MUSTAFA KEMAL (ATATÜRK) VE ERZURUM

MUSTAFA KEMAL (ATATÜRK) VE ERZURUM KONGRESİ
Yrd.Ooç.Or.selami KlLIÇ*
Osmanlı İmparatorluğu'nun 30 Ekim
kaldığı
1918'de imzalamak zorunda
Mondros Mütarekesi bir esaret ve teslimiyet
devletler bu mütareke ile emellerini
vesikasıdır.
Büyük
gerçekleştirecek hukukı dayanağı
bulmuşlardı. Bağımsızlıkla bağdaştınıması mümkün
görülmeyen mütarekenin
24. maddesinde: "Vilayat-ı Sitte'de l kanşıklık çıktığı taktirde, adı geçen bu
vilayetlerin herhangi bir kısmının işgali hakkını İtilaf Devletleri muhMaza
ederler" deniliyordu 2 . Bu madde ile İngilizler öLeden beri Doğu Anadolu'da
bağımsız
bir Ermeni devleti kunnaya
çalışan
Ennenilere bir yurt
hazırlamayı
ve Batum ile İnebolu arasında "Rum Pontus Devleti" kunnak isteyen Rumiara
fırsat
venneyi
alınması,
daha
gözetiyoriardı. Ermeni
doğrusu
tehlikesinin mütareke belgesinde de ele
her maddesiyle
Osmanlı
halkının
teslimiyetini öngören bu mütareke, Türk
geliştinniş
ve
bağımsız
bir devlet idaresine
Devleti'nin
kavuşma
Mütareke hükümlerine uymaya gerek görülmeden
kayıtsız şartsız
mücadele ruhunu
özlemini
artırmıştı.
başlayan işgallere karşı
ilk direnme hareketi İstanbul'da başlamış ve çeşitli isimler altında kurulan
cemiyetler Anadolu'nun her
özellikle galip devletlere
tarafına yayılmıştı.
karşı, Osmanlı
Bu cemiyetlerin ortak
Devleti'nin
hakkım
amacı;
ve hukukunu
savunmak, bulunduklan bölgelerin emik ve tarihi yönleriyle Türkiye'ye ait
olduğunu çeşitli vasıtalarla ve incelemelerle kamtlamaya çalışmaktı3 .
...
Atatürk üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih BölümU Öğretim üyesi.
Vilayet) Doğu Anadolu'nun sancaklanyla birlikte Erzurum, Van,
Bitlis, Harput, Diyarbakır ve Sivas vilayetleriydi. MUtarekenin !ngilizce metninde ise bu
altı vilayet, "Altı Enneni Vilayeti" olarak ifade edilmişti (Fahri BELEN, TUrk Kurtuluş
Savaşı, Ankara, 1983, s.13: Sebahaııin SELEK, Anadolu İhtilili, Istanbul, 1976, s.48).
Ali TüRKGELDI, Mondros ve Mudanya MUtarakeleri Tarihi. Ankara, 1948, s.73.
Kemal ATATüRK, Nutuk, i (1919-1920), Istanbul, 1972, s.2-6; Selahaııin TANSEL,
Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, I, Istanbul, 1991, 8.139.
Vilayat-ı Siııe (Altı
2
3
78
Do~u Anadolu'nun Ennenilere bırakılaca~ı tehlikesi İstanbul'daki
Do~lu Aydınlann
biraraya gelmelerini
heyecan ve
verilece~ini
duyan
endişeye kapılmıştı.
Bu
aydınlar" Altı
karşı direniyorlardı.
Ennenilere verilmek istenmesine
Ennenilere toprak
sa~adı.
Do~u
Bundan
Anadolu
sonradır
Vilayetin"
Kendi illerinden
halkı
da büyük bir
ki Erzurumlu Hoca Raif
Efendi, hemen İstanbul'a giderek, gerekenlerle ve bu arada Süleyman Nazif
Bey'le görüşmüştü. İşte bu kişilerin öncü1ü~ünde bazı kişiler biraraya
gelerek, 4
Aralık
Cemiyeti"ni
1918'de
kunnuşlardı.
"Vilayat-ı Şarkıyye
Erzurumlu bir
MUdMaa-ı Hukuk-ı
ö~reunen
olan Cevat
Milliye
Dursuno~u
bu
cemiyetin bir şubesinin Erzurum'da açılması' iznini aldı ve 10 Mart 1919'da
"Do~
Vilayetleri
açıldı.
Böylece
MüdMaa-ı Hukuk-ı
Kurtuluş Savaşı'nın
oluyordu. Cemiyetin 19
ve Katibi de Cevat
kişilik
ilk
teşkilatlanması
yönetim kurulunun
Dursunogıu
Şubesi"
Milliye Cemiyeti'nin Erzurum
başkanı
idi. Erzurum'da
Dogu'da
başlamış
Hoca Raif Efendi
yayınlanmakta
olan
gazetesi de cemiyetin fikirlerini ve çalışmalarını
aksettinnekteydi 4 . Bu suretle bölgenin aydın kişileri fikir ve işbirli~i
"Albayrak"
yaparak, halk üzerinde etkili olmaya ve
yapılan açıklamalarla Do~
Anadolu
halkını Milli Mücadele'ye teşvik euneye başlamışlardıS.
Türk milleti milli birlik ve beraberlik ruhu içerisinde örgütlenip Türk'ün
haklı davasını
tüm dünyaya duyunnaya
uyulmaksızın başlatılan işgaliere karşı
Cephesi'nde
gelmişti.
Yıldının
Ordulan
Mustafa Kemal
takdirde bütün
Paşa,
vatanın işgal
çalışırken;
mütareke hükümlerine
en büyük tepki, o
Komutanı
sırada
olan Mustafa Kemal
mütareke hükümleri aynen
Güney
Paşa'dan
uygulandı~ı
ve istila edilebilecegini gerekenlere anlatmaya
çalışıyor, hatta İskenderun'un İngilizler tarafından işgaline karşı çıkarak, her
ne sebep ve bahane ile olursa olsun karaya
4
5
çıkacak
askerlere
ateş açı1acagını
Geniş bilgi için bkz: Dur5mı Ali AKBULUT, Albayrak Olayı, Erzurum, 1991.
Cevat DURSUNOOLU. Milli Mücadelede Erzurum. Ankara.. 1946. 5.17-21. 33-35;
Mahmut OOLOÖLU. Erzurum Kongresi, Ankara.. 1968,5.21-22.
79
işgallere karşı
hükümete bildiriyordu. Ancak,
sadece protesto ile
yetinilmesini arzulayan hükümet, meseleyi daha fazla uzatmak
Yıldınm
Ordulan Grubu ile VILOrdu
Paşa'nın direncini kınnaya
Karargahı'nı lağvederek,
istememiş
ve
Mustafa Kemal
çalışmıştı 6 .
Mustafa Kemal 13 Kasım 1918'de İstanbul'dadır ve arkadaşlan ile
görüşerek,
memleketin
kurtuluşu
için çareler
aramaktadır.
Mustafa Kemal ve
arkadaşlan, artık İstanbul'da hiç bir şey yapılamayacagı, Anadolu'ya geçerek
orada mücadeleye
Rauf Bey
başlamaktan başka
hatıralannda;
çare
olmadıgı düşüncesindeydiler.
Mustafa Kemal'in Anadolu'ya geçmek karannda
oldugunu fakat, bir görevalarak geçmeyi daha uygun buldugunu
yazmaktaydl 7 . Bu arada Anadolu'da beliren milli mukavemet ise, büyük bir
ümit
kaynagıydı.
Paşa'nın
Mustafa Kemal
geçmesi
Millı
Mücadele'nin
IX. Ordu
Müfettişi
başlangıç noktası
görevi ile Anadolu'ya
oldu. Mütarekenin 7.maddesi
geregince İzmir'in Yunanlılar tarafından işgali ise, çok büyük tepki ile
karşılandı
ve Anadolu'da Milli Mücadele'nin
Kemal, "Temeli
millı
egemenlige dayanan
dogrnasını çabuklaştırdı.
Mustafa
kayıtsız şartsız bagımsız
yeni bir
Türk devleti" oluşturulması karannı vennişti. İşte bu amacın gerçekleştirilmesi
için Samsun'a
çıkar çıkmaz çalışmalanna başlayan
Mustafa Kemal 22
Mayıs
1919'da İstanbul Hükümeti'ne gönderdigi raporun bir cümlesinde; "Millet
bugün yek vücut olup hllimiyet-i milliye
seçmiştir" diyordu 8.
Mustafa Kemal
ile
Paşa, kurtuluş
gerçekleştirilebilecegini
esasını
ve Türk duygusunu hedef
mücadelesinin halk ve ordunun
işbirligi
biliyordu. Kendi deyimi ile, ilk olarak tüm
orduyla temasa geçmesi gerekiyordu. Nitekim, Samsun'dan Ali Fuat ve
6
7
8
TANSEL, Mondros'ıan Mudanya'ya Kadar, I, s.37-40; BELEN, Türk Kurtuluş Savaşı, s.17.
Feridun KANDEMlR, Hatıraları ve Söylemedikleri ile Rauf ORBAY. Isıanbul. 1965, s.2932.
Mithat SERTDOLU. "Mustafa Kemal'in Samsun'dan Gönderdiği Iki Mühim Rapor".
Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı:14. (Kasım-1968), s.9.
80
Klizım
Karabekir
Paşalara çekti~i
oldu~unu
haber
veriyor, kendileri ile daha sıkı temasta bulunmak istediAini bildiri yordu 9 .
XV. Kolordu
Komutanı Kazım
gönderdi~i şifre
telgraflarla Anadolu'da
Karabekir
"Ahvaı-i
telgrafta:
Paşa'ya
Mayıs
21
umamiyemizin almakta
1919'da
oldu~ şekl-i
vahimden, pek müteellim ve müteessirim. Millet ve memlekete medyan
oldu~muz
en son vazife-i vicdaniyeyi
yakından
mesai-i
müştereke
ile ifa
etmek mümkün olaca~ı kanaatiyle bu ~on memuriyeti (Ordu 'Müfettişligini)
kabul ettim. Bir
an evvel
zat-ı
Samsun ve havalisinin vaziyeti
alinize millili olmak
asayişsizliAi
arzusundayım.
Ancak
yOzünden fena bir akibete dOçar
olmak mahiyetindedir. Bu sebeple burada bir kaç giln kalmak zarureti
vardır.
Bendenizi
şimdiden
tenvire medar olacak hususat varsa
iş'annı
rica
geçişine
pek
eder gözlerinizden öperim kardeşim" diyordu 10.
Kazım
Karabekir
Paşa,
Mustafa Kemal
Paşa'nın
Anadolu'ya
sevinerek diyordu ki: "Mustafa Kemal'in gelmesine çok sevindim. Bunu bir
aydır
bekliyordum. Mustafa Kemal
Paşa'yı başa
geçinnek ve bunu bOtün
kuvvetimle tutmayı daha İstanbul'da iken düşünmüşlüm. Şifreyi iyice
inceledim: 'Bana bir an evvel mülaki
olması',
pek uygun ve gerekliydi.
Esasen İstanbul'da (ll Nisan günü son görüşmemizde), kendisine rica
etti~im
de bu idi. Hususiyle bir aydan beri
azmetmiş, hazırlanmıştı.
hareket
noktası
Do~u
her
şeyi
yapmaya
B;r kere Erzurum Kongresi'nde bir dayanak, bir
tesisinden sonra
teşkilatça,
kuvvetçe, maddi, manevi heybetli
bir çı~ gibi batıya yuvarlanmak ko1aydı ve Do~ zaferine dayanarak İzmir'i
de kurtannak mümkün bir emelolurdu." II
Kazım
Karabekir
Paşa,
Mustafa Kemal'in Erzurum'a gelmekte
gecikmesinin, kendisi için (İstanbul HOkümeti ve Padişaha ba~lı) zayıf
9 Nutuk, L s.16-17.
10 Kazım KARABEKIR. ıstikIil Harbimiz. Istanbul, 1988. 5.29; Nutuk, m, Vesilta: 10.
5.905; M.Fahrettin KIRZlOOLU. Büt1lnüyle Enurum Kongresi, Ankara, 1993. s.119.
1 1 KARABEKIR, ıStik1il Harbimiz, s.29; KlRZIOOLU. Erzurum Kongresi. 5.29-30.
81
mıntıkalarda
olabilece~ini,
tehlikeli
işlerin kolaylaşaca~nı,
kongreye
katılmalannın
Paşa'nın
MüdUaa-i
şahsiyetlerin
karşı nüfazlannı artıraca~ını
bütün millete
girece~ini
ve
de
işlerin
Karabekir, Mustafa
bir an önce Erzurum'a gelmesini uygun
buldu~nu, Do~'da
Hukuk-ı
yaydıklannı,
ve Rauf Bey gibi kuvvetli
geçince
K~ım
daha kolay düzene
Kemal
Paşa
Kemal
işbaşına
Erzurum Kongresi'nde
belirtiyordu. Yine
teşkilatını
Milliye Cemiyeti
en ücra
köşelere
hazırlıklarda bulunduklannı,
Erzurum Kongresi için
kadar
özellikle
İstanbul Hükümeti ile arası açılan Mustafa Kemal'in başka bir istikametteki
çalışmalannın
ne mümkün
ifade ediyordu 12 ,
olabilece~ni
Samsun'da daha fazla
kalmayı
ve ne de bir fayda
sa~ayabilece~ini
açısından sakıncalı
güvenlik
gören
Mustafa Kemal 25 Mayıs'ta Havza'ya geldi. Ülkenin içinde bulundu~u genel
hakkında halkı aydınlatmaya
durum
kuruluşlann yaygınlaştınlması
için
çalışmalara başladı.
protesto edilmesi, miting ve gösteriler
ve askeri yöneticilere
ve Milli Mücadele için
gönderdi~i
yapılması
28
oluşturulan
Mayıs'ta işgallerin
konusunda tüm yurttaki sivil
genelge, memleket genelinde büyük
yankılar uyandırdı. Düzenlenen mitinglere binlerce insan katıldı.Özellikle
İstanbul'daki mitingler halkı galeyana getinniş, tüm İstanbul halkı milli birlik
ve beraberlik ruhu içerisinde,
vatanın bütünlü~
ve
ba~msızlı~ı
için biraraya
gelmişlerdi 13. Halk arasında büyük heyecan uyandıran Havza Genelgesi'nde;
"Yurt
bütünlü~ünün korunması,
işgalini
protesto etmek
amacıyla
bunun için milli
teşkilllt kurulması, düşman
mitingler tertip edilmesi ve bu hareketlerin
kamuoyuna, İstanbul Hükümeti'ne ve yabancı devletlere duyurulması"
isteniyordu 14.
12 KIRZIOOLU, Erzurum Kongresi, s.12l-l22.
13 Bkz. Halide Edib ADIYAR, Türleün Ateşle Imtihanı, Istanbul, 1987, s.27-34.
14 Nutuk. I, s.22-23; Mustafa ONAR, Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmalan, I, Ankara,
1995, s.46-47,
82
işgalleri
Bu genelge üzerine,
protesto etmek için,
halkın
sokaklara
dökülmesi, geniş katılımlı mitinglerin diizenlenmesi İngilizleri kuşkulandırdı
ve İstanbul Hükümeti'nden Mustafa Kemal'in geri ça~nlması istendi. İngiliz
Komutanı
çaAnldı.
General Milne'in
baskısı
ile 8 Haziran'da Mustafa Kemal geri
Halbuki tarihi görevinin daha yeni
Kemal, bu
sıralarda
memleketin
kurtuluşu
başladı~ını
için nelerin
kabul eden Mustafa
yapılması gerekti~ini
düşünüyordu ve artık İstanbtl'a dönmemeye kararlıydl.' Nitekim, 12
Haziran'da Havza'dan aynlarak Amasya'ya geldi ve büyük bir
karşılandı.
Burada
yaptı~ı konuşmalarda
onlan harekete geçmeye
çagınyordu.
memleketin durumunu
coşku
açıklıyor
ile
ve
Amasya'da büyük bir dayanak bulan
Mustafa Kemal, bir taraftan Anadolu'daki komutanlara fikirlerini telkin
ederken,
di~er
aşarak
taraftan görev yetkilerini
Trakya ile de
iletişim
kurmaya çalışıyordu l5 .
18 Haziran'da Edirne'de L.Kolordu
verdi~i
direktifte; "Trakya ve Anadolu
Komutanı
teşkiıat-ı
Cafer' Tayyar Bey'e
milliyesini tevhit ve
milliyi gür sesle cihanl! duyuracak emin bir mahal olan Sivas'ta
kuvvetli bir heyet
teşkili
mukarrerdir. Gaye-i
tamamiyle milletle birlikte. fedakarane
yemin enim.
Artık
istiklaıin
saday-ı
müşterek
ve
istihsaline kadar
çalışaca~ıma mukaddesatım namına
benim için Anadolu'dan hiç bir yere gitmemek katidir"
diyordu 16.
Mustafa Kemal
Erzurumlular da
ediyorlardı.
aynı
Paşa, vatanın kurtuluşu
milli mücadele
Bu arada
Kazım
için
heyecanı
Karabekir
çalışmalannı
içinde
Paşa'nın
sürdürürken,
teşkilatlarunaya
XV.Kolordu
devam
Komutanı
olarak Erzurum'a gelmesi ve kendilerini bütOn gücüyle desteklemesi, zaten
varolan mücadele ruhunu daha da
artırmış
ve Erzurumlular güven ve sevinç
içinde çalışmalanna hız vermişlerdi.
15 TANSEL, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar II, 5.1-9; BELEN. TOrk KurnıJ~ Savaşı. 5.6871.
16 Nutuk, 1.5.19-21; ONAR. Atatürk'ün KUJtuı~ Savaşı Yuışmaları. I, 5.78-79.
83
Daha önce de dew.nildigi gibi Enneniler
çalışıyorlardı.
kunnak için
bir Enneni Devleti
Rumlar ise Karadeniz bölgesinde Rum-Pontus
gerçekleştinneye hazırlanıyorlardı.
Devleti'ni
meuıinde
bagımsız
Bu tehlikenin miltareke
alması,
Erzurum'u Enneni, Trabzon'u da Rum tehdidi ile
karşı karşıya bıraktı. İşte
bu onak endişe üzerine harekete geçen "ViUıylit-ı
de yer
Şarkiye Müdlifaa-ı Hukuk-ı
1919'da Trabzon
göndererek;
Milliye Cemiyeti" Erzurum
Muhafaza-ı Hukuk-ı
Şubesi.
Mayıs
30
Milliye Cemiyeti'ne bir telgraf
zamanının
birlikte hareket etmeleri
geldigini, Dogu
şehirde
Anadolu'nun bütünlügünü saglamak için Erzurum'da veya diger bir
toplanacak kongreye Trabzon delegelerinin de katılmalanm bildiriyordu 17.
ErzurumlUıann telgrafı geldiği
karşısında alınacak
delgelerle
önlemleri
zaman Trabzonlular da,
görüşmek
Muhafaza-ı Hukuk-ı
üzere, ilin her
gelişen
olaylar
tarafından
Milliye Cemiyeti'nin merkezinde
gelen
toplantı
halindeydiler. Gelen telgraf hemen okundu ve derhal bu konunun
görüşülmesine başlandı.
Erzurumlulann bu
çalıştıklan
bir
Trabzonlular büyük sevinç içindeydiler. çünkü,
isteği. TrabzonluIarın
arzulanydı.
ilk günden beri
gerçekleşmesine
Erzurum'dan gelen telgraf üzerindeki
çabuk sona erdi. Vakit geçirilmeden
Doğu
illerinin bir
görüşmeler
toplantıya
çağnlmasına, Doğu İlleri Kongresi'nin Erzurum'da yapılmasına, Trabzon'un
da en
geniş
kadrosu ile kongreye
katılmasına,
bütün ilçelerin en az birer
delege göndennesine karar verildi ve bu karar
aynı
gün yani 30
Mayıs
1919'da telgrafla Erzurum'a ve diğer Doğu illerine bildirildi 18.
Trabzon
üzerine.
Muhafaza-ı Hukuk-ı
Müdlifaa-ı
Hukuk Cemiyeti Erzurum
ediyor ve Trabzonlulann teklifi
başlandığı
ve
diğer
Milliye Cemiyeti'nin bu tarihf karan
gereğince
illerden cevap
alınınca
Şubesi,
Trabzonlulara
Erzurum Kongresi
kongre gününün
teşekkür
hazırlıklanna
belirleneceğini
bildiriyordu. İşte böylece, Millf Mücadele tarihinde önemli bir yere sahip
17 KARABEKIR, lstiklil Harbirniz. s.36; KIRZıoGLU. Erzurum Kongresi. s.53-55;
GOLOGLU. Enunım Kongresi. s.52.
18 KARABEKIR. lstikıaı Harbimiz. s.37-38; KIRZIoGLU. Erzurum Kongresi. s.55-57;
GOLOGLU. Enurum Kongresi. 5.53.
84
olan Erzurum Kongresi'ne karar
verilmiş
oluyordu. Bu karar hiç bir
etki olmadan milletin kendi ruhundan, kendi hOr iradesinden
Erzurum Kongresi'nin önemi, degeri, bUyüklügU ve
eşsizligi
baskı
çıkmıştı.
ve
zaten
bu özelliginden
kaynaklanıyordu19.
Kazım
Karabekir
Müdafaa-ı Hukuk-ı
bağlı
himayesi
altındaki
"Viıayat-ı Şarkiye
Şubesi
Milliye Cemiyeti "nin Erzurum
19l9'da Raif Efendi'nin
Erzurum'a
Paşa'nın
başkanlıgında
yaptı.
ilk kongresini
"sancak ve kazalanlar gelen" 21 delege
Erzurum merkezinin
hazırladığı
bir rapor
süren bu kongrede, Trabzonlulann teklifine
sunulmuştu.
~yarak,
17Haziran
·Bu kongreye
katılmış
ve bunlara
21 Hazirao'a kadar
Dogu illeri ile Trabzon
İli'nin, LO Temmuz 19l9'da, Erzurum'da ortak bit kongre yapmalanna karar
verildi ve bu karar
Doğu
seçmeleri istendi. Kongreye
illeri ile Trabzon'a bildirilerek, delegelerini
sunuhıi)
raporda ise; içte ve
dışta yapılan
Ermeni
propagandası ile Kürdistan özgürlü~ sorunlan incelenmekte ve İstanbul'da
Noradonkiyan adındaki· Ermeninin başkanlığında toplanmış olan sözde ilmı
bir cemiyetin iddialan çürütülmekteydi. çünkü, bu cemiyet, Ermenilerle
Kürtleri bir
ırktan sayıyor
ve Kürtlere Ermeni harflerini kabul ettirmeye
çalışıyordu. İşte Erzurum'da toplanan ve beş gün çalışan bu kongre,
Ermenilerin bu
asılsız iddilannı
aynlmamak, bunun için her türlü
şiddetle karşı
da
tartışmış
fedakarhğa
ve
katlanmak, Ermeni
koymak, bu sebeple de "Bekçi
silahlandırarak",
"Osmanlı c:imiasından"
teşkWhı adı altında halkı
köylerin ve mahallelerin 1300-13 if)
kuvvet", 1285-1300 dogumlulanm ise "sabit kuvvet"
öğretmen
dogumlulannı "seyyar
ol~rak teşkiıatlandmnak,
bunlardan durumlan iyi olmayanlara silah verilmek,
arada
istiıasına
kapalı
okullan ve bu
okulunu yeniden açmak ve Müslümanlann bulunduklan
topraklardan göç etmelerini önlemek gibi çok önemli kararlar almıştı 20 .
19 KARABEKtR, lstiklil Harbirniz, 5.38; KlRZIOOLU, Erzurum Kongresi, s.57; GOLOOLU,
Erzurum Kongresi, 5.54.
20 DURSUNOOLU. Milli Mücadelede Erzurum, 5.63-69; GOLOOLU, Erzurum Kongresi, 5.5556: TANSEL, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, IL 5.9; Erzurum Vilayet Kongresi hakkında
g~ bilgi için bkz: KIRZlOOLU, Erzunun Kongresi, 5.81-108.
85
Trabzonlular ise, ErzurumluIann
geçmişlerdi.
Trabzon
tarafında
vilayetin her
telgrafını alır
Muhafaza-ı Hukuk-ı
delege seçimi
bölgesi yeni bir milli mücadele
hazırlı~ına
almaz derhal harekete
Milliye Cemiyeti
Teşkilatı
Doğu
Karadeniz
girdi. Bütün
heyecanıyla ayaklanmıştı.
Karadenizliler
Erzurum Kongresi'ne en seçme evlatlannı göndermek için çırpınıyorlardı 2l .
Bu arada bir aydan beri idareciler, askeri makamlar, milli
halkla
yapılan
vermiş,
milli
temaslar ve
yazışmalar
toplantısını yaptı~ı sırada
Paşa,
egemenli~e dayalı
ilk
Paşa'ya
teşkiıatın hızla gelişmekte olduğunu anlatmıştı.
Kongresi ilk
"Ulusal
Mustafa Kemal
adımı atmış,
Konya'da bulunan II. Ordu
Müfettişi
ve
çok cesaret
Erzurum ViHiyet
Amasya'da bulunan Mustafa Kemal
kurulması"
yeni bir Türk devletinin
tarihe "Amasya Tamimi
kuruluşlar
(GenelgeSİ)"
Cemal
Paşa
yolunda
olarak geçen bu belge,
ile Erzurum'da
Kazım
Karabekir Paşa'nın da onaylan alındıktan sonra, Mustafa Kemal ve Ali Fuat
Paşalarla
Rauf ve Refet Beyler
19l9'da tüm ilgililere
pHinlama
tarafından imzalanmış
bildirilmişti.
safhasından çıkarak,
Bu tamimle Milli Mücadele,
fiili harekete
ulaştı
ve
kısa
tüm yurda duyuruldu. Hem Milli Mücadele'nin neden ve
mücadelenin
başladı~ını
Şarkiyemiz namına
ve 21-22 Haziran
düşünce
zaman içerisinde
programını
in'ikadı
hem de
"Vilayat-ı
gösteren bu tamimin bir maddesinde;
LO Temmuz 19l9'da Erzurum'da
ve
mukarerrer
kongre için vilayat-ı mezkarenin MüdMaa-ı Hukuk-ı Milliye ve Redd-i İlhak
Cemiyetlerinden mOntehab azalar zaten Erzurum'a müteveccihen yola
çıkanlmışlardı.
O vakte kadar vilayat-ı sairemizin murahhaslan da Sivas'a vasıl
olabileceklerinden Erzurum Kongresi'nin
azası
da
tensibedece~i
zamanda
içtima-ı
umarniye dahil olmak üzere Sivas'a hareket edecektir"
denilmekteydi 22 .
Bu genelge ile birlikte,
hükmetmiş
olan
Padişah
artık yüzyıllardır
iradesine
karşı
Türk milletinin kaderine
ayaklama
başlamıştır.
Nitekim,
21 OOLOGLU, Erzurum Kongresi. s.56.
22 Nutuk. m, Vesilca: 26. s.915-916; TANSEL, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar. n. s.9-10;
Coşkun ALPTEKlN. "Erzurum Kongresi". Atatürk Devrimleri Enstil1lsü Dergisi. 111
(femmuz-1978), s.36.
86
tamimle birlikte İstanbul'da bulunan bazı kişilere gönderilen mektuplarda,
"Artık İstanbul'un Anadolu'ya hakim degiı, tabi olmak mecburiyetinde
bulundugu" belirtilmekteydi 23 . TOrk milleti işgaliere tepki göstermeden her
türlü hakarete katlanmak yerine
bagımsız yaşamak
için
savaşmayı seçmişti.
çalışmalan
Bununla birlikte, Mustafa Kemal'in Anadolu'ya geçtikten sonraki
İngiltere Hükümeti'ni iyice telaşlandırmış ve İngilizlerin İstanbul Hükümeti
üzerindeki
baskısının artmasına
açmıştı.
yol
Ancak, Mustafa Kemal,
İstanbul'dan gelen emirleri dinlemeyerek Erzurum'a dogru hareket etmişti.
28 Haziran günü Sivas'tan yola
çıkan
Karabekir
Paşa,
kendi
isteği
ve
Komutanı
beraberindekiler, 3 Temmuz'da Erzurum'a geldiler. XV.Kolordu
Kazım
Paşa
Mustafa Kemal
ile görevinden aynlan Erzurum Valisi
Münir Bey, Bitlis Valiligı'nden azledildiği için İstanbur .. giderken Erzurum'a
uğramış
olan Mazhar Müfit (Kansu) Bey,
Hukuk-ı
Milliye Cemiyeti'nin Erzurum
Vilayat-ı Şarkiye MüdMaa-ı
Şubesi
yöneticileri ve
şehrin
ileri
gelenleri Mustafa Kemal Paşa'yı. Ilıcaıda karşıladılar ve birlikte şehre geldiler.
Başta
Vali Vekili
Hemşinli
Elhac
Kadı Hurşid
Efendi olmak üzeri vilayet
erkanı, subaylar, tören birligi, kolordu bandosu ve halk İstanbul Kapısı'nda
bekliyorlardı.
Büyük gösterilerle
karşılanan
Mustafa Kemal
Paşa. aynı
günün
gecesi Kazım Karabekir Paşa, Vali Münir Bey, Rauf Bey, eski
mutasamflardan Süreyya (Yiğit) Bey. Mazhar Müfit Bey. Ordu Kurmay
Başkanı
Albay
Binbaşı
Refik (Saydam) Beylerle gizli bir
düşüncelerini
belli edecek
çalışmalannı
gayretlerine
Kazım
(Dirik),. Kunnay
ortaya koydu ve
kararı
Binbaşı
Hüsrev (Gerede) ve Doktor
toplantı yaptı.
toplantıya katılan kişilerden
hareket
anlattı.
tarzlannı
istedi. Erzurum'da toplanacak kongre ile ilgili
sürdüren Mustafa Kemal'e. "Dogu illerinin
katılma"
durumu
millı
mücadele
karannda olduklan bildirilince; 5 Temmuz'da
sonucu olarak millet ve memleket
çıkarlarına aykın" bazı
23 Nutuk, I, 5.35; TANSEL, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar,
n. 5.11-13.
"Baskı
tebliğlerde
87
bulunması ihtimali olan İstanbul Hükümeti'nin bu tebliglerini kontrol ve
durdunnak için komutanlıklara gerekli direktifleri verdi 24 .
8 Temmuz'da İstanbul Hükümeti, Mustafa Kemal Paşa'nın Ordu
Müfeniş1igi'nden
azlini
açıkladı.
nLOrdu'ya
gönderdigi bir tamimde Mustafa Kemal
ba~ı
kolordu
komutanlıklanna
Paşa'nın
yerine XV.Kolordu
Komutanı Klizım Karabekir Paşa'nın veklilet edecegini bildirdi 25 . Mustafa
Kemal
Paşa'nın
telgraf makine
kendi deyimiyle: "819 Temmuz 1919 gecesi sarayla
başı
muhaberesi
esnasında,
Haziran'dan, 8 Temmuz'a kadar, bir
İstanbul,
aynı
aydır
birdenbire perde
açılan
kapandı
bir
ve 8
devam eden, oyun hitama erdi.
benim, o dakikada resmı meuriyetime hitam venniş oldu, ben de
dakikada 8/9 Temmuz 1919 gecesi saat 10.50 sonra da Harbiye
Nezareti'ne saat II sonrada
Padişah'a
vazife-i memuremle beraber silk-i
askerlden istifamı müş'ir telgraflan venniş oldum."26
Mustafa Kemal
Paşa,
askerlik mesleginden de
sadece görevinden degil,
aynldıgını şu
aynı
zamanda çok sevdigi
istifa beylinnlimesi ile bildiriyordu:
'''Mübarek vatan ve milleti parçalanma tehlikesinden kurtannak, Yunan ve
Enneni limliline kurban etmemek için
milletle beraber serbest suretle
mlini olmaya
kadar
başladı.
açılan
Müclihede-i Milliye
çalışmaya, sıfat-ı
ugnında
resmiye ve askeriyem
artık
Bu gaye-i mukaddese için, milletle beraber nihayete
çalışmaya mukaddesatım namına
söz
venniş
oldugum cihetle, pek
aşıkı
bulundugum silk-i celil-i askeriyeye bugün veda ve istifa ettim. Bundan
sonra gaye-i mukaddese-i miliyemiz için ter türlü
fedaklirlıkla çalışmak
üzere
sine-i millette bir ferd-i mücahid suretiyle bulunmakta oldugumu tamimen
24 DURSUNooLU, Milli Mücadelede Erzurum, s.87-91; Maılıar Müfit KANSU, Erzurum'dan
Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber, I, Ankara, 1988, s.23-33; TANSEL, Mondros'tan
Mudanya'ya Kadar, ll, s.29-31; GOLooLU, Erzurum Kongresi, s.63-64; ALPTEKlN,
"Erzurum Kongresi", s.36-37.
25 Atatürk ıle ılgili Arşiv Belgeleri, Ankara, 1982, Belge:52-53; s.50-51; KANSU,
Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürk'le beraber, I, s.36-40; KIRZIOGLU, Erzurum
Kongresi, s.137-138.
26 Nutuk, i, s.47.
88
arz ve iHin eylerim." 2 ? Mustafa Kemal, hem görevinden hem de askerlik
mesleginden istifa ettigini ve bundan böyle "sine-i millete bir ferd-i
mücahid" gibi Milli Mücadele'nin
çalışacagını
bir
yazı
başanya ulaşması
için
fedakarlıkla
Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-ı Hukuk-ı
ile
Milliye
Cemiyeti'nin Erzurum Şubesi Başkanlıgı'na da bildirdi 28 . Öte yandan Rauf
Bey de Mustafa Kemal
kadar çalışacagını
olabilecek
Paşa
açıkladı29 .
gelişmelerdi.
ile birlikte Mim Mücadele ugrunda sonuna
Mustafa Kemal'in asıl endişesi, 'istifadan sonra
Mustafa Kemal
idi. Halk üzerinde büyük etkisi
aynlışı
gidiş,
yolda
onu bir kenarda tek
XV.Kolordu
karşısında,
her
adım
kesin bir ifade ile
şu
imiş
olduğuna inandıgı
yapılması
sevinçle
Komutanı Kazım
yine amiri
Oysa; milli birlige dogru
karşılanacaktı.
Karabekir
Paşa,
saygı
kuşkulu
makam ve rütbesinden
karanyla büyük bir hız
gibi büyük bir
sözleri
üzüntülü olmaktan çok
l~aşına mı bırakacakU?
Erzurum'da bir kongre
atılacak
Paşa
kazanmıştı.
Bu
Nitekim, öyle de oldu.
Mustafa Kemal
ile vaziyet
alıp, seıam
Paşa'nın
durarak,
söylemişti:
"Kumandamda bulunan zabit1erle 2dkerlcrin
saygı
ve tazimlerini arza
geldim. Siz, bundan evveloldugu gibi, bundan böyle de bizim muhterem
kumandanımızsınız. Hepimiz emrinizdeyiz. Paşam."30 Ertesi günü de
Vilayat-ı Şarlciye Müdafaa-ı Hukuk-ı\1illiye
Cemiyeti'nin Erzurum
Şubesi
İdare Kurulu bir toplantı yaparak, kongre hazırlıklanyla görevlendirilen ve
Hoca Raif Efendi, Emddi
Binbaşı
Süleyman, Emekli
Binbaşı Kazım,
Albayrak Gazetesi Müdürü Necati ve Dursunbeyzade Cevat Beylerin
oluşturdugu beş kişilik
Hey'et-i Fa'ale
başkanlıgına
Mustafa Kemal
Paşa'nın.
27 Atatürk lle l1gili Arşiv Belgeleri. Belge:54. 5.51-53; KIRZıoGLU. Erzurum Kongresi.
5.138-139.
28 Bekir Sııkı BAYKAL. Erzurum Kongresi Ile ııgili Belgeler. Ankara. 1969. 5.15;
KlRZIOOLU, Erzurum Kongresi. 5.139-140; ALPTEION. "Erzurum Kongresi". 5.37.
29 BAYKAL, 'Erzurum Kongresi ile l1gili Belgeler, 5.16; KANDEMIR. Rauf Orbay'ın
Hatıralan, 5.44;KIRZIOOLU. Erzurum Kongresi. 5.140-141
30 KARABEKIR. Istiklil Harbimiz, 5.68; KANDEMIR, Rauf Orbay'ın Hatıraları, 5.43-44;
Ali Fuat CEBESOY. Milli Mücadele Hatıraları, Istanbul. 1953. 5.100; M.Fahrettin
KlRZIoGLU, Kazım Karabekir. Ankara, 1991.5.140.
89
ikinci
başkanlıga
da Rauf Bey'in getirilmesine karar verdi ve bu karar
kendilerine bir yazı ile bildirildi 31 .
kuşkulanndan
Hey'et-i Fa'ale 10 Temmuz günü
olan Mustafa Kemal
Paşa'nın başkanlığında
Tamimi'nde de belirtildigi üzere,
aynı
Meşrutiyet'in
kurtulmuş
toplantısını yaptı.
Amasya
gün, Erzurum Kongresi'nin
açılması
ilk
gelmemişlerdi.
gerekiyordu. Fakat delegeler henüz
tamamen
Bu yüzden kongrenin,
yapılmasına
ilan günü olan 23 Temmuz'da
karar verildi ve
derhal hazırlıklara başlandı 32.
Bu
sırada,
mümkün olup
kongreye
Mustafa Kemal
olmadıgı
ile Rauf Bey'in kongreye
meselesi ortaya
katılabilmelerine
katılmalannın
O andaki durumlanna göre
imkfu'l yoktu. çünkü, delege degiIdiler. Erzurum
kuruluşlan
ile
bitmişti.
Milliye Cemiyeti'nin Dogu
Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-ı Hukuk-ı
Milliye Cemiyeti'nin Dogu illerindeki
delege seçimleri
çıktı.
Muhafaza-ı Hukuk-ı
Kongresi için, Trabzon
Karadeniz bölgesindeki
Paşa
şubeleri tarafından yapılmış
olan
Bu durumda delege olmayan herhangi bir
kimsenin kongreye katılmasını doğru bulmayanlar vardı 33 .
Mustafa Kemal
kongreye
Kemal
katılmalan
Paşa
Paşa
konusu önemli
aleyhinde
Erzurumlular bu hususta
Beyaracılığı
ile
Mustafa Kemal
olacagına
ile Rauf Bey'in de Erzurum delegesi olarak
müthiş
almış
KAzım
Paşa'nın
tartışmalara
sebep
propagandalar
olmuştu.
yapılıyordu.
Mustafa
Nihayet
olduk1an karan. Hoca Raif Efendi ve Necati
Karabekir
Paşa'ya
bildirdiler. Bu kararda: "Biz,
kongreye gelmesi bizim için iyi mi, fena
karar veremedik. Aleyhde birçok sözler
vardır. Halkın
mı?
son karan
sizin reyinizdir. Siz, girsin... derseniz seçilecektir, muvafakatiniz yoksa kabul
olunmayacaktır"
m.
deniliyordu. Bunun üzerine
Kaıım
Karabekir
Paşa;
31 Nutuk.
Vesika: 36. 5.924; DURSUNOÖLU. Milli Mücadelede Erzurum. 5.92-93;
BAYKAL, Erzurum Kongresi lle llgili Belgeler, 5.17-18; KIRZIooLU, Erzurum Kongresi.
5.143-144; GOLooLU. Erzurum Kongresi. 5.64.
32 DURSUNOOLU. Milli Mücadelede Erzurum. 5.97; GOLooLU. Erzurum Kongresi, 5.64;
ALPTEKlN, "Erzurum Kongresi", 5.37-38.
33 DURSUNOOLU, Milli Mücadelede Erzurum. 5.97-98; GOLOOLU. Erzurum Kongresi. 5.65.
90
"Mustafa Kemal Paşa kongreye yalnız delege degil, başkan dahi yapılmalıdır.
kumandanı hayatının
Bir ordu
Samimi
çalışacagına,
bütün
kazancını
millet karanndan
sizler için feda
etmiştir.
aykın işler yapmayacagına
itimad
etmeliyiz. Bununla beraber böyle vaziyet karşısında dikilecegime şüpheniz
var mı?" diyerek 34 meseleye el koydu ve onun girişimleriyle, delege
olmayanlann kongreye
katılmalan
aleyhine dogan
düşünceleri
de önlemek
üzere, ErLurum merkezinin üç delegesinden ikisi: Kazım (Yurd~an) ve Cevat
Beyler delegeliklerinden istifa ederek 35 yerlerini, Mustafa Kemal Paşa ile
Rauf Bey'e verdiler.
Kazım
Bey, delege seçim sonucu henüz
bildirilmemiş
olan Tortum'dan, Cevat Bey ise aynlan bir delegenin yerine Pasinler
(Hasankale)den delege oldular36 .
Öte yandan Erzunım Kongresi'ne katılmak üzere, Of, Sürmene,
Akçaabat,
Yakfıkebir,
Tirebolu, Giresun ve Ordu'dan
delegeleri 8 Temmuz'da Erzurum'a
gelmişlerdi.
gününe ertelenmesinden
yararlanıp,
toplantılar yaptılar.
toplantılardan
Bu
seçilmiş
olan Trabzon
Kongrenin 23 Temmuz
kongre ile ilgili olarak kendi aralannda
birinde kongre
başkanııgına
kimin
34 KARABEKIR, !stildal Harbimiz, s.70.
35 Kongrede. Mustafa Kemal Paşa ile Hüseyin Rauf Bey Erzunun delegeleri olabilsinler diye
önceden seçilmiş bulunan iki Erzurumlu'nun delegelikten istifa dilekçeleri şöyleydi:
"Erzurum
20 Temmuz 1335 (1919)
Vilayit-ı Şarkıyye Müdifaa-ı Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Riyaseti'ne
Evvelce müzakere edildiği vechile yerlerimize, Mustafa Kemal Paşa ve (Hüseyin) Rauf
Beyefendi Hazretleri intihib edilmek üzere, Umumi Kongre Erzurum Mümessilliği'nden
istifa eylediğimizi, arzeyleriz.
Dummbeyzade
Mütekaa'id Binbaşı
M.Ceviid (DUR5UN06LU)
(Kazanasmazoğlu)Kazım YURDALAN)"
(KIRZIOGLU, Erzunun Kongresi, s.145, 184; KIRZIOÖLU, Kazım Karabekir. s.140).
Erzurumluların bu davranışlarından çok memnun olan Mustafa Kemal Paşa Nutuk'ta
"Erzurumluların Yardımları" başlığı altında şunları yazmaktadır: "Bundan başka, bizim,
Erzunun Kongresi'ne girmemizi teshil için, kongreye Erzurum mumessili olarak intihib
edilmiş olan mütekait Binbaşı Kazım ve Dursunbeyzade Cevat Beyler mümessillikten
istifa ettiler." (Nutuk. ı. s.63-64; KIRZlOÖLU. Erzurum Kongresi. s.184).
36 NUTUK. I, s.64; DUR5UNOÖLU, Milli Mücadelede Erzurum, s.98-99; GOLOGLU,
Erzurum Kongresi. 5.65; KIRZIOÖLU, Erzunun Kongresi, s.I84.
91
getirilecegi konusu ortaya
başkanlıgına tanınmış
dışında
kötü
atıldı.
bir
kişinin,
yankılar yapacagmı,
yorurnlanacagını
Milletin içinden dogan böyle bir kongrenin
hele bir
komutanın
getirilmesinin yurt
kişinin peşinde
yine bir
ileri sürerek, Mustafa Kemal
Paşa'nın
gidildigi
şeklinde
başkanhgına
kongre
getirilmesini sakıncalı gören Trabzon'un Sürmene delegesi Ömer Fevzi
Bey'in bazı girişimleri ise sonuçsuz kaldı 37 .
Nihayet kongre, 23 Temmuz 1919 Çarşamba günü, bir okul salonunda
(şimdiki Fen Lisesi) saat 1l!!l1 de başladı. Okul bahçesindeki tören sırasında,
Trabzon'un
Şiran
delegesi Müftü Hasan Efendi Arapça güzel bir dua ve
amaca uygun bir hitabede bulundu. Kongreyi en
yaşlı
açacaktı.
delege
En
yaşlı delege Trabzonlu Eyyübfzade İzzet Efendi idi. Bu kişi Erzurumlulara
bir dostluk gösterisinde bulunarak, kongreyi açma
Efendi'ye
bıraktı.
kongreye
katılan
Hoca Raif Efendi'nin
delegelerin
sayısı;
yapmış
şerefini
Hoca Raif
oldugu yoklama sonucu,
Van'dan 2, Bitlis'ten 3, Sivas'tan 10,
Trabzon'dan 17, Erzurum'dan 24 olmak üzere 56
ve Mardin illerinden seçilen delegeler
çeşitli
kişi
idi.
Elazı~, Diyarbakır
nedenlerden
dolayı
kongreye
katılamamışlardı.
Yoklamalar tamamlandıktan sonra geçici başkan Hoca Raif Efendi bir
açış konuşması yaptı 38 ve sözlerini kongreyi yönetecek bir başkanın
seçilmesini isteyerek bitirdi. Konu üzerinde
tartışmalardan
sonra, seçimlerin ertesi güne
reddedilerek,
başkanlık divanı
sonucunda, Mustafa Kemal
yapılan
bırakılmasını
seçimine geçildi.
Paşa oyçoklu~
ve
isteyenlerin önerileri
Yapılan
ile kongre
görüşme
gizli oylarna
başkanı
seçildi. Raif
Efendi ile İzzet Bey Başkanvekilliklerine, katipliklere de Erzurum'un
Karaköse delegesi Necati Bey ile Trabzon'un Vakfıkebir delegesi Abdullah
Nasip Efendi getirildiler39 .
37 GOLOOLU. Erzurum Kongresi. s.68-69; ALPfEKIN. "Erzurum Kongresi", s.38.
38 M.Fahreııin KlRZlOOLU, "Yayınlanmamı~ Belgelerle Erzurum Kongresi'nin tlk Gnnü",
BTID, Sayı:35. (Aiustos 1970), s.11-15.
39 Dursun Ali AKBULUT, "Erzurum Kongresi'nin Son Günü", Atatürk Ilkeleri ve tnkılip
Tarihi Enstitüsü Dergisi, 1/3. Erzurum, 1989, s.42; GOLOOLU, Erzurum Kongresi, s.81.
92
Başkanlıga
teşekkür
delegelere
Osmanlı
işgal
seçilen Mustafa Kemal
Paşa
kongreyi
ettikten sonra, memleketin içine
Devleti'nin girdigi
çıkmazdan, vatanın
edilmek istenmesinden, bu durumda
tek çaresinin milli iradeyi hakim
kılmak
vatanı
düştügü
kötü durumdan,
parçalanmak ve tamamen
da
Padişahı
oldugundan
"Kuvvetini millf iradeden alacak bir hükümetin
açış konuşmasında;
kurtarmanın
da
bahsenniş,
teşkilini
ve
özellikle:
mukadderatına
hakim bir millf iradenin ise ancak Anadolu'dan çıkabilecegini':40 belirterek,
tutulması
gereken yolu
açıklamıştı.
Açış konuşmalanndan
konularda
çalışmalarda
sonra
Padişah'a baglılık telgrafı
çekildi.
Degişik
bulunacak komisyonlar seçildi.
Perşembe
Erzurum Kongresi, 24 Temmuz
günü
ö~leden
sonra, ikinci
toplantısını, Mustafa Kemal Paşa'nın başkanlıgında yaptı. Önce, Trabzon'un
Sürmene ve Giresun delegeleriyle,
Sivas'ın Şebinkarahisar
delegesinin
verdikleri bir önerge okundu. Önergede; kongrece seçilecek bir heyet
tarafından gazete çıkar1lmasl, kongrenin amacı hakkında Türkçe, İngilizce,
Fransızca olarak yayınlanacak bir bildirinin, İstanbul'daki İtilaf Devletleri
temsilcilerine gönderilmesi ve kongrede
hazırlamak
üzere, 15
kişilik
alınacak
kararlann
esaslannı
bir program komisyonu seçilmesi isteniyordu.
Önergenin bir program komisyonu seçilmesi maddesi kabul edilerek,
komisyon kuruldu.
Kongre 26 Temmuz Cumartesi günü
Başkanvekillerinden
Raif
Efendi'nin başkanlıgında, üçüncü toplantısın" başladı. Bu sırada İstanbul
Hükümeti'nin Erzurum Kongresi
tarafından duyulmuştu.
anayasaya
aykırı
hakkında yayınlanan
23 Temmuz'da
yayınlanan
bidirisi herkes
bu bildiride; kongrenin
oldugu belirtilmekte, önlenmesinin gerektigi ileri
sürülmekteydi. Kongreye
katılanlar
arkadaşlannın tutuklanması
asi illin ediliyor, Mustafa Kemal
Paşa
ile
isteniyordu. Bu hususta Valilige ve Kolordu ya
40 Nutuk, m, Vesilca: 38, 5.926-931; KANSU, Erzurum'dan Ölümüne Kadar AtatOrk'le
Beraber, I, 5.80-85.
93
da41 emir verilmişti. Bu sebeple Cumartesi günü toplantı başlar başlamaz,
delegeler bu konuyu ele
aldılar
Kemal'in önerisi üzerine;
Padişah'a,
ve
görüşlerini
belirttikten sonra, Mustafa
Sadrazam'a, Belediye
Başkanlıklanna,
derneklere, mülkiye amirIerine, büyük komutanlara, saltanat ve hilafete
baAhhAmı
her seferinde tekrarlayan kongrenin anayasaya
aykın
kurulmuş
bir mebuslar meclisi gibi gösterilmesinin ve Anadolu'da
olarak
kanşıkhklar çıktıAmdan söz edilmesinin, sadece İtilaf Devletlerinin işine
yarayacaAını;
mütareken§menin 24. maddesine göre buralan
kazanacaklarım,
gerçekle ilgisi olmayan bu
işgale
açıklamaların
hak
hemen
düzeltilmesini belirten telgraflar çekildi. Daha sonra, program komisyonun
bir önergesi üzerine normal
görüşmelere başlandı
ve bu
görüşmeler
7
AAustos 1919'a kadar devam etti.
Böylece Erzurum Kongresi 14 gün çalışmış42, daAılmadan önce de,
yönetmeliAe göre, bir "Temsil Heyeti"
Erzurum Vilayet
be1irtilmişti43.
Makamı'na
seçilmiş
verilen beyannarnede bu heyetin üyeleri
Kongrenin sona ermesinden sonra, ilk
vanlan sonuçlar ve alman kararlan
7 AllIstos 1919 tarihini
almmışu44 .
taşıyan
ve 24 AAustos 1919'da
açıklayan
yapılan iş,
bildirinin
kongre neticesinde
yayınlanması olmuştu.
bu tarihi beyannamede çok önemli kararlar
Bu kararlarda özetle deniliyordu ki:
DoAu Anadolu Bölgesi,
41 Harbiye Nezareti'nden XV.Kolordu'ya 30 Temmuz 1919'da gönderilen yazıda; Mustafa
Kemal Paşa ile Rauf Bey'in tutuklanmaları isteniyordu. XV.Kolordu Komutanı Kazım
Karabekir Paşa'nın 1 Ağustos 1919'da Harbiye Nezireti'ne verdiği cevapta; "Hükümetin
mukarrerat-ı siyaseti ne olduğunu bilmiyorsam da Erzurum'da bulunan Mustafa Kemal Paşa
ve Rauf Bey'in efal ve harekatında vatan ve milletin maksat ve menafiine ve kavanin-i
mevcudeye muhalif teli.kki edilecek hiçbir haı ve hareketi olmadı~ını görüyorum.
Müşarünileyhler mü1k-i milletin saadet ve selameti ile alikadar her ferd-i vatanperver
gibi yaşamaktadırlar" diyordu (KARABEKIR, Isti.klaı Harbimiz, s.92).
42 AKBULlIT, Erzurum Kongresi'nin Son Günü", 5.40-42.
43 Nuıuk, III, Vesilca: 41, 5.933-934; OOLOOLU, Erzurum Kongresi, s.81-88; ALPTEION,
"Erzurum Kongresi", s.4O-42.
44 BAYKAL, Erzurum Kongresi ne ngili Belgeler, s.23-25; KIRZIOOLU. Erzurum Kongresi.
s.251-253; KANSU, Erzurum'dan Ö1UmUne Kadar Atatürkle Beraber. I, s.113-116.
94
Osmanlı
"hiçbir sebep ve bahane" ile birbirinden ve
camiasından
aynlmayacak bir bütündü. bu bölgedeki bütün Müslümanlar "Öz kardeştttiler
(Md. 1). Fakat kongre, bölge
bırakışmanın imzalandıgı
Müslüman
oldu~nu.
çıkarlannın
ötesinde, yurt
çıkarlannı
sınırlarda yaşayanlann
gündeki
buralann bölünemeyecegini,
ele alarak,
ezici çogunlugunun
Osmanlı
haklanna
işgal
bir karar beklenmekte oldugunu belirtiyordu (Md.6). Her türlü
müdahale "Rumluk ve Ennenilik
teşkili" amacına
birlik halinde savunma ve direnme
esası
yönelik
saygılı
ve
sayılacagından,
kabul ediliyordu. Burada
kullanılan
"her türlü" deyimi pek anlamlıdır. Demek ki, İngiltere, ABD'ya da Fransa'dan
gelecek bir
işgal
hareketine
karşı
da direnilecekti.
Hınstiyan
unsurlara siyasal
egemenligi ve toplumsal dengeyi bozacak yeni
ayncalıklar tanınmayacaktı
(Md.3). Fakat Müslüman olmayanlann daha önce
kazanılmış
olunacaktı
(Md.5). Ye ihtimal ki biraz da
bir
olmadıgmı
anlatmak için -pek dikkatli bir ifadeyle- devlet ve ulusun iç ve
bagımsızlıgı
ve yurdun bütünlügil
içinde milliyet
esaslarına
herhangi bir devletin
saklı
şoven
olmak
ulusçulu~n
şartıyla,
uyan ve ülkemize
karşı
haklanna
saygılı
söz konusu
30 Ekim 1918
dış
sınırlan
istiUi emeli beslemeyen
"fennı, sınaı, iktisadı" yardımının
memnunlukla
karşılanacagı açıklanıyordu (md.?).
Merkezt hükümetin devletlerin
"terk ve ihmal" zorunda
ve ulusal
varlık
kalması
ve haklan
baskısı
sonucunda Dogu Anadolu'yu
ihtimaline göre, Hilafet ve Saltanata
sağlayacak
tedbirler
alınmış
baglılıgı
bulunuyordu (mdA).
Bu esrarengiz sözün ne anlama geldigini kongrenin kabul ettigi
nizıimnameden anlıyoruz.
Böyle bir durumda,
muvakkata", yani hükümet kurulup
Do~u
Osmanlı mevzuatına
yürütülecek. askeri, müM kadrolar bu hükümete
devletlere "resmen" bildirilecek, idare-i
de~ilse
Anadolu'da bir "idarc-i
baglanacaktı.
muvakkatayı,
Osmanlı
olmazsa, tek
başına
işler
Durum bütün
toplu halde ise kongre,
Heyet-i TemSiliye seçecek ve hemen kongreyi
NizamnAme.
göre
toplayacaktı
Hükümeti'nin "inhilAli" tehlikesine
karşı
öbür illerle,
savunma ve direnmeyi öngörüyordu (md. 3).
kararda, Heyet-i Temsiliye bildirmedikçe, göçün
(mdA).
Başka
bir
yasaklanmasıydı
95
toplanmış
(Niz.md.5). Haziran'da
konunun üzerinde
durulmuştu.
hayatı
açıkça
gördügünü
karar ve
güç
esaslarına karşı
tarafından
olan Erzurum Vilayet Kongresi'nde bu
kararlarını
Cemiyetin kendini ve
ne ölçüde
anlatan bir nizlimnfune hükmüne göre, kongre
sözlü,
yazılı,
eylemli olarak herhangi bir
kişi
"Su'-i tefsirat ve telkinatta" bulunmak millet ve vatana
ya da
"hıyanet
ve cinayet" sayılacaktı (md.6)45.
kararlarının,
Erzurum Kongresi
taşıdıgı ortadadır.
büyük önem
örgütlenişiyle beliren
bir bölge kongresi olmaktan ötede
kararları
Amasya
ile lideta bir cunta
çapında
ulusal hareket, Erzurum'da bölge
temsil enigini ileri sürebilecek bir taban ve örgüte sahip
itibar
bakımından
çok
güçlenmiştir.
kararların alınabildigi
göze
Amasya kararlanndaancak
olan hükümet kurma
ve
düzenlenmiştir. Ayrıca,
toplanmadıgı
de
olanagı
açıkça
dile
olmuş, meşruiyet
ve
Nizamnlimenin 4. maddesiyle,
varolan ve örgütlenme biçimi
-salt Dogu Anadolu için de olsa-
belirtilmiş
öngörülmüş
Milli Meclis talebi ileri sürülürken, meclis
takdirde ulusun kendi kendine buna bir çare
bulacagı
tehdidi
getirilmişti.
Herhalde bundan da daha önemli bir karar, anayurdun
saptanmasıydı.
Bu, 30 Ekim 1918
Böylece imparatorluk
isteginden
halkı
Bu güçlenmesiyle birlikte, daha cesur
çarpmaktadır.
zımmen
da olsa,
vazgeçilmiş
bırakışma sınırlan
iddiasından,
olarak belirleniyordu.
baglantılan
Arap ülkeleriyle
karşılık bagımsızlık
oluyor, fakat buna
sınırlarının
sürdürme
ilkesi üzerinde
ısrar ediliyordu46 .
Millı
Mücadele'nin temel
önemini Mustafa Kemal
Paşa,
taşlarından
kongrenin
olan Erzurum Kongresi'nin
kapanış
günü
belirtirken diyordu ki; "Milletimizin, ümit ve necat ile
yaptlgı konuşmasında
çırpındıgı
en
heyecanlı
bir zamanda fedaklir hey'et-i muhterememiz her türlü mezalime katlanarak
burada, Erzurum'da
toplandı.
Hassas ve necip bir ruh ve pek sallibetli bir
iman ile vatan ve milletimizin
halasına
ait
esaslı
mukarrerat ittihaz etti.
45 Sina AKŞiN, İstanbul Hülctlmetleri ve Milli Mücadele, I, İstanbul. 1976. 5.480-481.
46 AKŞIN, İstanbul hükümetleri ve Milli Mücadele, I 5.482-483.
96
Bilhassa bütün cihana
karşı
milletimizin mevcudiyetini ve birligini gösterdi.
şüphesiz
Tarih bu kongremizi
kaydedecektir. ,,47
ender ve büyük bir eser olarak
Erzurum Kongresi, Amasya Genelgesiyle ortaya konulan "milletin
istikHUini yine milletin azim ve karan
teşebbüsü olmuş,
umutlar onaya
kurtaracaktır"
ilkesinin ilk fiili
ulaşıldıgına
dair kanaatlar ve
kongre sonunda bu amaca
çıkmışur48 .
Türk tarihinde, Erzurum Kongresi, önemi, degeri, içeride ve
yaptıgı
akisler
bakımından,
oluşturmaktaydı.
akislerle,
durulması
üzerinde
Erzurum Kongresi
aldıgı
amacına erişmişti. Toplanış şekıi
aldıgı
olmakla beraber,
gereken olaylardan birini
kararlar ve kamuoyunda
kuruluşu
ve
dışanda
yaptıgı
belirli bir bölgeye ait
kararlar bütün yurdu ilgilendirecek mahiyetteydi.
Böylece birlik halinde savunma fikri memleket içinde
yayılmaya başlamış,
asker ve sivil kuvvetler, İstanbul Hükümeti'nin düşmana teslim olma
hareketine
karşı
adımını atmış
ve
gelerek, yurdu bir bütün halinde kurtarma
kararlannı
cesurane bir şekilde ilan
ilk
etmişti.
Erzurum Kongresi Dogu bölgesinin birligini ve
milli kuvvetler, hiç degilse bir bölgede
teşkilatının
bütünıügünü saglamış,
teşkilatlandınlmıştı.
Ancak, Erzurum
Kongresi'nin amacı, sadece Dogu bölgesinin bütünlügü degil, vatanın
bütünlügüydü. Nitekim, memleketin tümünü ilgilendiren kararlanyla
bölgeselolmaktan
ölçüde
etkilemiştir.
dayandıgı
gibi,
ÇıkmıŞ,
kendisinden sonra
tüm olaylan büyük
Sivas Kongresi kararlan, Erzurum Kongresi kararlanna
"Misak-ı
Milli'nin" temelini de Erzurum'da
oluşturur.
TBMM'nin
toplanış
kararlanna
oturtulmuş
ve Lozan
ilhamını
gelişecek
bu kararlardan
almıştır.
ve
açılış
alınan
kararlar
gerekçesi Erzurum Kongresi
Antlaşması'nın bagımsızlıgı
savunan ruhu,
Sonuç olarak denilebilir ki; Milli Mücadele
47 Nutult. m, Vesika 40.5.982-933; DURSUNOÖLU. Milli Mücadelede Erzurum. 5.119-120;
KANSU. Erzurum'dan OlümUne kadar Atatürk'le Beraber, L 5.113.
48 AKBULlJT, "Erzunun Kongresi'nin Son GUnü", 5.127.
97
tarihinin
millı birli~e gidiş
kongre ile
yolundaki ilk ve önemli
adımı,
Erzurum'da bu
aulmışur.
"Erzurum Kongresi'nin
müteakip vaziyet-i umumiye
vatanımızın
bir çok mühim
Millet bütün
vaz'ettiği
icabı
edeceği
duçar
olduğunuz mağlubiyet
aksamı düşmanlarımızın
maksadında maddı
kudretiyle temin
esasattan birincisi; Harbi Umumiyi
ve hakiki
yed-i
düşünmek
itibariyle
istilasına geçmişti.
ve ancak kuvvet ve
hususat üzerinde kendisine yeni bir hudut çizmek
üzere idi. Işte bu kongre bu hududu çizmiştir".
Mustafa Kemal