unıte 1=dıl nedır?

UNITE 1=DIL NEDIR?
Dil=İnsanlar arasında anlaşmayı sağlayan doğal bır araçtır.
Dilin Nitelikleri:Tarıh,coğrafya,kultur,medenıyet,toplumsal etkıler,heyecan
ve zekadan doğmuştur.
Ses Dilinin Anlamları
&-Tarihi ve gecmısı olan ınsan topluluk anlaşma vasıtası (Türk Dili)
&-Belli bır cagın kelıme dağarcığı ve söz dizimi(Divan dılı,Halk dılı)
&-Meslek gruplarıının anlaşma sıstemı(tıp dılı,gemıcı dılı)
&-Bır yazarın soyleyıs tarzı(Nedım’ın dılı,Yahya Kemal’in dılı)
&-Bır sanatın kendıne özgü anlatım bıcımı(Şiir dılı,Nesir dılı)
****Dıl;yapısı,oluşumu,zamana,çağa,kullanıldığı coğrafyaya gore
degısır.Örnegın;Ana dılı,halk dılı,çocuk dılı,duygu dılı,hyvan dılı,yazı
dılı,miilli dıl..
****Dille ilgılı ılk sıstematık gorusu Heraklıtos demıstır.
DİLİN TÜREMELERİ
1:İlahıyatcı-Teolojık Görüs:Bu goruse gore dıl,insanlara dogustan
verılmıstır.Savunan ısımler:Grimm,Whıtney,Abelard
2:Doğustancı Görus:Dil bıyolojıktır v dogustan var
olmuştur.Taklıt,jest.mimiklerleortaya çıkmıştır. Savunan isimler:Müller ve
Renan
3:Deneyımcı Gorus:Çevredekı ses ve hareketlerın etkısınde kalarak benzer
ses vehareket çıkarmayı deneyerek çıkmıştır. Savunan ısımler: Hobbes,
Darvin, Candillac
4:Antropojık Gorus:Önce el ve gövde hareketyle başladığı ,sonra
jest,mimik eklendıgı en son da ses oluştuğu ve dogdugu çıkmıştır.Savunan
ısımler:Smith,H.Von Pudor
KONUSMA VE YAZI DİLİ
Karşılıkla görüşmelerde konuşma dili,yazılı olanlar ise yazı dılıdır.
KONUSMA DILI
YAZI DİLİ
*yanlışlıklar duzeltılır.
*duzeltılmez.
*özensız ve dıkkatsız
*dıkkatlı ve tıtız
***Turkıye turklerının yazı dılı,Batı Türk Dili Anadolu lahcesıdır.
ÜNİTE 2=DİL VE KÜLTÜR
Bir milletin bütün duygu ve düşünce hazinesi dil kalıbına dökülür; dil
aracılığıyla yerden yere, kuşaktan kuşağa aktarılır. Ziya Gökalp, dili
kültürün temel unsuru sayar.
KÜLTÜR NEDİR?
Türk Dil Kurumuna ait Türkçe Sözlük’te kültür şu şekilde
tanımlanmaktadır:
1- Tarihî, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi
değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın
doğal ve toplumsal çerçevesine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların
bütünü, hars, ekin.
2- Bir topluma veya halk topluluğuna özgü düşünce ve sanat eserlerinin
bütünü.
3- Muhakeme, zevk ve eleştirme yeteneklerinin öğrenim ve yaşantılar
yoluyla geliştirilmiş olan biçimi.
4- Bireyin kazandığı bilgi (Türk kültürü kuvvetli bir kişi).
5- Biy. Uygun biyolojik şartlarda bir mikrop türünü üretme.
6- Tarım. Bir toplumun bazı ögelerinin başka bir topluma geçişi:
“Yeryüzünde
gelişmiş ve az gelişmiş toplumlar bulundukça, ister istemez gelişmişten az
gelişmişe doğru bir mal ve kültür akımı olacaktır.” (O. Rıfat) … bitkileri.
İnsanlarca yetiştirilen bitkilerin bütünü
Kültürü Oluşturan Ögeler ve Özellikleri
1:Din: Bir yaşama biçimi olması bakımından din, kültürü oluşturan ögelerden
biridir. Eliot, “Avrupa kültürünün, Hrıstiyanlık ortadan kalktıktan sonra
yaşayacağına inanmıyorum” der.
2:Dil: Toplumların kendi kültürlerini yaşattıkları ve onu kuşaktan kuşağa
aktardıkları bir dil vardır. Bu bakımdan dil, bireysel iletişimi sağlamanın
yanı sıra
kültür taşıyıcısı olması nedeniyle önemli bir kültür ögesidir.
3:Tarihî Miras: Kültürün önemli iki özelliği vardır: Biri onun kadimliği
(eskiliği),diğeri devamlılığıdır. İçinde yaşadığımız kültürün büyük bir
bölümü, ataların mirasıdır ki, bu kültürün kadimliği anlamına gelir.
Devamlılığı ise, geçmişten gelen bazı kültürel değerlerin ihtiyaçlara cevap
vermemesi nedeniyle bu değerlerin şekil değiştirmesi ve onlara yeni
anlamlar yüklenmesidir.
4:Savaşlar: Kültürlerin yenilenmesinde, gelişmesinde, zenginleşmesinde ve
kimi zaman da yok olmasında savaşların büyük bir rolü vardır. Batının
Rönesans’ı yaşamasında İslam medeniyetiyle tanışmasının büyük bir katkısı
olmuştur.
5:Göçler: Hz. Musa’nın Mısır’dan Filistin’e; Hz. Muhammed’in Mekke’den
Medine’ye hicreti, Türklerin Anadolu’ya, İngiltere’de yaşayan kimi
İngilizlerin ve Avrupalı Yahudilerin Amerika’ya göç etmeleri yeni bir
kültürün ve medeniyetin doğmasını sağlamıştır.
6:Ziraat: Kültürün ilk anlamı ekin, hars olduğuna göre, milletlerin ziraatle
uğraşırken kendi birikimlerini kullanmaları, toprağı kendi yaşam tarzlarına
ve ihtiyaçlarına göre işlemeleri farklı bir kültürel unsuru ortaya
çıkarmıştır. Her milletin farklılığı bu kültürel birikimi farklı araçlarla
ortaya koymasında gizlidir.
NOT=Bütün sanat dalları ve edebiyat kültüre kaynaklık eden unsurlardır.
Resim, tiyatro, mimari, musiki; hikâye, roman, şiir gibi sanatın görsel,
işitsel ve duyuşsal şubeleri kültürü besleyen ve milletlerin kültürlerini
oluşturan önemli kaynaklardır. Bu ögelerin yanı sıra hukuk, coğrafya, çevre,
ahlak, ticaret, ekonomi ve politika da kültürü oluşturan ögeler arasında
sayılırlar.
DİLİN KÜLTÜR VE MİİLLİ VARLIĞI İÇİNDEKİ YERİ
Dil bireysel ve toplumsal hayatımızın her anına hâkimdir. Hayat felsefemiz,
edebiyatımız, musikimiz, mimarimiz, vs. dille ilişki içindedir ve dilden ayrı
düşünülemez. Aynı şekilde gelenek ve göreneklerimiz, dil olmadan kuşaktan
kuşağa aktarılamaz.
ÜNİTE 3=DİL AİLELERİ,GRUPLARI VE TURLERI
DIL AILELERI
Hint-Avrupa Dilleri:Asya Dilleri:Hintçe (Sanskritçe ve bugünkü Hintçenin
yaşayan kolları), Farsça (Eski, Orta, Yeni Farsça ve bugün konuşulmayan bir
dil olan Avesta)
Avrupa Dilleri:Germen Dilleri (Almanca, İngilizce, Felemenkçe ve
İskandinav dilleri),
Romen Dilleri (Latince, İtalyanca, Fransızca, İspanyolca, Portekiz ve
Rumence),
Slav Dilleri (Rusça, Bulgarca, Sırpça, Lehçe ve Boşnakça)
Ayrıca ölü birer dil olan Hititçe ve Toharca da bu gruba girmektedir.
Hami-Sami Dilleri:Sami Dilleri (Akkatça, Aramca, Arapça ve İbranice)
Çin-Tibet Dilleri:Çince, Tibetçe
Ural-Altay Dilleri:Ural Dilleri: Fince, Macarca ; Altay Dilleri: Türkçe,
Moğolca,
Mançu-Tunguz dilleri
Bantu Dilleri:Habeşçe, Afrika dilleri
DİL GRUPLARI
Kelimeler yapılarına göre sınıflandırıldığında üç ana grup meydana gelir.
Bunlar:
Tek heceli diller:Kelimeler tek heceden meydana gelir. Yapım ve çekim eki
bulunmaz. Kelimeler cümledeki yerlerine göre anlam kazanırlar. Çince ve
Japonca bu gruba girer.
Eklemeli diller:Bu grupta yer alan dillerde kelimelerin köklerine getirilen
ekler, kelimenin anlamını ve görevini belirler. Kelimenin kökünün
değişmediği bu dillerde köklere getirilen eklerle yeni kelimeler yapılır.
Kelimelere getirilen ön-ekler ve sonekler bakımından bu grup ikiye ayrılır.
Macarca baştan eklemeli bir dil olduğu hâlde, Türkçe sondan eklemeli bir
dildir. Türkçe, Moğolca, Mançuca, Japonca, Tunguzca, Fince ve Macarca da
bu gruba girer.
Çekimli diller:Kullanımda kelimenin bünyesinde birtakım değişikliklerin
görüldüğü dillerdir. Bu dillerde ön-ek, iç-ek ve son-ek söz konusudur. Bu
gruba giren bazı dillerde ünsüzler değişmez, ünlü harfler değiştirilerek
yeni kelimeler meydana getirilir. Hint-Avrupa ve Hami-Sami dilleri bu
gruba girer. Ancak Hint-Avrupa dillerinde kelimenin asıl sesleri değişirken,
Hami-Sami dillerinde bu sesler değişmez.
DİL TÜRLERİ
Lehçe:Bir dilin bilinmeyen bir zamanda kendisinden ayrılan ve yeni bir dil
olma yolu
tutan koludur. Çuvaşça ve Yakutça Türkçenin iki farklı lehçesidir.
Şive:Bir dilin tarihi çok eski zamanlara dayanmayan, yeni ayrılan ve
birbirleri ile anlaşabilen kollarıdır. Şivede şekil ve ses bakımından bazı
farklılıklar görülebilir. Şiveden geriye doğru gidildikçe bütün şivelerin aynı
dilde ağız durumunda oldukları görülür. Türkiye Türkçesi ile Azerî
Türkçesinin teşkil ettiği Oğuzca, Kırgızca, Kazakça ve Türkmence
Türkçenin şivelerini oluştururlar.
Ağız :Bir dilin şivesi içinde kalan, en yeni zamanda ayrılmış kollarıdır.
Ağızlardaki farklılık yalnızca seste görülür.Koyun-goyun, alıram-alırım,
bakıyom-bakıyorum bahiram gibi.
Göktürk (Köktürk) Alfabesi :Türklerin kullandığı ilk alfabedir. Türkler
tarafından tesis edildiği kabul edilmektedir. Türkler arasında VII-IX.
Yüzyıllar arasında yaygın olarak kullanılan bu yazıya Batı'da “Runik”
denmesinin sebebi, harflerinin eski İskandinav yazıtlarında kullanılmış
harflere benzemesidir. Bu alfabe, Danimarkalı William Thomsen tarafından
çözülmüştür. Göktürk alfabesiyle 732 yılında yazılan Köktürk Yazıtları,
Türk edebiyatının yazılı ilk eseri olarak bilinir. Özellikleri: Göktürk alfabesi
4’ü sesli, 26’sı sessiz, 8’i bitişken olmak üzere 38 harften oluşur. Sağdan
sola ve yukarıdan aşağıya doğru yazılır. Harfler birbiriyle bitişmez; çivi
yazısına benzerliğinden dolayı taş ve eşya üzerine kazınmaya elverişlidir.
Uygur Alfabesi:Türklerin Göktürk alfabesinden sonra kullanmış oldukları
en önemlialfabedir. VIII. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar Doğu
Türkistan'dan İstanbul'a kadar
geniş bir alanda kullanılmıştır. Bu alfabe Ârâmî kökenli Soğd alfabesinden
çıkmıştır.
Uygur alfabesiyle yazılmış eserlerin çoğunu Budizm, Maniheizm ve
Hristiyanlık'a aitmetinler oluşturur. Bu alfabe Türklerin İslâmiyet'i
kabulünden sonra da kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’in tespit edilen üç
nüshasından biri Uygur harfleriyle yazılmıştır.
Özellikleri:18 harften oluşan alfabenin 4’ü sesli 14’ü sessiz harftir. Arap
alfabesinde olduğu gibi harfler başta, ortada ve sonda farklı biçimlerde
yazılır.
Arap Alfabesi:Türklerin İslam'a girmeye başladıkları IX. yüzyıldan
itibaren kullandıkları alfabedir. Türkçeyi Arap harfleriyle ilk defa yazanlar
Karahanlılar olmuştur. Mevcut bilgilere göre bu alfabeyle yazılan ilk metin
Dîvânü Lûgati't-Türk’tür.
Latin Alfabesi:1928'de gerçekleştirilen harf inkılâbından itibaren Türkiye
Türkçesinin yazımında kullanılan en son alfabedir. Bu alfabe bugün
Türkiye'denbaşka Kıbrıs ve Yugoslavya'daki Türkler tarafından da
kullanılmaktadır.Örnegin: 29 harften oluşan Latin alfabesinin 21'i sessiz,
8'i sesli harftir. Soldan sağa doğru yazılır. Türkçede asıl Latin
alfabesinden farklı olarak q/Q, x/X ve w/W harfleri kullanılmazken, ı, ö, ü,
ğ, ç ve ş harfleri Türkçeye özgü harfler olarak alfabede yer alır.
Kiril (Slav) Alfabesi:Osmanlı Türkçesi ve Türkiye dışındaki Türk dil ve
lehçelerinin yazımında Arap alfabesinden sonra yaygın olarak kullanılan
alfabedir. XVIII. yüzyıl başlarından itibaren Çuvaşlar, Ruslar’ın etkisiyle
Kiril alfabesini kullandılar. Eski Sovyetler Birliği idaresindeki Türkler
tarafından 1937-1940 yılları arasında Stalin yönetimi tarafından bu alfabe
kabul ettirilmiş ve her Türk boyu için farklı alfabeler hazırlanmıştır. Bunun
sonucunda Türkler arasında 20 ayrı Kiril alfabesi kullanılmıştır.
NOT=Türkler tarih boyunca Göktürk, Uygur, Arap, Latin ve Kril
alfabelerini kullanmışlardır.
ÜNITE 4=TURKCENIN KIMLIK BILGILERI
Türk Dilinin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri
1- Türkçe Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensuptur.
2- Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Kökler değişmez, yapım ve çekim
ekleri vardır.
Öncelik yapım eklerinindir. Yapım ekleri anlam; çekim ekleri de görev
belirler.
3- Türkçede ünlüler arasında kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık; ünsüzler
arasında ise sertlik-yumuşaklık uyumu vardır.
4- Söz diziminde kelimeler yardımcı ögelerden ana ögeye doğru sıralanır.
Türk Dilinin Gelişmesi Ve Tarihi Devreler
Ön Türkçe (Pre-Turkish):Tarih öncesi konuşulan Ön Türkçe, Ön
Altayca’ya kadar uzanır. Burada Ön Moğolca, Ön Mançu Tunguzca ve Ön
Korece (belki de Japonca) ile akrabalığı vardır.
Çuvaşça ve Yakutça adlı iki Türk lehçesi, bilinmeyen bir devirde Ana
Türkçeden ayrılarak birer lehçe özelliği kazanmışlardır.
Eski Türkçe:Türkçeyi ele geçen metinlerle ve “Türk” adı ile takip
edebildiğimiz devredir. Tarih olarak M.S. VI-XI. yüzyıllar arasını kapsar.
Orhun yazıtlarıyla Uygur metinlerini içine alan bu dönem Köktürkçe ve
Uygur Türkçesi dönemleri olmak üzere ikiye ayrılır.
Köktürkçe:Çoyren ya da Çoyron yazıtı, Türk dilinin tarihi bilinen en eski
belgesidir. M.S. 687-692 tarihlerini taşır. Köktürk işaretli 6 satırdan
ibarettir. Eski Türkçe ile ilgili en geniş bilgiyi Orhun/Köktürk
Yazıtları’ndan öğreniyoruz. Köktürk Yazıtları, Bilge Tonyukuk (M.S. 716, iki
taş hâlinde), Kül Tigin (M.S. 732) ve Bilge Kağan (M.S.735) adına dikilmiş
mezar kitabelerinden oluşur. Yazıtlar, İlteriş Kağan’ın oğulları Bilge Kağan
ve Kül Tigin ile bilge vezir Tonyuyuk adına dikilmiş “bengü taşlar”dır.
Bunlardan Bilge Kağan ve Kül Tigin kitabelerini Yollug Tigin isimli Türk
prens;Tonyukuk anıtını da Bilge Tonyukuk yazmıştır.Orhun Kitabeleri’ni, ilk
defaDanimarkalı Wilhelm Thomson (Vilhelm Tamsın) okumuştur.
Uygurca: Uygurlar çağdaşlarına göre medeniyet alanında öncü olmuş, güzel
sanatlar ve baskı sanatı yönünden ileri bir seviyeye ulaşmışlardır.
Uygurların oyma basma tekniği yanında “kep” denilen hareketli harflerle
matbaa kurup kitap bastıkları bilinmektedir. Torbalar içinde korunan bu
harfler ve bu harflerle basılmış kitaplar bugüne ulaşmıştır.Uygurlar, hâkim
oldukları dönemde yüksek kültür ve medeniyetlerine paralel olarak zengin
bir edebiyat da kurmuşlar, yazdıkları kitaplarla kütüphaneler
oluşturmuşlardır.
Orta Türkçe:XIII. yüzyıl başlarından itibaren gelişen Türkçeye Orta
Türkçe denir. Doğuda eski Türk yazı diline bağlı olarak gelişen Çağatayca
vardır. Batıda ise Arapça ve Farsçadan etkilenen Osmanlı Türkçesi ortaya
çıkar.Çağatayca Orta Asya’da, Osmanlı Türkçesi Anadolu’da zengin
kütüphaneler oluşturur. Ancak Osmanlı Türkçesi Arapça ve Farsçanın
etkisi altında kalmıştır. “küneş/güneş” kelimesinin yanına Arapçadan
“şems”, Farsçadan “mihr” ve “hurşit” gelip oturur.
Böylece örneğin 50 bin kelimelik sözlük 150 bin kelimeye çıkar. Osmanlı
Türkçesinin zenginliği buradan gelir.
Yeni Türk Dili:XX. yüzyılın başlarından itibaren gelişen Türkçeye Yeni
Türk Dili denilebilir. Bu dönemde bütün Türk dünyasında Batılılaşma ile
birlikte dilde ve özellikle yazı dilinde büyük değişiklikler meydana
gelmiştir.Tanzimat döneminden itibaren (özellikle 1876’dan sonra)
Türkçenin imla ve sözlük sorunlarına çözümler aranmaya başladı. Aruzdan
heceye dönüldü. İkinci Meşrutiyet’ten (1908) sonra, Ziya Gökalp, Ömer
Seyfettin ve Ali Canip Yöntem “Yeni Lisan” adlı makaleyle halkın anlayacağı
yeni bir Türkçenin kapılarını araladı. Dil sadeleştirildi.
****Ömer Seyfettin’in hikayeleri bu dilin kullanıldığı ilk metinlerdi.
****Millî edebiyat döneminde aynı anlayış sürdürüldü.
****1928’de gerçekleştirilen Harf İnkılâbının ardından Mustafa Kemal’in
emriyle “Türk Dili Tetkik Cemiyeti” (Türk Dil Kurumu) kuruldu.
****Türk dilinin gelişimi ve dünya dilleri arasındaki yeri araştırıldı.
****Kelime ve gramer çalışmaları yapıldı.
****Yabancı kelimelerin halk dilindeki karşılıkları derlendi.
****1930’lu yıllardan 70’li yıllara kadar dilde sadeleşme çalışmaları yoğun
bir biçimde devam etti.
****Bugün kullandığımız Türkçe, konuşma ve yazı dili arasında farkın
kalmadığı yalın, anlaşılır ve zengin bir bilim ve sanat dilidir.
UNITE 5=TURKCENN KIMLIK BILGILERI 2
Turkcenın Söz Varlıgı
Söz varlığı, sadece bir dilde birtakım seslerin bir araya gelmesiyle
kurulmuş simgeler, kodlar ya da göstergeler değil, aynı zamanda o dili
konuşan insanların kavramlar dünyası maddi ve manevi kültürünün
yansıtıcısı, dünya görüşünün bir kesiti olarak düşünülmelidir. Aksan’a göre
bir dilin söz varlığı şunlardan oluşur:
Temel Söz Varlığı:En temel ihtiyaçları karşılayan kelimeler, başta
organları olmak üzere yemek, içmek, uyumak, gitmek, gelmek, almak,
vermek gibi kavramlar; akrabalık adları, sayılar ve maddi ve manevi kültür
içine giren çeşitli kavramlar bu başlık altında incelenir.
Örnegın; Dili mi paslı, boğazı mı kuru ne, sesi çıkmıyor bir türlü.
Yaşadığımız toprakların bu kanımızı uyuşturan büyüsünü tanımak için
geçmişe gitmek gerekir. Dayandığı kapı büyük bir takırtıyla açılırken, bir
kâbustan uyanıyormuş gibi silkindi.
Yabancı Kelimeler:Her millet, ilişkide bulunduğu bir başka milletin dilinden
etkilenir. Ticaret, siyaset, kültür ve sanat ilişkileri hemen dile yansır. Bu
bakımdan dünyadaki her dil başka bir dilden kelimeler ihtiva eder.Bir
yabancı dilden alınan ögeleri iki başlıkta inceleyebiliriz:
a)Türkçenin ses kurallarına göre şekillenmiş olan yabancı kelimeler:
Suat Yakup Baydur’un “Dil ve Kültür” adlı eserinde şu cümleden hareketle
Türkçeye giren kimi kelimelerin nasıl Türkçeleştiği konusunu vurgular:
Örnegın; Anadolu’nun limanları, körfezleri, sınırları, iklimi, ayazmaları,
kiliseleri, panayırları, mandıraları, fındıkları, fesleğenleri, lahanaları
ünlüdür.
**Baydur, kendi kurduğu bu on üç kelimeden oluşan cümlede “ünlüdür”
dışındaki bütün kelimelerin Yunanca olduğunu söyler.
NOT=•Anatoli Anadolu olmuş; limen, liman hâlini almış, korphos körfeze
dönüşmüş, sünoros yerini sınıra bırakmıştır.
•Klima, iklimle yer değiştirmiş,agiazma ayazmayı ve ek-klesia kiliseyi
oluşmuştur.
***Bu gruba giren kelimeler ise Türkçenin ses kurallarına göre
şekillenmeyen, yabancılığı hemen belli olanlardır. Oksijen, lokomotif,
kondüktör, enflasyon kelimeleri bunlardandır.
***Türkçe akraba adları bakımından son derece zengin bir dildir. Örnegın;
Amca, dayı, Baldız, elti görümce, yenge, hala kızı, hala oğlu, teyze kızı,
teyze oğlu, amca kızı, amca oğlu vs.
DEYİMLER:Deyim, Türkçe Sözlük’te: “Genellikle gerçek anlamından az çok
ayrı, kendine özgü bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbeği” olarak tarif
edilir. Az sözle çok şey ifade etmek maksadıyla kullanılan deyimler,
Türkçenin ilk yazılı metinlerinden beri sıklıkla kullanılagelmiş ve Türkçenin
söz varlığı içinde önemli bir yere sahip olmuştur. Genellikle atasözleriyle
karıştırılan deyimler, oluşturulan kelime grupları içindeki en az bir
kelimenin gerçek anlamı dışında kullanılmasıyla yeni bir anlamı karşılar.
Anlatımı canlı ve etkili kılan, dildeki anlam inceliklerini ifade etmek
amacıyla kullanılan deyimler, yapı olarak, tek tek anlamları olan sözlerden
oluşmalarına rağmen, anlamlı parçalara ayrılamazlar. Deyimler, bir milletin
gelenek ve göreneklerini, inançlarını ve hayat felsefesini yansıtır. Örneğin
“ortadan kaybolmak” anlamında kullanılan “kırklara karışmak” deyiminde
inançlarımızın, tuz ekmek hakkı, sofrası açık, yüz görümlülüğü deyimlerinde
ise gelenek ve göreneklerimizin, hayat felsefemizin izleri vardır. “kazan
kaldırmak” deyimi, Yeniçeri isyanını, “ye kürküm ye” deyimi Nasrettin
Hoca’yı hatırlatır.
ATASÖZLERİ:Bir toplumun bilgeliğini, tecrübelerini, dünya görüşünü ve
anlatım gücünü yansıtan atasözleri, yüzyıllar boyunca yaşayan sözlerdir.
Deyimler kelime ve kelime gruplarıyla ifade edilirken, atasözleri tam bir
yargı bildirmek durumundadır. Bu sebeple atasözlerinin deyimlerden farklı
olarak bir hüküm bildirmesi zorunluluğu vardır.”Kır atın yanında duran ya
huyundan, ya suyundan” atasözü eksiltili bir cümle olmasına rağmen, bir
yargı bildirmektedir.
KALIPLAŞMIŞ SÖZLER: Türkçede kullanılan kalıplaşmış sözleri çeviri
yoluyla aktarılmıştır. Kanuni’ye ait olan “Olmaya devlet cihanda bir nefes
sıhhat gibi” mısraı, “Atı alan Üsküdarı geçti” ve “Vermeyince mabud,
neylesin sultan Mahmud” gibi sözler Türkçedeki kalıplaşmış sözlere örnek
gösterilebilir.
TERİMLER:Bilim, sanat, meslek ve bir spor dalıyla ilgili kesin anlamı olan
özel bir kavramı gösteren gerçek anlamlı sözcüklere terim denir. Bilim
dallarından sahne sanatlarına, mimariden kuyumculuğa kadar uzanan bir
terim söz varlığından söz etmek mümkündür. Bir dilin terim dağarcığının
gelişmesi, o ülkenin bilim, teknik, sanat ve zanaat dallarının gelişmesine ve
genişlemesine bağlıdır.
ÇEVİRİ KELİMELER: Farklı dillerin kelime ve kavram alışverişiyle ortaya
çıkan bir söz varlığıdır. Tam çeviri (yüz suyu dökmek deyimi Farsça: âb-ı
rûy-ı rihten ve âb-ı rûy’dan çeviridir.)
Yarı çeviri (gam yemek deyimi yine Farsçadaki gam horden’den çeviridir.)
Bağımsız çeviri (Başyapıt kelimesi Fransızca chef d’oeuvre’den gelir.)
Anlamı etkilenenler olmak üzere dörde ayrılır. (Banka kelimesinin para
dışında bir anlamda kullanıldığı, göz bankası, organ bankası gibi kullanımlar
bu gruba girer.)
DOLDURMA SÖZLER: Genellikle konuşma dilinde bir şeyi hatırlamak
üzere zaman kazanma, söyleneni pekiştirip kesinleştirme gibi amaçlarla,
konuşan kimsenin kullandığı, çoğu kez gereksiz olan kelimelere ve anlatım
kalıplarına doldurma sözler denir. Şey, tamam mı, sonracığıma, anladın mı,
efendime söyleyeyim, var ya gibi sözler bu başlık için örneklerden sadece
bazılarıdır.
UNITE 6=TURKCENIN SES ÖZELLIKLERI
Ses nedır?=Dil bilgisine göre ses, ciğerlerden gelen havanın etkisiyle ses
organlarında oluşan ve yayılarak kulakla duyulabilen titreşimdir.
Ağız ve burun yoluyla çıkan ses ham sestir. Buna “seda” denir. “Seda” dil
bilgisine göre hiçbir şey ifade etmez. Yeni doğan çocuğun sesi böyledir.
Özellikleri: Seslerin tek başına anlamları yoktur, Sesler sadece kelime
kurmada görev alırlar.
Sesler kaynaşma ve birleşme yoluyla “ ev” şeklinde örülürse, zihinler
arasındaki gizli antlaşmalar gereği bir anlam ifade ederler.
***Öyleyse ses, tek başına anlamı olmayan, ancak anlamlı ve görevli dil
birlikleri yapmaya yarayan dil malzemesidir.
Harf=Harfler, yazıda her ses için kabul edilen sembollerdir.Harf, sesin
resmidir.
Bir dildeki seslerden söz ederken ” a, b, c, ç, d” harfleri demek yanlıştır.
TURKCENIN GENEL ÖZELLIKLERI
SOZCUKLERDE
1- Ünlü uyumu vardır. 2- Sözcük başında birden çok ünlü
bulunmaz.
3- Sözcüklerde birden çok ünlü yan yana gelmez.
4- Sözcük başında c, ğ, l, m, n, r, z ünsüzleri bulunmaz. 5- Çekim,
eklerle yapılır.
6- Ön ek değil, son ek kullanılır. 7- Soru ekle yapılır. 8- Bitişkendir.
ADLARDA
1- Belirlilik takısı yoktur. (Arapçadaki “el”, İngilizcedeki “the”,
Almancadaki “der/die/das”, Fransızcadaki “le/la” takıları gibi)
2- Cinslik (erillik/dişilik) yoktur. (Arapçadaki “Latif/Latife” gibi)
3- Çekim, iyelik ekleriyle yapılır. 4- Sıfatlar adlardan önce gelir.
5- Sıfatlardan sonra çokluk eki gelmez.
EYLEMLER
1- Çeşitleri boldur. 2- Ekleri boldur.
3- Yardımcı eylemler “i-”, “tur”, “ol-” biçimindedir.
4- “Malik olmak/sahip olmak” anlamında bir eylem yoktur.
5- Olumsuz hareket için “değil, yok” gibi özel eylemler vardır.
SES DİZİMİNDE
Belirtenler belirtilenlerden, nesneler eylemlerden, tamlayanlar
tamlananlardan önce gelir.
ÜNLÜLER: Ses yolundan serbest olarak çıkan seslerdir. Türkçede 8 ünlü
vardır: a, e,ı, i, o, ö, u, ü Bu 8 ünlünün dördü kalın, dördü incedir. Ünlüyü
çıkarırken ağzın aldığı biçime göre adlandırma yapılır.
•Kalın ünlüler: a, ı, o, u İnce ünlüler: e, i, ö, ü
•Düz ünlüler: a, e, ı, i Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
•Geniş ünlüler: a, e, o, ö Dar ünlüler: ı, i, u, ü
Bu ünlülerden hiçbiri uzun değildir. Türkçede uzun ünlü yoktur. Örnegın;
•“Kara”, “okumak”, “sevgi”, “gönül”, “yazıt” kelimelerinde uzun ünlü yoktur.
Uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı kökenlidir.Örnegın; •“Adâlet, câhil,
tarihî, îmâ, minâre, umûmi, şâir, kâtip, hikâye, şehrâyîn, asûman, dilârâ,
pâdişâh, mâ, âb, âbırevân...” gibi.
Türkçede ünlüler belli kurallar içinde birbirlerine uyum gösterirler. Buna
ünlü uyumu denir.
SES UYUMLARI:Türkçe kelimeleri yabancı kelimelerden ayıran başlıca
özelliklerden birisi Ses Uyumlarıdır.
Ünlü Uyumları:Türkçede ünlüler: Kal1nl1k-incelik Düzlük-yuvarlakl1k
bak1m1ndan uyum gösterirler.
Türkçe kelimelerde iki türlü ünlü uyumu görülür.
Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık incelik uyumu):Türkçe bir kelimenin ilk ünlüsü
kalın iseöteki ünlüler de kalındır. İlk ünlü ince ise diğer ünlüler de ince olur.
Ancak “yor”,“ken”, “leyin”, “ki”, “(m)trak”, “daş”, “taş” ekleri bu uyumun
dışında kalır.
•Kalın: “altı-ncı, sıra-sı-n-dan, yaşa-ma-dığ-ı-nız
•İnce: “yedi-nci, bir-i-si-n-den, emek-li-lik
•Uyum dışı ekler: -yor (gel-i-yor), -ken (al-ır-ken), +leyin (sabah+leyin), +ki
(onun+ki), +(i)mtrak (yeşil+(i)mtrak, +daş (gönül+daş), +taş (meslek+taş)
Küçük Ünlü Uyumu:Türkçe bir kelimede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz
ünlüler (a, e, ı, i) gelir. Yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) gelmez.
•A’dan sonra a, ı gelir: arsa-ya, arsa-yı..
•E’den sonra e, i gelir: ece-ye, ece-yi...
•I’dan sonra ı, a gelir: yazı-yı, yazı-ya...
•İ’den sonra i, e gelir: iş-i, iş-e...
Türkçe bir kelimede yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya dar yuvarlak
ünlüler (u,ü), ya da düz geniş ünlüler (a, e) gelir.
•O’dan sonra u, a gelir: Omuz, orta...
•Ö’den sonra ü, e gelir: Örtü, öte...
•U’dan sonra u, a gelir: uzun, uzak...
•Ü’den sonra ü, e gelir: üstün, ürkek...
***Türkçe birleşik kelimelerde ünlü uyumu aranmaz.
ÜNSÜZLER:Ses yolunun daralması, kapanıp açılması ve ses organlarının
birbirine yaklaşıp uzaklaşması durumlarında çıkan seslerdir.
Türkçede 21 ünsüz vardır:
b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Bu ünsüzler dışında Anadolu ağızlarında harfle temsil edilmeyen bazı
ünsüzler de vardır:
ġ (gaye), ḥ ḫ (hırlama), ḳ (katil), ñ (deniz/beniz) gibi
Ünsüzler çıkış noktaları bakımından gruplara ayrılırlar.
Ünsüzlerin oluşum yerleri dudaktan gırtlağa, ağız ve boğaz yolunun çeşitli
noktalarında bulunur. Başta dil olmak üzere hareket edebilen organlar,
birbirlerine yaklaşır ya da temas ederler.
Ünsüzler önden arkaya doğru oluşum noktalarına göre şöyle sıralanır:
Dudak ünsüzleri: b, p, m Diş-dudak ünsüzleri: f, v
Diş ünsüzleri: d, t, n, s, z Damak-diş ünsüzleri: c, ç, j, ş
Ön damak ünsüzleri: g, k, l, r, y Arka damak ünsüzleri: ğ Gırtlak
ünsüzü: h
Oluşumlarında hava için geniş bir yol bulunan ünsüzler: l, m, n, r, y
Ünsüzler genizden çıkan (nazal) ünsüzler olarak da bir grup oluştururlar: m
ve n gibi.
Bu ünsüzlerin oluşumunda hava, geniz yolundan çıkar.
Diğer bütün ünsüzler, ağız ünsüzleridir.
ÜNSÜZ UYUMLARI
Ünlü-ünsüz uyumu:Türkçe sözcüklerde ince ve kalın şekilleri bulunan k, g, l
ünsüzleri ince ünlülerin '20T_79anında ince, kalın ünlülerin yanında kalın
okunur.
ke, ki, kö, kü ka, kı, ko, ku
ge, gi, gö, gü ga, gı, go, gu
le, li, lö, lü la, lı, lo, lu
Ses olayları/Türkçenin Ses özellikleri:Türkçe sözcüklerin sonunda b, c, d
ve g ünsüzleri bulunmaz.Örnegın; •ab, ilac, bad...
Türkçe sözcükler bu ünsüzlerin patlamalı biçimleri olan p, ç, t, k
ünsüzleriyle biter.Örnegın; •dip, ağaç, yurt, çok... gibi
Arapça ve Farsçadan Türkçeye girmiş son sesi “b” olan sözcükler Türkçede
“p” ile yazılır.Örnegın; •kitab>kitap, harab>harap, sevab>sevap gibi.
Ünsüz değişmesi:Türkçede p, ç, t, k ünsüzleri, iki ünlü arasında b, c, d, ğ
ünsüzlerine dönüşür.Örnegın;dip>dibe,ağaç>ağacı, yurt>yurdumuz,
sokak>sokağa...
Bazı tek heceli sözcükler bu kuralın istisnası durumundadır.Örnegın;
•sap>sapı, saç>saça, at>atı, ak>akı...
Arapça ve Farsçadan Türkçeye giren bazı sözcüklerde de bu kuraldışılık
vardır:Örnegın;millet>milleti, hukuk>hukuka, inşaat>inşaatı..
Türkçede patlamalı ünsüzle biten sözcüğe getirilen eklerin ilk sesi de
patlamalı ünsüz olur:Örnegın;•ağaç+tan, kabak+çı, çalış+kan, sanat+tan...
Ek-kök uyumu:Türkçede ekler, büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu,
ünsüzlerin uyumu bakımından köklere uyar:Örnegın; •çocuk>çocuğa, çocuğu,
çocukluk •göz> gözlük, gözlükçü, gözlükçülük •süt>sütçü, sütçülük, sütçülüğe
•dur->durum, durgun, durgunluk •sor->soru, sorun...
Ünlü farklılaşması: Fiil kök ve gövdeleri ünsüzle bitiyorsa, -(i)yor ekindeki
“i” ünlüsü ünlü uyumuna uyar.Örnegın; •gel-i-yor, al-ı-yor, sor-u-yor, gül-üyor... gibi.
*Türkçede c, ğ, l, m, n, r, z ünsüzleriyle sözcük başlamaz.Örnegın; •cesaret,
lamba, mektup, nefret, rakip, zafer...
*Arapça ve Farsçadan Türkçeye geçmiş bazı sözcüklerin sonundaki d
ünsüzü,
Türkiye Türkçesinde t’ye dönüşür.Örnegın; •derd>dert, merd>mert,
ferd>fert... gibi.
*Ağız ve şivelerde pek çok sözcük kısaltılarak, hece sayısı azaltılarak veya
genişlikler daraltılarak söylenir.Örnegın; •ufacık> ufak+cık’tan (k düşmüş)
•küçücük> küçük+cük (k düşmüş) •sütlaç>süt+lü aş’tan (ü düşmüş; ç, ş olmuş.)
*Türkçede konuşma sırasında vurgu nedeniyle ünlü düşmesi görülür.
*Türkçede orta hece vurgusuzdur.
*Vurgusuz orta hecenin ünlüsü düşer.Örnegın; •orada>orda, burada>burda,
şurada>şurda, nerede>nerde...
Ünlü Türemesi:Türkçeye Arapçadan ya da Batı dillerinden girmiş bazı
sözcüklerin ön ve iç seslerinde ses türemeleri görülür.
a) Ön seste ünlü türemesi: limon>ilimon, stop>istop, stepne>istepne...
b) İç seste ünlü türemesi: akl>akıl, asl>asıl, asr>asır, devr>devir...
c) İç seste ünsüz türemesi: fiat>fiyat, zaif>zayıf...
Türkçede sözcük başında iki ünsüz yan yana gelmez.
Batı dillerinden Türkçeye girmiş bu tür bazı sözcüklerin başında “i” ünlüsü
türer:
*Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez.Örnegın; •slav>İslav,
skele>iskele...
*Yabancı dillerden Türkçeye girmiş bazı sözcüklerde iki ünlü arasına bir
yardımcı ünsüz girer. (saat, caiz, nail, fail istisna)Örnegın; •mai> mavi (v
ünsüzü türemiş)
•faide> fayda (y ünsüzü türemiş) •gaib> kayıp (y ünsüzü türemiş) •fiat>
fiyat (y ünsüzü türemiş)....
Ses düşmesi:Türkçede iç seste bulunan bir ya da birkaç sesin düşmesine
denir.
Ünlü düşmesi:Türkçe ya da Türkçeye ödünç girmiş sözcüklerin vurgusuz
orta hecelerindeki dar ünlülerin (ı, i, u, ü) düştüğü görülür:Örnegın;
•gönül+ü> gönlü, oğul+u> oğlu, beniz+i benzi, göğüs+ü>göğsü, kavuş-ak>
kavşak, çevir-il-mek> çevrilmek...
*Biri ünlü ile biten, diğeri ünlü ile başlayan iki sözcük birleşik sözcük
oluştururken ilk sözcüğün sonundaki ünlü ile ikinci sözcüğün başındaki ünlü
birleşerek tek ünlü hâline gelir. Bu fonetik olay, ünlü düşmesi olduğu gibi
ünlü birleşmesi olarak da adlandırılır.Örnegın; •ne+için> niçin, kahve+altı>
kahvaltı, pazar+ertesi>pazartesi, cuma+ertesi> cumartesi, sütlü+aş> sütlaç,
bulama+aş> bulamaç
*Türkiye Türkçesine Arapçadan girmiş bazı ödünç sözcükler, ünlü ile
başlayan ek fiille birleştiklerinde, ikinci hecedeki ünlüleri düşer ve
Arapçadaki asıl şekillerine dönerler.Örnegın; •bahs > bahis > bahsetmek,
keşf > keşif > keşfetmek, devr > devir > devretmek, neşr > neşir >
neşretmek, sabr > sabır > sabretmek, küfr > küfür > küfretmek...
Ses Benzeşmesi:Türkçeye ödünç olarak girmiş sözcüklerdeki seslerin
birbirine benzetilmesi olayıdır.
Ünlü benzeşmesi:Türkçe ya da Türkçeye girmiş bazı sözcüklerdeki birinci
ünlü, daha sonra gelen ikinci ve üçüncü ünlüyü kalınlık-incelik, düzlükyuvarlaklık, darlıkgenişlik bakımından kendine benzetir.Örnegın; •A-E’nin
A-A olması: haste > hasta
•İ-Ü’nün Ü-Ü olması: içün > için •Ü-İ’nin Ü-Ü olması: müdir > müdür •A-Aİ’nin A-AI olması: kadaif > kadayıf •E-U’nun E-İ olması: zeytun > zeytin
Ünsüz benzeşmesi:Bir sözcük içinde bulunan ünsüzlerden birinin komşu ya
da uzak öteki ünsüze ton ve boğumlanma bakımından benzemesi olayıdır.
Ton bakımından benzeşme: •sabah+dan > sabah+tan, saat+cı > saat+çi,
beş+de > beş+te, yüzgeç + den > yüzgeç+ten
Boğumlanma bakımından benzeşme: •anbar > ambar , sünbül > sümbül,
çenber > çember, saklanbaç > saklambaç, pençşenbe > perşenbe > Perşembe
*Türkçede ünlü ile biten fiil kök ve gövdelerine şimdiki zaman eki
getirildiğinde fiil kök ve gövdesindeki “a” ve “e” ünlüleri “yor” ekinden
sonra darlaşır ve ünlü uyumlarına göre ı, i, u, ü’ye dönüşür.Örnegın; •yaşa- >
yaşıyor (yaşa-yor değil) •ye- > yi-yor (ye-yor değil) •bekle- > bekliyor
(bekle-yor değil) •oyna- > oynuyor (oynayor değil) •öde- > ödüyor (öde-yor
değil)
UNITE 7=HECE BILGISI,TURKCENIN YAPIM VE
CEKIM EKLERI
Yapı Bilgisi: Kelimelerin yapısını, türeme yollarını ve çekim biçimlerini
içeren bilgi.
Şekil Bilgisi (morfoloji): Kelime ve kelime çeşitlerinin köklerini, eklerini,
bunların yapısını ve görevini inceler.
Biçim Birimi (morfem): Kelimelere dil bilgisi bakımından biçim veren çoğu
ek hâlinde olan kelime parçalarını inceler.
Ek: Kelimelerle cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve
kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen
seslere/hecelere ek denir.
Kök:Bir kelimenin, daha küçük parçalara ayrılmayan, anlamlı en küçük
parçasına kök denir.
Kelime kökü, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır.
“Okul” kelimesinin kökü, “oku-” fiilidir. Bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam
taşır. Ancak “okul” ile “ok” arasında bir ilgi yoktur.
Kökler dilin ana malzemesi olup bilemediğimiz zamanlardan beri vardır.
Sonradan yapılmazlar. İhtiyaç duyduğumuz kelimeler bu köklerden
faydalanılarak yapılır.
ıldaİsim Kökleri:Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde
tanıtan köklere denir. Dört çeşittir:
a) Varlık kökleri: Çöl, yol, sıra, ev... b) Nitelik kökleri: İyi, güzel, kötü...
c) Duygu kökleri: Ah, vah, tüh, ey... d) İlgi kökleri : Ben, sen, o, ile, için...
İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem”
göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.
Karınca, kelebek, araba... gibi
İsim kökü içine “yansıma kök” dediğimiz doğa ses ve görüntülerinden
esinlenerek yapılmış kökler de girer.Örnegın; •fış – kır- •miyav-la- •çıt-ırtı
•fıs- ıldaFiil Kökleri:İş, oluş, hareket ve durum bildiren köklere fiil kökleri denir.
gel-, otur-, ver-... gibi.
Dilimizde hem fiil hem isim kökü olarak kullandığımız kelimeler de vardır.
Bunlara“ortak kök” denir.
Bu kelimeler tek anlam taşımalarına rağmen diğer köklerin tersine hem isim
hem fiil eklerini alabilirler.
Bu kökleri sesteş (eş sesli) kelimelerle karıştırmamak gerekir. Sesteş
kelimeler, iki ayrı kelimedir, ortak kök ise tek bir anlamı olan, kullanıldığı
yere göre fiil ya da isim olan kelimedir.
Gövde:Bir dilde bulunan isim ve fiil kökleri varlıkların, kavramların,
hareketlerin teker teker karşılığını verecek kadar çok değildir. Gerekli
olan kelimeler bu köklere yapım ekleri getirilerek sağlanır. Bu yolla yapılmış
kelimelere gövde denir.
NOT=Bir kelimenin gövde olabilmesi için en az bir yapım eki alması gerekir.
Gövde:Bir dilde bulunan isim ve fiil kökleri varlıkların, kavramların,
hareketlerin teker teker karşılığını verecek kadar çok değildir. Gerekli
olan kelimeler bu köklere yapım ekleri getirilerek sağlanır. Bu yolla yapılmış
kelimelere gövde denir.
Bir kelimenin gövde olabilmesi için en az bir yapım eki alması gerekir.
Kelime Çeşitleri:Kelimelerin anlam ilgilerine, aldıkları çekim eklerine ve
cümledeki görevlerine göre ayrıldıkları sınıflara kelime türleri (çeşitleri)
denir.
Kök bakımından Türkçede iki çeşit kelime vardır: İsim ve fiil.
İsimler, cümlede üstlendikleri göreve göre alt başlıklara (türlere)
ayrılırlar: "isim, sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç, ünlem" gibi.
**İsim kökleri, varlık ve kavramları karşılarken, fiil kökleri, kılışları,
durumları ve oluşları karşılar.
Tür ve Görev Bakımından Kelimeler
İsim Soylu Kelimeler:Tam anlamı olanlar ve tam anlamı olmayanlar dıye 2ye
ayrılır.
Tam anlamı olanlar:tek basına görev üstlenenler ve başka kelımelerle
bırlıkte görev üstlenenler dıye 2ye ayrılır.
Tam anlamı olmayanlar:Edat,Bağlaç,Ünlem
Tek basına görev üstlenenler:İsim,Zamir
Başka kelımelerle bırlıkte görev üstlenenler:Sıfat,Zarf
Fiil Soylu Kelimeler:Fiil ve Fiilimsiler dıye 2ye ayrılır.
Fiilimsiler:İsim-fiil,Sıfat-fiil,Zarf-fiil
*** Türkçe de dokuz çeşit kelime vardır. Bunlardan yedisi isim soylu, ikisi
fiil soyludur.
İsimler (Adlar):Canlı cansız bütün varlıkları, kavramları, hatta fiilleri de
karşılayan, onları anmaya, tanımaya, birbirinden ayırmaya yarayan
kelimelere isim (ad) denir:Örnegın; •ağaç, su, deniz, Hasan, Anadolu, gidiş,
dönüş vb. İsimler çeşitli yönlerden sınıflara ayrılır:
Varlıklara Verilişlerine Göre:İsimler ait oldukları varlığın veya kavramın eşi
benzeri olup olmamasına göre ikiye ayrılır: Varlık veya kavram eşsiz ve
benzersizse özel isim; aynısından birden fazla bulunuyorsa cins isim denir.
O hâlde:
Özel İsim: Kâinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan
varlıkları karşılayan kelimelere denir. Bütün özel isimler (özel ismi
oluşturan her kelime ve onları niteleyen, tanıtan unvanlar) büyük harfle
başlar. Büyük harfle başlamazsa cins ismi zannedilebilirler.Örnegın; •Yavuz,
Kayseri, Ulu Cami, Hatice, Türkçe, Türk Dil Kurumu, İslamiyet, Türkiye,
Asya, Uludağ, Venüs, Yaprak Dökümü, Karabaş...
Cins İsmi: Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir.Dilin temel
kavramları cins (tür) isimleridir.Örnegın; •taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi,
yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza... •el,
anne, kaşık, kedi, fındık, öğretmenlik, ceket, ekmek, su, beş yüz, kırmızı,
büyük, saat, kim...
** Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:Örnegın; •tırmık:
Bir ziraat aleti. •Tırmık: Bir kedinin özel adı •ozan: Şair •Ozan: Erkek ismi
Maddelerine Göre İsimler:İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu
organından herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar.
Somut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz,
kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir. Somut varlıkları
karşılayan isimlerdir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen,
hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları
karşılarlar.Örnegın; •su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi,
duman, koku
Soyut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde
bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha,
sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir.Örnegın;
•sevinç, şüphe, tezat, Allah, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh,
şeytan...
Varlıkların Sayılarına Göre İsimler:a) Tekil isim: Tek varlığı belirten ve
karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir. Kendi,
ben, çocuk, kalem, defter...
Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi, biçimce
çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de
anlatabilir.Örnegın; İnsan, düşünen, konuşan bir varlıktır. (bütün insanlar)
•Çiçek, susuzluktan kurumuş. (herhangi bir çiçek)
** Bu durumda da tekil sayılır.
Çoğul isim: Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki
almış isimlerdir. Cins isimlerinin çoğulu yapılır.Şekil yönüyle çoğul olmadığı,
çokluk eki almadığı hâlde anlamca çoğul olan kelimeler vardır.Örnegın;
•onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler, kelebekler,
arılar...
** Aşağıdaki cümlelerde seçmen, asker ve saç kelimeleri tekil oldukları
hâlde
anlamca çokluk bildirmektedirler. Bunlar, topluluk isimleri değildir.
•Seçmen, tercihini yarın ortaya koyacak. •Asker, sınırları bekliyor. •Genç
yaşta saçı dökülmüş.
Yapılarına Göre İsimler:İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki
alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.
a)Basit İsim: Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir.
Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler. Türemiş ve birleşik kelimeler
yaparken bunlara yapım ekleri getirilir.Örnegın; •İnsan, kelebek, gölge,
yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan)...
b) Türemiş isim: İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir
yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere
denir.
0simden türeyenler: Kitapçı, tuzluk, insanlık, Türklük, çocukluk,
Müslümanlık, kulluk, bilgelik, bayramlık, kışlık, iyilik, öğretmenlik,
demircilik, rehberlik...
Yans1malardan türeyenler: Çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu,
gıcır-tı, patır-tı
Fiilden türeyenler: gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak...
başlama, okuma, nakletme, danışma, sevme, inanma...
c)Birleşik İsim: Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni
bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları,
anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.
Türkçede üç yolla birleşik isim yapılır:
1- Anlam kayması yoluyla 2- Ses kaynaşması yoluyla 3- Kelime sınıfı
kayması yoluyla
1:Anlam kayması yoluyla: Birincisi: Birleşik ismi oluşturan kelimelerin
tamamı (genellikle iki kelimeden oluşurlar) anlam kaybına uğrar: Hanımeli,
aslanağzı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalazı...
0kincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar: Adamotu,
yayın balığı, ince hastalık...
Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder: Karatavuk, yer elması,
karafatma...
2:Ses kaynaşması yoluyla: Cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörotu, peki...
3:Kelime sınıfı kayması yoluyla: Kaptıkaçtı, külbastı, mirasyedi, dedikodu,
hünkârbeğendi, albastı, gecekondu... örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes,
kapkaççı...
Ekler:Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Türkçede değişmez kökler,
onlardan türetilen gövdeler ile kök ve gövdelere eklenen yapım ve çekim
ekleri vardır.
Dilimizi kullanışlı hâle getiren; aynı kelimelerle farklı anlamlar ifade
edilmesini, kelime hazinesinin genişlemesini sağlayan eklerdir.
Kelimelere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni kelimeler
türetilirken öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri
gelir.
Ekler kendilerinden önceki kelimelere bitişik yazılır. Yalnız, “mi” soru eki
her zaman ayrı yazılır; “ek-fiil”in kendisi, yani “i-(mek)” de ayrı ya da
bitişik yazılabilir. Zaten ek-fiil bitişik yazıldığında düşer, sadece zaman eki
kalır: mi: Gelmedi mi? ,i-(mek): Gelecek idi, gelecekti
EKLER
ÇEKİM EKLERİ YAPIM EKLERİ
İSİM ÇEKİM EKLERİ
1. ÇOĞUL EKLERİ 1.İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER
2. HÂL EKLERİ 2.İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
3. İYELİK EKLERİ 3.FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
4. İLGİ EKLERİ 4.FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
5. EK EYLEM EKLERİ
FİİL ÇEKİM EKLERİ
1. ZAMAN EKLERİ
2. DİLEK EKLERİ
3. ŞAHIS
İsim Çekim Ekleri
Çokluk Ekleri: İsmin teklik şekline çokluk eki (-lar/-ler) getirilmek
suretiyle bir şeyin birden fazla olduğunu gösteren eklerdir. Ağaçlar,
kitaplar, bulutlar gibi.
2- İyelik Ekleri: Aitlik bildiren eklerdir. Türkçedeki iyelik ekleri
şunlardır:
Teklik 1. şahıs ekleri: m (evim,arabam, arkadaşım)
2. şahıs ekleri: n (evin, araban, arkadaşın)
3. şahıs ekleri: -ı, -i, -u, -ü (evi, arabası, arkadaşı, topu)
Çokluk 1. şahıs : +mız, +miz, +muz,
+müz (evimiz, arabamız,arkadaşımız)
2. şahıs: +nız, + niz, +nuz, +nüz (eviniz, arabanız, arkadaşınız)
3. şahıs: +ları, +leri (evleri, arabaları, arkadaşları)
Hâl Ekleri: Sözcüğün görevini belirleyen eklerdir. Özellikle “cümlenin
ögelerini” belirlemede etkili olmaktadırlar.
İsim beş hâlde bulunabilir. Bu hâllerden “yalın hâl”in eki yoktur. Sözcük hâl
eki almamışsa yalın hâlde bulunur. İyelik veya çoğul eki alması yalınlığı
etkilemez.İsmin hâlleri şunlardır:
a) Yalın hâl: İsimlerin teklik, çokluk ve iyelik şekillerine denir: kitap,
kalem, defter (teklik yalın hâl); kitaplar, kalemler, defterler (çokluk yalın
hâl); kitaplarım, kalemlerim, defterlerim (iyelik yalın hâldir
b) Yönelme hâli (-e/-a): ev-e, ayağ-ı, el-i
c) Bulunma hâli (-de/-da): ev-de, ayak-ta, el-de
d) Ayrılma hâli (-den/-dan): ev-den, ayak-tan, el-den
e) Vasıta hâli (-ın/-in): yazın, kışın, güzün
f) Eşitlik hâli (-ce/-ca, çe/-ça); bence, insanca, kadınca.
g) Yön gösterme hâli (-r, ra/-re, -arı/-eri): taşra, üzre, il-eri, dış-arı.
4- Soru Eki (mı/mi; -mu/-mü): İsimlere getirilen bir çekim ekidir. İyi mi,
hoş mu, dolu mu, boş mu, küçük mü, büyük mü gibi.
Yapım Ekleri
İsimden İsim Yapan Ekler
İsim köklerine getirilen eklerle yeni isimler yaparlar.
1- –ca/-ce, -ça/-çe :
Gibilik, kadarlık, görelik bildiren bir ektir. (bence, insanca, onca, yiğitçe,
irice, hunharca, bunca, doğruca)
Bu ekin sonuna ne eki ge�rildi inde kuvvetlendirme bildirir. (iyicene,
bolcana, usulcana, güzelcene)
Yer adlar1 yapar. (Yenice, Kal1nca, Çaml1ca, Derince, Kumluca)
Birle_ik isimlerden s1fat yapar. Bunlar genellikle yer ve _ah1s adlar1d1r.
(Akça a aç, k1z1lca böcek, alacahöyük, Akçakoca, Akçadağ, Sarıca Halil,
Karaca su, Karaca hisar, Kızılca hamam)
0sim yapar. (akça, alaca, karaca, delice, 1l1ca, kapl1ca, kokarca)
Dil isimleri yapar. (Türkçe, 0ngilizce, 0spanyolca&)
2- –cak/-cek, -çak/-çek: Küçültme, sevgi ve acıma bildiren bir ektir.
Yavrucak, büyücek, çabucak, evcek, yumurcak (yumru+cak)
3- –cı/-ci, -cu/-cü: Türkçede çok kullanılan eklerden biridir.
Meslek isimleri yapar. (sütçü, do ramac1, denizci, ik�satç1&) 0lgi isimleri
yapar. (yolcu, birac1, davac1, yaylac1)
Al1_kanl1k ve davran1_ ile taraftar bildiren isimler yapar. (Yalanc1,
_akac1, ni_anc1, tatl1c1, hürriyetçi, milliyetçi, ayr1l1kç1, kaderci&) Yer
isimleri yapar. (Cebeci, Ayranc1, Bostanc1&)
4- –cık/-cik, -cuk/-cük: Küçültme, sevgi ve acıma bildirir: yer, şahıs ve
hastalık isimleri yapar. (Evcik, kısacık, zavallıcık, kuzucuk, küçücük)
Çe_itli bitki, hayvan, organ, alet isimleri yapar. (Gelincik, tomurcuk,
elmac1k, bademcik, kulakç1k, maymuncuk, da arc1k, dipçik)
Hastal1k isimleri yapar. (Y1lanc1k, k1zam1kç1k, arpac1k)
^ah1s ve lakap isimleri yapar. (Ay_ecik, Osmanc1k, Kuzguncuk, Ovac1k)
Yer isimleri yapar. (Ç1narc1k, Kuzguncuk, Ovac1k)
5- –cıl/-cil, -cul/-cül: Sonuna geldiği ismin ifade ettiği şeyi seven anlamını
veren bir ektir.
Bencil, evcil, insancıl
6- –daş/-taş: Beraberlik ve ortaklık bildiren bir ektir.
Yandaş, yoldaş, arkadaş, dindaş, vatandaş, sırdaş, yurttaş
7- –de: Bulunma hâlinin kalıplaşmasıyla meydana gelen bir ektir. Gözde,
gün-de-lik
8- –lak/-lek: Yer isimleri ve aşağılayıcı manada insan tiplerini belirten
isimler yapar. Kışlak, otlak, yaylak, ötlek, dişlek, dazlak, hortlak
9- –lı/-li, -lu/-lü :İsimlere ve sıfatlara gelerek “sahip olma” manasını veren
sıfatlar yapar. Güçlü, tatlı, yaşlı, kıllı, bilgili,
Yer ve _ah1s bildiren isimlere gelerek mensubiyet bildirir. Erzurumlu,
Ispartal1, Karsl1
Mensubiyet bildiren yer isimleri yapar. Dudullu, Salihli, Erdemli Ve,
birlikte manasına gelen ikilemeler yapar. İrili ufaklı, geceli gündüzlü, oğullu
kızlı, analı babalı
10- –lık/-lik, -luk/-lük: Türkçede en yaygın kullanılan eklerden biridir.
İsimlere gelerek, içinlik ve aitlik bildiren sıfatlar yapar: Bulgurluk buğday,
çiğ köftelik et, yazlık ev, kışlık çorap
çin manasına gelen alet isimleri yapar. Ağızlık, başlık, gecelik, gözlük vs.
0çin anlam1na gelen tekil isimler yapar: Hediyelik, arpal1k, harçl1k, y1ll1k.
0çin anlam1na gelen mekân isimleri yapar: Odunluk, kömürlük, yemlik,
samanl1k
Önüne geldi i isme, çokluk manas1 veren bir ek�r: A açl1k, kavakl1k,
çaml1k, ormanl1k
S1fatlara gelerek, soyut isimler yapar: Güzellik, çirkinlik, ya_l1l1k, cimrilik
Hâl isimleri yapar: Arkada_l1k, yi itlik, gençlik
Meslek isimleri yapar: Ö retmenlik, hem_irelik, i_çilik, halkç1l1k
Rütbe ve makam isimleri yapar: Kaymakaml1k, valilik, pa_al1k
11- –msar/-mser: Türkçede sıfat yapan bir ektir: İyimser, kötümser,
karamsar
12- –msı/-msi: Sıfatlara gelir ve benzerlik bildirir. Acımsı, delimsi,
kırmızımsı, kubbemsi
13- –sız/-siz, -suz/-süz: -lı/-li ekinin zıddı anlam veren, zarf, sıfat, isim
yapan bir ektir. Ölçüsüz, çocuksuz, cansız, soysuz, dinsiz
İsimden Fiil Yapan Ekler:İsimlerin üzerine gelerek fiil görevinde
kullanılmalarını sağlayan eklerdir. Bu eklerden bazıları:
1- –kır-/-kir-: Tabiat taklidi (yansıma) seslerden fiil yapan bir ektir.
Haykır-, fışkır-, püskür, hıçkır2- –l-: Sıfatlara gelen bir ektir. –al/-el ekiyle aynı fonksiyona sahiptir.
Eğril-, -doğrul, sivril-, kısal-, küçül-, alçal-, ufal- vb.
3- –la-/-le-: İsimlerin sonuna gelerek geçişli ve geçişsiz fiiller yapan bir
ektir: başla-, taşla, kışla-, fırınla-, horla-, gözle-, avla-, serinle-, gizle4- –msa-/-mse-: Öyle kabul etmek anlamına gelen fiiller üreten bir ektir:
azımsa-, küçümse-,gülümse- vb.
5- –sa-/-se-: Türkçede isteme, arzulama, kabul etme anlamlarına gelen
fiiller yapar: kutsa-, susa-, mühimse-, garipse-, umursa- vb.
Fiilden İsim Yapan Ekler:
1- –a/-e: Türkçede kimi kelimelere gelerek yapım eki olan bu ek, zarf fiiller
yapar.Yara, öte, erte, sapa vb.
2- –acak/-ecek:Türkçede zarf fiiller yapan bu ek isimler yapar. Yiyecek,
içecek, alacak,verecek vb.
3- –ağan/-eğen: Bir işi çok yapma ve bunu alışkanlık hâline getirmeyi
bildiren bir ektir:yatağan, keseğen, küseğen vb.
4- –ak/-ek:Karakter, yer, alet ve organ isimleri yapan oldukça işlek bir
ektir: atak,barınak, kesek, ürkek, kavşak
5- –alak/-elek: asalak, çökelek, yatalak
6- –anak/-enek:gelenek, görenek, sağanak, yığınak vb.
7- –arı/-eri: uçarı, göçeri
8- –ası/-esi: geberesi, giyesi, kör olası. Göresi(m geldi)
9- –baç/-beç: saklambaç, dolambaç
10- –ce: dinlence, eğlence, düşünce
11- –dık/-dik, -duk/-dük, -tık/-tik, -tuk/-tük: bildik, tanıdık
12- –ga/-ge: bilge, dalga, kavurga, süpürge
13- –gaç/-geç: süzgeç, yüzgeç, kıskaç
14- –gan/-gen, -kan/-ken: çalışkan, alıngan, ısırgan, çekingen, kaygan
15- –gı/-gi, -gu/-gü, -kı/-ki, -ku/-kü: burgu, baskı, sargı, vergi, sevgi, bilgi,
görgü, kaygı
16- –gıç/-giç, -guç/-güç: başlangıç, bilgiç, örgüç, sorguç
17- –gın/-gin, -gun/-gün, -kın/-kin, -kun/-kün: gergin, yetişkin, kırgın,
coşkun, üzgün
18- –ıcı/-ici: dilenci, dikici, okuyucu, aldatıcı, bölücü
19- –k: açık, alık, delik, kapak, ıslak, tarak, karışık
20- –m: doğum, ölüm, yudum, kurum, dönüm, yapım, salkım, sunum, giyim (bir
kerelik, bir ölçülük anlamları verir.)
21- –ma/-me: basma, çelme, dolma, sürme, inme, okuma, kavurma
22- –maca/-mece: bilmece, bulmaca, aldatmaca, atmaca
23- –maç/-meç:yırtmaç, bulamaç
24- –mak/-mek: çakmak, ekmek, tokmak, yemek
25- –maz/-mez: görünmez, düşmez, kalkmaz, tükenmez
Fiilden Fiil Yapan Ekler:
1- –der/-dar-, -ter/-tar-: aktar-, gönder-, kaytar2- –dır-/-dir-, -tır/-tir-, -dur/-dür-, -tur-/-tür-: aldır-, ezdir-, söndür-,
uydur-, yüzdür-,bastır3- –ele-/-ala: eşele, silkele
4- –k-: kanık-, burk-, kalk-, silk5- –l-: kırıl-, çakıl-, örül-, vurul-, çakıl-, deşil6- –n-: bakın-, boşan-, bulun-, övün-, paslan-, savur7- –r-, -er-/-ar-: aşır-, gider-, kaçır-, savur8- –ş-: bakış-, çalış-, öpüş-, sürtüş-, tartış9- –t-: parlat-, ürküt-, inlet-, fırlat-, başlat-
UNITE 8=KELIMEDE ANLAM
Gerçek Anlam (Temel Anlam):Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama
gerçek anlam denir. Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. Kelimenin gerçek
anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır. Buna " temel anlam" da denir.
Örnegın; •Sıcak hava bütün çamaşırları kurutmuştu. •Sırtında eski bir
ceket vardı.
Yan Anlam:Kelimenin temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan
değişik anlamlara yan anlam denir. Sözcüğün gerçek anlamının dışında,
ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan
anlamı oluşturur. Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle
yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır.Örnegın; •Masanın gözündeki
kağıtları alıp bana getirdi. Basıt ornekler:sehpanın bacağı,uçağın
kanadı,kapının kolu,masanın gozu,arabanın burnu…
**Bir sözcüğün birden fazla yan anlamı olabilir. Temel anlamla ilişkili
olduğundan bazı kavramların "kalıcı adı" da olabilir.Ornegın; •Ceketin kolu
çok uzun olmuş. •Yol dağın ardında iki kola ayrılıyordu. •Sarmaşığın kalınca
bir kolu pencereye doğru uzanmıştı. •Sağdaki kolu çekersen asansör çalışır.
"Kol" sözcüğü, bu cümlelerde ilk anlamı ile ilişkilendirilerek kullanılmıştır.
Böylece farklı anlamlar kazanmıştır.
Eline biraz para sıkıştırıp dediklerini yapmasını istedi. (Yan anlamdır.
Gerçek "sıkıştırma" durumuyla ilgi devam ediyor.)
Mecaz Anlam:Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak
kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir.Örnegın; •Artık senin için
yanmayacağım. •Bana soğuk davranmasına bir anlam veremedim.
ORNEKLER
Temel Anlam: •Kuru bir bez alıp camları sildi. •Gördüler ki evin içi boş.
Hemen dışarı çıktılar. •Beraber gittikleri yer arkadaydı.
Yan Anlam: •Karşımızda kuru tepeler vardı. •İş yerinde boş kadro yokmuş.
•Masalın arkası yarın, deyip odadan çıktı.
Mecaz Anlam: •Kuru, zevksiz bir hayatı vardı. •Böyle boş insanlarla
muhatap olunmaz. •Buradan çıkman için arkan kuvvetli olmalı.
Deyimler: en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla
oluşan mecazlı sözlerdir. Deyimler kurulurken kelimelerden biri veya her
ikisi anlam kaybına uğrar.Örnegın; •Güzel sözler söyleyerek babasının
gönlünü aldı.
•Toplumdaki bazı insanlar yeniliklere karşı ayak diriyordu. •Senin yaptığın
pire için yorgan yakmak.
Deyimlerin Özellikleri
1:Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri
değiştirilemez,herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz.
Mesela;Ocağına incir ağacı dikmek" yerine "Ocağına çam ağacı dikmek"
denilemez…
2:Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok şey anlatırlar.Örngın;
“Çam sakızı çoban armağanı”, “dili çözül-”, “dilinde tüy bit-”, “dilini yut”,”ecel beşiği” (tehlikeli yer, araba vs )
3:Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan ayırır.
• Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar: •ağzı açık, kulağı delik, ağzı
sıkı, eli maşalı, yerden göğe kadar, ele güne karşı, eli uzun, kaşla göz
arasında..
Ya da cümle _eklinde olurlar ki bunlar1n bir k1sm1 gerçek olaylara ya da
öykücüklere dayan1r. •Ağzından yel alsın. •Yaya kaldın tatar ağası. •Çuhasını
giymedikse kenarını kuşandık. •Yorgan gitti, kavga bitti.
4:Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam
kazanmışlardır. Örnegın;Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı
yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, ne şiş yansın ne
kebap…
**Bazı deyimler de isekelimeler gerçek anlamlarından uzaklaşmamışlardır:
Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben
de sana..
Terim Anlam:Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı
karşılayan kelimelere terim denir. Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır.
“Yüklem, özne, kök, zarf”, dil bilgisi terimleri; “üçgen, daire, çap”,
kelimeleri de geometri terimleridir.
Örnegın; •Ölçü, uyak, yarım uyak, seci, aliterasyon... (Edebiyat terimleri)
•Üçgen, açı, yükseklik, açıortay, kenarortay...(Geometri terimleri) •Tuş,
boyunduruk, kurtkapanı... (Güreş terimleri)
**Günlük kullandığımız kelimelere yeni anlamlar yükleyerek terimler
oluşturulabilir.Örnegın; •Kızılırmak üzerindeki eski köprü yıkıldı. (gerçek
anlam)
•Gelişen teknoloji ile dişçilikte köprü yöntemleri geliştirildi. (terim)
Soyut Anlam:Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan,
varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere
soyut kelimeler denir. Örnegın; •Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi,
korku, güzellik, bilgi, tasa, özgürlük, aşk, sevinç, mutluluk, üzüntü…
Somut Anlam:Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram
ve
varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir.Örnegın; •Kitap, taş,
masa, yeşil, soğuk, yol, öksürmek...
**Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir.
Örnegın;
•Hikâyelerinde kuru bir anlatım göze çarpıyor.
Somutlaştırma : Soyut kavramları anlaşılır duruma getirmek için somut
anlamlı sözcüklerden yararlanılır. Buna somutlaştırma denir. Yani soyut bir
kavramın somut bir sözcükle anlatılmasıdır. Benzetmeler ve aktarmalar
somutlaştırmanın önemli bir aracıdır.Örnegın; •Bütün işlerde onun parmağı
vardı. ("Bir işe karışmak" soyuttur, yerine somut sözcükle (parmak)
anlatılmıştır.)
•Toplantıda kafası kazan olmuş. ("Rahatsızlık duyma" soyut durumu
somutlaştırılmıştır.)
KELIMELER ARASINDA ANLAM İLİŞKİLERİ
Eş Anlamlı Kelimeler:Yazılış ve okunuş bakımından farklı, anlamca aynı olan
kelimelerdir. Bu tür kelimeler, deyimler gibi kalıplaşmış sözler dışında,
birbirlerinin yerini tutabilir.Örnegın; •kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl,
medeniyetuygarlık, imkân-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem..
***Sözcüklerin eş anlamlı sayılabilmesi için birbirlerinin yerlerinde
kullanılabilmesi gerekir. Cümledeki kullanıma, sözcüğün kazandığı anlama
göre karar verilir. Yani eş anlamlı bilinen iki sözcük, kullanıma göre, her
yerde birbirinin yerini tutmaz.Örnegın; •Yamaçta ak badanalı evler
ışıldıyordu. •Alnımız ak, başımız diktir.
•Yumurta akı, protein yönünden zengindir.
“Ak” kelimesi birinci cümlede temel anlamdadır, yerine "beyaz" kelimesi
kullanılabilir. Ancak ikinci cümledeki mecaz, üçüncü cümlede kalıplaşmış bir
kelime olarak kullanılmıştır.
Sesteş Kelimeler :Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan
kelimelerdir. Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış hâlde de
olabilirler. Şiirde cinas olarak kullanılabilir ve cinaslı kafiye
yapabilirler.Örnegın; •Hafta sonu kır partisi yapalım. •Bahçedeki bütün
odunları kır. •Adamın kır saçları oldukça düzgündü.
Zıt Anlamlı Kelimeler:Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir.Örnegın;
•Siyahbeyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek.
***Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur. Eylemlerde de durum aynıdır. Bir
eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı sayılmaz. •“Sevinmek” karşıtı
sevinmemek değil, “üzülmek”tir.Örnegın; •“Doğru” kelimesinin zıt anlamlısı
bir cümlede “eğri” olurken, diğerinde “yanlış” olabilir. Buraya çakacağımız
çıtanın cetvel gibi doğru olması gerekir. Doğru düşünce, eninde sonunda
değerini bulur. Doğru söyle, koyunlara ne oldu? •"Doğru" sözcüğünün zıt
anlamı, birinci cümlede "eğri", ikinci cümlede "yanlış", üçüncü cümlede ise
"yalan"dır.
***Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir.
UNITE 9=KALIPLASMIS IFADELER
Her dilde anlatımı zenginleştirmek, kolaylaştırmak ve akıcı hâle getirmek
için kullanılan birtakım kalıplaşmış yapılar bulunmaktadır. Dildeki
kalıplaşmış bu yapılardan özellikle anlatımın daha kolay yapılması hususunda
faydalanılmaktadır.
Atasözleri, deyimler ve ikilemeler bu bağlamda değerlendirilebilecek
kalıplaşmış ifadelerdir.
Atasözleri:Atasözü, anonim karakter taşıyan, atalardan kaldığı kabul edilen
ve toplumun yüz yıllar boyunca geçirdiği denemelerden, ortak düşünce,
tutum ve davranışlarıyla dünya görüşünden oluşan, genel kural niteliğindeki
kısa, özlü, kalıplaşmış söz olarak tanımlanmaktadır. Atasözlerinin
özelliklerini sıralayacak olursak:
1:Atasözlerinin ilk söyleyeni bilinmemektedir ve onu oluşturan topluma
aittir.
Atasözleri nesilden nesile aktarılan dil varlıklarıdır.Ör: •Keskin sirke
küpüne zarar.
•Borç yiğidin kamçısıdır.
2: Atasözleri toplumun ortak düşünce, tutum ve davranışlarından
kaynaklanmaktadır. Bir kelime grubunun atasözü olabilmesi için ona
kaynaklık eden dili konuşan ulusun ortak değer yargılarını taşıması gerekir.
Ör: •Dost ile ye, iç; alışveriş etme. •Emanete hıyanet olmaz.
3: Atasözleri genel kural niteliğinde olup kalıplaşmış, kısa ve özlü
olmalıdır.Atasözlerinde bir kelimenin yer değiştirmesi veya herhangi bir
kelimenin eş anlamlısının kullanılması mümkün değildir.Ör: •Bağa bak üzüm
olsun, yemeye yüzün olsun. ("Bağa bakmazsan, üzüm yemeye yüzün olmaz." (
Şeklinde söylersek atasözü özelliği kaybolur, sıradan bir cümle olarak
kalır.)
4:Ayrıca atasözleri bir hayat tecrübesinin sonucunda oluşmalıdır.
Atasözlerinde genel bir deneyim anlatıldığı ya da bir öğüt verildiği için,
yüklemler genellikle geniş zamanın ya da emir kipinin olumlu-olumsuz
biçimlerindedir.Ör: •Ağaç yaşken eğilir. • Düşenin dostu olmaz.
5: Atasözlerinde sözcükler genellikle mecaz anlamlar yüklenerek
kullanılır.Atasözünü anlamak ve açıklamak bu mecazların doğru
yorumlanmasına bağlıdır.
Ancak, mecaza da yanmayan atasözlerimiz de çoktur.
Mecazlı atasözleri: •Bir elin nesi var iki elin sesi var. •Can boğazdan gelir.
•Balık baştan kokar. •Kaynayan kazan kapak tutmaz. •Bir çiçekle yaz olmaz.
Mecazsız atasözleri: •Dost ile ye iç alışveriş etme” •Bugünkü işini yarına
bırakma.” •Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır.” •Emanete hıyanet
olmaz.
6:Atasözlerinin çoğu bir ya da iki tümceyle kurulmuştur. Daha uzun olanları
azdır.Atasözlerinin biçim özellikleri ise şu şekilde gruplandırılabilir:
a)Ses yinelemelerine yer verenler: Bazı atasözlerinde ses tekrarları
yapılarak ahenk sağlanır.Ör: •“Bol bol yiyen, bel bel bakar.” Burada özellikle
“b” ve “l” sesleri tekrar edilerek anlatıma ahenk katılmıştır.
b) Ölçülü-kafiyeli (uyaklı) söylenenler: Atasözleri özellikle kalıcılığı
artırmak ve söyleyişi kolaylaştırmak maksadı ile şiire benzer bir biçimde
söylenmiştir.Ör: •“At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır” atasözünde her
bir ifade grubu alt alta yazıldığında 7’li hece ölçüsünün kullanıldığı
görülecektir. Ayrıca “–an” sesleri tam kafiye “kalır” kelimesi ise redif
olarak kullanılmıştır.
c)Karşılıklı konuşma biçimindekiler: Bazı atasözlerinde karşılıklı konuşma
yöntemi kullanılarak anlatım etkili hâle getirilmiştir. Ör: •“- Saçım ak mı
kara mı? – Önüne düşünce görürsün.”
d)Öykülemeye başvuranlar: Atasözlerinde bir olay anlatır tarzda
öykülemeye başvuranlar da bulunmaktadır.Ör: •“Deveye boynun eğri
demişler; nerem doğru ki demiş.” •“Arsızın yüzüne tükürmüşler; yağmur
yağıyor demiş.”
e) Eksiltili cümle biçimindekiler: Anlatımın bir eylemle tamamlanmadığı
atasözleri bu gruba girmektedir.Ör: •Harman yel ile, düğün el ile.
DİPNOT=ARKADASLAR SIRADAKI KONU DEYIMLER AMA BEN GECEN
UNITEDE
DEYIMLERI OZETLEDIM SIMDI TEKRAR OZETLEMIYIM AYNI
SEYLER NASILSA BUNU
DA BELIRTIYIM
İkilemeler:İkileme aynı, yakın ya da zıt anlamlı iki veya daha çok kelimenin
bir tek kelime gibi anlam göstermek üzere yan yana gelmesi ve birlikte
kullanılmasıdır:
“teker teker”, “düşe kalka”, “düğün dernek” vb. İkilemelerin en önemli
özelliği anlatımı kuvvetlendirmesi ve etkili hâle getirmesidir.Ör: •“Ağır ağır
çıkacaksın bu merdivenlerden”(Ahmet Haşim-Merdiven) •“Türkülerde tüter
dağ dağ, yayla yayla.
Cümleye Kattığı Anlamlara Göre İkilemeler: •Şu yalan dünyaya geldim geleli
Tas tas içtim ağuları sağ iken. (Abartma) •Her yer vıcık vıcık çamurdu.
(Pekiştirme) •Serin serin Kapalıçarşı Cıvıl cıvıl Mahmutpaşa (Pekiştirme)
•İşi hemen hemen yarıladılar.
(Yaklaşık) •Eninde sonunda benim elime düşeceksin. (Kesinlik) •Dereden
tepeden konuştular. (Belirsizlik)
Yapılışlarına Göre İkilemeler
1:Aynı sözcüğün tekrarı ile oluşanlar: Uçurtmalar döne döne yükseldi.
2:Eş ya da yakın anlamlı sözcüklerden oluşanlar: Fabrikada işler ağır aksak
yürüyor.
3:Karşıt anlamlı sözcüklerden oluşanlar: Olanlardan az çok haberim var.
4:Biri anlamlı, biri anlamsız sözcüklerden oluşanlar: Yamru yumru bir anteni
televizyona bağladık.
5:Her ikisi de anlamsız sözcüklerden oluşanlar: Abur cubur yiyerek
sonunda mideyi bozdu. Bu tür ikilemeleri oluşturan sözcüklerin tek
başlarına anlamı yoktur.
6:Bir sözcüğün, başına "m" sesi yakıştırılarak tekrarlanmasıyla oluşanlar:
•Para mara yok sana.
7:Olumlu-olumsuz sözcüklerden oluşanlar: •Ben işten gelir gelmez dışarı
çıktılar.
Biçimsel Oluşum Yönünden İkilemeler
1- Eksiz ikileme: Ses seda, estek köstek, gele gide, fıldır fıldır, kapış
kapış…
2- Durum ekleriyle oluşturulan İkilemeler: İkide bir, kıyıda köşede,
inceden inceye, surda burda, iğneden ipliğe...
3- "mi" edatıyla ikileme: Yaramaz mı yaramaz bir kızdı. Güzel mi güzel bir
ev aldık. Zor mu zor bir işe başladık.
4- Ad tamlaması biçimli ikileme : Beterin beteri bir köye gittik. Yıllar yılı
seni bekledim, belki dönersin diye. Neyin nesi, anlayamadım.
5- Bağlaçlı ikileme: Herkes bu yarışta koştu da koştu. Bu işin üstesinden
ancak ve ancak sen gelebilirsin.
NOT=İkilemelerde geçen kelimelerin arasına herhangi bir noktalama
işareti konulmaz ve araya başka bir kelime giremez.
Görevlerine Göre İkilemeler
•Pazara araba araba sebze getirdiler. (sıfat) •Gide gele bizimle arkadaş
oldu. (Zarf)
•Gel zaman git zaman, herkes yaşananları öğrendi. (Zarf) •Şimdi tasını
tarağını topla. (Nesne) •Bu haldeyken şuradan şuraya gidemem. (Dolaylı
tümleç) •Genç
kızın gözleri ışıl ısıldı. (Yüklem)
UNITE 10=TURKCEDE VURGU VE TONLAMA
Vurgu=Vurgu, konuşmayı tekdüzelikten kurtarmak için söze duygu ve ahenk
katar.Vurgu bilerek ve yerinde yapılmadığı zaman konuşma doğallığını
kaybeder ve konuşmacı bu durumdan dolayı gülünç duruma düşebilir.
Türkçemizde dört tür vurgudan bahsedilebilir:
1- Kelime Vurgusu 2- Cümle Vurgusu
3- Mısra Vurgusu (Ahenk Vurgusu) 4- Şiddet Vurgusu
Kelime Vurgusu: Her kelimenin bir hecesi üzerinde mutlaka ses baskısı
(vurgu) vardır. Ör: •“Heyecan” kelimesinde vurgu son hecededir.
2:Türkçede kural olarak vurgular son hece üzerindedir.İstisnalar hariç
kelimeye ekleme yapıldıkça vurgu son heceye doğru kayar.Ör: •hece-heceler-- hecelerde – hecelerdeki
3:Bazen vurgu sondan önceki hecelerden birine yapılır. Bu tür istisnaları
aşağıda gösterelim:
*İlk heceye : İl, bölge, semt adları
İl : Ankara, Samsun, Erzurum, İzmir, Konya, Rize, Urfa,
Bölge : Akdeniz, Marmara, Ege, Karadeniz
Semt : Dikmen, Çankaya, Etlik, Bahçecik, Topkapı
*Ortadaki hecelerden birine: İl, bölge, semt adları.Ör: Erzincan, Edirne,
Sakarya, Denizli
*Zarf ve bağlaçlarda ilk heceye.Ör: •Niçin, ancak, önce, sonra, ayrıca,
yalnız, belki, henüz, ansızın, nasıl, hangi
*Türkçe kelimelerin aldığı bazı ekler vurguyu bir önceki heceye kaydırır. Bu
ekler: “
ce, le, me/ma, se/sa, im/sin”.Ör: •“Sence, benimle, okuma, yazdırma,
giderse, bilirsin”
4:Uzun seslerde istisna bir durum olarak vurgu uzatılan hece üzerinde
görünür. Bu kelimeleri öğrenmek gerekir. Zira bu uzatmalar kelimelerin
başında, ortasında veya sonunda olabilir. Bu kelimeler için genel bir kural
yoktur.Ör: •Vurgu başta : kâtil, câhil, sâmi Vurgu ortada : teâmül, mukâbil,
hazîne, mücâdele Vurgu sonda : ziyâ, katî, denî, zekî, hafî
5:“Ğ” ünsüzü bulunduğu hecede kendinden önce gelen ünlünün uzatılmasına
yol açar. Aynı uzatma durumu “y” için de geçerlidir. Söz konusu uzatma,
seslendirmede vurgu gibi yansımaktadır. (Yan yana iki ünlü uzatmayı
belirtmek için kullanılmıştır.)Ör: •“Ğ” ünsüzü ile: yağmur= yaamur,
öğretmen=ööretmen, öğle=ööle, ağabey=aabey, koğmak=koomak “Y” ünsüzü
ile: böyle=bööle, söylemek=söölemek, öyle=ööle
6:Sert ve gürültülü çıkan bazı ünsüzler vurguyu bulundukları heceye
taşırlar. Bunun için söz konusu ünsüzün hecenin son harfi olması gerekir.Bu
ünsüzler “ç, k, p, r, ş, z”.Ör: •kaçtım, yokmuş, saptı, ordu, şaştı, ezdi
7:Abartı amacıyla kullanılan bazı heceler vurguyu kendi üzerlerine
alırlar.Ör: •sımsıkı, koskoca, büsbüyük, büsbütün, bambaşka, binbir
•Sımsıcak bir yuva, yemyeşil bir vadi, masmavi bir gök.
8:Birleşik kelimelerde vurgu ilk kelime üzerindedir.Ör: •Anadili,
açıköğretim, gözyaşı, başıboş, kurusoğan vs.
9:Akrabalık isimlerinde vurgu genellikle ilk hece üzerindedir.Ör: Anne,
baba, dayı, hala, teyze, abla vs.
10:Dil isimlerinde vurgu genellikle -ca, -ça, -ce, ça yapım ekinden önceki
hecede bulunur. Ör: •Türkçe, Arapça, Farsça, Almanca, İngilizce vs.
DİPNOT=ARKADASLAR VURGU MADDELERI COK UZUN BU KADARINI
YAZDIM
YETER BENCE.:)
Cümle Vurgusu: Söz içinde, kelime ve kelime gruplarından daha büyük
birlik cümledir. Cümlenin de kendisine bütünlük kazandıran bir vurgusu
vardır. Buna “cümle vurgusu” denir. Özel bir amaçla vurgu yapılmıyorsa
Türkçede cümle vurgusu yüklem üzerindedir.Ör: •Kar erkenden yağdı. •Bu
hafta tiyatrolar perdelerini açıyor. •Kitap güzeldi.
***Kimi zaman vurgu, cümle içinde öne çıkarılarak özellikle belirtilmek
istenen bir anlamı taşıyan kelime üzerine kaydırılır. Böyle olduğu zaman o
kelime yükleme yaklaştırılır.Ör: •Ahmet çalışmaya yarın gelecek. (Başka
zaman değil) •Yarın çalışmaya Ahmet gelecek. (Başkası değil) •Ahmet yarın
çalışmaya gelecek. (Başka bir şey için değil)
***Cümle başında virgülle ayrılan özneler de kimi zaman vurguyu kendi
üzerlerine çekerler.Ör: •Arkadaş, biz bu yolda türküler tuttururken Sana
uğurlar olsun ayrılıyor yolumuz. (F.N.Çamlıbel) •Başlamak, bir işi yarı yarıya
başarmak demektir.
Mısra Vurgusu: Şiirlerde görülen kelime vurgusuna “mısra vurgusu” denir.
Vurgu, mısralarda daha kuvvetle hissedilir. Ahengi sezdirmek için
mısraların kimi heceleri üzerine baskı yapılarak okunur.Ör: •Dağda
dolaşırken yakma kandili (Vurgular:Fersiz’ın –siz eki,Yakma kelımesı ve
Fersiz gözlerimi dağlama gurbet Ne kelımesı) Ne söylemez akan suların dili
Sessizlik içinde çağlama gurbet Şiddet Vurgusu:Cümlede kızgınlığı, sevinci,
hiddeti, beğenmeyi ve uyarmayı ifade eden kimi kelimeler üzerine dikkati
çekmek için daha baskılı söylenir. Bu tarz vurgulara “şiddet vurgusu”
denir.Ör: •Ey Türk Gençliği! Birinci vazifen Türk istiklâlini, Türk
Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. (ATATÜRK)
(Ey Turk Genclıgı vurgu) •Dönersem kahpeyim millet yolunda bir azîmetten.
(N. Kemâl) (Donersem Kahpeyım vurgu)
•Zafer ırak mı? dedim; Aha diyordu. (Fazıl Hüsnü Dağlarca) (Aha vurgu)
UNITE 11=CUMLENIN ÖĞELERI
CUMLE=Bir fikri, bir duyguyu ve düşünceyi, bir oluş ve kılışı tam olarak bir
hüküm hâlinde anlatan kelime veya kelime grubu olarak tanımlanmaktadır.
Cümlenin ögeleri “Temel Ögeler” ve “Yardımcı Ögeler” olarak iki grupta
incelenebilir.
Temel Ögeler
Yüklem:Cümledeki hareketi, olayı, işi, yargıyı bildiren, çekimli kelime veya
kelime grubuna yüklem denilmektedir. Türkçede cümlenin en temel ögesi
yüklemdir.Ör: •Seni görmedim. •Bugün hava güzel.
Yüklem eğer fiil soylu bir sözcükse ” fiil cümlesi”; isim soylu bir sözcükse
“isim cümlesi” olarak adlandırılmaktadır.
Ör: •Sen de bizimle geleceksin. (Fiil cümlesi)
•Bu bizim arabamızdır. (İsim cümlesi)
Yüklemin sonda olduğu cümlelere “kurallı cümle”; yüklemin sondan başka bir
yerde olduğu cümlelere ise “devrik cümle” denilmektedir.Ör: •Seni bir
yerden tanıyorum. (Kurallı cümle) •Seni sevdim bir gül gibi. (Devrik cümle)
Özne:Yüklemde belirtilen işi yapan varlığa özne denilmektedir. Yükleme
sorulacak “Kim?” ve “Ne?” soruları özneyi bulmamızı sağlamaktadır.Ör:
•Ahmet bugün geldi.
(Gelen kim?) •Açılan kapıdan soğuk hava girdi. (Giren ne?)
***Türkçede cümle içerisinde özne şu şekillerde kullanılmaktadır:
a) Gerçek Özne: Yüklemde belirtilen iş veya oluşu yapanın tam olarak
söylenmesidir. Ör:Ahmet camı kırdı.
b) Gizli Özne: Yüklemde bildirilen işi yapanın açık olarak söylenmemesidir.
Ör:Bütün ödevlerimi bitirdim. (Kim bitirdi? sorusunun cevabı cümle
içerisinde yok. Ancak yüklemdeki I. tekil şahıs eki özneyi bildirmektedir.)
c) Sözde Özne: Yüklemde belirtilen işi yapmayan, yapılan işten etkilenen
varlığın özne görevinde kullanılmasıdır. Aslında nesne görevinde olan bu
sözcükler edilgen cümlelerde özne görevini üstlenmektedirler. Ör:Cam
kırıldı. (Bu cümlede kırma eylemini asıl yapan belli değildir. Cam sözde
öznedir.)
Yardımcı Ögeler
Nesne:Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa “nesne” denir.
Nesneyi bulmak için yükleme “Neyi? Kimi?” soruları veya özneyi bulduktan
sonra “Ne?” sorusu sorulur. “Neyi? ve Kimi?” sorularının cevabı belirtili
nesne, “Ne?” sorusunun cevabı ise belirtisiz nesneyi verir. Yani nesne
görevinde kullanılan kelimenin nesne hâli eki olan “-i” ekini alıp almamasına
göre nesneler “belirtisiz nesne” ve “belirtili nesne” olarak
adlandırılmaktadır.Ör: •Ayşe ekmek almıştı. (Ayşe ne almıştı?) •Ali
evi çok dağıtmıştı. (Ali neyi dağıtmıştı?) •Ben kitap okudum. (Belirtisiz
nesne) •Ben kitabı okudum. (Belirtili nesne) •Babam eve balık aldı.
(Belirtisiz nesne) •Babam balıkları akvaryumdan çıkardı. (Belirtili nesne)
Dolaylı Tümleç: Cümlede yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlayan ve
kesinleştiren; yönelme (-e,-a), bulunma (-de,-da) ve ayrılma (-den, -dan)
eklerinden biriyle veya bir edatla birlikte bulunan yalın veya grup hâlindeki
ismin cümle bilgisindeki adı “dolaylı tümleç”tir. Yükleme sorulacak
“nereye?, nerede? Ve nereden?” sorularıyla cümledeki dolaylı tümleç
bulunacaktır.
Ör: •Tolga sinemayagidiyordu. (Nereye gidiyordu?) •Babamla evde oturduk.
(Nerede oturduk?)
•Annem Ankara’dan gelmişti. (Nereden gelmişti?) •Bahçede oturuyorlar.
(Nerede oturuyorlar?) •Çalışmaktan zarar gelmez. (Ne’den zarar gelmez?)
Zarf Tümleci:Cümlede yüklemin anlamını zaman, tarz, ölçü, yer, yön vb.
bakımlardan daha belirgin duruma getiren, sınırlayan kelime veya kelime
gruplarına zarf tümleci denilmektedir. Zarf tümleçleri “durum bildiren
zarf tümleci”, “zaman bildiren zarf tümleci”, “miktar bildiren zarf tümleci”,
“yer-yön bildiren zarf tümleci” olarak sınıflandırılmaktadır. Zarf tümlecini
bulmak için yükleme “nasıl?”, “ne zaman?”, “ne kadar?” ve “nereye?” soruları
sorulmalıdır.
Ör:•Kardeşim koşarak geldi. (Nasıl geldi?) •Babam sabah eve varmış olur.
(Ne zaman varmış olur?) •Seni çok seviyorum. (Ne kadar seviyorum?) •Ayla
yukarı çıktı. (Nereye çıktı?) •Hemen şimdi götüreceksin. (Ne zaman?)
•Bana dargın gibi bakıyor. (Nasıl bakıyor?) •Bugün çok mu çok yoruldum.
(Ne kadar?)
NOT=Hâl eklerini almamış hâlde bulunan içeri, dışarı, yukarı, aşağı gibi
kelimeler yer-yön bildiren zarf tümleci olurlar. Bu kelimeler hâl eklerinden
birini alırsa dolaylı tümleç olurlar.ÖR: Ali ağaçtan aşağı indi. (Zarf Tümleci)
, Ali ağaçtan aşağıya inmeye çalışıyor. (Dolaylı Tümleç)
Öge Karşılık Verdiği Sorular
ÖZNE Kim?, Ne?
NESNE Neyi?, Kimi?, Ne?, Kim?
DOLAYLI TÜMLEÇ Kime?, Kimde?, Kimden?,
Neye?, Neyde?, Neyden?,
Nereye?, Nerede?, Nereden?
ZARF TÜMLECİ Nasıl?, Ne zaman?, Ne kadar?,
Niçin?, Neden?
UNITE 12=CUMLE CESITLERI 1
Yüklemin Türüne Göre Cümleler:Daha önceki ünitelerde öğrendiğimiz gibi
Türkçede kelimeler isimler ve fiiller olarak ikiye ayrılmıştı. Cümlede yüklem
görevinde kullanılan kelimenin türüne göre cümleler de “fiil cümlesi” ve
“isim cümlesi” olarak iki gruba ayrılmaktadır.
Fiil Cümlesi:Yüklemi çekimli bir fiil olan cümleye “ fiil cümlesi”
denilmektedir. Yüklem görevinde kullanılan kelime fiil soyludur ve iş, oluş
hareket anlamı bildirir. Fiillerin en önemli özelliği olumlu ve olumsuz
şekillere girebilmesidir.
***Bir cümlenin fiil cümlesi olup olmadığını anlamanın en kolay yolu yüklemi
olumsuz hâle getirmektir. Eğer yüklem olumsuzluk eki “-ma, -me” ile
olumsuz hâle getirilebiliyorsa cümle fiil cümlesidir.OrnegıN; •Bütün gece
yağmurda dolaştım/dolaşmadım. •Seni sokakta koşarken gördüm/görmedim.
İsim Cümlesi:Yüklemi “imek” ek fiili ile fiilleştirilmiş isim soyundan bir
kelime olan cümlelere “isim cümlesi” denir. İsim cümlelerinin en önemli
özelliği olumsuzluk ekleriyle olumsuz hâle dönüştürülememeleridir.
Ornegın; Nazım Erol, okul müdürümüzdü. (“Okul müdürümüz” ad tamlaması,
ek eylem alıp yüklem olmuştur.)
Tarık Buğra, Cumhuriyet Dönemi Türk romanının doruk isimlerindendir.
(“Cumhuriyet Dönemi Türk romanının doruk isimleri” zincirleme ad
tamlaması “-dir” ek eylemini alarak yüklem olmuştur.)
Yaya kaldırımı tenha idi. (“Tenha” sıfatı ek eylem alarak adlaşmış ve yüklem
olmuştur.)
*****İsim cümleleri olumsuzluk eki yerine “değil” sözcüğü ile olumsuz şekle
dönüştürülür.Ornegın;
•Bugün hava güzel. / Bugün hava güzel değil.
•Akdeniz bölgesi sıcaktır. / Akdeniz bölgesi sıcak değildir.
*****Eylemsi (fiilimsi)lerin, ek eylem alarak temel yüklem olduğu cümleler
isim cümlesidir.Ornegın; •Amacımız ödül almaktır. •Şaşkınlığının nedeni
burayı ilk kez görmesiymiş. •İnsanın en aptalı, karşısındakileri aptal
sanandır. •Yarım elma, gönül alma (dır.)
Yüklemin Yerine Göre Cümleler:Türkçenin Grameri isimli eserinde Tahsin
Banguoğlu Türkçede standart söz diziminin, “özne + zarf tümleci + dolaylı
tümleç + nesne + yüklem” şeklinde olması gerektiğini belirtmiştir. Ancak
Türkçenin, cümlede vurgulanmak istenen ögenin yükleme yaklaştırılması
veya cümleye farklı bir ahenk ve anlatım özelliği katabilmek için yüklemin
yerinin değiştirilebilmesi gibi bir özelliği bulunmaktadır.Ornegın;
•Anam bir yaz gecesi doğurmuş beni burada,
Bu çamlıkta söylemiş son sözlerini babam;
Şu karşıki bayırda verdim kuzuyu kurda,
Suna'nın başka köye gelin gittiği akşam.
Cümlede ögelerin sıralanışının nasıl bir anlam değişmesine sebep olduğunu
şu cümlelerde açıkça görebiliriz:
Örnegın; •Ben bugün bu işi yapmadım. •Ben bu işi bugün yapmadım. •Bugün
bu işi ben yapmadım.
Ögelerinin dizilişine veya yüklemin yerine göre cümleleri “kurallı”, “devrik”
ve “eksiltili” olmak üzere üç gruba ayırabiliriz.
Kurallı Cümle:Yüklemin sonda yer aldığı cümle çeşidine “kurallı cümle”
denilmektedir.Örnrgın; •Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı. Bir
dakika araba yerinde durakladı.
Devrik Cümle: Yüklemin cümle içerisinde sondan başka bir yerde
kullanıldığı cümleler devrik cümle olarak adlandırılmaktadır. Yüklemden
sonra tek bir sözcük bile olsa cümle devriktir.Örnegın;
•Bütün gün düşündüm yalnızlığımı ve çaresizliğimi •Karda gezip izini belli
etmeyen bir tilkidir o. •Boş değil ettiğin niyaz. •Hâlden bilmiyor kimseler.
*** Birleşik fiillerde ad soylu sözcüğün asıl eylemi anlatan “yardımcı
eylem”den sonra kullanılması da devriklik oluşturur.Örnegın; •Kim bu cennet
vatanın uğruna olmaz ki feda!
*** Deyimleşmiş birleşik fiillerde sözcük sırasının değiştirilmesi de
devriklik oluşturur.Örnegın;
•İlacını geciktirirsek babaannem keser iflahımızı.
Eksiltili (Kesik) Cümle:Yüklemi kullanılmadığı hâlde yargı bildiren
cümlelerdir. Eksiltili cümleler iyi kurulmak ve yerinde kullanılmak şartıyla
anlatıma güç kazandırır, özlülük sağlar.Örnegın; •Düğün el ile, harman yel
ile. (yapılır) •Dar günümde el uzattığınız için teşekkürler. (ederim) •Her
yerde yaz ve göz yaşı, her yerde sonbahar. (var) •İbadet de gizli,
kabahat de. (gizli)
*** Karşılıklı konuşmalarda da eksiltili yapılar sıklıkla kullanılır: •Bunun
karşılığında ondan ne
aldın? •Hiçbir şey. (almadım)
ÖRNEKLER= •Yıl 1919… Mayıs’ın 19’u… (Yıl 1919’du. Mayıs’ın 19’uydu.)
•Saçları bir demet altın başak… (Saçları bir demet altın başaktı.)
UNITE 13=CUMLE CESITLERI 2
Anlamına Göre Cümleler
Olumlu Cümle:Yargının gerçekleştiğini bildiren cümleler, olumludur. Bu
cümlelerin yüklemi varlık, olma veya bulunma bildirir.Örnk; •Ahmet sınavı
kazandı. Gerçek belirince yalan ortadan kalkar.
*** Biçimce olumsuz görünen bazı cümleler anlam bakımından
olumludur.Örnek; •Nasıl cevap vereceğini bilmiyor değildi.(=biliyordu)
*** Cümlede iki olumsuz unsurun bulunması cümlenin anlamını olumlu
yapar.Örnrk; •Bana neden böyle davrandığını anlamıyor değilim.
(=anlıyorum)
*** Yapı bakımından olumsuz bazı cümleler soru yoluyla olumlu bir anlam
kazanabilir.Örnek; •Seninle gelmez olur muyum? (=gelirim) •Bana yalvaran
sen değil miydin? (=sendin)
Olumsuz Cümle:Yargının gerçekleşmediğini, yapılmadığını bildiren cümleler,
anlam bakımından olumsuzdur. Fiilden fiil yapan –ma-, -me- olumsuzluk eki,
“değil” edatı ve “yok” kelimesi cümleleri olumsuz yapan unsurlardır.Örnek;
•Bundan sonra kimseyi kandırmayacak. •Ben değilim seni bütün gün
bekleyen. •Seninle aramda bir mesele yok.
*** Biçimce olumlu olan bazı cümleler soru ekiyle olumsuz bir anlam
kazanabilir.Örnek;•Seni unutmak mümkün mü? (Mümkün değil.) •Babamın
yanında hiç sigara içebilir miyim? (İçemem.)
*** Ne......ne bağlama edatıyla kurulan cümleler de anlam bakımından
olumsuzdur. Cümlede bu unsur varsa yüklem mutlaka olumlu
olmalıdır.Örnek;
•“Ne hasta bekler sabahı
Ne taze ölüyü mezar
Ne de şeytan, bir günahı
Seni beklediğim kadar.” (EN SEVDIGIM VE EN ANLAMLI SIIR BNM
ICIN )
Soru Cümlesi:Herhangi bir şeyi öğrenmek için soru unsurlarıyla kurulan
cümleler, soru cümlesidir. Soru cümleleri genellikle, soru eki mı (mi, mu,
mü) ile yapılır. Ayrıca hani, hangi, kim, kaç, nasıl, ne, neden, niçin gibi soru
sıfatı, zarfı ya da zamiri ile de soru cümleleri kurulur.
Soru cümlesi olumlu veya olumsuz olabilir.Örnek; •Doktor içeride mi?
•Hangi konuyu anlamadınız? •Niçin bu kadar geç kaldınız?
Cümlede soru eki hangi kelimeden sonra gelirse onu sorar.Örnek; •Mehmet
dün seni aradı mı? •Mehmet dün seni mi aradı? •Mehmet mi dün seni aradı?
Soru cümleleri “olumlu soru” ve “olumsuz soru” olmak üzere ikiye
ayrılır.Örnek; •Bizimle gelir misin? (Olumlu soru) •Ödevlerini yapmadı mı?
(Olumsuz soru)
**** Biçim yönünden soru cümlesi gibi görünen; ancak soru sorup yanıt
almak amacıyla kurulmamış cümleler de vardır. Bunlara “sözde soru
cümlesi” denir.Örnek; •A çocuk bensana demedim mi! •Cenazeye mi düğüne
mi gidiyoruz, bu ne böyle!
Yapısına Göre Cümleler:Cümlede yapı; cümlede yer alan yargı sayısı, bu
yargıların bildiriliş biçimi, birbiriyle ilgisi gibi özelliklerle ilgilidir. Türkçede
çekimli eylemler, ek eylemle çekimlenmiş ad soylu sözcükler ve öbekler,
eylemsiler “yargı” anlamı taşır. Bir cümlenin yapısı; bunların cümledeki
sayısı, birlikte kullanılışları, birbirlerine göre durumlarına bakılarak
belirlenir.
Basit Cümle:Tek yüklemi bulunan, tek yargı bildiren cümleler yapı
bakımından basit cümledir. Basit cümleyi belirleyen tek yüklemin, tek
yargının bulunmasıdır. Basit cümleler hem isim hem de fiil cümlesi olabilir.
Türkçede cümleler genellikle basit yapılıdır
Örnegın; •İki yanlış bir doğru etmez. •Akıllı düşman, akılsız dosttan yeğdir.
•Güneş balçıkla sıvanmaz. •O gün hava parçalı bulutluydu.
**** Yapısında isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil veya bu tür kelimelerden
yapılmış kelime grupları bulunan cümleler, bu unsurlar bağımsız yargı
bildirmedikleri için, yapı bakımından basit cümle sayılırlar.Örnek; Bu kadar
işi tek başına yapmak zor olabilir. (İsim-fiil) •Erken kalkan yol alır. (Sıfatfiil) •Evin yanından koşarak geçti. (Zarf-fiil) Birleşik Cümle:Temel yargıyı
taşıyan “temel cümlecik” ile yan yargıları taşıyan “yan Cümlecik/ler”den
oluşan, böylece, birden fazla yargı içeren cümlelere, birleşik cümle denir.
Temel cümle asıl yargıyı bildirir ve genellikle cümlenin sonunda yer alır.
“Yan cümlecikler”, eylemsiler ve onların aldığı ögelerden oluşur. Yan
cümlecik, temel cümleciği çeşitli yönlerden açıklar, tamamlar, temel
yükleme göre öge görevi üstlenir. Beş çeşit birleşik cümle vardır:
1. Şartlı Birleşik Cümle= Bu yapıdaki cümlede şart kipini taşıyan yardımcı
cümle önce, temel cümle sonra gelir. Şart cümlesi temel cümleyi genellikle
şart, zaman, sebep, benzetme gibi anlamlarla tamamlar ve temel cümlenin
zarfı olur.Örnek; •Görevlerini yerine getirirsen herhangi bir sorun çıkmaz.
•Beni ne kadar erken ararsan sana o kadar yardımcı olabilirim. •“Artık
demir almak günü gelmişse zamandan Meçhule giden bir gemi kalkar bu
limandan.”
2. Ki’li Birleşik Cümle= “ki” bağlacıyla yapılan birleşik cümledir. Yani yan
cümlenin, temel cümleye “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir. “Ki” bağlacı,
çekimli bir fiilden sonra gelince bağlaç olur. Bu cümlelerde “ki”ye kadar
olan kısım asıl unsur; “ki”den sonraki kısım yardımcı unsurdur. Bu sıralanış
Türkçeye aykırıdır. Ki bağlacı çıkarılınca cümle Türkçedeki sıralanışa
uyar.Örnek: •Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. (Gözlerimin rengini
unuttuğunu duydum.)
•Öyle insanlar vardır ki, nasıl yaşadıklarını tahmin bile edemezsin. (Nasıl
yaşadıklarını tahmin bile edemeyeceğin insanlar vardır.)
**** Ki’den önceki unsurun isim olması hâlinde “ki”, yardımcı cümleyi asıl
cümleye bağlamaz, asıl cümlenin yüklemini onun isim unsuruna bağlar. Böyle
cümlelerde söylenmese de anlamda bir değişiklik olmaz.ÖrNEK: •Limon ki,
bol vitaminli bir meyvedir, kışın yetişir.
(Limon bol vitaminli bir meyvedir, kışın yetişir. / Bol vitaminli bir meyve
olan limon kışın yetişir.)
•Bal ki, en tatlıdır, kaşıkla yersen mide bulandırır. (Bal çok tatlı olmasına
rağmen kaşıkla yendiği takdirde mide bulandırır.)
3. İç içe birleşik cümle= Tam yargı bildiren bir cümlenin, temel cümlenin
içine öge olarak girdiği cümledir. Araya giren cümle, temel cümledeki
anlamı tamamlayan yardımcı cümle olarak nesne veya diğer unsurlardan
birinin parçası olur.ÖRENEK: •Edebiyat öğretmeni:
“İçinizde ‘Han Duvarları’nı okuyan var mı?” dedi.
•Hayır, o değil, şu uzun boylu adam, dedi.
•Bu adam zengindir, diyebilmek için bin şahit gerekir.
4. Girişik birleşik cümle=Yan cümlecikleri fiilimsilerle oluşan birleşik
cümlelerdir. Yan cümlecikler temel cümlede öge olarak görev alır.ÖRNEK:
•Dostu ağırlamak düşmanı ağırlamaktan çok zordur. •Balığın ağa girdiğini
görünce küreklere asılın. •Koç olacak kuzu kuyruğundan bellidir.
5. “mi”li birleşik cümle=“mi” (mı, mu, mü) soru edatı, soru anlamını
yitirdiğinde ardından kullanıldığı eylem de tam yargı bildiremez; ulaç (bağ
eylem) gibi görev yapar ve yan cümle oluşturur.ÖRNEK:
•Şu tepeyi de aştınız mı Balcılar’dasınız. (Şu tepeyi aşınca/ aşar aşmaz…)
•O şiiri gördüm mü okumadan geçemiyorum. (O şiiri görünce/ gördüğüm
zaman…)
Bağlı Cümle:Birden fazla cümlenin “fakat, ama, ancak, lakin, ve, veya..” gibi
edatlarla bir özneye bağlanarak oluşturduğu cümledir. Her biri bağımsız
cümle olan bu cümleler arasındaki ilgi, bağlama edatlarıyla kurulmakta ve
pekiştirilmektedir.ÖRNEK: •Konuşmayı erken öğrendim; ama susmayı
öğrenmem için yaşlanmam gerekti.
•Ölmek kaderde var, bize üzüntü vermiyor,
Lakin vatandan ayrılışın ıstırabı zor.
Sıralı Cümle:Tek başına bağımsız yargı bildiren iki veya daha fazla
cümlenin bir anlam bütünlüğü içinde sıralanmasıyla kurulan cümlelerdir.
Yüklemleri çekimli fiil olan sıralı cümleler, birbirinden virgül veya noktalı
virgülle ayrılır.ÖRNEK: •Bana ulaşmak için önce telefon etmiş, sonra biriyle
haber yollamış, olmayınca kendisi gelmek zorunda kalmıştı.
****Aradaki ilginin ortak cümle ögeleriyle sağlandığı sıralı cümleler bağımlı
sıralı cümle; ilginin sadece anlam yönüyle kurulduğu cümleler bağımsız sıralı
cümledir.ÖRNEK: •Ahmet, sokağın başında bizi bekliyormuş, hemen
yanımıza geldi, kolumuzdan tutup evine götürdü. (Bağımlı sıralı cümle – özne
ortaktır.)
•Tarlada, bağda, harmanda aradı; fakat kayıp çakmağını bulamadı. (Bağımlı
sıralı cümle –
özne, nesne ve dolaylı tümleç ortaktır.)
•Babam ona sesleniyor; o hiç umursamıyordu. (Bağımsız sıralı cümle – ortak
öge yoktur)
•Sesi boğuklaşıyor, elleri titriyor ve yüzü morarıyordu. (Bağımsız sıralı
cümle – ortak öge yoktur)
UNITE 14=ORNEK SORU COZUMLEMELERI
Cümle tahlilini tam olarak yapabilmek için şu soruları ve cevaplarını bilmek
gerekir.
1. Cümlede yüklem görevinde kullanılan kelime hangisidir?
2. Diğer ögeleri bulmak için yükleme hangi sorular sorulmalıdır?
ÖGELER ANLAM YÜKLEME YÖNELİK
SORULAR
Özne Yüklemi yapan yükleme
konu olan Kim, Kimler, Ne, Neler
Nesne
Belirtisiz Nesne
Belirtili Nesne
Yüklemin Etkisini Üzerine
Alan Ne
Neyi, Kimi
Dolaylı Tümleç
Yönelme
Bulunma
Ayr1lma
Yüklemin Bulunduğu,
Yöneldiği Ayrıldığı
Kavramdır.
Neye, Nereye, Kime
Neyde, Neyden,
Nerede, Kimden
Neden, Nereden,
Kimden
Zarf Tümleci
Durum
Zaman
Miktar
Yer-yön
Neden
Soru
Yüklemi Türlü Anlam
Özellikleriyle Tamamlayan Ögedir.
Nas1l, Ne durumda, Nebiçimde
Ne zaman, Ne zamand1r...
Ne kadar, Nice, Neölçüde
Nereye, Ne yöne...
Ne, Niçin, Ne diye...
Ögeler bulunduktan sonra
3. Yüklemin türüne göre nasıl bir cümledir?
a) İsim cümlesi
b) Fiil Cümlesi
4. Anlamına göre nasıl bir cümledir?
a) Olumlu
b) Olumsuz
c) Soru (olumlu soru-olumsuz soru)
5. Yükleminin yerine göre nasıl bir cümledir?
a) Kurallı
b) Devrik
6. Yapısına göre nasıl bir cümledir?
a) Basit cümle
b) Birleşik cümle (şartlı birleşik, ki’li birleşik, iç içe birleşik)
c) Bağlı cümle
d) Sıralı cümle (bağımlı sıralı cümle, bağımsız sıralı cümle)
Örnek Cümle Çözümlemeleri
***Akıl akıldan üstündür.
Cümlenin ögeleri: Akıl (özne)+akıldan (dolaylı tümleç)+üstündür(yüklem)
Yapısına Göre Basit cümle
Anlamına Göre Olumlu cümle
Yükleminin Yerine Göre Kurallı cümle
Yükleminin Çeşidine Göre
İsim cümlesi
***Hırsızlar kapıyı kırıp içeri girmişler.
Cümlenin ögeleri: Hırsızlar (özne)+ kapıyı kırıp (durum zarfı)+ içeri (yeryön zarfı)+ girmişler (yüklem)
Yapısına Göre Basit cümle
Anlamına Göre Olumlu cümle
Yükleminin Yerine Göre Kurallı cümle
Yükleminin Çeşidine
Göre
Fiil cümlesi
***Hangi resmime baksam ben değilim.
Cümlenin ögeleri: Ben (gizli özne)+ hangi resmime baksam (zarf tümleci)+
ben değilim
(yüklem)
Yapısına Göre Şartlı-birleşik cümle
Anlamına Göre Olumsuz cümle
Yükleminin Yerine Göre Kurallı cümle
Yükleminin Çeşidine Göre İsim cümlesi
***Neden böyle düşman görünürsünüz yıllar yılı dost bildiğim aynalar.
Cümlenin ögeleri: Neden böyle düşman (zarf tümleci)+ görünürsünüz
(yüklem)+ yıllar yılı dost bildiğim aynalar (özne)
Yapısına Göre Basit cümle
Anlamına Göre Olumlu soru cümlesi
Yükleminin Yerine Göre Devrik cümle
Yükleminin Çeşidine Göre Fiil cümlesi