2. Muhendislik Olcmeleri Sempozyumu

KENTSEL GELİŞİM VE ÇEVRE SAĞLIĞI İLİŞKİSİ: SİNOP İLİ ÖRNEĞİ
N. BAYRAK1, B. SARIBOĞA2, T. BAYRAK3
Sinop Üniversitesi, Sağlık Hizmetleri MYO, Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik Programı, Sinop
nbayrak@sinop.edu.tr
1
Sinop Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, Sinop
sariboga@sinop.edu.tr
2
Sinop Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi, Harita Mühendisliği Bölümü, Sinop
tbayrak@sinop.edu.tr
3
Özet
Bu çalışmada Sinop ilinin kentsel gelişim süreci ve çevre sağlığı ilişkisi irdelenmiştir. Çalışma
kapsamında nüfus artışı, kentsel gelişim süreci, arazi kullanımı, afet alanlarına yerleşimler ile çevre
sağlığı sorunları ele alınmıştır. Sinop ilinde hızlı bir kentsel gelişim söz konusudur. Kentsel gelişim
sürecinde doğal özellikler, kültürel değerler ve çevre sağlığının fazlaca dikkate alınmadığı görülmektedir.
Anahtar kelimeler: Kentsel Gelişim, Nüfus Artışı, Çevre Sağlığı, Doğal Afetler
URBAN DEVELOPMENT AND ENVIRONMENTAL HELATH RELATION: A CASE
STUDY FROM SINOP
Abstract
In this study, urban development and environmental health relations are discussed in Sinop City. In scope
of the work; population growth, urban development process, land use, settlements to disaster areas and
environmental health problems are examined. It is observed a rapid urban development in Sinop City
center. It is seen that it aren’t taken sufficiently account of natural features, cultural values and
environmental health in urban development process.
Keywords: Urban Development, Population Growth, Environmental Health, Natural Disasters
1. Giriş
Kentsel gelişim sürecine karar veren mekanizmalara sağlıklı kent ihtiyaçları doğrultusunda nitelikli ve
nicelikli verileri zamanında ulaştırmak çağın gereksinimleri arasına girmiştir. Bir kente ait kentsel gelişim
ve çevre sağlığı etkileşimi eksenli karmaşık verileri toplamak ve yönetmek ancak bilgi sistemleri ile
sağlanabilir. Günümüzde kent ve çevre sağlığı eksenli hızlı, detaylı ve tatminkâr veri elde etmede
Uzaktan Algılama (UA) teknikleri yaygın bir şekilde kullanılırken, bu veri yığınının etkin yönetimi
Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ile sağlanmaktadır. UA ve CBS teknolojileri ile kentsel alanlara ait
zamansal ve mekânsal değişim bilgilerini kısa sürede elde etmek mümkün olabilmekte ve sağlıklı kent
HKMO-Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu
8. Ulusal Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
19-21 Ekim 2016, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul
Kentsel Gelişim ve Çevre Sağlığı İlişkisi: Sinop İli Örneği
2
planlamaları bu doğrultuda doğru bir şekilde yapılarak gerekli önlemler önceden alınabilmektedir.
Çağımızda kırsal alanlardan kentlere göç nedeni ile kentleşme artmış ve bu artışa paralel olarak ortaya
çıkan birçok değişim ve ihtiyaçlarla birlikte kaçınılmaz çevre sorunları ortaya çıkmıştır. Kentlerde çevre
sorunlarındaki artışın hangi yönde ilerlediği, gelişmenin sürekliliğinin kent ve çevre sağlığı etkileşimi
planlamalarına göre takibi bu teknolojilere ait veri kaynakları olan uydu görüntüleri ile güvenilir bir
şekilde ve kolaylıkla sağlanabilmektedir. Sinop ili için en önemli yatırım olan ve tamamlanan SamsunSinop karayolunun hizmete açılması, Sinop Nükleer Santral anlaşmasının imzalanması ve santral alt yapı
sürecinin başlaması, mevcut Sinop Hava Limanı’nın yeni yatırımlarla büyütülmesi ve kapasitesinin
arttırılması düşüncesi, Sinop Üniversitesinin kurulması ve buna bağlı olarak personel ve öğrenci sayısının
kısa zamanda artması ve diğer hususlar; Sinop ilinde ani bir nüfus artışına sebep olmuş ve hızlı bir
kentleşmeyi beraberinde getirmiştir. Bu hızlı nüfus artışı kentin hızla büyümesini tetiklemiştir. Hızlı
kentsel gelişimle birlikte çevre sağlığı sorunları ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu çalışmada Sinop ilinin
kentsel gelişim süreci ve çevre sağlığı ilişkisi açısından kentin durumunu değerlendirmiştir.
2. Kentsel Gelişim ve Çevre Sağlığı İlişkisi
Çevre sağlığı; “Fiziksel, biyolojik ve sosyokültürel çevrede sağlığı etkileyen olumlu-olumsuz tüm
faktörlerin iyileştirilmesi çalışmalarının bütünüdür.” olarak tanımlanabilir (Erkul, 2012). Bu bağlamda
kent gibi toplu yaşanılan yerler fiziksel çevre öğelerinden biri olarak olarak değerlendirilmektedir. İnsan
ve çevre ilişkilerinde sorun ortaya çıkması genelde insan kaynaklı etkilerin, doğal ilişkiler sistemini ve
dengelerini zorlaması ile olmaktadır. Çevre sorunları genelde insanların sonradan oluşturduğu çevrenin
doğal çevreye etkileri ile yapay çevrede var olan olumsuzluklar ve her iki çevrede görülen sorunlar olarak
görülmektedir (Görmez, 2010).
Hızlı nüfus artışı, kentleşme, sanayileşme ve turizm süreçleri çevre sorunlarının temel sebepleri olarak
görülmektedir (Görmez, 2010). Hızlı nüfus artışı hızlı bir kentleşmeyi tetiklemektedir. Hızlı nüfus artışı,
plansız kentleşme, atmosferik olaylar, doğal afetler, sulak alanların ve arazilerin yanlış kullanımı gibi
durumların çevre kirliliği sorunlarının kaynaklarından bazılarıdır (Erkul, 2012). Nüfus artışı doğal
kaynakları zorlamakta, yerleşmeye uygun alanların genişlemesine ve şehirleşmenin sürat kazanmasına yol
açmaktadır (Güney, 2004). Kentlerin sürekli büyüme eğiliminde olması ve kentin cevreye doğru
yayılması doğal kaynakları tehdit etmektedir (Mansuroğlu vd., 2012). Kentsel çevreyi etkileyen temel
faktörler; doğal afetler (heyelan, kaya düşmesi, su baskını, deprem, diğer afetler) ve sektörel faaliyetler
(tarım, sanayi, enerji, ulaşım, madencilik, kültür ve turizm, yerleşme ve yapılaşma, atık yönetimi) olarak
sınıflandırılabilir (T.B.M.M Meclis Araştırması Komisyon Raporu, 2008).
HKMO-Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu
8. Ulusal Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
19-21 Ekim 2016, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul
Kentsel Gelişim ve Çevre Sağlığı İlişkisi: Sinop İli Örneği
3
Hızlı kentleşen toplumlarda kentlerin yeni hastalıklara yol açtığı bilinen bulgular arasındadır. Görmez
(2010)’a göre, sağlıksız kentleşmenin toplum sağlığı üzerindeki etkileri artık tartışmasız olarak kabul
edilen bir durumdur. Hızlı nüfus artışı sonucu tetiklenen sağlıksız kentleşmenin tabii çevreyi doğrudan
etkileyen negatif bir yapısı vardır. Özellikle sulak alanlar ve tarım topraklarının yerleşime açılması çevre
sorunları açısından büyük olumsuzluklar ortaya çıkarmaktadır. Çevre olumsuzlukları hastalıklara neden
olabilir veya hastalıklara uygun ortam oluşturabilir (Erkul, 2012). Görmez (2010)’e göre mevcut
kentleşme politikaları çevre sorunlarının temel sebeplerinden biridir ve olmaya devam edecektir.
T.B.M.M Meclis Araştırması Komisyon Raporu (2008)’de yerleşim yerlerindeki planlı ve plansız
gelişmelerin doğal ortamlar üzerindeki baskıyı arttırdığı bildirilmiştir. Raporda, Türkiye’de ki yerleşme
ve yapılaşmanın 1950’li yıllardan itibaren doğal çevreye çok da duyarlı olarak gerçekleşmediği bilgisi de
verilmiştir. Bununla birlikte raporda, kentlerimizde kalitesiz ve sağlıksız mekânların giderek arttığı,
fiziksel olarak sağlıksız kentsel gelişim alanlarının oluştuğu, kentsel büyümenin yeterince
denetlenemediği belirtilerek bunların bir çevre sorunu olarak değerlendirildiği bildirilmiştir. Raporda
çarpık kentsel gelişimin çevreyi doğrudan etkilediği ve çevre sorunu olarak ilk sırada yer aldığı net
biçimde ifade edilmiştir. Günbeyaz (2007)’a göre planlanmamış kentler hizmet kapasitesini aşan insan
ihtiyaçları, çevresel bozulma ve yoksulluklara neden olmaktadır. Yerleşme ve yapılaşmanın çevre sorunu
olmasının asıl nedeni sadece plansızlık değil, bazen de planların uygulanamamasıdır.
3. Sinop İlinde Kentsel Gelişim ve Çevre Sağlığı İlişkisi
Hızlı nüfus artışının tetiklediği kentleşme sürecinde kentsel yaşam biçimini belirleyen ve çevre sağlığını
etkileyen en önemli öğelerden birisi kentleşmenin gerektirdiği kentsel alt yapı olanaklarının var olup
olmadığıdır (Nacar ve Sağır, 2008). Nüfus artışı bağlamında incelendiğinde (Şekil 1), Sinop ilinde nüfus
artışı 1990 yılından 2007 yılına kadar azalış göstermiş, 2007 yılından sonra kırılma yaşanarak günümüze
kadar nüfusta artış gözlenmekle birlikte bu artış hızla devam etmektedir. (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı,
2013).
HKMO-Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu
8. Ulusal Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
19-21 Ekim 2016, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul
Kentsel Gelişim ve Çevre Sağlığı İlişkisi: Sinop İli Örneği
4
Şekil 1. 1990-2013 Yılları Arasında Sinop’taki Nüfus Artış Hızları (TÜİK, 2014)
1935 yılında Sinop’ta kentsel nüfus oranı %7,64’tür (Şekil 2). Özellikle 1950 yılı sonrasında köyden
kente göçün yaşandığı ve beraberinde plansız kentleşme, gecekondulaşma ve sosyal, ekonomik,
demografik ve çevresel sorunların ortaya çıktığı 1980’li yıllarda Sinop’ta kırsal nüfus hala ağırlıktadır ve
kentsel nüfus oranı %20,79’tur. Sinop’ta kırsal nüfus ağırlığı 2000’li yıllarda kırılmaya uğramış ve 2010
yılında kentsel nüfus oranı %52,91 olmuştur. İlimizde 2013 yılında kentsel nüfus oranı %53,71’dir ve
giderek artmaktadır (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013).
Şekil 2. 1935-2012 Yılları Arasındaki Sinop’taki Kentsel Nüfus Dağılımı (TÜİK, 2014)
Nüfus artışı sonucu kentlerin hızlı büyümesi 21. Yüzyılın temel problemlerinden birisidir. Özellikle
gelişmekte olan ülkelerde hızlı ve çarpık kentleşme, birçok çevresel sorunların kaynağını oluşturmaktadır.
Yaşam ve hizmet kalitesinin düşmesi, aşırı kalabalık nüfus, hava kirliliği, su kirliliği, katı atıkların uygun
olmayan yönetimi ve trafik çarpık kentleşmenin neden olduğu başlıca sorunlardandır (Günbeyaz, 2007).
Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanmış Çevre Değerlendirme Raporunda plansız kentleşmenin
öncelikli sorun olduğu illeri belirlemiştir. Çalışmada illerdeki plansız kentleşme öncelik sırasına göre
HKMO-Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu
8. Ulusal Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
19-21 Ekim 2016, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul
5
Kentsel Gelişim ve Çevre Sağlığı İlişkisi: Sinop İli Örneği
1’den başlayarak 12 kategoriye ayırılmıştır. Sinop şehri, plansız kentleşmenin 5. öncelikli sorun olduğu
bir kent olarak değerlendirilmiştir (T.B.M.M Meclis Araştırması Komisyon Raporu, 2008).
Görüntü kirliliği, çevrenin fiziksel yapısını olumsuz yönde etkilemekte, bazı işlevlerin yerine
getirilmesini engellemekte; ancak, çok daha önemlisi bireyler üzerinde dolaylı psikolojik etkilere de
neden olabilmektedir (Günbeyaz, 2007). Hızlı nüfus artışı ile birlikte plansız gelişen ve çevre
düzenlemesi yeterli olmayan kentlerde ruh sağlığı açısından etkisi büyük olan görüntü kirliliği oluşumu
günümüz kent insanının karşı karşıya bulunduğu çok önemli çevre sağlığı sorunlarından biridir. Maalesef
tüm tabiliğine rağmen T.B.M.M Meclis Araştırması Komisyon Raporu (2008)’nda Sinop şehri, görüntü
kirliliğinin 1. öncelikli sorun olduğu bir kent olarak değerlendirilmiştir.
Tabii varlıklarını uzun yıllar boyunca çevre sağlığı bilinci yüksek insanlarıyla iyi korumasına rağmen
Sinop ili Türkiye’nin Çevre Sorunları ve Öncelikleri Değerlendirme raporuna konu olmuştur. Çalışmada
illerin birinci öncelikli sorunları öncelik sırasına göre 1’den başlayarak 6 kategoriye ayırılmıştır (Tablo
1). Rapor Sinop ili için özellikle tarım alanları ve sulak alanların yerleşime açılmasından dolayı önemli
bir ikaz niteliğindedir (T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2014).
Sıra
No
57
**
İller
Tablo 1. 2012 Yılında İllerin Birinci Öncelikli Sorunları
Hava
Kirliliği
Su
Kirliliği
Toprak
Kirliliği
Atıklar
Gürültü
Kirliliği
Erozyon
Sinop
2
1
5
4
3
Orman, mera, sulak alan, kıyı, biyolojik çeşitlilik ve habitat kaybı
7
Doğal
Çevrenin
Tahribatı (**)
6
Hızlı bir kentleşme sürecine giren Sinop ilinde 1990-2006 yılları arasındaki arazi kullanımı dağılımındaki
değişime bakıldığında, 210 ha yapay bölgeler (şehirleşme ve sanayi alanları) ve 542,61 hektar su
yapılarında (baraj, gölet) artış olurken, 619,64 hektar tarımsal alanlarda ve 117,29 hektar orman ve yarı
doğal alanlarda azalış yaşanmıştır (T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013).
Özdemir (2002)’e göre deprem, heyelan ve su baskını gibi doğal olayları afet haline getiren insan
kaynaklı faaliyetlerdir. Doğal afetlerden kaynaklanabilecek risk artışları büyük ölçüde uygun olmayan
kentsel gelişim kararlarından kaynaklanmaktadır. Kentsel yerleşimlerin fay hatları civarında ve heyelan
oluşum alanlarında kümelenmesi buna verilebilecek örneklerdendir (Önder, 2009). Plansız veya mevcut
planlamaların uygulanmadığı yerleşmeler afetlerin yıkıcı etkilerini arttırmaktadır.
HKMO-Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu
8. Ulusal Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
19-21 Ekim 2016, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul
Kentsel Gelişim ve Çevre Sağlığı İlişkisi: Sinop İli Örneği
6
Doğal afetler sürdürülebilir kentler için engel teşkil eden en önemli olaylardır. Sinop kentinde gözlenen
doğal afetler; önem sırasına göre heyelan, su baskını, kaya düşmesi, çığ düşmesi ve fırtına olaylarıdır.
Tarihi kayıtlar Sinop il sınırları içerisinde afet niteliğinde önemli bir depremin olmadığını göstermektedir.
Sinop şehrinde çevre sağlığı, sosyal ve ekonomik yaşamı olumsuz olarak etkileyen ve en fazla hasara
neden olan doğal afet türü heyelanlardır. Sinop şehrinde 1960-2000 yılları arasında doğal afetler sonucu
etkilenen yerleşmelerin % 91.5’i sıkça meydana gelen heyelanlar nedeniyle oluşmuştur (Özdemir, 2002).
Sinop ili Kıyı bölgelerindeki planlama ve uygulamalarda kurumlar arasında işbirliği ve eş güdümün
yeterince gelişmemiş olması nedeniyle kentsel gelişim bağlamında kıyısal alanların çevre sağlığı
açısından uygun kullanılmadığı gözlenmektedir (Baki, 2011).
4. Sonuç ve Öneriler
Sinop ili için en önemli yatırım olan ve tamamlanan Samsun-Sinop karayolunun hizmete açılması,
nükleer santral anlaşmasının imzalanması ve santral alt yapı sürecinin başlaması, mevcut hava limanının
yeni yatırımlarla büyütülmesi ve kapasitesinin arttırılması, Sinop Üniversitesinin kurulması ve buna bağlı
olarak personel ve öğrenci sayısının kısa zamanda artması; Sinop ilinde ani bir nüfus artışına ve
beraberinde hızlı bir kentleşmeye sebep olmuştur. Bu artış kentin hızla büyümesini tetiklemiştir.
Bu bağlamda Sinop ili için;
•
Nüfus artışı-sağlıklı ve çarpık olmayan kentsel gelişim süreci
•
Kentsel gelişim-arazi kullanımı (sulak ve tarım arazilerin korunması)
•
Kentsel gelişim-afet alanlarına yerleşimler (özellikle heyelanlı bölgeler)
•
Sürdürülebilir kentsel gelişim-çevre sağlığı sorunları
gibi konuların araştırılması, mevcut durumun ortaya konulması, çevre yönetimi için stratejilerin
üretilmesi ve çözümlerin belirlenmesi gerekmektedir.
Özellikle Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre düzeni planları esas alınarak ev ve kamu bina alanlarının
yeşil alanlara, tarım alanlarına ve sulak alanlara baskıları tespit edilmelidir. Çevre sağlığı için çok önemli
görülen aktif yeşil alan kapsamında bulunan park, çocuk bahçesi ve ekolojik oyun alanlarının kişi başına
düşen miktarları mahalleler bazında analiz edilmeli ve yasanın belirttiği durum ile mevcut durum
irdelenmelidir. Yol alanlarının değişimi gelişen şehrin trafik sorununa çözüm üretip üretemeyeceği
saptanmalıdır. Kıyısal alan çevre problemleri açısında bakıldığında kıyısal çevreyi korumaya yönelik bir
yönetim planına acilen ihtiyacın olduğu düşünülmektedir
HKMO-Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu
8. Ulusal Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
19-21 Ekim 2016, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul
Kentsel Gelişim ve Çevre Sağlığı İlişkisi: Sinop İli Örneği
7
Sinop ilinde hızlı bir kentsel gelişim söz konusudur. Çok katlı yapılaşmanın arttığı ilde doğal özellikler ve
korunması gereken değerlerin fazlaca dikkate alınmadığı görülmektedir. Sinop gibi hassas ekosistemlere
sahip bir bölgede yer alan kentte yeni yerleşim alanlarının belirlenmesinde ve imar planlarının
hazırlanmasında, ekolojik ve teknik verilerle hazırlanan peyzaj planlarının altlık olarak kullanılması
kentsel sürdürülebilirliğin sağlanması açısından mutlak gereklidir.
Kaynaklar
Erkul, H., (2012), Çevre Koruma, Detay Yayınları: 501, Ankara.
Baki, O. G., (2011), Sinop İl Merkezinde Kıyı Yönetimi, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen
Bilimleri Enstitüsü, Samsun.
Görmez, K., (2010), Çevre Sorunları, Nobel Yayın Dağıtım: 1138, Ankara.
Günbeyaz, N., (2007), Samsun İlinde Kentleşmenin Çevresel Açıdan İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi,
Ondokuzmayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Samsun.
Mansuroğlu, S., Kınıklı, P., ve Saatçi, B., (2012), Antalya'da Kentsel Gelişimin Ekolojik Açıdan
Değerlendirilmesi ve Sürdürülebilirlik Kapsamında Önerilerin Geliştirilmesi, Ege Universitesi, Ziraat
Fakültesi Dergisi, 49 (3): 255-264.
Nacar, F., ve Sağır, N., (2008), Osmaniye İlindeki Kentleşmenin Çevre ve İnsan Üzerindeki Etkileri ve
Kent Bilgi Sistemleri, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, I. CBS Günleri Sempozyumu,
19-21 Kasım, Ankara
Güney, E., (2004), Çevre Sorunları Coğrafyası, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara.
Önder, S., (2009), Çevre Sağlığı İle İlgili Uluslar Arası Organizasyonların Teşkilat, Mevzuat ve
Hizmetleri, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
Özdemir, N., (2002), Sinop İlinde Doğal Afetlerden Etkilenen Yerleşmeler, Doktora Tezi, Ankara
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
T.B.M.M Meclis Araştırması Komisyon Raporu, (2008), Ülkemizde Yaşanan Çevre Sorunlarının
Araştırılarak Sürdürülebilir Çevre Politikası İçin Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Raporu,
Dönem: 23, Yasama Yılı: 3, Ankara.
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2013), İl Çevre Durum Raporu, Sinop Valiliği İl Çevre ve Şehircilik
müdürlüğü, Sinop.
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2014), Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Değerlendirme
Raporu, Yayın No:23, Ankara.
HKMO-Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu
8. Ulusal Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
19-21 Ekim 2016, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul