayısıyla hem daha koruyucu hem de daha etkilidir Girişimcilik Öncesi Ve Sonrası Çevresel Yaklaşımlar Çevresel iyileştirmelerin ve temiz üretim gereklerinin yerine getirilmesi, tasarım ve süreç mühendisleri de dâhil olmak üzere kuruluşun tüm çalışanlarının sorumluluğundadır Kirlilik kontrolü, süreç ve ürünler geliştirildikten ve kirlilik problemi ortaya çıktıktan sonra gündeme gelen uygulamalardır. Kirliliğin kontrolü ile gerçekleştirilen çevresel iyileştirmeler, ilave bir maliyet faktörü olarak görülür Kirlilik kontrolü teknolojilerinin uygulanması, atık yöneticileri vb. çevre uzmanlarının görevidir Atıklar, zararsız hale getirilerek faydalı ürün ya da yan ürünlere dönüştürülebilecek potansiyel kaynaklar olarak düşünülür Yatırım Sonrası Yatırım Öncesi Üretim Proseslerinde Temiz Üretim prensibini benimseyen bazı işletmelerin yaptıkları değişiklikler Tablo-3’de özetlenmiştir. Bu tabloda ele alınan tüm değişimler temiz üretim prensibini benimseyen işletmelerin karlılığının zamana bağlı olarak arttığı, yatırım maliyetlerinin kısa sürede karşılandığını göstermektedir. Kirliliğin kaynağından yok edildiği yatırımlar, geri dönüşümü olan yatırımlar şeklinde değerlendirilebilir. Teknoloji bilgisi eksikliği hissedilen ülkelerde kirliliğin kontrolü yöntemi, kirliliği kaynakta yok etme yöntemi olarak da isimlendirilebilecek temiz üretim prensibine tercih edilmektedir. Kirliliği oluştuktan sonra kontrol etme prensibi anlık çözüm olarak da adlandırılabilir. Diğer tüm finanssal yatırımlarda olduğu gibi, kötüye gidiş anındaki anlık çözümler için harcanan rakamlar çoğu zaman ve çoğu uygulama için kirliliği kaynağından yok etme prensibi olan temiz üretim maliyetlerine göre çok daha yüksek değerlere ulaşmaktadır. Tablo 3: Temiz Üretim Prensibini Benimseyen İşletmelerin Karlılığı Uygulanan Sanayi Deri Tekstil Tekstil Tekstil Metal Metal Gıda Yapılan İşlem Beş aşamalı krom geri kazanma işlemi uygulanması Boyama prosesinin iyileştirilmesi ile boya, su ve enerji kullanımının azaltılması Pamuklu kumaşların Reaktif boyama prosesinden sonra asetik asit ve deterjan kullanılmaması Rejenerasyon suyunun optimize edilmesi Elektrokaplama işleminde taşırmalı yıkamanın değiştirilmesi Nikelin geri kazanımı için ters osmos sistemi kurulması (Karides ürünleri) Ürünün kontrolü için bilgisayar sistemi kullanılması, ıslatma tankı yerine “tumpler” Yatırım Maliyeti 40.000 $ 15.000 $ Yıllık Kazanç 43.000 $ 100.000 $ Amorti Süresi 11 ay 2 ay - ~ 40.000 $ - 20.000 $ 36.000 $ 57.680 $ 193.000 $ 2 ay 2 ay 1.052.000 $ 21.450 $ 813.500 $ 1.3 yıl 200.000 $ 1 ay The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 199 Girişimcilik Açısından Çevre Yönetim Sistemleri ve İşletme Performansı Üzerine Etkisi kullanılması (Makarna) : Çeltiğin yıkanma prosesinde kullanılan 91.000 $ 48.714 $ 1.87 yıl suyun tekrar kullanımı için tesis kurulması 1.Cleaner Production Worldwide, UNEP, 1993. 2.Case Study: Cleaner Technology Project on Promotion of Cleaner Technology in Thai Industry, 1998. 3.Canlı, G., Uysal, F., 2000, Temiz Üretim Teknolojisi, Çevre bilimi anabilim dalı bitirme tezi çalışması. 4.Government Strategies and Policies For Cleaner Production, UNEP, 1994. Gıda Sonuç ve Öneriler Çevresel duyarlılık konusunda dünyadaki gelişmeler; AB çevre mevzuatına uyum; toplam kalite yönetimi, çevre odaklı yönetim, gelecek yönetimi gibi yönetim düşüncesindeki çağdaş gelişmeler; doğal çevrenin önemli bir rekabet unsuru olması ile topluma, doğal çevreye ve yasalara karşı sorumluluklar nedeniyle işletmelerin faaliyetlerinde çevresel ortamlara verilen zararı en aza indirmeleri yada tamamen ortadan kaldırmalarını zorunlu hale gelmiştir. Böylece küreselleşen dünyada işletmelerin hayatta kalabilmesi hammadde sağlanmasında, üretim süreçlerinde, tasarımda, pazarlamada, doğal çevreyi dikkate alan yaklaşımı benimsemeleri; sosyal, ekonomik ve çevresel boyutları bir arada hayata geçirebilecek yönetsel stratejilerin oluşturulması, uygulanması ve denetlemesine bağlı olduğu açık olarak ortaya çıkmaktadır. ISO 14001 ÇYS standardının bir işletmede hayata geçirilmesi tamamen gönüllük esasına dayanmakla beraber, iç ve dış pazardaki müşterilerde artan çevresel bilinçlenme, satın almayı düşündükleri ürün ve hizmetlerde bu standardı görme isteklerini ortaya çıkarmıştır. Ayrıca, çoğu ülkelerle ticari ilişkilerde, üretilen birçok mal ve hizmetlerde ISO 14001 ÇYS standardı talep edilmektedir. Bu sayılan gerekçelerle, girişimlerin, ISO 14001 ÇYS standardının uygulanması ile, ticari olarak işletmelerinin sürdürülebilirliğini güvence altına alacaklarını, rekabet avantajı sağlayacaklarını, üretecekleri mal ve hizmetlere olacak iç ve dış talebin artışıyla pazar paylarının artacağını, pazar payı artışı ile birlikte satış cirosu artışının finansal performanslarını artıracaklarını göz önüne almaları gerekmektedir. Girişimciler, yönetim ve çalışanlar arasındaki işbirliğini geliştirmede, çalışanların moral ve motivasyonlarının yükseltilmesinde; çevre dostu işletme imajı ile müşteriler, toplum ve diğer paydaşların işletmeye karşı güven ve sadakatini artırmada, kısaca her kesimle iyi ilişkiler kurarak faaliyetleri sürdürmede ISO 14001 ÇYS standardının uygulanmasının çok önemli bir araç olduğunu unutmamalıdır. Girişimciler, ISO 14001 ÇYS standardının uygulanmasının; hammadde, enerji ve işçiliğin daha etkin kullanılarak verimliliği artıracağını; verimlilik artışıyla birlikte maliyetleri düşüreceğini; atıkların azaltılması nedeniyle bertaraf maliyetlerini düşüreceğini, oluşan atıkların ise geri kullanım ve geri dönüşümle tekrar süreçlerde girdi olarak kullanılmasıyla malzemeden tasarruf sağlanacağını; muhtemel yasal cezaların ortadan kalkacağını göz önüne almalıdırlar. Çünkü, verimlilik artışı, malzemeden tasarruf, atık giderme maliyetlerinin çok azalması ve yasal cezaların ortadan kalması ile işletmelerin finansal performanslarının artacağı açık şekilde görülmektedir. Ayrıca, ÇYS standartlarının, atık azatlımı, geri kullanım, geri dönüşüm ve temiz teknolojilerin kullanımı gibi faktörler nedeniyle, işletmelerin çevre performansları üzerinde çok olumlu etkiye sahip olduğu girişimciler tarafından açık olarak bilinmelidir. 1. ISO 14001 ÇYS olan ilginin artırılması amacıyla, bu belgelendirme sisteminin işletmelere faydaları ve geleceğe güvenle bakmak için, üretici ve tüketicilerin buluştuğu bilimsel ve kültürel etkinliklerde güncel çevre sorunlarıyla birlikte The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 Behzat Şencay - Mine Halis - Erkan Altıntaş 200 etkinliğin bir parçası olarak ele alınmalıdır. 2. ISO 14001 ÇYS belgesini edinen işletmelerde yapılan uygulama değişiklikleri ve bunların işletme performansı üzerine sağlayabileceği olumlu katkılar bu belgelendirme sisteminin bir parçası olarak diğer şirketleri teşvik ve cesaretlendirme amaçlı olarak Sanayi ve Ticaret Odaları tarafından düzenli olarak duyurulmalıdır. 3. Kirliliği kontrol etme prensibine karşı, kirliliği kaynağından yok etme prensibi olan temiz üretim, günümüz çevre sorunları karşısında Girişimcilikte üstlenilmesi gereken temel prensip olmalıdır. 4. Üretmekteki temel amaç tüketicinin hizmetine ürün ya da hizmet sunmak olduğu bilinciyle, tüketicilerin ÇYS konusunda eğitilmesi, günümüzde karşı karşıya olduğumuz çevre sorunlarını çözümünde tamamlayıcı bir adım olacaktır. 5. ISO 14001 ÇYS’nin mevcut yatırımları iyileştirme, yeni yapılacak yatırımların ise başlangıç aşamasının vazgeçilmez unsuru haline getirilmesi gerekmektedir. 6. Bu gün tüketici rolünde yaşama devam eden her bireyin, yarının girişimcisi olabileceği düşüncesiyle cevre sorunları ve önleyici faktörler tüm ülkelerde fen bilimleri alanında faaliyet gösteren bölüm ve programlarda seçmeli ders olarak, sosyal bilimlere bağlı bölüm ve programlarda ise alan dışı seçmeli ders olarak eğitimin bir parçası haline getirilmelidir. KAYNAKLAR ANN, G.E., Zailani, S., Wahid, N.A., (2006), "A Study on the Impact of Environmental Management System (EMS) Certification Towards Firms’ Performance in Malaysia", Management of Environmental Quality: An International Journal, Vol.17, No.1, ss.73-93. CANLI, G., Uysal, F., (2000), "Temiz Üretim Teknolojisi", Çevre Bilimi Anabilim Dalı Bitirme Tezi Çalışması, Trakya Üniversitesi. CASE Study: Cleaner Technology Project on Promotion of Cleaner Technology in Thai Industry, 1998. GAVRONSKY, I., Ferrer, G., Paiva, E.L., (2008), "ISO 14001 Certification in Brazil: Motivations and Benefits", Journal of Cleaner Production, 16, ss.87-94. HUI, I.K., Chan, A.H.S., Pun, K.F., (2001), "A Study of the Environmental Management System Implementation Practices", Journal of Cleaner Production, 9, ss.369-. LEAL, G.G., Fa, M.C., Pasola, J.V., (2003) "Using Environmental Management Systems to Increase Firms’ Competitiveness", Corporate Social Responsibility and .Environmental Manageemnt, 10, ss.101-110. LI, H., Zhang, Y., Chan, T.S., (2005) "Entrepreneurship strategy making and performance in China’s new technology venture-the contigency effect of environments and firm competences", Journal of High Technology Management Research, 16, ss.37-57. MELNYK, S.A., Sroufe, R.P., Calantone, R., (2003), " Assessing the Impact of Environmental Management Systems on Corporate and Environmental The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201 201 Girişimcilik Açısından Çevre Yönetim Sistemleri ve İşletme Performansı Üzerine Etkisi Performance", Journal of Operation Management, 21, ss. 329-351. MINDIKOĞLU, B., (2007), "ISO 14001 Standardı: İşletmelerin Karşılaştıkları Problem ve Zorluklar Üzerine Araştırma", Y.Lisans Tezi, Ankara. NEMLI, E., (2001), "Çevreye Duyarlı Üretim Anlayışı", http://www.istanbul.edu.tr/siyasal/dergi/sayi23-24/17.htm Erişim Tarihi: 09 Mart 2008. PETRONI,A., (2001), "Developing a methodology for analysis of benefits AND SHORTCOMİNGS OF ıso 14001 registration: lessons from experience of a large machinery manufacturer", Journal of Cleaner Production, 9, ss.351-364. SAMBASIVAN, M., Fei, N.Y., (2007), "Evaluation of Critical Success of Implementation of ISO 14001 Using Analytic Hierarchy Process (AHP): A Case Study from Malaysia", Journal of Cleaner Production, xx, ss.1-10. SEYMEN, D., (2005), "Dış Ticaret-Çevre İlişkilerinin Dengelenmesi: Sürdürülebilir Ticaret, Teori ve Türkiye Değerlendirmesi", D.E.Ü. Sos.Bil.Enst.Dergisi, Cilt 7, Sayı:3, ss.99-126. TAN, L.P., (2005), "Implementing ISO 14001: Is it Benefical FOR Firms in Newly Industrialized Malaysia?", Journal of Cleaner Production, 13, ss.397-404. UNEP, (1993), Cleaner Production Worldwide, UNEP, (1994) Government Strategies and Policies For Cleaner Production, WATSON, K., Klingenberg, B., Polito, T., Geurts,T.G., (2004), "Impact of Environmental Management System Implementation on Financial Performance", Management of Environmental Quality: An International Journal, Vol.15, No.6, ss.622-628. YONTAR, İ.G., (2006), " ISO 14001 Çevre Yönetim Standardı ve Türkiye’de Durum Analizi ", Y.Lisans Tezi, İzmir. YÜKSEL, H., (2003), "İşletmelerin Çevreye Duyarlı Üretim Faaliyetlerinin Ampirik Bir Çalışma İle Değerlendirilmesi", http://www.mmo.org.tr/endustrimuhendisligi/2003_2/cevreye_duayali.htm Erişim Tarihi: 16 Mart 2008. ZENG, S.X., Tam, C.M., Tam, V.W.Y., Deng, Z.M., (2005), "Towards Implementation of ISO 14001 Environmental Management Systems in Selected Industries in China", Journal of Cleaner Production, 13, ss.645-656. ZUTSHI, A., Sohal, A., (2004), "Environmental Management System Adaption by Australasian Organisations: Part 1:reasons, Benefits and Impediments", Technovation, 24, ss.335-357. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 20, Aralık 2015, s. 188-201
