29.02.2016 İŞ GÜVENLİĞİ Yrd.Doç.Dr. A. Erkan KARAMAN 1 İŞ GÜVENLİĞİ Hafta 1. Hafta 2. Hafta 3. Hafta 4. Hafta 5. Hafta 6. Hafta 7. Hafta 8. Hafta 9. Hafta 10. Hafta 11. Hafta 12. Hafta 13. Hafta 14. Hafta 2 NEDEN İŞ GÜVENLİĞİ Konular İş güvenliği kavramının tarihsel gelişimi ve Uluslar arası gelişmeler ( İLO), İşçi sağlığı ve güvenliği kaynakları İş güvenliği konusunda hukuksal sorumluluk ve yaptırımlar İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu İş kazalarının tanımı, nedenleri ve önleme yöntemleri, meslek hastalıklarının tanımı, nedenleri ve korunma yöntemleri Kazı ve kanalizasyon işleri, vinç ve makinelerin kullanımı, yangın önlem ve müdahale, İnşaat sektöründeki iş kazaları, nedenleri, sonuçları, sayısal değerlendirmeler ve karşılaştırmalar, İş kazalarının analizi ve bulguların değerlendirilmesi Kaza sıklığı, kaza frekansı ve kaza ağırlık oranlarının tespiti ve diğer sektörlerle kıyaslama, iş güvenliği çalışmalarının ekonomik açıdan önemi İş güvenliği yönetimi İş güvenliği uzmanı kavramı İş güvenliği mühendislerinin çalışma koşulları, yetki ve sorumlulukları 3 İnsan gücünün yoğun olarak kullanıldığı ilk iki sektörden biri maden diğeri inşaat sektörüdür. Bu sektörlerin her ikisinde de ana kaynak insan ve iş gücüdür. İnsan faktörünün yoğun olarak kullanıldığı bu sektörde, insanın can güvenliğinin korunması ve çalışma şartlarının iyileştirilmesi işverenin işçiye karşı sorumlulukları arasındadır. 4 1 29.02.2016 NEDEN İŞ GÜVENLİĞİ NEDEN İŞ GÜVENLİĞİ Bir şirkette düşük maliyet, kaliteli üretim ve yüksek verimlilik bir zincir olarak Rekabet Edebilmek için; Örneğin; Afrika’da her sabah uyanan bir ceylan kendi kendine “Ben bugün hayatta kalabilmem için en yavaş koşan ceylan ben olmamalıyım” aynı yerde yaşayan bir kaplan ise her sabah uyandığında, “Ben bugün hayatta kalabilmem için en yavaş koşan ceylan’dan daha hızlı koşmalıyım” diye sorar ve o günkü hedefini belirlermiş. ele alınır. Bir zincirin gücü ise o zincirin en zayıf halkasının gücüne eşittir. Çogunlukla bu en zayıf halka zincirin her aşamasında kendisini hissettiren İş Sağlığı ve Güvenliği Çalışmaları dır. Türkiye’de GSMH’nın %5 nin işverenlerin ve çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği kurallarına uymamalarından dolayı meydana gelen kayıplara harcanmaktadır. Aynı durum şirketler için de geçerlidir. Şirketlerin öncelikli hedefi rekabet Bu oranı şirket bazına indirdiğimizde bir şirketin ekonomik kaybı yıllık satış savaşından galip çıkmaktır. Bu savaşı kazanmanın yolu ise, düşük maliyet, kaliteli hasılatının %5’ ne denk gelmektedir. Bu bir şirket için büyük kar kaybı üretim ve yüksek verimlilik kriterlerini şirket vizyonunun bir parçası olarak demektir. benimsemeleri ile mümkün olabilmektedir. Bu kriterlere uymayan şirketlerin rakipleri ile rekabet etmeleri ve varlıklarını devam ettirmeleri düşünülemez. 5 NEDEN İŞ GÜVENLİĞİ Uluslararası Çalışma Örgütünün ve Çalışma Bakanlığının verilerine göre; 6 NEDEN İŞ GÜVENLİĞİ Türkiye’de sigortalı işçilerde iş kazası sonucu ağır yaralanma ve ölüm oranı her bin kişide yaklaşık 13 dür. Bu oran Avrupa ülkelerinde 1 dir. • İnsanın en temel hakkı olan ‘Yaşama Hakkına’ saygı duymamız gerektiği için. Eski bir deyiş vardır; Bir mıh, bir nal kaybettirir, Bir nal, bir at kaybettirir, Bir at, bir komutan kaybettirir, Bir komutan, bir savaş kaybettirir, Bir savaş, bir ülke kaybettirir, Bütün bunlara sebep , sadece bir mıh. Kaybedilecek bir tek cana dahi tahammülümüz olmadığı için gerekli tüm 7 İş Sağlığı ve İş Güvenliği önlemlerini alalım, aldırtalım. • Firma çalışanlarına ve Ailelerine karşı her şeyden önce vicdani sorumluluk çerçevesinde manevi yükümlülüğü olduğu için. • Yasal olarak işveren / işveren vekili sorumluluğunda olduğu için. • Üretimin , sunulan hizmetlerin aralıksız devamı için. • Personel motivasyonu (İş yerinde çalışma huzurunu arttırır, çalışanın can güvenliği endişelerini ortadan kaldırır). • Hayat Kurtarır. • Ağır veya hafif türden yaralanmalara karşı seni ve çalışanlarını korur. • Firmanın marka değerini arttırır. Birkaç Fotoğraf ile Çalışanlarımızın İş Güvenliğine Bakışı 8 2 29.02.2016 9 10 11 3 29.02.2016 13 14 15 16 4 29.02.2016 17 18 19 20 5 29.02.2016 21 22 23 24 6 29.02.2016 25 26 27 7 29.02.2016 8 29.02.2016 9 29.02.2016 Eğer İş Güvenliği Önlemleri Alınmış İse 39 40 10 29.02.2016 Eğer İş Güvenliği Önlemleri Alınmamış İse Karşımıza Çıkacak Olası Sonuçlar 41 42 43 44 11 29.02.2016 45 46 İş Sağlığı Güvenliğinin Dünya’da Tarihsel Gelişimi İş sağlığı ve güvenliği konusunda ilk olarak, milattan önce 2000’li yıllarda Hammurabi Kanunları’nda söz edilmekte ve doğrudan inşaat işlerine atıf yapılmaktadır. 47 48 12 29.02.2016 İşçi sağlığı ve iş güvenliği olarak tanımlanabilecek çalışmalar ilk olarak eski Roma’da gözlenmiştir. Bu dönemde birçok bilim insanı bugün bile geçerli sayılabilecek çalışanların sağlık ve güvenliğine yönelik öneri ve savlar ileri sürmüşlerdir. Bunlardan ünlü tarihçi Heredot çalışanların verimli olabilmesi Paracelsus; ilk iş hekimliği kitabında Madenlerin eritilmesinde açığa çıkan civa ve sağlık sorunlarını ve baca temizleyicilerinde meslek hastalıklarını saptamış, bunlara “De Morbis Metallicis” adlı kitabında yer vermiştir. (1493-1541) için yüksek enerjili besinlerle beslenmeleri gerektiğine değinmiştir. 50 49 “Dr. Bernardino Ramazzini; “De Morbis Artificium Datriba” adlı kitabında; “bir hastanın evine gittiğinizde ona neresinin ağrıdığını, ne zamandan beri İş Sağlığı ve Güvenliğinin Kurucusu Dr. Bernardino Ramazzini (1633-1714) hasta olduğunu, bağırsaklarının düzenli çalışıp çalışmadığını, son günlerde ne tür yiyecekler yediğini sorarsınız. Bu sorulara ben bir soru daha eklemek isterim; “hastaya ne iş yaptığını da sorunuz.” diyerek yapılan iş ile hastalık arasındaki ilişkinin önemini kalıcı olarak tıbba kazandırmıştır. 51 52 13 29.02.2016 Sanayi devrimi ile birlikte; Sanayi devrimi döneminde; Bilimsel teknolojik gelişmeler, İnsan, rüzgar, su, hayvan enerjisi gibi doğa ve organik gücün yerine; buhar gücünün harekete geçirdiği makinelerin alması ile küçük zanaat, tezgah ve atölye üretiminin yerine yeni teknik buluş ve makinelerle donatılmış fabrika üretimi geçmiştir. Bu durum çalışma ortam ve koşullarında, üretim araç ve yöntemlerinde büyük değişikliklere neden olmuştur. Makine ve tezgah yapımı, Kömür madenciliği, Metalürji ve kimya sanayi alanında da büyük gelişmeler, Birçok kimyasal maddenin üretimde kullanılması sonucunda, Meslek hastalıkları yaygınlaşmıştır. 53 54 İngiliz Sanayi devrimi ile birlikte; parlamento üyesi Antony Ashly Cooper çalışma 16-18 saat gibi uzun çalışma sürelerine karşılık koşullarını düzeltmek amacıyla, düşük ücretler, çalışma saatlerinin azaltılması, maden Sağlıksız ve güvensiz çalışma koşulları, Çok sayıda çocuk ve kadının ağır işlerde Hızlı makineleşmenin yarattığı olumsuz yaşam ve çalışma koşulları, makinelere ve çocukların korunmasını öngören çalıştırılmaları, İşçilerin ocaklarında fabrikalarda çalıştırılan kadın ve gösterdiği tepkiler ortaya çıkmıştır. 55 yasalar çıkarılması konusunda çaba harcamış ve 1802 yılında “Çırakların Sağlığı ve Morali” adlı yasa çıkarılmıştır. 56 14 29.02.2016 İngiltere’de işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili olarak çıkartılan bu ilk yasa çalışma saatini günde 12 saat olarak sınırlamış, işyerlerinin havalandırılmasını öngörmüştür. 1847 yılında çıkarılan “On Saat Yasası” ile çalışma saatleri yeniden sınırlandırılmıştır. İngiltere’de 1842 yılında kadınların ve 10 yaşından küçük çocukların maden ocaklarında çalıştırılmaları yasaklanmıştır. Edwin Chadwick (1800-1884) 4 yıllık bir uğraşı sonunda, 1842 yılında İngiltere’de “Çalışanların Çevre Sağlığı Koşulları” adlı bir rapor hazırlamıştır. 57 58 Osmanlı küçük Avrupa’da sanayileşme 16. ve 17. yüzyılda başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda da kömür üretimi dışında tersane, baruthane, top arabası, fişekhane, dökümhane gibi askeri amaçlı işyerleri ile dokuma fabrikalarının ağırlık taşıdığı görülmüştür. zanaat İmparatorluğu’nda ve atölye üretimine dayanan işyerleri sanayi devrimi öncesi oldukça yaygındır. Bu işyerlerinde usta, kalfa ve çırak olarak ücretle çalışanlarla işverenler arasındaki ilişkileri ve çalışma koşullarını “lonca”ların kuralları ve gelenekler dışında ülkede belirlemiştir. iş yaşamı Bunun Mecelle tarafından düzenlenmiştir. 59 60 15 29.02.2016 Sultan Abdülaziz Üretimi artırmak amacıyla 1865 yılında Madeni Hümayun Nazırı Dilaver Paşa tarafından bir tüzük hazırlanmıştır. Ancak padişah tarafından onaylanmadığı için bir tüzük niteliği kazanamamış olan Dilaver Paşa Nizamnamesi, çalışma koşullarına ilişkin olarak getirdiği düzenlemeler yanında, madende bir hekim bulundurulmasını da hükme bağlamıştır. 61 Kömür madenlerinde çok sık görülen iş kazalarına ilişkin olarak ise bir hüküm getirilmemiştir. 100 maddeden oluşan Dilaver Paşa Nizamnamesi daha çok üretimin artırılmasına yönelik olmasına karşın, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili ilk yasal belge olması açısından önemlidir. 62 1865 - Dilaver Paşa Nizamnamesi (Ereğli Maden-i Hümayunu Teamülnamesi) – ÖZET Ülkemizde iş sağlığına ilişkin ilk yasal düzenlemedir. Ereğli kömür madenindeki üretimi artırmaya yöneliktir. Çalışma süresinin günde 10 saat olması, İşverenin işçiye barınak sağlama zorunluluğu, İşçileri muayene ve tedavi için hekim bulundurma zorunluluğu, İşçinin işine son vermeden önce işverenin haber verme zorunluluğu gibi haklar sağlamıştır. Padişah (Abdülaziz) onaylamadığı için yürürlüğe girmemiştir. 63 Tanzimat’tan sonraki ikinci önemli belge olan Maadin Nizamnamesi, genellikle iş güvenliğini ilgilendiren önemli hükümler getirmiştir. Bu tüzüğün getirdiği yenilikler ve önemli hükümler şunlardır: İşveren iş kazasının oluşmasını önlemek için gerekli önlemleri alarak iş güvenliğini sağlamak zorundadır. Havzada her işveren, diplomalı bir hekim çalıştırmak ve eczane bulundurmak zorundadır 64 16 29.02.2016 Cumhuriyet Dönemi Sanayileşmede sağlanan gelişmelerin yarattığı sorunların giderilmesi amacıyla Cumhuriyet döneminde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili pek çok yasa, tüzük, yönetmelik çıkarılmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra ilk yasal düzenleme 2 Ocak 1924 tarih ve 394 sayılı Hafta Tatili Yasası olmuştur. Bu yasa Cumhuriyet dönemindeki ilk olumlu düzenlemelerden biridir. 65 1936 yılında yürürlüğe giren ve çalışma yaşamının birçok sorunlarını kapsayan 3008 sayılı İş Yasası ile ülkemizde ilk kez iş sağlığı ve güvenliği konusunda ayrıntılı ve sistemli bir düzenlemeye gidilmiştir. 3008 sayılı İş Yasası 8 Haziran 1936 tarihinde kabul edilmiş, 16 Haziran 1937 tarihinde yürürlüğe girmiş ve 1967 yılına kadar uygulamada kalmıştır. 67 1926 yılında yürürlüğe giren Borçlar Yasası’nın 332’nci maddesi işverenin iş kazaları ve meslek hastalıklarından doğan hukuki sorumluluğunu getirmiştir. 66 8 Ocak 1946 tarih 4841 sayılı Çalışma Bakanlığı kuruluş yasasının birinci maddesi ile Bakanlığın görevleri arasında sosyal güvenlikte yer almıştır. 68 17 29.02.2016 ÇALIŞMA ve SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI (ÇSGB) Türkiye’deki mevcut iş sağlığı ve güvenliği sisteminin ana çatısı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bünyesinde oluşturulmuştur. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bünyesinde iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerinde bulunan dört birim vardır. Bunlar; İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGGM) İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü (İSGÜM) İş Teftiş Kurulu Başkanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi (ÇASGEM) Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (SGK) İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGGM) Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması görevi, 1945 yılında kurulan Çalışma Bakanlığı bünyesinde İşçi Sağlığı Genel Müdürlüğüne verilmiştir. Denetim hizmetlerinin bir başka birimde örgütlenmesi nedeniyle Genel Müdürlük, 1983 tarihinde Daire Başkanlığına dönüştürülmüştür. Böylesine önemli bir alanda verilen hizmetin niteliğinin yükseltilmesi ve etkinliğinin artırılması amacıyla İşçi Sağlığı Daire Başkanlığı, 2000 yılında İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ olarak yeniden teşkilatlandırılmıştır. Olarak sıralanabilir. 69 İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü (İSGÜM) İSGÜM, Türk Hükümeti ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) arasında yapılan anlaşmayla Uluslararası Çalışma Koşullarını ve Çevresini İyileştirme Programı (PIACT) çerçevesinde, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünün alt birimi olarak 1968 yılında kurulmuştur. İSGÜM, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nın bilimsel, tıbbi-teknik nitelik taşıyacak bir organı olarak kurulmuştur. İşyerlerindeki gaz, toz, gürültü, titreşim ve termal konfor ölçümlerini gerçekleştirmekte ve bu ölçümlerle ilgili olarak kendisine bağlı olarak faaliyet gösteren laboratuarlarda analiz çalışmalarını yürütmektedir. 71 70 İSGÜM'ün yürüttüğü başlıca çalışmalar; Değişik işkollarına mensup işyerlerinde gürültü ölçümleri, Kurşun zehirlenmesi olgularının saptanmasına yönelik tarama muayeneleri, Kansorejen bir mineral olan asbest tozuna maruziyet taramaları, Zonguldak kömür ocaklarında pnömokonyoz (akciğer toz hastalığı) taramaları, Kaçak olarak piyasaya sürülen yapıştırıcıların içerdiği benzen, Bir tür yağ çözücü olan “heksan” kullanımı sonucu ortaya çıkan meslek hastalıkları (kan kanseri, kol bacak felçleri) olgularının saptanması, Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Tozla Mücadeleyle ilgili Yönetmelik hükümlerine göre pnömokonyoz değerlendirmeleri, Şeklinde sıralanabilir. 72 18 29.02.2016 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi (ÇASGEM) ÇASGEM'in amacı; çalışma hayatı ve sosyal güvenlik konularında ulusal ve uluslararası düzeyde eğitim, araştırma, inceleme, yayın, dokümantasyon ve danışmanlık faaliyetlerinde bulunmaktır. DÜNYA’DA İŞÇİ SAĞLIĞI ve İŞ GÜVENLİĞİ ÇASGEM Bakanlık, bağlı kuruluşlar ile ilgili kuruluşların personeli ve özel veya kamu sektöründe faaliyet gösteren işyerlerindeki işçi, işveren veya yönetici personelin eğitimlerini sağlamak amacıyla; çalışma hayatı, sosyal güvenlik, işçi işveren ilişkileri, iş sağlığı ve güvenliği, toplam kalite yönetimi, iş teftişi, istihdam, verimlilik, iş piyasası etütleri, ergonomi, çevre, ilk yardım, iş istatistikleri ile İşyeri Hekimliği, İşyeri Hemşiresi ve Sağlık Memurluğu, İş Güvenliği ile Görevli Mühendis veya Teknik Elemanlara sertifika programları düzenleyen yetkili tek kamu kurumudur. 74 73 İSG konusunda Birleşmiş Milletlere (BM) bağlı Bu uluslararası kuruluşlardan en önemlileri; kuruluşlar; İş Sağlığı ve Güvenliği Ajansı (USA-OSHA ve EU-OSHA) (Occupational Safety and Health Administration) Uluslar arası Çalışma Örgütü ILO Dünya Sağlık Örgütü WHO Dünya Sağlık Örgütü (WHO) (World Health Organization) BM Çevre Programı-UNEP BM Sanayi Geliştirme Örgütü-UNIDO Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) (International Labour Organization) Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı BM Kalkınma Programı-UNDP Olarak sıralanabilir. Avrupa İSG Ajansı OSHA-EU 75 76 19 29.02.2016 İş Sağlığı ve Güvenliği Ajansları USA-OSHA ve EU-OSHA Amerika Birleşik Devletleri’nde OSHA-USA’nın kuruluş amacı, işyeri güvenliği ve işçi sağlığı hakkındaki yasal düzenlemeleri belirlemek ve “İş Sağlığı ve Güvenliği” alanında araştırma, eğitim gibi faaliyetlerde bulunarak çalışma şartlarının iyileştirilmesini sağlamaktır. Avrupa’da OSHA-EU’nın kuruluş amacı, Avrupa Birliğinde işyerlerinin daha sağlıklı, güvenli ve üretken olmalarına katkıda bulunmaktır. Bu Ajans, iş sağlığı ve güvenliği konusunda ülkelerin gelişimi ve konuyla ilgili bilgi paylaşımını sağlamaktadır. Ajansın kuruluşu ve aktiviteleri üç Direktifle düzenlenmiştir: 2062/94, 1643/95 ve 1654/2003. Ajans merkezi İspanya’nın Bilbao kentindedir. Bütün üye ülkeler devlet, işçi ve işveren tarafları ile Ajansa üyedirler. Yaklaşık 50 kişinin görev aldığı Ajansın çok sayıda yayını ve yıllık düzenli aktiviteleri bulunmaktadır. 77 Ayrıca her yıl Ekim ayının ikinci haftasını iş sağlığı ve güvenliği haftası olarak kutlamakta ve değişik etkinlikler düzenlemektedir. Ajansın bütün üye ve aday ülkelerce aynı formatta düzenlenen bir internet sayfası ve bilgi ağı mevcut olup bu sayfa aracılığı ile tüm üye ülkelerin konu ile ilgili bilgi alışverişinde bulunmaları sağlanmaktadır. Türkiye Ajansa aday statüsünde katılmaktadır. ülke olarak gözlemci 78 Dünya Sağlık Örgütü (WHO) 19-22 Temmuz 1946 tarihleri arasında New York’ta toplanan Uluslararası Sağlık Konferansı’nda, Türkiye’nin de içinde bulunduğu 61 ülkenin temsilcileri tarafından WHO Anayasası imzalanarak en az 26 üye ülkenin resmi kabulu ile yürürlüğe girmesi için işlem başlatılmıştır. Türkiye 2 Ocak 1948 tarihinde Dünya Sağlık Örgütü’ne üye olmuştur. 26 üye ülkenin resmi kabul işlemi 7 Nisan 1948 tarihinde netleşmiş ve 7 Nisan günü tüm Dünya’da ‘’Dünya Sağlık Günü’’ olarak kabul edilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti, 9 Haziran 1949 tarih ve 5062 sayılı Kanun’la Dünya Sağlık Örgütü Anayasası’nı onaylayarak WHO’ya resmen üye olmuştur. 79 80 20 29.02.2016 Dünya Sağlık Örgütü (WHO), 1948 1945 yılında ABD’nin San Francisco Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) kentinde toplanan Birleşmiş Milletler Konferansı, bu dönemde bütün halkların sağlığının, dünyada barış ve güvenliğin sağlanması açısından temel önem arz ettiğini kabul ederek Çin ve Brezilya’lı delegelerin bir ‘’Uluslararası Sağlık Örgütü’’ kurulması amacıyla toplantı düzenlenmesi oybirliğiyle kabul edilmiştir. Uluslararası Çalışma Örgütü, uluslararası insan ve çalışma haklarının iyileştirilmesi için çalışan bir Birleşmiş Milletler uzmanlık kuruluşudur. Merkezi Cenevre’dedir. Uluslararası Çalışma Örgütü, 1919’da imzalanan Versay Anlaşmasında öngörülen Milletler Cemiyeti ile ortaya çıkmıştır. Birleşmiş Milletler üyeleri içinde ILO üçlü bir yapıya sahip bulunmaktadır, bunlar; işveren temsilcileri, işçi temsilcileri ile hükümet temsilcileridir. ILO, sosyal ve ekonomik konularda ve başka alanlarda geçerli ulusal politikaların geliştirilmesinde ve duruma göre uygulanmasında sendikalar ile işverenler arasındaki “sosyal diyalogu” geliştirerek aynı üçlü yapılanmayı üye ülkelerde de teşvik etmektedir. 81 Birleşmiş Milletler üyeleri içinde yalnızca ILO, üçlü bir yapıya sahiptir. İşveren ve işçi temsilcileri; ekonominin, "sosyal tarafları" olarak, üçüncü tarafı oluşturan hükümet temsilcileri ile (politika ve programların şekillendirilmesinde) eşit söz hakkına sahiptirler. Sözleşmeler, üye ülkelerin yasama organlarındaki onaylarıyla birlikte, öngördükleri koşullarının uygulanması konusunda bağlayıcı hükümler içermektedirler. Tavsiye kararları ise, politika geliştirme, yasama ve uygulama konularında rehberlik görevi görmektedir. 83 82 ILO Ne Yapar? ILO’nun dört temel stratejik hedefi vardır: Çalışma yaşamında standartlar, temel ilke ve haklar geliştirmek ve gerçekleştirmek. Kadın ve erkeklerin insana yakışır işlere sahip olabilmeleri için daha fazla fırsat yaratmak, Sosyal koruma programlarının kapsamını ve etkinliğini artırmak, Üçlü yapıyı ve sosyal diyalogu güçlendirmek. 84 21 29.02.2016 Temel ILO Sözleşmeleri No.29 Zorla Çalıştırma Sözleşmesi (1930) Sözleşme zorla ya da zorunlu çalıştırmanın her tür biçimine son verilmesini öngörmektedir. Ancak, askerlik hizmeti, mahkumların belirli bir denetime göre Sözleşmeler; 189 adet. çalıştırılmaları, bu arada savaş, yangın ve deprem gibi olağanüstü durumlarda gerek Tavsiye kararları; 202 adet. duyulan çalıştırma biçimleri için istisna tanınmaktadır. Protokol; 5 adet No.87 Örgütlenme Özgürlüğü ve Örgütlenme Hakkının Korunması Sözleşmesi (1948) 185 üye ülke bulunmaktadır. Bütün işçi ve işverenlerin, önceden izin almaksızın ve serbestçe kendi örgütlerini kurma ve bu örgütlene katılma haklarını güvence altına almakta ve bu örgütlerin resmi görevlilerin müdahalelerinden bağımsız serbestçe işlev görebilmelerini sağlayacak güvenceler getirmektedir. 85 86 No.98 Örgütlenme ve Toplu Sözleşme Hakkı Sözleşmesi (1949) Sendika ayrımcılığı çalışmalarına gözetilmesine, müdahale etmelerine farklı kesimlerin karşı ve örgütlerinin toplu sözleşme birbirlerinin düzeninin geliştirilmesine yönelik önlemler getirmektedir. No.111 Ayrımcılık (İstihdam ve Meslek) Sözleşmesi (1958) İş verme, eğitim ve çalışma koşullarının düzenlenmesinde ırk, renk, cinsiyet,din, siyasal görüş, ulusal kimlik ve sosyal köken temelinde No.100 Eşit Ücret Sözleşmesi (1951) Erkek ve kadınların, eşit işlerde eşit ücret ve sosyal haklara sahip olmalarını ayrımcılık yapılmasının ulusal politikalarla önlenmesi, fırsat ve uygulama öngörmektedir. alanında eşitliği geliştirme çağrısında bulunmaktadır. No.105 Zorla Çalıştırmanın Yasaklanması Sözleşmesi (1957) No.138 Asgari Yaş Sözleşmesi (1973) Zorla ya da zorunlu çalıştırmanın herhangi bir biçiminin siyasal zorlama ve eğitme, İşe kabulde asgari yaşın zorunlu temel eğitimin tamamlandığı yaştan siyasal ya da ideolojik görüşlerin açıklanması nedeniyle cezalandırma, işgücünü daha harekete geçirme, çalışma disiplinini sağlama, ayrımcılık ve grevi katılanları kaldırılmasını amaçlamaktadır. düşük olamayacağını öngörerek çocuk işçiliğinin ortadan cezalandırma aracı olarak kullanılmasını yasaklamaktadır. 87 88 22 29.02.2016 ÜLKEMİZDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ No.182 Çocuk İşçiliğinin En kötü Biçimleri Sözleşmesi (1999) Çocuk işçiliğinin en kötü biçimlerinin acilen ve etkili biçimde ortadan kaldırılmasını sağlayacak önlemlerin alınmasını öngörmektedir. Çocuk işçiliğinin en kötü biçimleri arasında kölelik ve benzeri koşullarda çalıştırılma, silahlı çatışmalarda kullanılmak üzere zorla askere alınma, fuhuş ve pornografi amaçlarıyla ve yasa dışı işlerde kullanılma ve bu arada çocukların sağlığına, güvenliğine ve ahlaki değerlerine zarar verecek işler ANAYASA Devletin temel kuruluşunu ve vatandaşın haklarını, ödevlerini düzenleyen T.C. Anayasası yasama kaynaklarının başında yer alır. Halk oyuna sunularak kabul edilen ve 2709 sayılı kanunla 1982 yılında yürürlüğe giren Anayasamızda, çalışma hayatı ile ilgili hükümler, vatandaşların ekonomik ve sosyal hakları ve ödevlerini düzenleyen üçüncü bölümde bulunmaktadır. Anayasa, mevzuat hiyerarşisinde en üstte yer alır, daha sonra sırasıyla; Kanun-Tüzük ve Yönetmelikler gelir. yer almaktadır. 89 İş Sağlığı ve Güvenliği Yasal Dayanağını Öncelikle ANAYASA’dan almaktadır. 90 Madde 48: Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetine sahiptir. Madde 50: Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedenî ve ruhî yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Dinlenmek, çalışanların hakkıdır. Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve şartları kanunla düzenlenir. Madde 49: Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir. Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır. Madde 55: Ücret emeğin karşılığıdır. Devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yaralanmaları için gerekli tedbirleri alır. Asgari ücretin tespitinde ülkenin ekonomik ve sosyal durumu göz önünde bulundurulur. Madde 17: Herkes yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Madde 18: Hiç kimse zorla çalıştırılamaz. Angarya yasaktır. 91 92 23 29.02.2016 ÜLKEMİZDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAYNAKLARI Madde 56: Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir. Madde 60: Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar. 6331 İş Sağlığı Ve Güvenliği Kanunu Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Yönetmelikleri Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Yönetmelikleri Milli Eğitim Bakanlığı Yönetmelikleri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Yönetmelikleri İç İşleri Bakanlığı İş Yönetmelikleri Ulaştırma Bakanlığı Yönetmelikleri Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) Yönetmelikleri ILO Sözleşmeleri 4857 İSİG Yönetmelikleri Çeşitli Yönetmelik ve Yönergeler 94 93 TÜRKİYE’DE ÇALIŞMA YAŞAMI TÜRKİYE’DE ÇALIŞMA YAŞAMI Çalışma çağındaki nüfus yaklaşık 50 milyon İşgücüne katılma oranı yaklaşık %50 “işçi” statüsünde çalışanların büyük bölümü kayıt dışı, iş sağlığı yönünden izlenememekte Sigortalı çalışanların yarısından fazlası 50’nin altında işçi çalıştıran işyerlerinde çalışmakta, iş sağlığı yönünden izlenememekte Kamu çalışanları, tarım çalışanları iş sağlığı yönünden yeterli denetim yapılamamakta ve her yıl ancak işyerlerinin %4-5’i zar zor denetlenebilmektedir. 50’den az işçi çalıştıran işyerlerinde hiçbir düzenleme ve denetim bulunmamaktadır İş kazalarının %60’ından fazlası bu işyerlerinde gerçekleşmektedir kapsam dışı bırakılmış durumda 95 96 24 29.02.2016 İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları son 10 yılda; Yapılan çalışmaya göre; Türkiye'de her yıl 35 bin ile 105 İngiltere’de %10, bin Almanya’da %35, arasında meslek hastası olması beklenirken, kayıtlara sadece 539 meslek hastasının girdiği tespit Japonya’da %21 oranında azalmıştır. edilmektedir. ABD’de son yıllarda sürekli azalırken; azalma 4 yılda %6’ yı bulmuştur. AB’nde ise; 1998-2003 arası dönemde ciddi iş kazası sıklığı %17, ölümlü iş kazası sıklığı ise %23 oranında azalmıştır. (EUROSTAT, 2007) 97 Buna karşılık İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları son 10 yılda; 98 ILO’nun verilerine göre ölümlü iş kazası oranlarında en iyi olan ülke İngiltere olup, ülkemizdeki Tayvan’da %48, Tayland’da %12.5, iş kazası oranı bu ülkenin oranından yaklaşık 15 kat Singapur’da %141, Tunus’da %25, daha fazladır. Arjantin’de %23.3, İspanya’da %38, Estonya’da %36,Letonya’da %19.5, ILO rakamlarına göre ölümlü iş kazası oranlarında İzlanda’da %112, Polonya’da %18, en fazla orana sahip ülke Türkiye ile birlikte Hindistan ve Şili’de %14.5 Rusya’dır. oranında artmıştır. 99 100 25 29.02.2016 SGK verilerine göre; Ülkemizde günde yaklaşık 200 iş kazası olmakta, GÜVENLİK KÜLTÜRÜ 3 işçi iş kazası sonucu ölmekte 1986 yılında gerçekleşen ve çok vahim sonuçlar ortaya çıkaran Çernobil 4 kişi iş kazası sonucu iş göremez hale gelmektedir. istatistiklerine yer alması akademik çevreleri ve konunun uzmanlarını bu alanda çalışmalar yansımayan, kapsam ve kayıt dışı iş kazaları ve meslek yapmaya yöneltmiş ve ortaya konan bulgularla iş kazalarını daha da düşük hastalıkları sonucu maddi ve manevi kayıplar… (isggm) oranlara indirmenin tek yolunun işyerlerinde uygun ve yeterli düzeyde Bu rakamların yanı sıra SGK faciasının kaza inceleme raporunda, “yetersiz güvenlik kültürü” ibaresinin güvenlik kültürü oluşturulması olduğu tüm akademik çevrelerde kabul görmüştür. 101 Güvenlik kültürünün çalışanlar tarafından işyerlerinde yeterli düzeyde algılanmasının ilk basamağı, birçok yönetim sisteminde görüldüğü gibi, üst 102 İşletmede güvenlik kültürü oluşturmanın ve yerleştirmenin ikinci adımı, yönetimim taahhüdü olarak adlandırılan kısımdır. İşveren veya vekilleri orta yönetim olarak nitelendirilen baş mühendis, mühendis, şef, usta ve tarafından işletmede güvenlik kültürü oluşturulmasına yönelik yatırımlar eğitici gibi çalışanların, verdikleri talimatlarda iş sağlığı ve güvenliği yapılması, gerekli eğitimlerin çalışanlara aldırılması, kişisel koruyucu donanımların hazır tutulması, işletme içerisinde ve çalışanlarla beraber iş gerekliliklerini gözetmesi ve çalışanların yaptıkları işlere nezaret ederken iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konuların değerlendirilmesi, gerekli prosedür ve sağlığı ve güvenliği talimatların hazırlanması ve en önemlisi de güvenliği üretimden ve işten gözetmeleridir. gerekliliklerine uygun şekilde davranmalarını önde tutulması, üst yönetimin taahhüdü basamağının gereklilikleridir. 103 104 26 29.02.2016 Güvenlik kültürü oluşturmanın üçüncü basamağı, işyerinde yazılı bir iş sağlığı ve güvenliği sistemi kurulmuş olması gerekliliğidir. Bu sistemin temel unsurları olarak, çalışanların iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda bilgilendirilmesi, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili kurul ve heyetlerde alınan kararlardan tüm çalışanların haberdar edilmesi ve söz konusu kurul ve heyetlere çalışanların katılımının sağlanması, işyerinde meydana gelen, meydana gelmesi muhtemel olan veya kıl payı atlatılan kazaların veya sağlık ve güvenlikle ilgili diğer olumsuz durumların raporlanması ve bu raporlar doğrultusunda yapılan çalışmalar ve düzeltici faaliyetler hakkında çalışanlara bilgi verilmesi sayılabilir. Bunlara ek olarak, çalışanları iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda ödüllendirme hususu da bu basamağın unsurları arasında yer almaktadır. İşyerlerinde güvenlik kültürü oluşturmanın son basamağı da yazılı olmayan bir iş sağlığı ve güvenliği sistemi oluşturulmasıdır. Bu aşama, iş kazası ve meslek hastalığı oluşmasına neden olacak şekilde davranan çalışanların belirlenerek onlara yönelik özel çalışmalar yapılması, usta-çırak ilişkisi olan yerlerde ustaların iş sağlığı ve güvenliği gereklerini çıraklara aktarmasının teşvik edilmesi ve bu gerekliliklere uygun davranış sergileyen çalışanlara iş sağlığı ve güvenliği konusunda yetki verilerek diğer çalışanları uyarması ve onlara örnek olacak doğru davranışları sergilemelerinin sağlanması gibi unsurları içermektedir. 105 106 Devletin Rolü İŞ GÜVENLİĞİ KÜLTÜRÜNÜN GELİŞTİRİLMESİNDE GÖREV ALAN KURUMLAR Devlet, Daha çok gözlemci, aydınlatıcı, teşvik edici ve arabuluculuk yapmak, gerekli koşul ve standartları mevzuatla düzenlemek, denetimi sağlamak ve devlet politikası olarak benimsenmesini İşveren, sağlamaktır. Çalışanlar / Sendikalar, Kayıt-dışı istihdamın önlenmesi, çocuk işçiliğinin yok edilmesi, Üniversiteler, Cinsiyet Meslek örgütleri ayrımcılığının yok edilmesi, sosyal güvenliğin desteklenmesi, Gelir dağılımı adaletsizliğinin azaltılması, yaşanabilir bir asgari ücretin saptanması İşyerinde çalışan işçi sayısına bakılmaksızın, her çalışanın İSG hizmetlerinden yararlanmasının sağlanması, 107 108 27 29.02.2016 İşverenlerin Rolü Devletin Rolü Kamu sağlık hizmetlerinin düzenlenmesi, güvenilir bir kayıt sistemi kurulması, Sağlığı Enstitülerinin Veri akışının sağlanması, kurulması/yaygınlaştırılması, yasalarda çalışanların korunması, Toplumda, benimsetilmesi, Risk değerlendirmesi ve risk yönetimi yaklaşımının benimsetilmesi, Hekim iş müfettişi istihdamı, iş kazalarının “Bilimsel” analizi, İşçi Üretim süreçlerinde, önce verimlilik yerine, önce insan yaklaşımının güvenlik kültürü İş kazalarının “Bilimsel” analizi, İşyerinde çalışan işçi sayısına bakılmaksızın, her çalışanın İşçi Sağlığı ve Güvenliği hizmetlerinden yararlanmasının sağlanması, bilincini oluşturmak ve İşyeri sağlık ve güvenlik birimlerinin desteklenmesi, İlk ve acil yardım hizmetlerinin organizasyonu, yaygınlaştırmak, İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili paydaşlar (işveren çalışanlar vd.) arasında sosyal diyaloğu sağlamak, Çalışanların eğitimi, İşçilerin kişisel koruyucu donanımları uygun şekilde kullanmaları için İş sağlığı ve güvenliği konusunda, araştırmaları teşvik etmek, 109 her türlü önlemin alınması, teknik gelişimlere uyum sağlanması, toplu ve kişisel korunma önlemlerine öncelik verilmesi, işçilere uygun talimatların verilmesi, işçilerin bilgilendirilmesi ve 110 görüşlerinin alınması işverenin sorumluluğudur. Çalışanlar/Sendikaların rolü Yasa ve yönetmeliklerde belirlenen, riayet etmek ve talimatlara uymaktır” şeklinde belirtilmektedir. Bu kapsamda çalışanların; makine, cihaz ve ekipmanları doğru şekilde kullanmaları, işyerinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili her türlü olumsuz durumu işverene bildirmeleri, işveren, sağlık ve güvenlik işçi temsilcisi konusunda ve diğer işbirliği çalışanlarla yapmaları iş ve sağlığı güvensiz Çalışanlar/Sendikaların rolü çalışanların sorumlulukları; “işveren tarafından alınan her türlü tedbire ve güvenliği İşyeri, iş kolu ve üretim süreci ile ilgili bilgi sahibi olunması Risk değerlendirmesi ve risk yönetimi süreçlerine katılım, İş kazalarının “Bilimsel” analizi İş güvenliğinin yaşamın önceliği biçimine getirilmesine yönelik etkinlikler Kişisel koruyucu ekipmanın kuralına uygun biçimde kullanılması durumlardan kaçınmaları, sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamının tesisi için, işyerinde düzenlenecek iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerine katılmaları, 111 112 28 29.02.2016 Meslek Örgütlerinin rolü Üniversitelerin rolü İSG – Sosyal politikalara bilimsel katkı sağlamak, Güvenilir bir kayıt sistemi kurulmasına bilimsel İSG – Sosyal politikalara katkı altyapı sağlamak, İşçi sağlığı ve iş güvenliği alanında çalışacak insan gücünün yetiştirilmesi ve istihdam edilmesi süreçlerine katkı, İş kazalarının “Bilimsel” analizi, İşçi sağlığı ve iş güvenliği alanında çalışacak insan gücünün temel eğitimi, İşçi sağlığı ve iş güvenliği alanında çalışacak insan gücünün İşçi sağlığı ve iş güvenliği alanında çalışacak insan gücünün mezuniyet sonrası sürekli eğitiminin organizasyonu İş kazalarının “Bilimsel” analizine katkı sağlamaktır. mezuniyet sonrası sürekli eğitimine katkı, İSG ile ilgili araştırmalar, laboratuarlar ve İSG ile ilgili akademik ortamın oluşturulmasıdır. 113 114 115 116 Napo’nun Maceralarından Birine Kısaca Gözatalım… 29