İlk Filolojik Tefsirin Tespiti Konusunda Cereyan Eden Tartışmalar

ARAŞTIRMA VE İNCELEME
İlk Filolojik Tefsirin Tespiti Konusunda
Cereyan Eden Tartışmalar
İsmail AYDINa
a
Ş.Ö. Mehmet İzdal İlköğtetim Okulu,
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni,
İzmir
Geliş Tarihi/Received: 31.01.2011
Kabul Tarihi/Accepted: 15.03.2011
Yazışma Adresi/Correspondence:
İsmail AYDIN
Ş.Ö. Mehmet İzdal İlköğtetim Okulu,
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni,
İzmir,
TÜRKİYE/TURKEY
ismailaydinn@yahoo.com.tr
ÖZET Yaptığımız bu çalışmada, ilk filolojik tefsiri kimin yazdığı ve bu alanda yazılan ilk eserin
hangisi olduğunu irdelemeye çalışacağız. Günümüzde özellikle filolojik tefsir sahasında araştırma
yapan müelliflerin konuyla ilgili farklı yaklaşım sergiledikleri görülmektedir. Bu makalede, konu
ile ilgili görüş belirten âlimlerin argümanlarına da yer vererek ulaştığımız veriler ışığında ilk filolojik
tefsirin tespitini yapmaya gayret edeceğiz.
Anahtar Kelimeler: Kur’ân, tefsir, filoloji, filolojik tefsir
ABSTRACT In our study, we are going to explicate, who wrote the first philologic tafsir and what
is the first philologic tafsir on this field. Today, there are different approaches of outhor studing on
philologic tafsir. In this article, with the light of data we get through giving place to scholar’s argument who rendered their opinions on this field, we will try to specify what is the first philologic
philologic tafsir.
Key Words: Quran, tafsir, philology, philologic tafsir
Journal of Islamic Research 2011;22(1):26-31
lk filolojik tefsirin tespitiyle ilgili kaleme alınan bu çalışmada, öncelikle filolojik tefsirden kastedilen anlama ışık tutmak yerinde olacaktır. Filolojik tefsir; Kur’ân’ı dil ekseninde yani Arapçanın hâkim kurallarına
göre inceleyen bir alana işaret eden bir terimdir. Diğer bir ifadeyle filolojik
tefsir; Kur’ân’ın nüzûlü döneminde Arapların konuştuğu dilin lafız ve üsluplarıyla, Arap şiiri ve dilcilerin tesis ettikleri hâkim kurallarla Kur’ân’ı açıklamaktır.
Copyright © 2011 by İslâmi Araştırmalar
26
Kur’ân’ın dil kurallarına dayalı olarak açıklanmasını konu edinen filolojik tefsirin kökleri Hz. Peygamber dönemine kadar uzanır. Filolojik tefsir
hareketinin ortaya çıkmasını sağlayan siyasi, sosyal ve kültürel etkenler yanında, lahn olgusu ve dil ekolleri arasındaki mücadelelerin önemli bir rolü
vardır. Ancak tefsirde bir yönelim olarak filolojik yöntemin doğuşunu sağlayan en önemli unsurun dînî olduğunu söyleyebiliriz.1 Ebû Ubeyde (ö.
210/825) ve Ferrâ (ö. 207/822) gibi âlimlerin filolojik tefsirlerini kaleme alma sebepleriyle ilgili tabakat/biyografi eserlerinde nakledilen bilgiler bu
Journal of Islamic Research 2011;22(1)
' ::
;?@A>B6 9) 4'$ >?C@A>>6 "
İLK FİLOLOJİK TEFSİRİN TESPİTİ KONUSUNDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR
" @"
hususu teyit etmektedir.2 Ayrıca filolojik tefsirin
önde gelen temsilcilerinden Zeccâc’ın (ö. 311/923),
tinde Kur’ân’ı tedebbür etE;;@F>E6 GHIJKML NO H
G PLKQRSG TG UG VGWXEaye
me ve araştırmanın teşvik edildiğini belirttikten
!,
sonra, Allah’ın Kitabı’nın açıklanması gerektiği ve
# bunu yapacak'
kişi için filolojik yöntem dışında bir
yol olmadığını belirtmesi,4 dile dayalı tefsirin dînî
gayelerle başladığını göstermektedir. Mustafâ elCüveynî de, dilcilerin Kur’ân’ın i‘râbına yönelik çalışma içine girmelerini her şeyden önce Kur’ân’ın
anlamına hizmet ve onu ortaya çıkarma gayesine
bağ
laya
rak şöy4
le demiştir: “Ben, Kur’ân nassına
$[A\BB$
hizmet için nahivcilerin Kur’ânî
nassın tahliline
"!'*(
yö
ne
lik
ser
gi
le
dik
le
ri
gay
ret
ten
da
ha
üstün ve doğ <2 =, ^_`abG_c
Q NO LdPLefL gL hQ GijG bGklL Jma
G
5
* op
#
ru birça
ba bilmemek
teyim.”
$> # $,(<2=
Lahn hareketlerinin de tesiriyle, Kur’ân’ın an$&,\+,4'$B[?$6'&&
lamlarını belirleme ve bunları muhafaza etmeye
yönelik başlayan dil çalışmalarının önemli bir aşal`~bG|L €}ẀK̀JcG JNOGP}z̀LmTL JMUG XG
maya ulaşması, ek
seriyetle dilcilerin kaleme aldığı
!,
garîbu’l-Kur’ân,
‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbu’l-Kur’ân
‚!$* 3 9)
\/),6me
),\<
adı altında pek çok filolojik tefsirin ortaya çıkmamin ha
zırlamış
tır.
Yani filolojik tefsirle ilgi sına
ze
!"$
!<2='
li yazılan eserler her ne kadar Kur’ân’ın daha iyi
,), "an
!
le
laşılma#
sına yönelik ka
me alınmış olsalar da, bu
$, 4
eserlerin ortaya çıkması dil araştırmalarında kay$<2("#$%&$#'#
dedilen ilerleme ve mey:<2
dana gelen müktesebatın
2$#$p$>En1)2\7
bir sonucudur.
Kur’ân merkezli dil çalışmaları hic* # +$$%'*
4„,#,\Y)6
FFE#$p$>C?C1+:…):<2,\
ri birinci asırda Ebu’l-Esved’le (ö. 69/688) başlasa
,#4!$*„!<2,\9)!:6
da bu alandaki tedvin hareketi hicri ikinci asırda
A$6 9), '
-(*+*( orta9),
ya çıkmış
tır.
Devam
eden süreçte de filolojik
$ (&
tefsirle ilgili pekçok
eser kaleme alınmıştır. Bu ça##
$ (
&
lışmanın
hede9)
fi, konu
ile ilgili yapılan ilk çalışma)"&
nın hangisi olduğunu tespit etmektir.
,2 !) % ,
4$* 2 :
D&:<2(„!$\7
İLK
),\„)
FİLOLOJİK TEFSİR
<2\9 )!:6
p$;CA$ Bazı kaynaklarda, filolojik tefsirle ilgili yapılan ça-
lışmalarda İbn Abbâs’ın (ö. 68/687) adı geçmektedir. Ona Garîbu’l-Kur’ân, Mesâilü Nâfi’ b. el-Ezrak
ve el-Lugât fi’l-Kur’ân gibi eser
lerin nisbet edilmesine6 bakılarak, kronolojik açıdan filolojik tefsirle
ilgili ilk çalışmaların İbn Abbâs’la başladığı yönünde bir telakki oluşabilir. Ancak belirtmemiz gerekir
ki, aynı görüşü paylaştığımız pek çok araştırmacı,
zikredilen bu eserlerin İbn Abbâs’ın bizzat kendisinin kaleme aldığı çalışmalar olmadıkları noktasında görüş birliği içindedirler.7 Muhtemelen bu
Journal of Islamic Research 2011;22(1)
İsmail AYDIN
eserler, İbn Abbâs’tan nakledilen rivayetlerin sonraki nesiller tarafından kitaplaştırılması sonucu
meydana gelmişlerdir. Bu durumda filolojik tefsirle ilgili ilk telif hareketinin İbn Abbâs’tan sonra
gerçekleştiğini kabul etmek daha doğrudur. Bununla birlikte, bu alandaki ilk isimlendirmenin Ata
b. Ebî Rebâh (ö. 114/732) kanalıyla ona nisbet edilen Garîbu’l-Kur’ân isimli eserle başladığını söylemek mümkündür.
Fuad Sezgin’e göre, hicri ikinci asırda dilcilerin
garîb olarak isimlendirdikleri, nevâdirden olan ve
anlamı herkes tarafından bilinemeyen kelimeleri
açıklamaya yönelik kaleme alınan ilk eser, Ebân b.
Tağlib’in (ö. 141/758) Garîbu’l-Kur’ân adlı eseridir.8
Fuad Sezgin gibi, Müsâid b. Süleymân et-Tayyâr da
vefat yılı esas alındığında me‘âni’l-Kur’ân sahasında kaleme alınan ilk eserin Ebân b. Tağlib’in kitabı olduğunu söyler.9 Ancak belirtmek gerekir ki,
vefat tarihi bakımından önceliği olan Mutezile’nin
kurucusu Vâsıl b. Atâ’nın (ö. 131/748) Me‘âni’lKur’ân yazdığı nakledilir.10 İbrâhîm Rüfeyde, me‘âni’l-Kur’ân’la ilgili telif hareketinin Vâsıl b. Atâ
ile başladığını söyler.11 Vâsıl’ın eseri, me‘âni’lKur’ân’la ilgili en eski kaynaklardan biri kabul edilebilir. Ancak yine de bu eserin, filolojik tefsir
sahasında telif edilen en eski çalışma olduğunu söyleyemeyiz. Zira aşağıda değineceğimiz üzere Zeyd
b. Alî’nin (ö. 122/739) bu konuda önceliği vardır.
Mustafa Karagöz, Filolojik tefsirle ilgili kaleme alınan ilk eserin Mukâtil b. Süleyman’a (ö. 150/767)
ait olan el-Vücûh ve’n-Nezâir adlı kitap olduğunu
söyler. 12 Filolojik tefsir alanındaki telif hareketinin
garîbu’l-Kur’ân ve me‘âni’l-Kur’ân’larla başladığı
varsayılırsa Mukâtil’den önce bu işe el atan başka
âlimlerin olduğunu belirtmek gerekir. Filolojik tefsirle ilgili ilk eserin değil, ancak, filolojik tefsirin
bir alanı olan vücûh ve nezâr’le ilgili ilk kitabın
Mukâtil’e ait olduğunu söylemek kanaatimizce daha doğru bir yaklaşımdır.
İbn Âşûr tefsirini doktora çalışması olarak dil
yönünden inceleyen Zehrânî, filolojik tefsirle ilgili bize ulaşan en eski kaynağın Kisâî’ye (ö. 189/804)
ait olan Me‘âni’l-Kur’ân isimli eser olduğunu söylemiştir.13 Bu yaklaşım iki yönden isabetli görünmemektedir. Öncelikle Kisâî’nin eseri bize
ulaşmamıştır. Ancak, Kisâî’ye nisbet edilen görüş27
İsmail AYDIN
İLK FİLOLOJİK TEFSİRİN TESPİTİ KONUSUNDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR
leri, kaynaklardan derleyen İsâ Şehhâte, ona nisbetle Me‘âni’l-Kur’ân isimli bir eser yayınlamıştır.
Ayrıca rivayetler, Kisâî’nin eserini Ebû’l-Hasen elAhfeş’in (ö. 215/830) bu alanla ilgili yazdıklarından
derlediğini ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili Ahfeş şöyle demiştir: “Kisâî, me‘âni’l-Kur’ân’la ilgili
kendisi için bir kitap yazmamı istedi. Ona kitabı
yazdım. Onu kaynak edinerek ‘meânî’ ile ilgili bir
kitap yazdı.”14
Filolojik tefsirde öncü kabul edilen isimlerden
bir diğeri de Ebû Ubeyde’dir. Bu âlime Mecâzü’lKur’ân, Garîbu’l-Kur’ân ve Me‘âni’l-Kur’ân isimli
eserler nisbet edilmiştir.15 Ancak Fuad Sezgin, Mecâzü’l-Kur’ân dışında Ebû Ubeyde’nin kendisine
nisbet edilen adları taşıyan bir kitaba sahip olmadığını düşünmektedir. Sezgin, bir yandan Kur’ân’ın
anlamlarını açıklaması, diğer taraftan gariplerini
tefsir etmesi ve bu arada i‘râb konularına değinmesi sebebiyle eserin bu farklı isimleri almış olabileceğini belirtir.16 Tespitimize göre Sezgin’in bu
yaklaşımını destekleyen hususlardan biri Mervân
b. Abdülmelik’in, “Ebû Hatim’e, Ebû Ubeyde’nin
Mecâz olarak isimlendirilen Garîbû’l-Kur’ân’ını
sordum”17 şeklindeki sözüdür. Yine Hatîb el-Bağdâdî’nin (ö. 463/1070), me‘âni’l-Kur’ân’la ilgili ilk
eseri Ebû Ubeyde’nin yazdığını söylemesi,18 söz konusu eserin üç isimle de anıldığını göstermektedir.
Bağdâdî’nin ifadelerine paralel olarak bazı kaynaklarda, Ebû Ubeyde’den filolojik tefsirle ilgili eser
telif eden ilk kişi olarak söz edilmektedir.19 Bu bağlamda Catlâvî, Ebû Ubeyde’yi ‘filolojik tefsirin kurucusu’20 olarak nitelemiştir. Ona göre Ferrâ’nın
kitabında –Me‘âni’l-Kur’ân olarak isimlendirmiş olsa da – nahiv konuları (kelime ve terkiplerin anlamı gibi) lugavî konulara ağır basmaktadır. Oysa
Ebû Ubeyde’nin Mecâzü’l-Kur’ân’ında lugat/dil daha fazla işlenmekte ve onun delalete verdiği önem
daha açık görülmektedir.21 İlk filolojik tefsiri Ebû
Ubeyde’nin yazdığına dair ortaya konan düşünceleri, sistematik olarak Kur’ân’ın dile dayalı biçimde
tefsirini ilk yapan kişinin o olduğu anlamına irca
etmek mümkündür. Yani, Ebû Ubeyde’den önce de
filolojik tefsirle ilgili garîbu’l-Kur’ân, me‘âni’lKur’ân, vücûh ve nezâir gibi eserler kaleme alınmıştır. Ancak, sistematik olarak Kur’ânî lafızları şiir
ve Arapların beyan üsluplarıyla, zaman zaman da
28
sarf ve nahiv kaideleriyle tefsir etmek suretiyle bu
alanda bir yöntem tesis eden kişi Ebû Ubeyde’dir.
Carl Brockelmann (ö. 1956) ve Ahmed Emîn
(ö. 1954) gibi araştırmacılar ise, filolojik tefsirde önceliğin Ferrâ’ya ait olduğunda ittifak etmişlerdir.
Brockelmann’a göre tefsir başlangıçta hadis ilminin
alt bir bölümü iken, müstakil olarak onu ele alan
ilk kişi Ferrâ’dır.22 Ferrâ’nın meşhur eserini kaleme alma sebebiyle ilgili nakledilen olaya23 dayanan
Ahmed Emîn de, tertibe göre Kur’ân’ı ayet ayet tefsir eden ilk kişinin Ferrâ olduğunu, ondan öncekilerin ise sadece Kur’ân’ın müşkil ayetlerini tefsir
etmekle yetindiklerini ifade etmiştir.24 Tertibe göre Kur’ân’ın tümünü ilk tefsir edeni tespit etmenin
kolay olmadığını belirten Zehebî (ö. 1977) ise, Ferrâ’nın eserini yazmaya sevkeden olayla ilgili şöyle
der: “Bu haberden, 207’de vefat eden Ferrâ’nın
Kur’ân’ı tertibe göre ilk tefsir eden kişi olduğunu
söyleyebilir miyiz? Hayır... rivayetlerden bunu çıkaramayız. Çünkü söz konusu rivayet bu konuda
bağlayıcı değildir.”25 Belirtmeliyiz ki, Ferrâ’nın Ebû
Ubeyde için, “Şayet Ebû Ubeyde bana getirilmiş olsa Mecâzü’l-Kur’ân sebebiyle ona yirmi (değnek)
vururdum”26 şeklindeki sözü, Ebû Ubeyde’nin Ferrâ’dan önce bu işe el attığını göstermektedir. Yine
Ferrâ’nın, Mecâzü’l-Kur’ân’dan alıntı yaparak Ebû
Ubeyde’ye eleştiriler yöneltmesi,27 Mecâzü’lKur’ân’ın daha önce yazıldığını kanıtlamaktadır.
Çağdaş araştırmacılardan İzânî, ilk yazılan tefsirin Ferrâ’nın Me‘âni’l-Kur’ân’ı olduğuna itibar etmeyen Zehebî’nin, sıhhatine itibar ettiği halde İbn
Abbas’ın tefsirini içeren Ali b. Ebî Talha’nın (ö.
143/760) sahifesinin ilk tefsir olduğu konusunda niçin karar kılmadığını sorgulayarak şöyle der: “Tefsirde bu sahifeden önce yazılan başka bir eser
yoktur. İnancımıza göre İbn Abbâs, Fatiha’dan başlayıp Kur’ân’ın sonuna kadar öğrencilerinden biri
olan Mücâhid’e (ö. 104/722) Kur’ân’ın tümünü kapsayan bir tefsir yazdırdı. Nitekim İbn Cerîr (ö.
310/922), İbn Müleyke’den (ö. 117/735) nakille şu
haberi aktarır: ‘Yanında levhalar olduğu halde Mücâhid’in İbn Abbâs’a Kur’ân’ın tefsirini sorduğunu,
İbn Abbas’ın da yaz dediğine şahitlik ettim. Bu şekilde Mücâhid’in Kur’ân’ın tümünü ona sorduğunu gördüm.’28 Muhtemeldir ki, Alî b. Ebî Talha’nın
(ö. 143/760) bu sahifesi, Mücâhid’ten naklettiği İbn
Journal of Islamic Research 2011;22(1)
İLK FİLOLOJİK TEFSİRİN TESPİTİ KONUSUNDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR
İsmail AYDIN
her zaman için geçerli olmasa da, bu mevzuda doğru ve kabul edilebilir bir sonuca gitme konusunda
daha sağlıklı bir kıstas görünmemektedir. Brockelmann, eserin Zeyd b. Alî’ye nisbetinde şüpheler olduğunu söylese de,32 Alî Şevvâh kitabın ona ait
olmasında şüpheye mahal olmadığını belirtmiştir.33
Kitabın muhakkiki Muhammed Cevâd ise, Zeyd b.
Yukarıda zikredilen bilgilerden anlaşıldığı
Alî’nin kendisinin telif ettiği bir eser olmadığı kaüzere, filolojik tefsirle ilgili ilk kaynağın hangisi olbul edilse bile, Zeydiyye’den olan âlimlerin arasınduğuyla ilgili araştırmacılar arasında derin bir anda tedavül etmesi ve sahabe ile tâbiîne yakın bir
laşmazlık söz konusudur. İhtilafın temelinde yatan
zamanda yaşamış olan Ebû Hâlid el-Vâsıtî’nin rihusus ise, ortaya konan tercihlerde farklı gerekçevayetleriyle aktarılmış olması gibi nedenlere bağlı
lere dayanılmasıdır. Bize göre filolojik tefsirle ilgiolarak bu eserin sahabe ve tabiînden aktarılan billi yazılan eserlerin en eskisi günümüzde matbu
+,), giler
gibi kabul edil
mesi gerektiğini belirtmişhalde bulunan Zeyd b. Alî’nin Tefsîru Garîbi’l34
tir. '
'
$
9
! Kur’ân7$
isim8"
li eseridir.+,),
Diya
net Vak
fının
İslam
An- Me‘âni’l-Kur’ân
madde
sini yazan ' $ 9 !
siklopedisine “
'” 7$
8"
&&!"
SONUÇ
Şükrü Arslan da bu hususu teyit etmiştir.30 Fuad
&&!"
Filolojik
tefsîr ha
reketi, Hz.
&#
'
&
#
Peygamber’le başlayıp Sez
gin, Zeyd b.
Ali’nin eserinin,
tam an
lamıy
la $
İbn Abbâs’la devam etmiş ve İbn Abbâs’tan nakletKur’ân’ın filolo
jik tef
sirini ko
nu edinmedi&#
ni be
' & ::
$ # ' '
ği
31
tik
le'
rine Garîbu’l-Kur’ân
ismini vererek bu sahada
lirtse de, özellikle lugavî delalete verilen önem se;
'
'
isim4'$
lendir
meyi yapan
Atâ '
b. Ebî Rebâh’la
geli-::
'$
tam
<2
4'$ >;?@A>B6
9)
>?C@A>>6
"
be
biyle
bu eserin
bir=
garîbu’l-Kur’ân
olduğunu ilk
;rin Ebû
şimini4'$
sürdür
müştür. Hic
ikinci4'$
asır>?C@A>>6
da başlayan"
söy
leyebiliriz.
Sezgin’in sö'$
zü, şayet
bu ese
<2 =
>;?@A>B6
ri9)
)
"
@"
$ 9
!
telif hareketleriyle birlikte Zeyd b. Alî, Tefsîru GaUbey
de, Ferrâ
ve Zeccâc gibi âlimlerin tefsirde iz>
)
@"
rîbi’l-Kur’ân
ismiyle
bu alan"
da ilk ese
ri yazmıştır.
le
"
alın
!
#
dikleri yöntem
le kale
me
mış bir
eser$
olmadı!"
> b. Atâ, Ebân b. Tağlib
Devam
eden sü
reçte de Vâsıl
ğı an
lamına ham
ledilir
se doğ
ru ka4'$
bul E;;@F>E6
edi
lebilir.GH!
"
$
# ' $
"
#
D##)#,
IJKML NO H
G PLKQRSG TG UG VG
WXE &
#
el-Cerîrî,
Mü
er
ric
b.
Amr
es-Sedûsî (ö. 195/810),
Bununla birlikte eserde, Kur’ân’daki tertibe göre
'
"
#
D##)#,
4'$
E;;@F>E6
H
G
IJ
K
M
L
NO H
G PLKQRSG TG UGve
VGKisâî
WXE Mukâtil b. Süleymân (ö. 150/767)
gibi
+,),&
!,
her surede
ki garîb
la::
fızların anlamlarını
açıklama
'
âlim
ler
önem
siz
sa
ya
ma
ya
ca
ğı
mız
ba
zı
eser
ler
ka
leya yönelik bir yön
tem hâkim
dir. Mü#
ellifin ve
fat
ta+,),&
!,
+,
"
'
B6
9)
4'$
>?C@A>>6
"
me almışlardır. Ancak filolojik tefsiri, yazdığı Merihi olan hicri 122 yılını da göz önünde
+, " #
câzü’l-Kur’ân
isim
li eserle sistemati'
ze eden âlim
bulun@"
durarak sözü edilen kitabın filolojik tefsirle
"
Ebû Ubeyde’dir. Ebû Ubeyde’den sonra Ferrâ ve
ilgili kaleme alınmış en eski çalışma olduğunu ka$> # Zeccâc’ın yazdığı Me‘âni’l-Kur’ân isimli eserlerle
bul etmek gerekir. Her ne kadar, “vefatta öncelik,
E
filolojik tefsir bir disiplin haline gelmiştir.
gerekti rir” şeklinde var olan kural
>E6
GHIJKML NO teH
G lif
PLKteQRSG TGön
UG ce
VGWliX ği
;
Abbâs’ın tefsiridir... Öyle anlaşılıyor ki, sözü edilen tefsir ya İbn Abbâs’ın kendi eliyle yazdığı yahut
söyleyerek talebelerine yazdırdığı ve Ali b. Ebî Talha’nın sahifesiyle elimize geçen ilk tefsirdir. Bunu
geçersiz kılacak bir delil ortaya çıkana kadar da bunu böyle kabul etmek gerekir.”29
! " " $* 4
!,
/6
$<$YZ(<&&>?;?$[A\BB$
;
! " " $* 4
>
<2=,'
!()*+*(,"!'*(
'
/6
$<$YZ(<&&>?;?$[A\BB$
KAYNAKLAR
9 $ ]:, !
Q NO LdPLefL gL hQ GijG bGklL Jma
G
> <2 =, ^_`abG_c
<2=,'
!()*+*(,"!'*( 4Z) EC@nB6
' tır.’
*Ebû
op
#Onlar
şeytanı
görmemişlerdir.
1. Daha
geniş bilgi için
bk.:
Aydın,
İsmail,
Filolojik
Bu
soruya
Ubeyde
şu
karşılığı
verir:
9 $ ]:, ! <2 =,
^_`abG_c
Q NO LdAncak
PLefL şeytan
gL hQ GijG bGklL Jma
G
$7)
$,(<2=
Tefsirin Doğuşu ve Gelişimi,
(Yayınlanmamış
‘Allah
Araplar’a
kendi
sözleriyle
hitapta
bulunonlar
için
korkunç
bir
varlık
olduğu
için onunla
4Z) EC@nB6 ' * op #
*o!,'!$&,\+,4'$B[?$6'&&
Doktora Tezi), D.E.Ü Sosyal
Bilimler
Enstitüsü,
muştur. İmriü’l-Kays’ın (ö. 540
m.) şu$,(<2=
sözünü
korkutmuşlardır. Bu cevap Fazl b. Rebî’ ve soru
$7)
q,
2010, s. 48-55.
duymadın
mı?’
soranın hoşuna gitti. Daha sonra Ebû Ubeyde
*o!,'!$&,\+,4'$B[?$6'&&
şöyle der: ‘O günden sonra bu ve benzeri ko2. Ebû Ubeyde’nin
r
` OGMecâzü’l-Kur’ân’ı
sJtGXq,
`ubG_JhiGjG vwJfxL yazma
vyhG sLzJ{se|G GP}l̀`~bG|L €}ẀK̀JcG JNOGP}z̀LmTL JMUG XG
nularda Kur’ân’la ilgili ihtiyaç duyulabilecek bir
o
4
bebiyle ilgili
hadise şöyle nakledilir: Bermeki ve!,
r
` OGsJtGX`ubG_JhiGjG vwJfxL vyhG sLzJ{|G GP}l̀`~bG|L €}ẀK̀J
cG JNyazmaya
OGP}z̀LmTL JMUG XGkarar verdim. Basra’ya dönünce
kitap
ziri$
Fazl
b. Rebî’in
huzurunda$bulunduğu
BB$
4&,\+
7#
$ \7)
,( 4‚!$* 3 9) \/),6 ),\<
o
‘Kılıç
ve
şeytanın
dişleri
gibi
sivriltilmiş
mavi
de
Mecâz
olarak isimlendirdiğim!,
kitabı yazdım.’
sırada, bir adam Ebû Ubeyde’ye,
!'*(
(2$$;>[$6
4&,\+
$
7#
$
\7)
$
,(
4‚!$*
3
9)
\/),6
),\<
mızrak
benimleyken
beni
öldürecek
mi?’
(İbn
Hallikân,
Ebû’l-Abbâs
Şemsuddîn
Ahmed
2 =, ^_`abG_c
Q NO LdPLefL gL hQ GijG bGklL Jma
G (Saffât, 37/
(2$$;>[$6
ƒ
"'$
#
b.
Muhammed
b.
Ebû
Bekr,
Vefeyâtü’l-A’yân
ve
65)
ayetinin
anlamını
sorarak
şöyle
devam
eder:
(İmriü’l-Kays b. Hacer b. el-Hâris b. Amr, Dîvân,
* op # $(#
9$]:,
!"$
!<2='
Enbâu
Ebnâi’z-Zemân,
(tahk.:
İhsân
Abbâs),
‘Vaad
ve
korkutma
ancak
bilinen
şeylerle
yapı(Şrh.:
Ömer
Fâruk
et-Tabbâ’),
Dâru’l-Erkam,
$,(<2=
ƒ "'$ # * oƒ "&
bilinmeyen
+,),
# Dâru Sâdır, Beyrût, ts., c. V, s. 236; Yâkût ellır. Hâlbuki
burada
şeyle yapılmışBeyrût,
ts., s. "
124.) !
&,\+,4'$B[?$6'&&
$(#
9$]:,
!"$
!<2='
$ (, '&# '
!( $, 4
* oƒ "& +,), " ! # 7)<2,\)‚:!$„!$<2("#$%&$#'#
$,
Journal
of
Islamic
Research
2011;22(1) $ (, '&# '
!( 294
}ẀK̀J'#$%(#4!$*!)
cG JNOGP}z̀LmTL JMUG XG
)6
)Z)(2$#$p$>En1)2\7
:<2
7)<2,\)‚:!$„!$<2("#$%&$#'#
)! ‚!):!,
)2 $ )! )#$%'* # +$$%'* 4„,#,\Y)6
'#$%(#4!$*!) )6
)Z)(2$#$p$>En1)2\7 :<2
3
9) \/),6 ),\<
4$*!))6
),\%,\):(2;FFE#$p$>C?C1+:…):<2,\
)! ‚!): )2 $ )! )#$%'* # +$$%'* 4„,#,\Y)6
7:$2)#,$%-##'#,$%.,#4!$*„!<2,\9)!:6
4$*!))6
),\%,\):(2;FFE#$p$>C?C1+:…):<2,\
)
'
!()*+*(
&,$*+*(
'
-(*+*(
9
Z"
'
!()*+*(
<2 =,
$;B #(
;B
#!
9
Z" '
!()*+*(
$
&&$ <2
İsmail AYDIN
İLK FİLOLOJİK TEFSİRİN TESPİTİ KONUSUNDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR
! &
Z"+,),"
Hamevî, Ebû Abdullâh Şihâbuddîn Yâkût b. Ab9. Tayyâr, et-Tefsîru’l-Lügavî, s. 256.
20. Catlâvî, el-Hâdî, Kadâye’l-Luga fî Kütübi’t-Tefdullâh, İrşâdu’l-Erîb
(Mu’ceDâru Muhammed
Alî el-Hâmî,
Tunus, 1998,
ilâ Ma’rifeti’l-Edîb
o)Z"+,),"
sîr,
10. Yâkût el-Hamevî, Mu’cemü’l-Üdebâ, c. VI, s.
mu’l-Üdebâ),
(Nşr.:
İhsân
Abbâs),
s. 53.
2795;
Muhammed
Alî,
;n Dâvûdî,
Şemseddîn
o)b. #$
/"'Z",
Dâru’l-Garbi’l-İslâmî,
Beyrût, 1993, c. VI, s.
Tabakâtu’l-Müfessirîn,
(tahk.: Alî Muhammed 21. Catlâvî, Kadâye’l-Luga, s. 55.
;n
2707; Kıftî, Cemâluddîn Ebû’l-Hasen Alî b.
Ömer), Mektebetü Vehbe, Kâhire, 2008, c. II,/"'Z",
!
„ ) #$
$
&, o(2 5%6
(2 7%
'
!(
22. Brockelmann,
Carl, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî,
Yûsuf, İnbâhu’r-Ruvât
alâ Enbâhi’n-Nuhât,
s. 293.
(çev.: Abdülhalîm en-Neccâr), Dâru’l-Meârif,
(tahk.: Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm), Dâru’l;C
„
$
&, o(2 5%6 (2 7
11.!
Rüfeyde, İbrâhîm Abdullâh,
en-Nahv)
ve Kütü+2%&%$%,
'&&$7:
Kâhire, ts., c. IV, s. 7.
Fikri’l-Arabî, Kâhire, 1986, c. III, s. 277-278.)
bü’t-Tefsîr, ed-Dâru’l-Cemâhîriyye, Trs., Yrs.,
;C
Ferrâ’nın Me‘âni’l-Kur’ân isimli eserini yazma+2%&%$%,
'&&
Bk.: 2 numaralı<2
dipnot. =,
\():, 4'$ [nE@;?C?6
1$%&%$,
"23.
c. I, s. 111,
112.
sına sebep olan olay ise şöyle nakledilir: ‘Ömer
;A
Emîn, Ahmed, Duha’l-İslâm, Mektebetü’l-Üsra,
12.\():,
Karagöz, Mustafa, Dilbilimsel
Tefsir
ve Kur’ân’ı 24.
4'$&
[nE@;?C?6
" <2
b. Bükeyr,
Ferrâ’ya bir mektup
yazarak Hasan
'
1$%&%$,
"'$
'
Kâhire, 1997, c. II, ss. 140-141.
Anlamaya Katkısı, (Yayınlanmamış Doktora
b. Sehl’in kendisine Kur’ân’dan pek çok soru
;A
'
'
& "'
tezi), Erciyes
Üniversitesi
Sosyal
Bilimler
Ens-
sorduğunu,
ancak bunlara cevap
veremediğini,
():,
25.<2
Zehebî,=,
Muhammed Huseyn, et-Tefsîr ve’l-Mütitüsü,
Kayseri,
2009,
s.
99.
bu sebeple kendisi için bir kaynak ya da kitap
fessirûn,
(Nşr.: Ahmed
ez-Zağbî), Dâru’l;F
():, (…)
:<2 =,
yazmasını"'$
ister. Bunun üzerine Ferrâ, talebe13. Zehrânî, Müşerref b. Ahmed Cem’ân, Eseru’dErkam,
Beyrût, ts., c. I, s. 98, 99.
;F
lerini toplayıp Kur’ân’la ilgili bir kitap yazacağını
Dilâleti’l-Lugaviyye fi’t-Tefsîr İnde Tâhir b. Âşûr
"'$
26. İbnü’l-Enbârî, Ebû’l-Berekât Abdurrahmân b. (
söyler. Ferrâ, belirlediği günlerde talebelerine
fî Kitâbihî et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Müessesetü’rEbi’l-Vefâ Muhammed b. Abdullâh b. Saîd,
bu kitabı yazdırır.’ İbnü’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec
Rayyân, Beyrût, 2009, s. 89.
Nüzhetü’l-Elibbâ fî Tabakâti’l-Üdebâ, (tahk.:
Muhammed b. Ya’kûb İshâk, el-Fihrist, (Nşr.:
14. Kıftî,İnbâhu’r-Ruvât, c. II, s. 37; Rüfeyde, en
Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm), Dâru’l-Fikri’lYûsuf Alî ;E
Tavîl), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût,
Nahv ve Kütübü’t-Tefsîr, c. I, s. 118.
D!):„&$!…,)(%&$%&0
%&
+*$-892
+
Arabî, Kâhire, 1998, s. 87; Yâkût el-Hamevî,
2002, s. 105; Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed
$-+&-+%&+„&&,\])(2>??F$AF$
Mu’cemu’l-Üdebâ, c. VI, s. 2707.
15.;Eİbnü’n-Nedîm,
el-Fihrist,
s.
54.
b. el-Hasen, Tabakâtü’n-Nahviyyîn ve’l-LugaD!):„&$!…,)(%&$%&0
%&
+*
;[
3.
4.
5.
6.
viyyîn, (tahk.:
$-+&-+%&+„&&,\])(2>??F$AF$
16. Ebû
Ubeyde, Ma’mer b. el-Müsennâ, Mecâzü’l- 27. Örnek olarak bk.: Ferrâ, Me‘âni’l-Kur’ân, c. I, s.
;B Muhammed Ebûl-Fadl İbrâhîm),
&,\:&-$B[$
;[
Dâru’l-Meârif,
Kâhire,
ts.,
s.
132;
İbn
Hallikân,
+:*$-%&.$#$$EC1]&&/-
%&
+#$$;;A$
Kur’ân,
(tahk.: Fuad Sezgîn), Mektebetü’l8.
;n
<2 = „, $ \„&)
,!$ %&%$ 4!$* 9
Z":6 „&,\7)#:
;B
Vefeyâtü’l-A’yân, c. VI, s. 178.
Hâncî,
Kâhire, ts., c. I, s. 18.
&,\:&-$B[$
28. Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr, Câ+)!$#$$;A$
;n
<2 = „, $ \„&) ,!$ %&%$ 4!$* 9 Z":6 „
;C düşünmüyorlar mıi?’ Nisa, 4/82.
‘Kur’ân’ı iyice
17.tJ^
miu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Dâru’l-KüxL bG—G JNOLgNGLrbGMUL G‹GSJ_ŒG 
L }R̀GŽ`HIJKLMNJ O`UK̀G

G ‘’` bG“bGRXGL”mJ •G –
G D&:$ %&/-+$;Cn$
+)!$#$$;A$
;A
tübi’l-İlmiyye,
Beyrût, 1992, c. I, s. 65.
+:*$-%&.$#$$;[19)<2D)!)$D),1$%&%$4!$*
Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Sirrî, Me‘âni’l;C
xL bG—G JNOLgNGLrbGMUL G‹GSJ_ŒG 
L }R̀GŽ`HIJKLMJNO`UK̀GtJ^
G ‘’` bG“bGRXGL”mJ •G –
G D&:$ %&/-+$;C
„!
:Abduh
\##)
˜ ! 2 #):6 ‰&,\+&&
(2
;FAE #$ $ ;>$
Kur’ân ve İ’râbuh,
(tahk.: Abdülcelîl
Çe;A
29. İzânî, Hâlid b. Sâlih b. Muhammed, Cühûdü’s+:*$-%&.$#$$;[19)<2D)!)$D),1$%
Zübeydî,
Tabakâtü’n-Nahaviyyîn,
s. 176. $ „, $ ,1$%&%$
lebî), Dâru’l-Hadîs,
Kâhire, 2005, c. 61
I, s. 163.
4„!
!
<,\7 Z:
„! : \##) ˜ !Sahâbe
2fi’l-Luga,
#):6Âlemü’l-Kütübi’l-Hadîs,
‰&,\+&& (2 ;F
4!$*
7&)
„!2
„&,\7)#:
+)! ;FF?
#$2006,
$
>[$ 4„!
Cüveynî, Mustafâ
es-Sâvî,
Menâhic
fi’t-Tefsîr, +)6
Ürdün,
ss. 117-118.
18. Kıftî,
İnbâhu’r-Ruvât, c. III,61
s. 14; Ferrâ, Ebû Ze- !
4„!
<,\7
Z: $ „, $ ,
6
el-Meârif, İskenderiye,
1971, s. 50.
keriyyâ
Yahyâ
b. Ziyâd,„!2
Me‘âni’l-Kur’ân,
(tahk.: „&,\7)#: +)! ;FF? #$ $ >[
4!$*
7&)
+)6
;F
30. Bkz.: Arslan, Şükrü, “Me‘âni’l-Kur’ân”,
DİA, An($*+)‡:7)#:7:„)$)!
%&) 2($%&
%& 2
Muhammed
Alî en-Neccâr – Ahmed Yûsuf Ne6
Sezgin, Fuad, Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî (GAS),
kara,
2003,
XXVIII,
208.
) !),\/&),\:;Fcâtî),
(2
$ #$ $ ;>?E1 : <2 7) &($ 4!$*
Âlemü’l-Kütüb, Beyrût, 1983, c. I, s. 12.
($*+)‡:7)#:7:„)$)!
%&) 2($%& (Trc.: Mahmûd Fehmî Hicâzî), İdâretü’s-Se„!\Z\p:6
),\(:+)!;FFA$EA;$
31. Sezgin,
Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî,
I, s. 62. <2 7) (Muhakkiklerin
mukaddimesi); Ahfeş, Ebu’l
) !),\/&),\:
(2
$ #$
$ ;>?E1 c.:
kâfe, Riyâd, 1991, c. I, ss. 67-68.
+:*$-%&.$#$$EC1]&&/- %&
+#$$;;A$
7. Nassâr, Huseyn, el-Mu’cemu’l-Arabî Neş’etuhû
ve Tetavvuruhû, Mektebetü Mısr, Yrs., 1988, I,
33; Cerrahoğlu, İsmail, Kur’ân “Tefsirinin Do
ğuşu ve Buna Hız veren Âmiller”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara
Üniversitesi Basımevi, 1968, s. 99-100; Tayyâr,
Müsâid b. Süleymân b. Nâsır, et-Tefsîru’lLügavî li’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru İbni’l-Cevziyye,
Riyâd, 2000, s. 329.
8. Sezgin, Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî, c. I, s. 62.
30
Hasen
Saîd b. Mes’ade, Kitâbu Me‘âni’l-Kur’ân,
„!\Z\p:6
),\(:+)!;FFA$EA;$
32. Brockelmann, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, c. III, s.
(tahk.: Hüdâ Mahmûd Karâa), Mektebetü’l322.
Hâncî, Kâhire, 1990, c. I, s. 24. (Muhakkikin
33.
Şevvâh,
Alî
İshâk,
Mu’cemu
Musannefâti’lmukaddimesi)
Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’r-Rifâî, Riyâd, 1983, c. III,
19. Bk.: Kâtip Çelebî, Hâcî Halîfe Mustafâ b. Abs. 294.
dullâh, Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi ve’lFünûn, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrût, ts., 34. Zeyd b. Alî b. Huseyn, Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân,
(tahk.: Muhammed Cevâd el-Huseynî el-Cec. II, s. 1203; Askerî, Ebû Hilâl, el-Evâil, (tahk.:
lâlî), Matbaatü Mektebi’l-İ’lâmi’l-İslâmî, Kum,
Muhammed es-Seyyid el-Vekîl), Dâru’l-Beşîr,
1997, s. 25. (Muhakkikin mukaddimesi).
Kâhire, 1998, s. 381.
Journal of Islamic Research 2011;22(1)
İLK FİLOLOJİK TEFSİRİN TESPİTİ KONUSUNDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR
Ahfeş, Ebu’l-Hasen Saîd b. Mes’ade (ö. 215/830);
Kitâbu Me‘âni’l-Kur’ân, (tahk.: Hüdâ Mahmûd
Karâa), Mektebetü’l-Hâncî, Kâhire, 1990.
Arslan, Şükrü; “Me‘âni’l-Kur’ân”, DİA, Ankara, 2003.
Askerî, Ebû Hilâl (ö. 400/1009); el-Evâil, (tahk.: Muhammed es-Seyyid el-Vekîl), Dâru’l-Beşîr, Kâhire,
1998.
Aydın, İsmail; Filolojik Tefsirin Doğuşu ve Gelişimi,
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), D.E.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
Brockelmann, Carl (ö. 1956); Târîhu’l-Edebi’l-Arabî,
(çev.: Abdülhalîm en-Neccâr), Dâru’l-Meârif, Kâhire, ts.
Catlâvî, el-Hâdî; Kadâye’l-Luga fî Kütübi’t-Tefsîr,
Dâru Muhammed Alî el-Hâmî, Tunus, 1998.
Cerrahoğlu, İsmail; “Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve
Buna Hız veren Âmiller”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968.
Cüveynî, Mustafâ es-Sâvî; Menâhic fi’t-Tefsîr, elMeârif, İskenderiye, 1971.
Dâvûdî, Şemseddîn Muhammed b. Alî (ö.
946/1540); Tabakâtu’l-Müfessirîn, (tahk.: Alî Muhammed Ömer), Mektebetü Vehbe, Kâhire, 2008.
Ebû Ubeyde, Ma’mer b. el-Müsennâ (ö. 210/825);
Mecâzü’l-Kur’ân, (tahk.: Fuad Sezgîn), Mektebetü’l-Hâncî, Kâhire, ts.
Emîn, Ahmed (ö. 1954); Duha’l-İslâm, Mektebetü’lÜsra, Kâhire, 1997.
Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd (ö. 207/822);
Me‘âni’l-Kur’ân, (tahk.: Muhammed Alî en-Neccâr –
Ahmed Yûsuf Necâtî), Âlemü’l-Kütüb, Beyrût, 1983.
Journal of Islamic Research 2011;22(1)
BİBLİYOGRAFYA
İbn Hallikân, Ebû’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b.
Muhammed b. Ebû Bekr (ö. 681/1282); Vefeyâtü’lA’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, (tahk.: İhsân
Abbâs), Dâru Sâdır, Beyrût, ts.
İbnü’l-Enbârî, Ebû’l-Berekât Abdurrahmân b. Ebi’lVefâ Muhammed b. Abdullâh b. Saîd (ö. 577/1181);
Nüzhetü’l-Elibbâ fî Tabakâti’l-Üdebâ, (tahk.: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm), Dâru’l-Fikri’l-Arabî,
Kâhire, 1998.
İbnü’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. Ya’kûb
İshâk (ö. 380/990); el-Fihrist, (Nşr.: Yûsuf Alî Tavîl),
Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût, 2002.
İsmail AYDIN
Sezgin, Fuad; Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî (GAS), (Trc.:
Mahmûd Fehmî Hicâzî), İdâretü’s-Sekâfe, Riyâd,
1991.
Şevvâh, Alî İshâk; Mu’cemu Musannefâti’l-Kur’âni’lKerîm, Dâru’r-Rifâî, Riyâd, 1983.
Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr (ö.
310/922); Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût, 1992.
Tayyâr, Müsâid b. Süleymân b. Nâsır; et-Tefsîru’lLügavî li’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru İbni’l-Cevziyye,
Riyâd, 2000.
İmriü’l-Kays b. Hacer b. el-Hâris b. Amr (ö. 540 m.);
Dîvân, (Şrh.: Ömer Fâruk et-Tabbâ’), Dâru’l-Erkam,
Beyrût, ts.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullâh Şihâbuddîn Yâkût
b. Abdullâh (ö. 626/1229); İrşâdu’l-Erîb ilâ Ma’rifeti’l-Edîb (Mu’cemu’l-Üdebâ), (Nşr.: İhsân Abbâs),
Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrût, 1993.
Karagöz, Mustafa; Dilbilimsel Tefsir ve Kur’ân’ı Anlamaya Katkısı, (Yayınlanmamış Doktora tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Kayseri, 2009.
Zehebî, Muhammed Huseyn (ö. 1977); et-Tefsîr
ve’l-Müfessirûn, (Nşr.: Ahmed ez-Zağbî), Dâru’lErkam, Beyrût, ts.
İzânî, Hâlid b. Sâlih b. Muhammed; Cühûdü’s-Sahâbe fi’l-Luga, Âlemü’l-Kütübi’l-Hadîs, Ürdün, 2006.
Kâtip Çelebî, Hâcî Halîfe Mustafâ b. Abdullâh (ö.
1067/1657); Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi ve’lFünûn, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrût, ts.
Kıftî, Cemâluddîn Ebû’l-Hasen Alî b. Yûsuf (ö.
646/1248); İnbâhu’r-Ruvât alâ Enbâhi’n-Nuhât,
(tahk.: Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm), Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kâhire, 1986.
Nassâr, Huseyn; el-Mu’cemu’l-Arabî Neş’etuhû ve
Tetavvuruhû, Mektebetü Mısr, Yrs., 1988.
Rüfeyde, İbrâhîm Abdullâh; en-Nahv ve Kütübü’tTefsîr, ed-Dâru’l-Cemâhîriyye, Trs., Yrs.
Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Sirrî (ö. 311/923);
Me‘âni’l-Kur’ân ve İ’râbuh, (tahk.: Abdülcelîl Abduh
Çelebî), Dâru’l-Hadîs, Kâhire, 2005.
Zehrânî, Müşerref b. Ahmed Cem’ân, Eseru’d-Dilâleti’l-Lugaviyye fi’t-Tefsîr İnde Tâhir b. Âşûr fî Kitâbihî et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Müessesetü’r-Rayyân,
Beyrût, 2009.
Zeyd b. Alî b. Huseyn (ö. 122/739); Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân, (tahk.: Muhammed Cevâd el-Huseynî
el-Celâlî), Matbaatü Mektebi’l-İ’lâmi’l-İslâmî, Kum,
1997.
Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen (ö.
379/989); Tabakâtü’n-Nahviyyîn ve’l-Lugaviyyîn,
(tahk.: Muhammed Ebûl-Fadl İbrâhîm), Dâru’l-Meârif, Kâhire, ts.
31