KADiR-BiLLAH me isteğine muhalefet etmiş, bunun üzerine Şiiler' e nakib unvanı taşıyan dini bir reis tayin edilmiştir (İbnü ' l-Cevzl, IX, 85) . Bir taraftan Abbas! hakimiyetini eski günlerine döndürmeye gayret ederken · diğer taraftan Sünnlliği hakim kı lmaya çaba göstermiştir. Bu konuda kaleme alınan er-Risfı1etü '1 - Kiidiriyye (el-Uşul) adlı eser ona nisbet edilmektedir. Bu eserde usule dair hadis i mamlarının tertibi esas alınarak ashabın faziletlerinden bahsedilmiş. Ömer b. Abdülazlz'in üstünlükleri dile getirilmiş , Kur ' an ' ın mahiQk olduğuna inananların ve Mu'tezm görüşü benimseyenlerin f ikirlerinin yanlışlığı ispat edilmeye çalışılmıştır. Eserin cuma günleri Mehdi Camii'nde ilim halkaların­ da okunduğu kaydedilmektedir (Hatlb , IV, 37). Halife divanlarında oluşturulan, tamam ı it ikadl konularla ilgili bazı eserler de Kadir-Billah'a nisbet edilmektedir. Şerif er-Radi tarafından yazılan bir şi­ ir e kızan Kadir-Billah 402'de (1011-12) Bağdat'ta Sünni ve Şii alimleri toplam ı ş. bu alimler, Fatımller'in Hz. Fatıma'ya varan neseplerinin sah ih olmadığına dair karar almışlar ve kadı l ar huzurunda bu kararı tescil etmişlerdir. Halife408 (101718) yılında Mu'tezile fakihlerinden tövbe etmelerini, eski görüşlerinden vazgeçmelerini istemiş, onlar da görüşlerinden vazgeçtikleri ni, Sünnlliğe muhalif bir şey söylemeyeceklerini belirterek bu husus u yazılı olarak beyan etmişlerdir(ibnü'l-Cev­ zl, IX, ı 55). 420'de (1029) toplanan divanda Ka dir- Billah tarafından derlenen ve içerisinde öğütler, mev'izalar. Basralı­ lar'ın görüşlerinin açıklamaları , bid'atçı­ lara redd iyelerle Kur'an'ın mahiQk olduğunu söyleyenter in fasıklığı vurgulanan bir bildiri okunmuş , divanda bulunanlardan, dinlediklerinin içeriğ i ne katıldıkları­ na dair yazılı bir belge alınmıştır (a.g.e., IX, 223-224) . Maverdi e1-İ]fnfı', KudQrl' e1-Mul;)taşar ve Abdülvehhab b . Muhammed el-Malik! e1-Mul;)taşar adlı eserlerini Ka dir- Billah'ın isteği üzerine yazarak kendisine takdim etmişlerdir (Yakut, XV, 54). Ali b . Said ei-İstahrl'nin de onun isteğiyl e Batınlliğe bir reddiye yazdığı kaydedilmektedir (İbnü ' l-Cevzl, IX, ı 34) . Kactir-Billah dönemi, Maverdi ve İb­ nü'I-Ferra gibi alimterin hilafet kavramı üzerindeki çalışmaların yoğunlaştığı devir olması bakımından da önemlidir. Maverdl'nin, ünlü eseri e1-AJ:ıkfımü's-su1tfı­ niyye'yi Kactir- Billah'ın isteği üzerine kaleme aldığı rivayet edilmektedir (M. Abdülkadir Ebu Faris, s. 521-523). 128 BİBLİYOGRAFYA : G. Le Strange. Baghdad During the Abbas id Caliphate, Oxford 1924, s. 125; Şerif er-Radi, Dfuan, Beyrut, ts . (Daru Sadır), ı, 546-549; ll, 576; Hatlb, Tarfi)u Bagdad, ı, 101, 110; lll, 93, 232; IV, 37, 320; V, 88; VIII, 80; Xl , 79; Nizamülmülk. Siyasetname(Köymen), s. 193-194, 201202; RGzraveri, Zeylü Tecaribi'l-ümem (nşr. H. F. Amedroz), Kahire 1334/1916, lll, 202, 206208, 250, 305, 311 ; İbnü'I-Cevzi. el-Munt~am (n ş r. Süheyl Zekkar). Beyrut 1995, IX, 7 -245 ; Yaküt, Mu'cemü'l-üdeba', XV, 54-55; İbnü'I-Eslr, el-Kamil (tre. Abdülkerim Özaydın ), İstanbul 1987, IX, 48, 59 -60, 71-320; Fas!, el-'i/f,:dü'ş-şe­ mfn, lll, 342; C. E. Bosworth, The Ghaznauids, Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran: 994-1040, Edinburg 1963, s. 28-29, 46, 52-54, 130, 150, 180, 182; Mafizullah Kabir, The Buwayhid Dynasty of Baghdad, Calcutta 1964, s. 195-196; V. V. Barthold, Moğol istilasına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız). İstan­ bul 1981,s.286,290-291,301,306;M . Abdü~ kadir EbG Faris, el-19içlf Ebu Ya'la el-Ferra' ue kitfıbühu el-AI;ıkamü 's-sultaniyye, Beyrut 1403/1983, s. 521-523; K. V. Zettersteen, " Ka dir Billah", iA, VI, 49-50; D. Sourdel, "al~adir-Bi'llah", E/ 2 (İng . ). IV, 378 -379. li! ~ - o MusTAFA SABRi KüçüKAşcı A KADIRI, Abdüsselam b. Tayyib ( \.Ş)~IA!I ..,_.;;w ı .:i I":IWI~) ~ Ebu Muhammed Abdüsselam b. et-Tayyib b. Muhammed ei-Hasenl ei-Kadirl el-Fas! (ö. 1110/1698) L Ensab alimi, edip ve şair. _j 1O Ramazan 1OSB'de (28 Eylü l 1648) Fas (Fez) şehr i nde doğdu . Hz. Hasan ve Abdülkadir-i Geylani neslindendir. Ataları Moğol istilasından (656/1258) sonra Bağdat'tan Endülüs'e, X. (XVI.) yüzyı­ lın başlarında da Fas'a göç etmişlerdir. Dedesi fakihti ; kardeşi Muhammed nahiv, belagat, fıkıh, hadis alimi ve mutasawıf, oğullarından Kasım da fakih, Tayyib ise mutasawıftı . Fas'ın Abdülkadir el-Fas! ile oğulları Muhammed ve Abdurrahman, Ebu Ali ei-YQsl, Muhammed ei-Arabl ei-Fi ştan. Ebü'I-Abbas Ahmed b. Abdullah Ma'n ve Muhammed b. Ali ei-Filal1'den (ed-DilaT) Arap dili ve edebiyatı. belagat, kıraat. tefsir, hadis, fıkıh , tasawuf, aruz, mantık gibi çeşitli alanlarda ders alan Kadirl şiirde ve nesirde ileri bir düzeye ulaştı. Daha sonra kendini ensab ilmine vererek çalışmala­ rını özellikle Haşimoğulları ile onların bir kolu olan Hz. Ali evi adı üzerinde yoğun­ laştırdı. Kadirl. hayatının sonlarına doğru zamanın Filali Hükümdan Mevlay İsmail b . Muhammed'in isteği üzerine, kendisine isyan eden oğlu Muhammed'in itaatini sağlamak için SGsülaksa'ya gitti. Öğren­ cisi olan Muhammed'in isyanının sona erdirilmesinde önemli r ol oynadı. 13 Reblülewel 111 O' da (19 Eylül 1698) Fas'ta öldü ve üstadı Ahmed el-Yemeni'nin türbesi yanına defnedildi. Başta hocaları ve öğrenciler i olmak üzere birçok kimse tarafından övülen Kadirl çok sayıda öğren­ ci yetiştirmiştir. Ebu Abdullah ei-Mesnavl. Ebü'I-Abbas ei-Vicarl, Muhammed b. Abdüsselam ei-Bennanl, İbn Zakur ve İbn Rahhal bunlar arasında zikredilebilir. Neşrü'1-me§fıni ve e1-İ1ti]fatü'd-dürer müellifi tarihçi Muhammed b. Tayyib elKadiri onun torunudur. Eserleri. Değişik alanlarda çalı şmaları bulunan Kadirl'nin çoğu manzum olan eserleri, günümüzde Fas'ta yaşayan t orunları ile akrabalarının elinde ve Fas'ın bazı kütüphanelerinde mevcuttur. Başlı ­ ca eserleri şun l ardır: 1. e1-Ma]fşadü '1AJ:ımed (fi't-ta'rif bi-seyyidina İbn 'AbdilLah Af:ımed). Şeyh i Ebü'I-Abbas Ahmed b. Abdullah Ma'n'ın tarikat silsitesiyle Şa­ zeliyye silsite ve ko li arına dairdir (Rabat 1351 ). Z. ed-Dürrü's-seni ii (ba'zıl?ikri) men bi-Fô.s min eh1i'n-nesebi('l-beyti)'1-ljaseni. Fas'ta Hz. H asan'ın soyundan gelenler ve özellikle İdrlsller'in meş­ hur şahsiyetleri hakkındadır (Fas 1303, 1308). 3. e1-İşrfıt'a1fı nesebi'1-a]ftfıbi'l­ erba'ati'1-eşrfıf. Abdülkadir-i Geylani. Abdüsselam b. Meşlş. Ebü'I-Hasan eş-Şazeli ve Muhammed b. Süleyman ei-CezQII'nin tarikat silsileleriyle ilgili olan eser manzume olup ilk eserle birlikte basılmıştır (Fas 1308). 4. e1-'Artü'1-'fıtır ii-men bi-Ffıs min ebnfı'i'ş-Şeyl;) 'Abdil]fiidir (Cezayir 1906) Katiiri'nin diğer bazı eserleri de şunlar­ Na?mü Mul;)taşari's-Senusi (fi'Lmantık) (Muhammed b. YOsufes-SenGsl'nin eserinin manzum hale getirilmiş şekli; Rabat, ei-Hizanetü'l-amme, nr. 423, 538/ 4). İ]J.kfımü'1-ma'ruf min a]fkfımi'?-?U­ ruf (Rabat, ei-Hizanetü'l-amme, nr. 522/1). Matla'u(Metali'u) '1-işrfı]f (fi nesebi'ş-şü­ refa'i'l-varidin mine'l-'lrak), Esne'1-Merfı]fi fi'n-nesebi'1- 'Irfı]fi, Mevfı]fıfu 'tta'rif li-men yünseb bi-Ffıs ile 'n-nesedır: bi'ş-şerif, Şeceretü 'ş-şüreffı'i'1-Kadi­ riyyin, Na?mü Kavfı'idi'1-i'rfıb, e1-Cevfıhirü'1-Mantı]fıyye, Na?mü '1-cevfıhir (min nesebi Beni Tahir), Tu]J.fetü'n-nebih (bi-nesebi Beni Tahir ve Beni Şebih), İgii§etü'1-1ehffın bi-esfınidi ü1i'l- 'irffın, e1-Fehrese, Divfın (müellifin eserleri ve bunların yazma nüshaları için bk. Ka diri, KADiRiHANE TEKKESi el-iltil~atü 'd-dürer, s. 275-28 I; Brockelmann, ll, 356, 682-683; Abdüsselam b. Abdülkadir ibn Sude, ı-ıı. tür.yer.). Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Fas!, el-Mevridü'l-heni bi-a{Lbari Mevlay 'Abdisselam el-Kiidiri el-lfaseni adıyla bir eser yazm ı ştır (Zirikll, IV, 6). BİBLİYOGRAFYA : Kadiri, Neşrü 'l-meşanf, lll, 86- ı ı 5; a.mlf.. İl­ el-Alevi el-Kasım!), Beyrut 1403/1983, s. 275-28ı; Brockelmann, GAL Suppl., ll, 356, 682-683; Muhammed Davüd. Tarfi)u Tı(van, Tıtvan ı379/1959, 1/3, s. 360-36 ı, 374-377; Zirikli, el-A'lam ( Fethullah), IV, 5-6; Abbas b. İbrahim. el-İ'lam, VIII, 47848ı; Abdülhay ei-KeWlni, Fihrisü'l-fehilris, 1, ı88- ı 90; ll, 774-775; AbctGsselam b. Abdülkadir ibn SGde. Delilü mü'errii)i'l-Magribi'l-alj:şa, Darülbeyza ı 960, 1, 75, 96 , ayrıca bk. tür. yer.; ll, 3ı5, 3ı6, ayrıca bk. tür. yer.; Fevzi Abdürrezzak, el-Ma(bü'atü 'l-/:ıaceriyye fi'l-Magrib, Rabat ı986, s. ı66; M. Lakhdar. "al-]5:adirt, al-I:Iasanl", EP (ing.), IV, 380. l';i;l . til~a(ü 'd-dürer (nşr. Haşim i!ıııt ı ! SMAiL DURMUŞ KADim, Muhammed b. Tayyib ı ( ..SJ.:ılöJI ~1 ~ ~) Ebu Abdiilah Muhammed b. et-Tayyib b. Abdisselam el-Hasent el-Kadirt el-Fas! (ö. 1187/1 773) L Faslı tarihçi. _j 7 Reblülewel 1124 ( 14 Nisan 1712) tarihinde Fas'ta doğdu. Hayatı hakkında bilinenler, İltilsiitü'd-dürer adlı eserinde verdiği bilgilere dayanmaktadır. Hz. Hasan ve Abdülkadir-i Geylani soyundan olan Kadirl'nin ataları Moğol istilası sıra­ sında (656/1 258) Bağdat'tan ayrılarak Endülüs'e göç etmişler, Vadlaş (Guadix) ve Gırnata' da (Granada) yerleşmişlerdir. Suranın da düşman eline geçmesi üzerine IX. (XV.) yüzyılın sonlarında Fas'a gitmişler­ dir. Kadirl, Fas'ta Muhammed et-Tavüdl b. Talib b. Sude, Muhammed b. Hasan elMasmudl. Abdülmedd b. Ali ez-Zebadl, Ahmed b. Mübarekes-Sicilmasl, Muhammed b. Abdüsselam el-Bennanl gibi alimlerden ( hocaları için b k. ilti~atü 'd-dürer, s. 449-476) öğrenimini tamamladıktan sonra buradaki Endülüs Camii'nde imamlık ve hatiplik yaptı. Bir taraftan da öğretim­ le ve eser yazmakla meşgul oldu. 25 Şa­ ban 1187' de ( 11 Kasım 1773) Fas'ta vefat etti ve BabülfütGh'a defnedildi. Eserleri. 1. Neşrü'l-meşani li-ehli'l]farni'l-l;adi 'aşer ve'ş-şani. Kuzey Afrika'da 1000-1186 (1592-1772) yılları arasında vefat eden alim, mutasawıf, idareci, edip, şair vb. şahsiyetlerin biyografilerini ihtiva eder. Kuzey Afrika'daki diniilmi müesseseler, siyasi olaylar hakkında da bilgi veren eser. bölgenin dinl-tasavvufi hayatına dair dikkate değer mal u mat ihtiva etmektedir. Neşrü 'J-meşani'nin küçük versiyonunun taş baskısı yapılmış (1-11. Fas ı 3 ı O). büyük versiyonu da Muhammed Hacci ve Ahmed et-Tevfik tarafından neşredilmiştir (I-IV, Ra bat, ı 3971407/1977- ı 986). Bu neşir ayrıca Mevsu'atü '1- 'dlemi'l-Magrib 'in içinde de tekrarlanmıştır (III-V!, Beyrut 1417/1 996) . Eserdeki tarihi o layların derlend i ği Badleian Library'deki bir nüshayı Narman Cigar İngilizce notlarla birlikte yayımlan­ mıştır (fjauliyyatü neşri'l-meşanf/ Nashr al-Mathanl: The Chronicles, Ra bat I 978; London 1981) . Z. İlti]fiitü'd-dürer ve müstetddü '1-mevd'i?: ve'l-'iber min al].bari ve a'ydni'l-mi'eti'l-l;ddiye ve'ş-şd­ niye 'aşer. Neşrü'J-meşani'nin ihtisarı suretiyle, ayrıca farklı bazı bilgilerin ilavesiyle kaleme alınan eserin Haşim el-Alevi el-Kasım! tarafından önce araştırma ve değerlendirme kısmı Mu]faddimetü Ki~ tabi İlti]fiiti'd-dürer adıyla (Beyrut I 982). daha sonra da metni (Beyrut ı 983) neşre­ dilmiştir. 3. Leml;atü '1-behceti'l-'aliyye ii ba'zı lidir (Rabat, el-Hizanetü 'l-melekiyye, nr. 1897, 3717). Kadirl'nin diğer eserleri de şunlardır: ez-Zehrü'l-bdsim ii mena]fıbi'ş-Şey{L Sidi Kasım (Rabat, el-Hizanetü'l-amme, nr. 580, ı 778, 23 ı 8); el-Kevkebü'd-davi ii ikmali mu'temedi'r-ravi(Rabat, el-Hizanetü'l-amme, nr. 799); eş-Şavarimü'l­ tetkiyye ii nühuri ehli'l-]faşideti'l-it­ kiyye (Rabat. el-Hizanetü ' l-amme, nr. ı 230); Dürretü'l-metalib ii nesebi Beni Ebi Giilib (Ra bat . el-Hizanetü'l-amme, nr. ı 234 ); Te'ali]f 'ala ba'zi'n-na]ft min Cemhereti'l-ensab li'bn lfazm (Rabat, Hizanetü'l-melekiyye, nr. 5716). Kadirl'nin eserleri (müellifinverdiği bir liste için bk. a.g.e. , s. 4 79-480). Selvetü'l-enfas yazarı Muhammed b . Ca'fer el-Kettanl başta olmak üzere Kuzey Afrika' nın din ve kültür hayatı üzerinde çalışan müelliflerin önemli kaynaklarından olmuştur. BİBLİYO GRAFYA : Kadiri. Neşrü'l-meşani, neşredenlerin girişi, a.mlf.. İlti/!:ii(ü'd-dürer (n ş r. Haşim Alevi el-Kasım!). Beyrut 1403/1983, s. 449-490; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 1-14; Hifnavi, Ta'rifü'l-i)alef bi-ricali's-sele{. Beyrut ı402/ı982, 1, 202-203 ; Brockelmann, GAL Suppl., ll, 687; lzaf:ıu 'l-meknün, ll, 648; AbctGsselam b. Abdülkadir ibn SGde, Delflü mü'errii)i 'l-Magribi 'l-alj:şa, Titvan ı950, s. 96, 602; Muhammed ei-MenGni, el-Meşadirü 'l-'Arabiyye li-tarfi)i'l-Magrib, Darülbeyza 1404/1983,1, 2ı9-22ı, 222,225, 229; G. Deverdun, "al-]5:adirl", EP (ing.), IV, 379;A. Knysh, "al-Qadirt, Muhammed Ibnal-Tayyib", Encyclopedia of Arabic Literature, London ı 998, ll, 627. r.iJ l!llliJ RIZA KURTULUŞ ı, ı -8; ı (bk. ABDÜLKADiR HAMIDI ÇELEBİ). _j L r ehli'n-nisb eti'ş - Şı]fılliye (nşr. Umberto Rizzitano, Kah i re I 956). 4. el-İk­ KAniRi TACI ı (bk. TAÇ). lil ve 't-tdc ii teHili Kifdyeti 'l-m iıl;tdc. L Ahmed Baba et-Tinbüktl'nin eserinin zey- r L Kadirihane Tekkesi'nin cümle kapısı üzerindeki ihya kitabesi --, KAniRi ÇELEBİ _j KAniRiHANE .TEKKESi İstanbul Tophane'de 1040'ta (1630) tesis edilen, Kadiriyye tarikatının asitanesi olan tekke. --, _j Beyoğlu ilçesinin Tophane s~mtinde Kadirller Yokuş u üzerinde yer almaktadır. Hacı Plrl adlı bir kişi tarafından Kadiriyye'nin Rumiyye kolunun plri Şeyh İsmail Rumi için inşa ettirilmiştir. Cami- tevhidMne merkezli bir külliye olan tesis yüzyıllar içinde çeşitli onarımlar geçirmiş ve yenilenmiştir. Topçubaşı İsmail Ağa'nın 129