III. Selim`in Fikrî Yapısı
advertisement
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ YAYINLARI: 7 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI Konya 2015 SÜ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ, 2015 Konya Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nün 17.09.2015 tarih ve 2015/6-1 sayılı kararı ile bastırılmıştır. Editör Prof. Dr. Hasan BAHAR Editör Yardımcıları Yrd. Doç. Dr. Hakan KUYUMCU Yrd. Doç. Dr. Çağatay BENHÜR Dr. Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ Arş. Gör. Fatih Numan KÜÇÜKBALLI Arş. Gör. Tuğba AKTAŞ ÖZKAN Arş. Gör. Murat TURGUT İnceleyenler Prof. Dr. Âlim GÜR Prof. Dr. Yılmaz KOÇ Prof. Dr. Özdemir KOÇAK Sekreterya Mustafa ÜLÜK ISBN 978-975-448-209-6 Baskı Selçuk Üniversitesi Matbaası Tel: 0 332 241 18 47 Ekim 2015 Kitapta yer alan yazıların dil ve bilim sorumluluğu yazara aittir. ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI SUNUŞ Üniversitemiz, bünyesinde bulundurduğu akademik birimlerde deneyimli eğitici kadrosu ile eğitimli, üretken ve gelişimi isteyen bireyler yetiştirmek maksadıyla ülke kalkınmasında üzerine düşen görevi başarıyla sürdürmektedir. Bu amaca hizmet etmek üzere Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü de Atatürk’ün hedef gösterdiği çizgide Türk tarihi, dili, edebiyatı, sanatı ve kültürü üzerine yayınlar yapmaktadır. Enstitümüzün bu alandaki müstakil kitap yayınları yanında, Güz ve Bahar sayıları olmak üzere yılda iki defa çıkardığı uluslararası Türkiyat Araştırmaları Dergisiyle (Journal of Studies in Turkology) ülkemizde sosyal bilimler alanında Üniversitemizin yüz akları arasına girmesi bizi mutlu etmektedir. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü ayrıca gelenek hâline getirmeye çalıştığı, “Türk tarihi, dili, edebiyatı ve kültürüne hizmet etmiş yerli ve yabancı önemli bilim adamları adına armağan kitaplar” yayınlayarak sosyal bilimler alanındaki geçmiş birikimleri ve tecrübeleri gençlerin önüne koyup geleceğin ilim adamlarına yol göstermekle de önemli bir iş yapmaktadır. Bu vesileyle, “Şehirlerin Sevdalısı İbrahim Hakkı KONYALI Armağanı” kitabına yazılarıyla katkıda bulunan bilim insanlarımıza ve eserin hazırlanıp basılması aşamasına kadar olan süreçte emeği geçen herkese teşekkürlerimi sunuyorum Prof. Dr. Hakkı GÖKBEL Selçuk Üniversitesi Rektörü v ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI vi ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI ÖN SÖZ Atatürk’ün direktifiyle kurulan Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumuna benzer olarak; Türkiyat Enstitüleri de Türk tarihi, dili, edebiyatı ve kültürü üzerinde araştırmalar, yayınlar yapmak üzere üniversiteler bünyesinde kurulmuş kurumlardır. Selçuk üniversitesi bünyesinde kurulan Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü de kurulduğu 24 Ocak 1991 tarihinden itibaren bu amaçlar doğrultusunda panel, bilgi şöleni, seminer, konferans vb. etkinlikler düzenlemiştir. Dergimiz yılda iki defa güz ve bahar sayıları olmak üzere düzenli olarak bugüne kadar yayınlanmış, 32. sayıdan itibaren MLA (Modern Language Association) International Bibliography, Newyork/ABD, Tübitak/Ulakbim SBVT tarafından dizinlenmeye başlanmış ve uluslararası hale gelmiştir. Dergimiz, gerekli şartları yerine getirdiğinden ISIWos/A&HCI (Arts & Humanities Citation Index)-(Thomson Reuters)’e dizinlenmesi için müracaat edilmiştir. Yazışmalar sonuçlandığında Tübitak tarafından kabul edilen sosyal bilgiler alanında B grubu kategorisine dâhil edilebilecektir. Ayrıca dergimiz ASSOS INDEX, EBSCO tarafından da taranmaktadır. Enstitümüz, Türkiyat dergisini sosyal bilimler alanında üniversitemizin yüz akı hâline getirmeye çalışırken, Türk tarihi, dili, edebiyatı ve kültürüne hizmet etmiş yerli ve yabancı önemli bilim adamları adına armağan kitaplar çıkarmayı geleneksel hâle getirmiştir. Böylece bu şahsiyetlerin hayatı, eserleri, metodu, Türk tarihine, diline, edebiyatına, kültürüne sağladığı katkılar ortaya konularak, bundan sonra yapılması gereken çalışmaların neler olduğu özellikle gençlere daha isabetli bir şekilde gösterilmiş olacaktır. Bunun için ilk olarak 1999 yılında “Prof. Dr. Erol GÜNGÖR’ün Anısına Armağan” kitabı çıkarılmış idi. 2003 yılında dergimizin XIII. sayısı Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN’a armağan sayısı olarak yayınlanmıştır. 2011 yılında ise “Büyük Selçuklu’dan Türkiye Selçuklu Devletine Prof. Dr. Mehmet Altay KÖYMEN’e Armağan” kitabı yayınlanmış, bu geleneğin bir devamı olarak da üniversitemiz de sosyal bilimler alanında birçok bilim adamı yetişmesinde emeği olan Prof. Dr. Nejat GÖYÜNÇ Hocamız anısına “Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür: Prof. Dr. Nejat GÖYÜNÇ’e Armağan” adıyla bir kitap yayınlamış bulunuyoruz. Bu geleneğe binaen Türk tarihi, kültürüne hizmet etmiş, özellikle kentlerimiz üzerine çalışmalarıyla bilinen tarihçi İ. Hakkı Konyalı adına bir armağan kitabı çıkarmanın mutluluğunu vii ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI yaşamaktayız. “Şehirlerin Sevdalısı İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI” kitabının yayınlanmasında yardımlarını gördüğümüz Enstitümüz Müdür Yardımcıları Yrd. Doç. Dr. Hakan KUYUMCU, Yrd. Doç. Dr. Çağatay BENHÜR’e; Dergimizin editör yardımcıları Dr. Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ, Arş. Gör. Fatih Numan KÜÇÜKBALLI, Arş. Gör. Murat TURGUT’a; kitabımızın tashih aşamasında yardımını gördüğümüz, enstitümüz Arş. Gör. Tuğba AKTAŞ ÖZKAN’a, Enstitü sekreterimiz Cengiz ATEŞ, Personelimiz Mustafa ÜLÜK ve Özkan YORGANCILAR’a teşekkürlerimi bildiririm. Prof. Dr. Hasan BAHAR SÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Müdürü viii ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI İÇİNDEKİLER Sunuş…………………………………………. Ön Söz…………………………..……………. Ahmet Ali BAYHAN Eserlere Adanmış Bir Hayat: İbrahim Hakkı M. Zahir ERTEKİN Konyalı Hayatı ve Eserleri…………………… Erdem YÜCEL İbrahim Hakkı Konyalı (Atis)………………... v vii 1 99 Mustafa ÖZDAMAR Şehirlerin Tarihini Yazan Adam……………... 117 Nurullah TABAKÇI İbrahim Hakkı Konyalı İle Bir Röportaj……… 125 Yaşar SEMİZ İbrahim Hakkı Konyalı (1896 - 1984)……….. 133 Doğan YÖRÜK İbrahim Hakkı Konyalı’nın İzinde…………… 161 Zekai ERDAL İbrahim Hakkı Konyalı’nın “Abideleri ve Kitabeleri ile Aksaray Tarihi” İsimli Eserine Eleştirel Bir Bakış…………………………….. 167 Hüseyin MUŞMAL İbrahim Hakkı Konyalı'nın Beyşehir ile İlgili Merve SÖNMEZ Çalışmaları…………………………………… 201 Mustafa YILMAZ İbrahim Hakkı Konyalı ve Arkeoloji………….. 213 Mustafa ARSLAN İbrahim Hakkı Konyalı’nın Akşehir ve Beyşehir Çevresinde Tespit Ettiği Eskiçağ Malzemeleri ve Bunların Günümüzdeki Durumları…………………………………….. 217 Murat TURGUT İbrahim Hakkı Konyalı’nın Çalışmalarında Geçen Eskiçağ Tanrıları……………………… 255 Hasan BAHAR Eskiçağ’da Konya……………………………... 271 ix ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI Bayram ÜREKLİ Konya Tarihi………………………………….. 299 Koray ÖZCAN Anadolu Selçuklu Kenti “Mekânsal Bildirge"………………………….. 307 Ayşe ÖZDEMİR Anadolu’da Selçuklu Dönemi Türk Bahçe Kültürü….......................................................... 319 Ensar KÖSE İçel’de Bir Ulu Çınar: Şeyh Ali Semerkandî ve Nesli………………… 335 Hava SELÇUK Şer’iyye Sicillerinin Şehir Tarihi Açısından Önemi (Kayseri Örneği)……………………… 361 İbrahim SOLAK 51 Numaralı Konya Şer’iye Sicili (H. 11401141/ M. 1727-1729)…………………………. 381 Metin AKİS İ. Hakkı Konyalı Armağanına Katkı: Kilis Sancağında Canbolat Oğulları Ailesinin 391 Yönetimi………………………………………. Alpay BİZBİRLİK H. 1056/57 Tarihli Marmara Kazâsı Avârız Defteri………………………………………… 405 Çetin AYKURT III. Selim’in Fikrî Yapısı……………………… 439 Selim Hilmi ÖZKAN XIX. Yüzyılın Sonlarında Alâiyeli Memurların Sosyo-Ekonomik Durumları……. 449 Özgür YILMAZ Tanzimat Dönemi Şehir Tarihi Çalışmaları Üzerine Bir Deneme………………………….. 471 Necat ÇETİN Üsküdar Bulgurlu Mahallesinde 1906 Tarihli Son Osmanlı Nüfus Tahriri (Sayımı)………... 505 x ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI Ali Rıza GÖNÜLLÜ Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Alanya’nın İdari Yapısı (1831-2014)…………………………… 515 Necmi UYANIK Mehmet Akif’te Çağdaşlaşma Anlayışı ve Bu Eksende Bazı Meselelere Bakışı……………….. 535 Mithat DİREK Meram Bağlarının Ardındaki Sır: Su Kültürü D. Ali ARSLAN Halk, İktidar ve İktidar Seçkinleri: Gülten ARSLAN Mersin Araştırması………………………… xi 561 573 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI xii ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI III. SELİM’İN FİKRÎ YAPISI Çetin AYKURT ** III. Selim, Osmanlı Devleti’nin 28. hükümdarı olup, III. Mustafa’nın oğludur. III. Selim 1789 yılından 1807 yılına kadar 18 yıl iktidar gücünü elinde tuttu. III. Selim tahta çıktığı zaman devlette bir bozulmanın işaretleri ortaya çıkmaya başlamasına rağmen toprak itibarıyla dünyanın en büyük devleti vasfına sahipti.1 III. Mustafa devletin içine düştüğü buhranın farkındaydı. Bu hususta yapılması gerekenleri düşünmekte ve bunu oğlu ile paylaşmakta idi. Bu durum Selim’ in fikrî yapısının oluşmasına büyük katkı sağladığı bir gerçektir. Devletin gidişatındaki bozukluğun düzeltilmesinin ilk önce ordudan başlanması düşüncesi baba ve oğlunun mutabakata vardığı ortak bir noktaydı.2 III. Selim daha veliaht iken hükümdarlık ile ilgili fikrini şu beyt ile ifade etmiştir: Lâyık olursa cihanda bana taht-ı şevket Eylemek mahz-ı safadır bana nâsa hizmet Ayrıca birçok hatlarının sonunda “bu işlere halk da ne der?” cümlesi vardır.3 III. Selim iktidara gelmeden önce yapması gerekenleri düşünmüş ve günü gününe ülkedeki hadiseleri takip etmiştir. Devleti yönetmeye başlayacağı zamana kadar yapacağı işleri tasarlamış ve bunun alt yapısını oluşturmak amacıyla Fran Bu yazı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi ev sahipliğinde, İstanbul’da 21-22 Mayıs 2012 tarihinde gerçekleştirilen Nizâm- ı Cedid Başlangıcının 220. Yılı Münasebetiyle Yenileşme Hareketleri Sempozyumu’nda sunulan bildirinin makale haline getirilmiş şeklidir. **Yrd. Doç. Dr., Artvin Çoruh Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, dr.cetinaykurt@gmail.com 1 Enver Ziya Karal, Selim III.’ün Hat-tı Hümayunları-Nizam-ı Cedit- Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. s.1. 2 Enver Ziya Karal, Selim III.’ün Hatt-ı Humayunları, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s.7. 3 Karal, 1988, a.g.e., s.147 439 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI sa Kralı XVI. Louis ile mektuplaşmaya başlamıştır. Bundaki bir hedefi de devlete vermeyi tasarladığı siyasi pozisyonu belirlemekti. Bu mektuplaşmaları I. Abdülhamid biliyordu ve hoşgörüyle karşılamıştı. 4 Bir görüşte hükümdarın Selim’in mektuplarından haberdar olmadığı şeklindedir.5 Her ne olursa olsun bu teşebbüs büyük bir ehemmiyet arz etmektedir. III. Selim devletin bozulan mekanizmasının onarılması hususunda Fransa ile iyi münasebetlerin kurulması gerektiğine inanmaktaydı. Fransa Sefarethanesi ile III. Selim arasındaki muharebeyi İshak Bey Avrupa’ya gidinceye kadar sağladı. 6 III. Selim’in Fransa Kralına ve Fransa Hariciye Nazırına gönderdiği mektupları kendisi kaleme almıyordu; bunları yazan o dönemde amedcilik görevinde bulunan Ebubekir Ratip Efendi idi.7 Veliaht bu mektuplarının birinde Fransız dostluğuna olan güvenini belirttikten sonra, Rusya’yı düşman bildiğini ifade etmektedir.8 XVI. Louis, Selim’e verdiği cevapta, Fransız-Türk dostluğuna temas ettikten sonra askerî başarılar için sağlam bir ordunun teşekkül etmesi gerektiğini belirtmekte idi. Yeniliklerde ilerleme yapmak için çalışmanın gerekliliğini ifade ediyordu.9 Bu yapılan uyarılara III. Selim sinirlense de, tahta çıktığında reformların fikrî yapısının oluşumuna büyük katkı sağlamıştı. Selim veliahtlık döneminde “topçuluk tekniğine dair” bir risale kaleme almıştır. Bu durum bile veliahttın çok yönlü bir insan olduğunu göstermektedir. 10 III. Selim, 7 Nisan 1789’da Osmanlı tahtına çıktığı vakit önceden planladığı bir yeniliği gerçekleştirmiştir. Saray geleneklerine göre, Osmanlı padişahları kılınç kuşanmadan önce Cuma selamlığına çıkmazlarken, III. Selim farklı bir davranış ile ilk Cuma namazını kılmak üzere, Ayasofya camiine gelmiştir. 11 III. Selim devlet mekanizmasının iyi çalışması için, veliahtlık döneminden beri kendisine bağlılığını bildiği kişilere yeni görevler verdiği gibi, ulemâyı ve asİlber Ortaylı, Osmanlı Düşence Dünyası ve Tarih Yazımı, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2010. s.98. 5 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Selim III’ün Veliaht İken Fransa Kralı Lüi XVI İle Muharebeleri” Belleten, c.II., 1938, s.202 6 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev.Metin Kıratlı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s.39. 7 Uzunçarşılı, a.g.m., s.197. 8 Uzunçarşılı, a.g.m., s.211. 9 Uzunçarşılı, a.g.m., s.213-214. 10 Mehmed Esad, Mir’ât-ı Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn, İstanbul, 1312, s.30. 11 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s.200. 4 440 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI kerleri taltif etti.12 Bu şekilde tasarladığı reformların uygulamasının daha şevkle olacağı fikrindeydi. Ancak bu fikri uygulamada arzulanan neticeyi vermemiştir. Devletin bünyesini tekrar sağlam yapıya kavuşturmak amacıyla, III. Selim devlet ileri gelenlerini millete hizmet için teşvik etmekteydi. Bu düşünceden hareket ile devletin içinde bulunduğu durumu müzakere etmek ve neticesinde bir nizam vermek için bizzat kendisinin başkanlık ettiği Meclis-i Meşveret’i toplantıya çağırdı. 13 Toplantıya yönetici sınıfa mensup iki yüzden fazla kişi katıldı. Bunlar arasında; kadılar, valiler, kâtipler ve müderrisler, askerî sınıf ve memurlar bulunmakta idi. İki gün boyunca katılımcılar fikirlerini beyan ettiler. Toplantıya katılanlardan problemlere ilişkin reform önerilerini rapor hâline getirmelerini istedi. III. Selim, sunulacak önerileri dikkate alacağını ifade etti.14III. Selim’in, Osmanlı Devleti’nin yönetiminde gelenek olan meşveret yöntemine ehemmiyet vermesi ve bu yöntemi değerlendirmek istemesi bir ıslahat hareketidir. III. Selim, Osmanlı Devleti’nin Avusturya ve Rusya ile harp yaptığı sıralar ordunun hiçbir neticeye ulaşmadığını görmüştü. III. Selim Osmanlı Devleti’nin idaresini eline geçirdiğinde, ıslahatı yalnız bir askerî ıslahat olarak hedeflememişti. Ancak ıslahata ordudan başlanması gerektiğinin farkındaydı. Devrinin “Nizam-ı Cedid” adını taşıyacak olan ıslahat hareketinin, sadece askerî ıslahata isim olarak verilmiş olmasının nedeni askerî ıslahattan başlanması olabilir. Esasen “Nizam-ı Cedid”, III. Selim’in cemiyet sahasında da yapmak istediği ıslahatın tamamını ifade eder.15 Bunun içinde Avrupa’nın ilim, teknik ve tecrübelerinden istifade yoluyla idarî, mülkî, askerî, ticarî, siyasî gibi geniş bir alan mevcuttu. III. Selim, ıslahat hareketinin uygulamasına başlamadan önce de, tecrübe, ilim ve tekniğinden faydalanmak istediği Avrupa’yı tahlil etmek ihtiyacı duymuş idi. Bu amaçla, devrin ilim adamı Ebubekir Râtip Efendi’yi elçi olarak, Viyana’ya gönderdi. Ratip Efendi yazdığı Sefaretnâme’sinde Avrupa devletlerinin müesseseleri hakkında açıklamada bulunduktan sonra, Avrupa devletlerinin ilerlemesini değerlendirmiş ve Osmanlı Devleti’nin de ilerlemesi için gerekli şartları ortaya koymuştu.16 Bundan başka III. Selim, ıslahatlara başlamadan evvel dönemin devlet adamlarının da fikirlerini öğrenmek istedi. Bundan gayesi sağlam bir düşünce yapısı ile hareket etmek ve geniş bir katılımla ıslahat hareketini devlet politikası A. Cevat Eren, “Selim III “ İslam Ansiklopedisi, c.X, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, 1977, s.442. Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Birey ve Toplum Yayınları, 1985, s.169. 14 Stanford J.Shaw, Eski ve Yeni Ararsında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul, Kapı Yayınları, 2008, s.98-100. 15 Karal, a.g.e.,1988,s.27. 16 Eren, a.g.m., s.448. 12 13 441 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI olarak uygulamak istemesidir. III. Selim, bu amaçla 1792 yılında dönemin devlet adamlarından ülkenin askerî, iktisadî, siyasî, malî, dinî ve ilmî vaziyetiyle ilgili yapılması gerekli hususlarda fikirlerini lâyihalarla belirtmelerini ferman buyurdu. Padişahın bu fermanı üzerine, başta sadrazam Koca Yusuf Paşa olmak üzere yirmi iki devlet adamı lâyiha sundular. Bunlardan yirmisi Osmanlı, ikisi de Osmanlı Devleti’nin hizmetinde bulunan Avrupalı Hristiyan idi. 17 Lâyihaların sunulduğu sırada, Avusturya ile harp henüz sona ermişti. Rusya ile de mütareke görüşmeleri devam etmekteydi. Bu bakımdan devlet adamları harbin kuvvetli etkisi altında lâyihalarını hazırladılar. Bundan dolayı lâyihaların ana temasını askerî alandaki ıslahat teşkil ediyordu. Bunları da üç grupta özetlemek mümkündür. Birinci grup, Yeniçeri Ocağı ve diğer ocakların, Kanunî Sultan Süleyman dönemindeki kanunnâmelere göre düzenlenmesini istiyordu. İkinci grup, Kanuni Sultan Süleyman kanunnâmeleri icabından diyerek Frenk talim ve terbiye usulleri ve silahlarının kabul ettirilmesini teklif ediyorlardı. Üçüncü grup ise, Yeniçeri Ocağının kaldırılması veya ıslah edilmesinin mümkün olmadığı fikriyle bu ocağın bir kenara bırakılarak Avrupa esaslarına göre yeni bir ordunun teşkilini arzulamaktaydı.18 III. Selim bu görüşleri aldıktan sonra on kişiden oluşan bir heyet kurdu, başkanlığına devrin ilim adamlarından İsmet Bey’i getirdi. Bunlara ıslahat programı hazırlamasını emretti. Heyetin hazırladığı program 72 madde idi. Program geniş bir alanda ıslahat programını kapsıyordu. Neticede askerî alandaki ıslahat ile başladı.19 Devlet adamları, Yeniçeri Ocağı’nın dışında bağımsız bir asker ocağının meydana getirilmesinin tehlike arz edeceği düşüncesiyle kabul etmediler. Bu düşünce “Nizam-ı Cedid” Bostancı Ocağına bağlı, bostancı tüfenkçisi ocağı şeklinde tesis edildi.20 III. Selim’in işi çok zordu. Çünkü ıslahat teklifleri şiddetli bir muhalefet uyandırdı.21 III. Selim gerçekleştireceği askerî ve diğer reformlar için ekonomi alanında alınması gereken tedbirleri uygulamaya soktu. Malî kaynak yaratmanın bilincinde olarak “İrad-ı Cedid” adı altında yeni bir hazine kurdu. 22 Devlet Engin Çağman, III. Selim’e Sunulan Islahat Lâyihaları, İstanbul, Kitabevi, 2010, s.XI. Ayrıca bkz. Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 1996, s.164. 18 M.Tayyib Gökbilgin, “Nizam-ı Cedid”, İslam Ansiklopedisi, c.IX, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, 1964, s.311. 19 Eren, a.g.m,s.447. Ayrıca bkz.Yusuf Akçura, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s.157. 20 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c.V. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s.65. 21 Lewis, a.g.e.,s.59. 22 Carter V. Findley, Modern Türkiye Tarihi, Çev. Güneş Ayaş, İstanbul, Timaş Yayınları, 2011, s.33. 17 442 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI parasının korunması ile ilgili tedbirler aldı. Zahire Nazırlığı ihdas edilerek, zahire toplama ve dağıtma işi vurguncu tüccarların elinden alındı.23 III.Selim tarafından alınan bu ekonomik tedbirler hep devletin refahını artırma fikrinden kaynaklanmaktaydı. III. Selim eğitim faaliyetlerine de önem vermekteydi. Kara ve deniz kuvvetleri için yetiştirilecek zabitlerin Avrupa’nın teknik ilminden yararlanmaları için 1794 tarihinde ilk Türk teknik okulu Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyunu açtı.24 Bu durum III. Selim’in fikir olarak Batı teknolojisini bir an önce devlete kazandırmanın eğitimden geçtiğine inandığının kanıtı olarak ifade etmek mümkündür. Ayrıca III. Selim yeni bir tıp okulunun açılması arzusundaydı. Ülkesinin hekim ihtiyacını bir ölçüde de olsa karşılayabilmesi için bir Rum okulunda bir tıp şubesi açtırdı.25 III. Selim müderrislerin ehliyetli olmalarına ve imtihansız rüûs verilmemesi hususunda hassasiyet göstermiştir.26 Ancak ıslahat teşebbüsleri ilmiye alanında arzulanan neticeyi verememişti. Çünkü ulema, bozguncu ve yıkıcı kuvvetlerle işbirliği yapmaktan çekinmemişti.27 Osmanlı Devleti’nin dış gelişmeler üzerine Prusya ile yaptığı ittifak çok önemlidir.28 Çünkü Osmanlı Devleti yaptığı bu ittifak ile Avrupa devletlerinin uygulamaları ile birbirleriyle olan ilişkilerini daha iyi yorumlamaya başlamıştır. III. Selim bu şekilde devlete yeni bir siyasî anlayış getirmiştir. III. Selim devrine kadar Osmanlı elçileri daimi ikamet elçisi değillerdi.29 Osmanlı Devleti, III. Selim ile birlikte yerleşik diplomatik temsilcilerden oluşan Avrupa diplomatik sistemini benimsemiştir. Bu şekilde Osmanlı diplomasisini Avrupa devletleri seviyesine taşımıştır. Osmanlı Devleti atadığı, elçileri “itibarlı” kişilerden seçmiştir.30 Diplomasinin teşekkülü, III. Selim devrinde Osmanlı Devleti siyasal organizasyonundaki en önemli değişikliktir.31III. Selim ilk kez Londra Eren, a.g.m.,s.448. Ayrıca bkz. Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, İstanbul, Alan Yayıncılık, 1986, s.156. 24 Eren, a.g.m.,s.447. 25 Esin Kâhya, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıp Eğitimi ve Türk Hekimleri, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1997, s.4 26 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s.255. 27 Karal, a.g.e., s.131. 28 Shaw, a.g.e., s.60. 29 İlber Ortaylı, Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010 , s.238. 30 Maria Pia Pedani, ‘Osmanlı Padişahının Adına’ İstanbul’un Fethinden Girit Savaşı’na Venedik’ Gönderilen Osmanlılar, Çev. Elis Yıldırım, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2011, s.167. 31 Gülnihal Bozkurt, Batı Hukuku’nun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010, s.43. 23 443 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI (1793), Viyana (1794), Berlin (1795) ve Paris’te daimî Osmanlı elçiliklerini kurmuştu.32 Ayrıca III. Selim önemli Akdeniz ticaret merkezlerinde konsolosluklar kurmak suretiyle, Osmanlı tüccarlarının Avrupalılarla olan rekabet ortamını geliştirmeye önem verdi.33 III. Selim özellikle elçiler vasıtasıyla Avrupa devletlerinin siyasî yapılanmasını saptadığı gibi buna göre dış politikayı belirlediğini söylemek mümkündür. III. Selim memleketin imar edilmesi fikrindeydi. Bu bakımdan birçok yeni binalar yaptırdığı gibi, eski eserlerin onarılmasına büyük önem vermişti. 34 III. Selim tahta çıktığı zaman içinde bulunduğu şartlar XVIII. asırdaki padişahların hepsinden farklı idi. III. Selim’in dönemine göre gayet cesur hedefleri vardı. Bu hedefler, özellikle yeniçerilerin kaldırılmasını ve Avrupa medeniyetine dâhil olmak üzere tesis edilmişti. Selim veliaht iken devlet için yapılması gereken her alandaki reformların fikrî alt yapısının temellerini oluşturmuştu. Buna karşılık iktidara geldiğinde yine de toplum önderlerinin fikirlerini değerlendirdi. Bundan amaç ıslahatları geniş bir katılımcı kadro ile gerçekleştirmek istediği kesindir. III. Selim yapmayı düşündüğü ıslahatları gerçekleştirmek için iyi niyetli olduğu şüphesizdir. III. Selim, döneminde, yeni kurumların, uygulamaların ve fikirlerin oluşmasına büyük bir katkı sağladı. Osmanlı Devleti’nin geleneksel kurumlardaki bozulmanın devletin geri kalma sebebi olduğunun bilinci içindeydi. Bunun için Avrupa’da teşekkül eden, siyasî, ekonomik ve sosyal yapılanmanın farkında olarak devlet mekanizmasına yön vermeye çalıştığını söylemek mümkündür. Askerî amaçlarla yabancı dil ve tekniklerle eğitim alan Osmanlılar, Avrupa fikriyatını anlama ve değerlendirme yoluna gittiler. Bu durum daha sonraki dönemde yöneticilerin ıslahatları için büyük bir kazanç teşkil etti. III. Selim iktidar olduğunda askerî teşkilatın içinde bulunduğu düzensizliği önlemek ve bir şekilde de darbeleri bertaraf etmek gayesiyle ıslahata askerî yapılanmadan başlamıştı. Ancak 1808’de çıkar gruplarının çıkardığı karışıklık sonucu bir darbe ile katledilmiştir. Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev.Yasemin Saner, İstanbul, İletişim Yayınları, 2011, s.46. 33 Zürcher, a.g.e., s.52 34 Eren, a.g.m., s.437. 32 444 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI III. Selim reformlarını geniş halk kitlelerine tam anlamıyla anlatamaması sonucu, hareketinin tabansız kaldığını ifade etmek gerekir. III. Selim Osmanlı reform asrını başlatan bir kişi olarak kendisinden sonra gelen padişahlara da her konuda yeni fikirler kazandırdığını ifade edebiliriz. 445 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI KAYNAKLAR AKÇURA Yusuf, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. BOZKURT Gülnihal, Batı Hukuku’nun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010. CEZAR Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, İstanbul, Alan Yayıncılık, 1986. ÇAĞMAN Engin, III. Selim’e Sunulan Islahat Lâyihaları, İstanbul, Kitabevi, 2010. EREN A. Cevat, “Selim III “ İslam Ansiklopedisi, C.X, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, 1977, s.441-457. ESAD Mehmed, Mir’ât-ı Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn, İstanbul, 1312. FİNDLEY Carter V., Modern Türkiye Tarihi, Çev. Güneş Ayaş, İstanbul, Timaş Yayınları, 2011. GÖKBİLGİN M.Tayyib, “Nizam-ı Cedid”, İslam Ansiklopedisi, c.IX, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, 1964, s.309-318. KÂHYA Esin, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıp Eğitimi ve Türk Hekimleri, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1997. KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.V. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. KARAL Enver Ziya, Selim III.’ün Hatt-ı Humayunları, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999. KARAL Enver Ziya, Selim III.’ün Hat-tı Hümayunları-Nizam-ı Cedit- Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. LEWİS Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev.Metin Kıratlı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. MARDİN Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 1996. MUMCU Ahmet, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Birey ve Toplum Yayınları, 1985. ORTAYLI İlber, Osmanlı Düşünce Dünyası ve Tarih Yazımı, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2010. ORTAYLI İlber, Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010. PEDANİ Maria Pia, ‘Osmanlı Padişahının Adına’ İstanbul’un Fethinden Girit Savaşı’na Venedik’e Gönderilen Osmanlılar, Çev. Elis Yıldırım, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2011. SHAW Stanford J., Eski ve Yeni Ararsında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul, Kapı Yayınları, 2008. UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, “Selim III’ün Veliaht İken Fransa Kralı Lüi XVI İle Muharebeleri” Belleten, C.II., 1938, s.191-246. UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. 446 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI ZÜRCHER Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev.Yasemin Saner, İstanbul, İletişim Yayınları, 2011. 447 ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI 448
