osmanlı tarihi ansiklopedisi 3. cild
advertisement
OSMANLI TARİHİ ANSİKLOPEDİSİ 3. CİLD İçindekiler Tablosu 3. Cild (Emir-İskân) ..................................................................... 3 GAZÂ VE GAZÂVÂTNÂME ............................................ 194 EMİR AHMED BUHÂRÎ ....................................................... 4 GÂZİ AHMED MUHTAR PAŞA (Bkz. Ahmed Muhtar Paşa) ............................................................................................. 196 EMÎR SULTAN ...................................................................... 7 ENCÜMEN-İ DÂNİŞ ........................................................... 11 ENDERÛN-I HÜMÂYÛN ................................................... 13 ENDERÛN MEKTEBİ ......................................................... 19 ENVER PAŞA ...................................................................... 25 ERDEL .................................................................................. 29 ERMENİLER ........................................................................ 39 ERTUĞRUL GÂZİ ............................................................... 45 ESNAF .................................................................................. 48 ESTERGON .......................................................................... 55 EŞKİNCİLER (Bkz. Tımar) .................................................. 59 EŞREFOĞLU RÛMÎ ............................................................ 59 EVKAF-I HÜMÂYÛN NEZARETİ ..................................... 62 EVLÂD-I FATİHÂN ............................................................ 66 EVLİYÂ ÇELEBİ ................................................................. 68 EYÂLET (Beylerbeyilik) ...................................................... 72 EYÂLET ASKERLERİ ........................................................ 81 EYYÛB SABRİ PAŞA ......................................................... 90 FAHREDDÎN ACEMÎ .......................................................... 91 FAKÎRULLAH ..................................................................... 93 FAS SEFERLERİ .................................................................. 96 FÂTİH SULTAN MEHMED .............................................. 100 FÂTİH KÜLLİYESİ ........................................................... 132 FECR-İ ATİ EDEBİYÂTI (Bkz. Osmanlı Edebiyâtı) ......... 135 FEHÎM-İ ARVÂSÎ .............................................................. 135 FETİH VE FETİHNÂME ................................................... 140 FETRET DEVRİ (Bkz. Çelebi Sultan Mehmed) ................. 143 FETVÂ (Bkz. Şeyhülislâm) ................................................ 143 FEYZULLAH EFENDİ ...................................................... 143 FIRKALAR ......................................................................... 145 FİLİSTİN ............................................................................ 161 FUÂD PAŞA (Bkz. Keçecizâde Fuâd Paşa) ....................... 169 FUZÛLÎ .............................................................................. 169 FÜTÜVVET (Bkz. Ahîlik) .................................................. 176 GALATA KÖPRÜSÜ ......................................................... 176 GALATA KULESİ ............................................................. 177 GALATASARAY SULTÂNÎSİ ......................................... 179 GÂZİ EVRENOS BEY ....................................................... 196 GÂZİ OSMAN PAŞA ......................................................... 200 GEDİK (Bkz. Esnaf) ........................................................... 207 GEDİK AHMED PAŞA ...................................................... 207 GELENBEVÎ İSMÂİL EFENDİ ......................................... 209 GENÇ OSMAN................................................................... 213 GİRİD VE SEFERLERİ ...................................................... 225 GÜLHÂNE HATT-I HÜMÂYÛNU (Bkz. Tanzîmât) ........ 236 HACI BAYRAM-I VELÎ .................................................... 236 HACI BEKTÂŞ-I VELÎ ...................................................... 239 HACI İLBEĞİ (Bkz. Sırp Sındığı Zaferi) ........................... 242 HACI PAŞA ........................................................................ 242 HAÇOVA MEYDAN MUHÂREBESİ ............................... 243 HÂDİMÎ .............................................................................. 248 HÂFIZ AHMED PAŞA ...................................................... 253 HÂFIZ OSMAN EFENDİ ................................................... 256 HAFSA SULTAN ............................................................... 257 HÂLET EFENDİ ................................................................. 258 HAMÎDİYE ALAYLARI ................................................... 261 HARÂC ............................................................................... 267 HARB OKULU (Bkz. Mekteb-i Harbiye-i Şâhâne) ............ 275 HAREKET ORDUSU (Bkz. Otuzbir Mart Vak’ası) ........... 275 HAREM-İ HÜMÂYUN ...................................................... 275 HAS ODA (Bkz. Enderûn Mektebi) .................................... 286 HASAN HÜSÂMEDDÎN UŞÂKÎ ...................................... 286 HASAN RIZÂ PAŞA .......................................................... 289 HASTAHÂNE .................................................................... 292 HAT .................................................................................... 296 HAYÂLÎ ............................................................................. 301 HAYREDDÎN PAŞA (Bkz. Barbaros Hayreddîn Paşa) ...... 303 HAZÎNE-İ EVRAK ............................................................. 303 HAZÎNE .............................................................................. 306 HENDESEHÂNE-İ BAHR-I HÜMÂYÛN (Bkz. Bahriye Mektebi) .............................................................................. 312 HENDESEHÂNE-İ BERR-İ HÜMÂYÛN (Bkz. Mühendishâne-i Berr-i Hümâyûn) ....................................... 312 GANÎMET .......................................................................... 181 HENDESEHÂNE-İ MÜLKİYE MEKTEBİ (Bkz. Mühendisîn-i Mülkiye Mektebleri) ..................................... 312 GARB OCAKLARI ............................................................ 185 HERSEK (Bkz. Bosna) ....................................................... 312 GAYR-İ MÜSLİM .............................................................. 189 HERSEKLİ ÂRİF HİKMET ............................................... 312 HEY’ET-İ MEB’ÛSÂN (Bkz. Meclis-i Umûmî) ................ 315 İBN-İ KEMÂL PAŞA (Bkz. Kemâl Paşazâde) ................... 353 HINÇAK KOMİTESİ (Bkz. Cemiyetler) ............................ 315 İBN-İ NÜCEYM MISRÎ ..................................................... 353 HIRKA-İ SEÂDET (Bkz. Emânât-ı Mukaddese) ................ 315 İBRÂHİM HAN .................................................................. 354 HIZIR ÇELEBİ ................................................................... 315 İBRÂHİM GÜLŞENÎ .......................................................... 364 HİSBE TEŞKÎLÂTI (Bkz. İhtisâb) ..................................... 319 İBRÂHİM HAKKI .............................................................. 367 HİL’AT (Bkz. Pâdişâh) ....................................................... 319 İBRÂHİM MÜTEFERRİKA .............................................. 373 HOCA SA’DEDDÎN EFENDİ ............................................ 319 İCÂZET (Bkz. Müderris) .................................................... 376 HOCAZÂDE ....................................................................... 321 İÇ OĞLANLARI (Bkz. Harem-i Hümâyûn) ....................... 376 HUKUK .............................................................................. 323 İDRÎS-İ BİTLİSÎ ................................................................. 376 HUMBARACILAR (Bkz. Kapıkulu Ocakları) ................... 331 İHTİSÂB ............................................................................. 378 HURREM SULTAN ........................................................... 331 İLTİZÂM (Bkz. Mukâtaa) ................................................... 386 HURÛFÎLİK ....................................................................... 332 İKTÂ (Bkz. Tımar) .............................................................. 386 HUZÛR DERSLERİ ........................................................... 336 İMAM EFENDİ (Bkz. Osman Bedreddîn) .......................... 386 HÜRRİYET VE İTİLÂF FIRKASI (Bkz. Fırkalar) ............ 337 İMÂRET ............................................................................. 387 HÜSEYİN AVNİ PAŞA ..................................................... 337 İNEBAHTI MUHÂREBESİ ............................................... 389 ISLÂHÂT FERMANI ......................................................... 341 İRAN HARBLERİ .............................................................. 392 ISTABL-I ÂMİRE (Has ahırlar) ......................................... 346 İSHAK EFENDİ ................................................................. 408 İBN-İ ÂBİDÎN .................................................................... 347 İSHAK PAŞA ..................................................................... 410 İBN-İ HAMZA MAĞRİBÎ ................................................. 350 İSKÂN SİYÂSETİ .............................................................. 411 3. Cild (Emir-İskân) KAPAKTAKİ RESİMLER: [1] Emir Sultan Câmii ve türbesi: Buhârâ’dan Bursa’ya gelip yerleşen ve evliyânın büyüklerinden olan Seyyid Emir Sultan, Yıldırım Bâyezîd Han’a dâmâd oldu. Vefâtından sonra, hanımı ve sultan Yıldırım Bâyezid Han’ın kızı olan Hundî Hatun tarafından adına Emir Sultan Câmii ve türbesi yaptırıldı. Bursa’da bu câminin bulunduğu semt, Emir Sultan adıyla anılmaktadır. [2] Fâtih Sultan Mehmed Han (1431-1481): Sultan İkinci Murâd Han’ın oğlu, ikinci Bâyezîd Han’ın babası olup, yedinci Osmanlı pâdişâhıdır. Babasının 1451 yılında vefâtı üzerine 19 yaşında pâdişâh oldu. Havan topunu keşfetti. Yirmi bir yaşında İstanbul’u fethederek ortaçağa son verip yeniçağı açtı. Ayasofya’yı câmiye çevirip, kıyamete kadar câmi kalmasını vasiyet ve vakf eyledi. Sahn-ı semân medreselerini kurdu. Fâtih Câmii ve külliyesini yaptırdı. İlme ve âlimlere hürmet gösterirdi. Hükümdarlığı süresince küçüklü büyüklü onyedi devleti târih sahnesinden sildi. Devletinin toprakları iki milyon iki yüz bin km2’yi aştı. Elli yaşlarında vefât eden ve ömrü boyunca Allahü tealinin dînini yaymaktan başka birşey düşünmeyen bu dâhi Pâdişâh, din ilimleri, matematik, târih, coğrafya, hikmet, edebiyat, şiir ve askerlik sahasında bir derya idi. Avnî mahlası ile şiirler yazar, Arabca ve Farça’yı, Türkçe’nin çeşitli lehçelerini, Latince, İtalyanca, Sırpça ve İbrânice’yi okur-yazar ve konuşurdu. [3] Sultan Genç Osman (1604-1622): Sultan birinci Ahmed Han’ın oğlu ve on altıncı Osmanlı pâdişâhıdır. 1618 yılında on üç yaşında pâdişâh oldu. Devlete eski gücünü kazandırmak için büyük gayret gösterdi ise de, gençliği ve tecrübesizliği sebebiyle başarılı olamadı. On yedi yaşında iken, isyân eden yeniçeriler tarafından 1622’de şehîd edildi. [4] Fâtih Câmii: İstanbul’da ilk yaptırılan selâtîn câmiidir. Fâtih Sultan Mehmed Han tarafından 1467-1470 yılları arasında mimar Sinân-ı Atîk’e yaptırılmıştır. Câmi; dârüşşifâ, sahn-ı semân medreseleri, sekiz tetimme, tâbhâne, imâret, sıbyân mektebi, kütübhâne, hamam, 110 dükkanlık çarşı ve iki türbeden meydana gelen Fâtih külliyesinin ortasında yer alır. Bugün külliyeden, câmi, türbeler, kütüphâne ve sahn-ı semân medreseleri mevcûd kalmıştır. EMİR AHMED BUHÂRÎ İstanbul’da yaşamış olan evliyânın büyüklerinden. Peygamber efendimizin torunlarından olup seyyiddir. Buhârâ’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. İstanbul’a geldi ve Fâtih’te yıllarca talebe yetiştirdi. 1516 (H. 922) târihinde vefât etti. Kabr-i şerîfi, Fâtih Câmii’nin batısındaki bir mescid kenarında olup, ziyaretçiler feyz ve bereketlerinden istifâde etmektedirler. Emir Ahmed Buhârî, Hâce Ubeydullah-ı Ahrâr hazretlerinin talebesîdir. Onun hasta kalplere şifâ olan sözleri ile yetişti. Ubeydullah-ı Ahrâr kendisini çok sever, nerede görse ayağa kalkar, tazim ve ikrâmlarda bulunurdu. Seyyid Ahmed mahcubiyet içerisinde hocasına; “Muhterem efendim! Benim için gösterdiğiniz tazim bizi üzmektedir” deyince, Ubeydullah-ı Ahrâr; “Size nasıl tazim etmeyelim ki? Sizi gördüğümüz zaman iki büyüğün azametini müşahede etmekteyiz. Biri sevgili Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmın neslindensiniz. Diğeri de Hâce Mahmûd İncirfagnevî ceddinizdir” buyururdu. Seyyid Ahmed Buhârî, hocasının talebelerinden Simavlı Abdullah-ı İlâhî ile birlikte Anadolu’ya geldi. Ona tâbi olup hizmetine girdi. Ahmed Buhârî, Simav’da bir müddet kaldıktan sonra hocasından izin alarak hacca gitti. Bir sene kadar Kudüs-i şerifde, bir sene de Mekke-i mükerremede kaldı. Hocası Abdullah-i İlâhî, Simav’dan hacca gidenlere tenbih ederek, Ahmed’in artık gelmesini istedi. Haberi alan Ahmed; “Bâşüstüne” diyerek, o sene hacılarla beraber Simav’a geldi. Bir müddet daha Simav’da hocasının hizmetinde bulunan Ahmed-i Buhârî, bir gün hocasına; “Efendim! İstanbul evliyâsını merak eder dururum. Müsâade ederseniz, gitmek istiyorum” dedi. Hocası da; “Bizi de sık sık İstanbul’a davet ediyorlar. Vezîr, kazasker Manisalı Çelebi, hediyeler ve haberciler göndermiş, gelmemi istemişler. Sen önce git, bize oradan haberler gönder. Durum nedir öğrenelim” buyurdu. Ahmed-i Buhârî yola çıktı ve İstanbul’a geldi. Emir Ahmed-i Buhârî hazretleri buyurdu ki: “İstanbul’a geldim. Fakat ne bir kimse beni tanırdı, ne de ben bir kimseyi. Vefâ’ya gittim. Şeyh Vefâ hazretlerinin câmiine vardım. İkindi namazını bir köşede kıldıktan sonra beklemeye başladım. Şeyh Vefâ, mihrâb içindeki kapıyı açıp girdi. Talebelerine imâm oldu. Namazdan sonra, talebeleriyle Allahü teâlâyı zikre başladılar. Sessizce, herkes kendi hâlinde cenâb-ı Hakk’ın ismini anıyordu. Onları uzaktan seyre daldım. Hocaları Vefâ hazretlerine bakmak isteyince, o da başını kaldırıp bana doğru bakıyordu. Zikrleri bitince, yerimden kalkıp, hocaları ile müsâfeha etmek istedim. Şeyh de yerinden kalkıp, bana doğru geldi ve beni kucaklayıp bağrına bastı. Epey zaman konuşmadan oturdum. Sonra talebelerine dönerek; “Seyyid Ahmed, bizim misafirimizdir. Hak ve hukukuna riâyet ediniz” diyerek ayrıldı. O gece rüya gördüm ki, Vefâ hazretlerinin câmisinin bir direğinde bir kandil yanıyor; fakat alevi parlak değildi. Benim de elimde bir mum vardı. Yakmak için kandilin yanına gidip mumu uzattım. O anda kandil ortadan kayboldu. Yerime gelip oturunca kandilin eskisi gibi sönük bir vaziyette yandığını gördüm. Tekrar gittim, yine kayboldu. Bu şekilde üç defâ tekrar ettim. Mumu yakmaya muvaffak olamadım. Ertesi gün Vefâ hazretlerinin sohbetlerine katıldım. Bir gün daha orada kalıp, izin alarak ayrıldım. İstanbul’un durumunu bildirir bir mektup yazarak, hocam Abdullah-i İlâhî’ye gönderdim. Mektupta; “Burada kişi gönül rahatlığında. Fakat hakikatte dostun eteklerine yapışarak, huzurunda olmak daha hoştur” sözü de yazılı idi.” Abdullah-ı İlâhî İstanbul’a gelip Zeyrek Câmii’nin boş ve viran bir halde olan medresesine yerleşti. Kısa zamanda buralar mâmur hâle geldi. Âlimler ve diğer insanlar onun cana can katan sohbetine koştular. Abdullah-ı İlâhî burada Seyyid Ahmed Buhârîye icazet (diploma) verdi. Yerine vekil bırakıp kendisi Vardar yenicesi’ne gitti. Emir Ahmed-i Buhârî, İstanbulluları irşada başladı. Her taraftan talebeler huzuruna koşuyordu. Bereketli sohbetleriyle talebelerin dünyâya meyilleri azalıyor, hidâyete kavuşarak, âhirete yöneliyorlardı. Talebeleri çoğalınca, Fâtih Câmii’nin batısında yakın bir yere mescid ve talebelerin kalacağı bir ev yaptırdı ve orada ders verdi. Talebesi daha da çoğalınca Balat’a yakın Galata’ya karşı bir yerde pek çok odalar yaptırdı. Talebeler orada barınıp derslerine devam ettiler. Seyyid Ahmed Buhârî talebelerine yollarının esaslarını şöyle bildirmiştir: “1Ruhsatlardan sakınarak nefse zor gelen şeyleri yapmak. 2- Bid’atleri terk etmek. 3Sünnet-i seniyyeye sıkı sarılmak. 4- Gösterişten uzak olmak. 5- İnsanlarla ihtiyâç kadar görüşmek. 6- Az konuşmak, az yemek, az uyumak. 7- Geceleri ibâdet etmek. 8Gündüzleri oruç tutmak.” Seyyid Emir Buhârî vefâtına yakın bir Pazartesi günü kuşluk vakti talebelerine vasiyyetini yaptı. Vasiyyetlerinden biri de; “Mezarımı mescidimin güneyindeki duvarın dibine kazınız. Yanındaki defne ağacını kesmeyiniz” idi. Talebeleriyle vedâlaştı ve onlara son nasihatlerini yaptıktan sonra Kelime-i şehâdet getirerek âhirete irtihâl etti. Seyyid Ahmed Buhârî’nin damadı Mahmûd Çelebi anlatır: “Hocamız Seyyid Buhârî hazretleri vefât edince, mübarek bedenini bu fakîr yıkadım. Bir talebe arkadaşım da su döküyordu. Yıkarken üç defâ mübarek gözlerini açıp, hayâttaki gibi baktılar. Mezara indirip toprak atmaya başlayınca, kıbleye doğru sağ yanı üzerine döndü. Orada olanlar hayret ederek salevât getirmeye başladılar. Mezarı kapandıktan sonra, talebe arkadaşlarım kabrin üzerine örtü yapmak istediler. Bunun için de ağacı kesmeyi, onunla mezarın üzerini örtmeyi uygun gördüler. Ben müsâade etmedim. Onlar çok ısrar ettiler. Ben de; “Ben gideyim, siz bildiğiniz gibi yaparsınız” dedim ve oradan ayrıldım. Gittikten sonra ağacı kesmişler. Kabrin etrafını duvar yapıp üzerini örtmüşler. Fakat bir müddet sonra, o taşların arasından aynı ağaç çıkıp, büyümeye başladı.” 1) Nefehât-ül-üns; sh. 465 2) Şakâyık-ı nu’mâniyye tercümesi; sh. 362 3) Tâc-üt-tevârih; cild-2, sh. 587 4) Mir’ât-ı kâinat; cild-3, sh.101 5) Sefînet-ül-evliyâ; cild-2, sh.31 6) Sicilli Osmânî; cild-1, sh. 195 7) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1078 8) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-14, sh. 33 EMÎR SULTAN Osmanlıların kuruluş devrini yaşamış olan büyük âlim ve evliyâ. Yıldırım Bâyezîd Han’ın dâmâdı olup, seyyiddir. Nesebi (soyu) hazret-i Hüseyin’e dayanır. İsmi, Muhammed bin Ali, lakabı Şemsüddîn’dir. 1368 (H. 770) târihinde Buhârâ’da doğdu. 1430 (H. 833) târihinde Bursa’da tâûn hastalığından vefât etti. Kendi ismiyle anılan câmi yanındaki türbesinde medfûndur. Ziyaret edenler mübarek ruhundan feyz almaktadır. Emir Sultan, âlim ve ilim menbaı olan Buhârâ’da yetişti. Mekke-i mükerreme ve Medînei münevverede ilim tahsil etti. Niyeti Medine’ye yerleşmekti. Ancak gördüğü bir rüya üzerine Bursa’ya geldi. Bursa’da Şemseddîn Fenârî’den ders aldı ve icazet yâni diploması hocası tarafından yazıldı. Başta Yıldırım Bâyezîd Han olmak üzere, Bursalıların sevgisini kazandı. Sultan Yıldırım Bâyezîd Han’ın kızı Hundi Hâtun’la evlendi. Sultan Yıldırım Bâyezîd Han’a Abbasi halîfesi tarafından Sultân-ı İklim-i rûm ünvânı verildiğinde, kılıcı Pâdişâh’a Emir Sultan kuşattı. Emir Sultan, Kerâmetler sultânı diye de anılmıştır. Zamanındaki Osmanlı sultanları kendisine hürmet eder, sefere çıkacaklarında huzuruna gelip, mübarek duâsını alırlardı. Onun eliyle kılıç kuşanırlardı. Emir Sultan hayâtı boyunca din ve vatan için yapılan gazâları teşvik etti. Talebelerine bu işlerin kudsiyetini devamlı anlatırdı. Vefâtından sonra bile mânevi yardımlarının serhat boylarındaki gâziler tarafından görüldüğü devamlı anlatıla gelmiştir. Emir Sultan hazretleri çok gayret göstermesine rağmen, Tîmûr-Yıldırım çarpışmasının önüne geçemedi. İki müslüman-Türk ordusunun birbirleri ile savaşmasını istemiyen Emir Sultan, neticenin ne olacağını da çok iyi biliyordu. Ankara muhârebesinin başlamasına çok az bir zaman varken, eşi Hundi Hâtûn’un isteği üzerine cepheye vardı ve Yıldırım Bâyezîd Han ile görüştü. Buna rağmen savaştan vazgeçiremedi. Emir Sultan’ın îkâz ettiği şekilde muhârebe Yıldırım Bâyezîd Han’ın aleyhine neticelendi. Ledünnî ilme sâhib olan Emir Sultan hazretlerinin çok kerâmeti görülmüştür. Bâzıları şöyledir: Emîr Sultan hazretleri, Medîne-i münevvereye yerleşmek ve ömürlerinin sonuna kadar orada kalmak niyetinde iken, bir rüya gördü. Rüyasında Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellem ile hazret-i Ali’yi yanyana oturmuş gordu. Yanlarına vardı ve diz çöküp oturdu. Hazret-i Ali ona; “Ey oğlum! Sana cenâb-ı Hak tarafından ceddin Muhammed’in (sallallahü aleyhi ve sellem) sünnetini, takva yoluyla öğretmen için rûm iline gitmen işaret olundu. Senin önünde, ilerleyen nurdan üç kandil belirecek, o kandiller nerede gözünden kaybolursa orada kalacaksın. Mezarın da orada olacak” dedi. Emir Sultan uykudan uyanınca; “Demek ki takdîr-i ilâhî böyle” diyerek yola çıktı. Hazret-i Ali’nin dediği gibi, üç kandil ona kılavuzluk etti. Bursa’ya geldiği zaman, önündeki nurdan üç kandil, pınar başında üç servi civarında fakirler için tahsis edilmiş eski bir kilisenin yanında kayboldular. Böylece Emir Sultan Bursa’ya yerleşti. Yıldırım Bâyezîd Han, müslümanların ibâdet etmeleri için, Bursa’nın güzide bir yerinde câmi yaptırmak istedi. Bu durumdan vezirini de haberdâr etti. Bugünkü Ulu Câmi’nin yeri uygun görüldü ve arsa sahiplerine mülklerinin bedelleri verildi. Herkes gönül rızasıyla arsalarını verdi. Fakat câminin inşâ edileceği yerde ihtiyar bir kadının evi vardı. “Ben evimi satmam” diye diretiyordu. Ona; “Bize bu ev mutlaka lâzım” denildi ise de, hiç kimsenin sözünü dinlemedi. Sultan Yıldırım Bâyezîd Han kadının yanına gidip, durumu anlattı, fakat fikrinden döndüremedi. Sonra Sultan, dîvânı toplayarak bu hususu görüştü. Dîvânda, Emir Sultan’a durumun bildirilmesi ve ona göre hareket edilmesi kararına varıldı. Sultan Bâyezîd, Emir Sultan’ın yanına giderek durumu anlattı ve; “Sizin himmetinize muhtacız, yoksa câmi yapılamaz” dedi. O gece ihtiyar kadın rüyasında mahşer günündeki hâlini gördü. Herkes Muhammed aleyhisselâmdan şefâat umup Cennet tarafına gidiyorlardı. İhtiyar kadın da onlar gibi Cennet’e gitmek istedi. Fakat yürümeye gücü olmadığı için, Arasat meydanında yapayalnız kaldı. Bunun üzerine ihtiyar kadın feryâd etmeye başlayınca, zebânîler ona; “Niye ağlıyorsun?” diye sordular, ihtiyar kadın; “Müslüman taife Cennet’e gitti. Ben kaldım onun için ağlarım” dedi. O sırada gâibden bir ses; “Eğer sen de Cennet’e gitmek istersen, Yıldırım Bâyezîd Han’a evini sat, inad etme yoksa inatçılardan olup cehennemlik olursun” dediği anda uyandı. Evini bir nurun kapladığını gördü. “Elhamdülillah ben de Cennet ehli oldum” diyerek sabaha kadar ibâdetle meşgul oldu. Sonra gönül rızâsı ile evini satarak câminin yapılmasına vesîle oldu. Emir Sultan hazretleri, devamlı olarak sazdan örülmüş hasır üzerinde otururdu. Mübarek dudakları devamlı hareket eder ve şu şiiri sık sık söylerdi: “Eğer gönlün benimle olursa, Yemen’de olsan bile yanımdasın. Eğer gönlün benimle değilse, Yanımda olsan bile uzaktasın. Dinle bak Hak ne hoş söyledi. Zebur’unda Davud’a buyurdu. Düşman ol önce nefs belâsına, Ondan, bana uymakla kurîulasın. Gel şimdi sen de düşman ol nefsine, Zayi eyle onu her ne dilerse, Sen bu işte atarak riyâyı, Kendine rehber kıl evliyâyı. Eğer anlarsan budur sâna ol, Nefsinin şerrinden halâs ol, Nefsinin muradından uzak dur, Düşersen eğer şeytana uzak dur” Osmanlı edebiyatı içinde şiirleri ile mühim yer tutan meşhur şâir Ahmed Paşa onun için; Ne akdı rûma bir ulu derya senin gibi, Ne âleme getirdi Buhârâ senin gibi. Can mülkünü muhabbetin ârâyiş eyledi, Kimdir cihânda memleket-ârâ senin gibi. diyerek, Anadolu’ya Emir Sultan hazretleri gibi başka bir büyüğün gelmediğini, Buhârâ’da onun gibi bir yüce zâtın doğmadığını, can ülkesinin onun sevgisi ile süslendiğini ve cihânda ülkeleri ondan başka kimsenin süsleyemeyeceğini dile getirmiştir. ARANAN ASKER Emir Sultan Bursa’ya geldiği zaman, Yıldırım Bâyezîd Han Macarlarla savaşıyordu. Düşman kuvvetleri Osmanlı ordusuna büyük zayiat verdiriyorlardı. Bu esnada bir genç, yaralıların yaralarını sarıyor, bâzan da ellerini açıp duâ ediyordu. Kolundan yaralanan Yıldırım Bâyezîd, bu genç askerin gayret ve maharetle yaraları sardığını görünce, ona karşı kalbinde bir yakınlık hâsıl oldu. Yanına kadar giderek; “Benim de kolumda yara var, yaramı sar” deyince. Emir Sultan cebinden bir mendil çıkarıp yarasını sardı. Sabah olunca, sarılan bütün yaraların iyi olduğunu, askerlerin ayağa kalktıklarını Yıldırım Bâyezîd Han’a haber verdiler. Yıldırım Bâyezîd merak edip kendi yarasını açarken, kolundaki mendilin, hanımının nişanlı iken kendisine hediye ettiği mendilinin yarısı olduğunu gördü. Akşam yaraları saran askerin, yanına getirilmesini emretti ise de bulamadılar. Aylar sonra Bursa’ya dönen Osmanlı ordusunu ve sultânı karşılayanlar arasında Emir Sultan da vardı. Yıldırım Bâyezîd, onunla selâmlaşınca, harb meydanında yaralıların yaralarını ve kendi yarasını saranın bu genç olduğunu anladı. Sultan, ona şifreli olarak; “O el çabukluğu ne idi?” diye sordu. Emir Sultan; “Allah’ın kuvvet ve yardımı, o biât edenlerin vefâ ve sadâkatlerinin üzerindedir” (Feth sûresi: 10) mealindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Yıldırım Bâyezîd; “Ya o mendilin yarısı ne oldu? diye sorunca, Emir Sultan; “Babacığım, o mendilin yarısı cebimdedir. Bendeniz damadınız Muhammed Şemseddîn” dedi. Yıldırım Bâyezîd Han atından inip onunla kucaklaştılar ve göz yaşlarını tutamıyarak ağlaştılar. 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye Tercümesi; sh. 76 2) Vefeyâtnâme (Baldırzâde Muhammed, Es’ad Efendi Kısmı, No: 1381) 3) Yâdigâr-ı Şemsi (Şemseddîn Mehmed, Bursa-1332) 4) Menâkıb-ı Emir Sultan (Senâî Efendi, İstanbul-1290) 5) Güldeste-i Rıyâz-ı İrfân; sh. 70 6) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-2. sh. 1041 7) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1004 8) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 109 9) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-11, sh. 356 ENCÜMEN-İ DÂNİŞ Tanzîmât devrinde Fransız akademisi örnek alınarak kurulan akademi, 21 Temmuz 1846’da toplanan Meclis-i maârif-i umûmiyyede kurulması kararlaştırılan bu akademinin gayesi; eğitim ve kültür alanında gerekli çalışmaları yapmak, batıdaki ilmî çalışmaları ve yenilikleri tâkib etmek, kurulacak olan Darülfünûn için kitap hazırlamak, Türk dilinde ilim ve fenlere dâir lüzumlu kitapları te’lîf veya tercüme ederek, ilmin memlekete yayılmasını ve vatandaşların bundan istifâdesini sağlayarak umûmî kültür seviyesini yükseltmekti. Ahmed Cevdet Paşa, bu kuruluşun gayesi ve sağlayacağı faydaları ihtiva eden bir mazbata yazarak sultan Abdülmecîd Han’a arzetti. Pâdişâh’ın kabul etmesi üzerine, mazbataya uygun olarak hazırlanan bir beyanname, 1 Haziran 1851 tarihli Takvîm-i vekâyîde (Resmî gazetede) yayınlandı. Encümen-i Dâniş’e, Bezm-i âlem Vâlide Sultan tarafından sultan Mahmûd’un türbesi civarında yaptırdığı Dârülmeârif adlı okulun içinde bir yer ayrıldı. 18 Temmuz 1851 târihinde yapılan açılış merasiminde pâdişâh, sadrâzam, bütün hükûmet üyeleri ve ilmiye sınıfına mensub kimseler hazır bulundu. Sadrâzamın ve Encümen-i Dâniş’in ikinci reîsi olan tarihçi Hayrullah Efendi’nin yaptığı konuşmalardan sonra açıldı, Encümen-i Dâniş’in dahilî ve hâricî azalarına da birer rüûs belgesi verildi. Encümen-i Dâniş’in kuruluş nizâmnâmesinde, dahilî ve haricî âzâlıklar, bunların hususiyetleri ve faaliyet alanları belirtilmiştir. Dahilî azalar kırk kişi olup, bunların her birisinin bir ilim dalında mütehassıs olması, bir yabancı dili bilmesi, bir eser hazırlama veya tercüme etme kabiliyetine sâhib olması şart koşuluyordu. Dâhili azalar, zarurî mazeretleri olmadığı müddetçe toplantılara katılmak zorundaydı. Encümen-i Dâniş’in otuz kadar da haricî (şeref) âzası vardı. Bu azaların Türkçe bilmesi şart değildi. Hangi dil ile olursa olsun Encümen’e bilgi vermeleri yeterli sayılıyordu. Başkanlığına Şerîf Mehmed, ikinci başkanlığına da Hayrullah Efendi’nin getirildiği ilk Encümen-i Dâniş’in aslî âzâlıklarına; sadrâzam Mustafa Reşîd Paşa, şeyhülislâm Ârif Hikmet Efendi, serasker Mehmed Paşa, hâriciye nâzırı Âlî Paşa, ticâret nâzırı İsmâil Paşa gibi devlet adamlarıyla Fuâd, Şerîf, Mehmed, Ahmed Cevdet, Hayrullah, Ziver, Ahmed Vefîk efendiler gibi devrin ilim, edebiyat ve kültür hayâtında tanınmış kişileri getirildi. Haricî azaları arasında ise devrin rum ve ermeni bilginleri, İngiliz şarkiyatçısı Redhouse, tarihçi Hammer, Fransız şarkiyatçısı Bianchi gibi yabancılar yer aldı. Bir diğer gayesi Darülfünûnda okutulacak temel kitapları hazırlamak olan Encümen-i Dâniş, ilk iş olarak bir lügat ile Osmanlıca gramer kitabı hazırlamayı kararlaştırdı. Azalardan Ahmed Cevdet Paşa’ya Hammer’in târihine zeyl yazma vazifesi verildi. Ahmed Cevdet Paşa, Kaynarca andlaşmasından (1774) 1824’e kadar olan 12 cildlik Osmanlı târihini yazmaya başladı. 1854’de ilk üç cildi tamamlayarak sultan Abdülmecîd Han’a takdîm etti. Fuâd Paşa ile Cevdet Paşa tarafından Kavâid-i Osmaniye adlı Türkçe gramer kitabı da Encümen’in ilk eserlerinden olarak sultan Abdülmecîd Han’a takdîm edildi. Bu meyanda bâzı batı dillerinden tercümeler yapıldı ise de arzulanan hedef gerçekleştirilemedi. Kendinden beklenen vazîfeyi yerine getiremeyen Encümen-i Dâniş 1862 yılına kadar devlet salnamelerinde zikr edilmiş, daha sonra ise adına rastlanamamıştır. Batıya benzeme özentisinden hareket edilerek kurulan Encümen-i Dâniş, üyelerinin çoğu da hatır gönül için seçilmesi ve ilmî olmaktan çok, siyâsî bir kadronun elinde bulunması sebebiyle on seneyi aşkın verimsiz bir ömür sürdükten sonra, kendiliğinden silinip gitmiştir. Sultan Abdülmecîd Han’ın vefâtından sonra çalışmalarına son verildiği tahmin edilen Encümen-i Dâniş’in, ne zaman ve ne sebeble lağv edildiği de bilinmemektedir. 1) XIX Asır Türk Edebiyatı Târihi; sh. 113 2) Encümeni Dâniş (Kenan Akyüz, Ankara-1975) 3) Meârif-i umûmiyye Nezâret-i Târihçe-i Teşkilât ve İcraatı; sh. 66 4) Tezâkir cild-1-12, sh. 5, 12 cild-4, sh. 50 5) The Encümen-i Daniş And Ottoman Modernization (L. Richard Chambers, VIII. Türk Târih Kongresi); cild-2, sh. 1283 6) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 529 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 121 ENDERÛN-I HÜMÂYÛN Osmanlı sarayının iç teşkilâtı. Sarayın Bâbüsseâde (Akağalar) kapısından îtibâren üçüncü ve dördüncü yer ile ifâde olunan iki büyük alanı ve çevresindeki dâirelerden meydana gelir. Bu bölümde hizmet edenlere toplu olarak Enderûn halkı veya hademeleri adı verilirdi. Enderûn-ı hümâyûnun kuruluşu, sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr Gâzi tarafından yaptırılan Edirne Sarayı’nın yapılışı ile başlar. Edirne’de kurulan saray ve teşkilâtı, Fâtih Sultan Mehmed Han’ın İstanbul’u alıp, Topkapı Sarayı’nı yaptırmasından sonra buraya taşındı ve çıkarılan kânunlarla mükemmel hâle getirildi. Fâtih’in kanunnâmesinde ilk defâ Enderûn-ı hümâyûn halkının vazife, hak ve yetkileri yeralmış, ondan sonraki pâdişâhlar tarafından bu teşkîlât geliştirilmiş, örf, an’ane ve gelenekleri kesin çizgileri ile belirerek, devletin sonuna kadar yaşamıştır. Enderûn-ı hümâyûn devletin günlük hayâtının en canlı alanı idi. Akağalar kapısı önündeki mermer sütunlarla çevrili revakta cülûs-ı hümâyûn, ayak dîvânı, bayramlaşma gibi merasimler veya olağanüstü toplantılar yapılırdı. Harplerde Sancak-ı şerif bu kapı önüne dikilirdi. Bâbüsseâdenin iki kapısı arasında kapıağası dâiresi yer alırdı. Burada, iç kapıdan girilince tam karşıda arz odası ve onun arkasında ikinci Selîm zamanında yaptırılan 12 sütunlu mermer havuz yerine Üçüncü Ahmed tarafından yaptırılan kütüphâne yer almaktadır. Enderûn-ı hümâyûnda ayrıca hazîne-i hümâyûn (iç hazîneenderûn hazînesi), kiler-i hassa, hazîne kethüdası dâiresi, hazîne koğuşu, Hırka-i seâdet ve mukaddes emânetleri ihtiva eden has oda, enderûn ağaları mescidi, pâdişâhın özel mutfağı (kuşhâne) bulunmaktadır. Enderûn bölümünde sultan dördüncü Murâd’ın yaptırdığı Bağdâd, Revan ve Kara Mustafa Paşa köşkü ile Mecidiye Kasrı da yer almaktadır. Enderûn-ı hümâyûn halkını, gılamân-ı enderûn denilen (iç oğlanları) teşkil ederdi. Bu devşirme çocukları saraya alınmadan önce büyük bir îtinâ ile müslüman-Türk kültürü ile yetiştirilerek dînî muamelâtı ve Türkçe’yi öğrenirler, sistemli olarak mükemmel bir öğretime tâbi tutulurlar ve sıraları gelince liyâkat ve kâbiliyetlerine göre devletin çeşitli hizmetlerine tâyin edilirlerdi. Osmanlı pâdişâhları on beşinci yüzyıldan on sekizinci yüzyıl başlarına kadar, devletin temel gücünü meydana getiren merkez ordusu ile devlet idaresi için seçkin bir sınıf meydana getirmek üzere bu içoğlanlarını sarayda müslümanTürk eğitimi ve kültürü ile yetiştirdikten sonra, devletin idaresini güvenle bunlara teslim etmişlerdi. Bundan dolayı Enderûn-ı hümâyûn aynı zamanda öğretim ve eğitim ile devlet işlerine gönderileceklerin yetiştirildikleri bir kurum idi (Bkz. Enderûn Mektebi). Enderûn-ı hümâyûnda gılamân-ı enderûn (içoğlanları) derece ve hizmet îtibâriyle altı odaya ayrılmışlardı. Bu odalar en aşağı dereceden başlayarak şu şekilde idi: Büyük ve küçük odalar, doğancı koğuşu, seferli odası, kiler odası, hazîne odası ve has oda. Büyük ve Küçük Odalar Bâbüsseâdeden içeri girilince sağ tarafta büyük oda ve sol tarafta has oda ile kuşhâne arasında küçük oda bulunuyordu. Bu odalarda Edirne, Galata ve İbrâhim Paşa saraylarından seçilip getirilen kıdemli ve ehliyetli acemiler müteaddid hocalardan ders görürler, Türk kültürü ve müslüman akîdesi ile yetiştirilirlerdi. Büyük ve küçük odalarda on altıncı yüzyılın sonlarında 160 kadar talebe vardı. Sonraları bu sayı 400’e kadar yükseldi. Buradaki her içoğlan günde 8 akçe alırdı. Yemek, içmek, üniforma ve çamaşırları saraya âiddi. Yüksek sınıfa geçemeyenler sipâhî subayı olarak saraydan çıkarılırlardı. Büyük ve küçük odalar 1675’de Edirne Sarayı, Galata Sarayı ve İbrâhim Paşa Sarayı teşkilâtları ile birlikte kaldırılmıştır. Büyük odanın büyük zabiti seferli koğuşuna da bakan saray kethüdası idi. Bunu odabaşı, imâm, külhancıbaşı gibi görevliler tâkib ediyordu. Küçük odada ise, oda kethüdası ismiyle bir zabit bulunup, bundan sonra odabaşı ve simitcibaşı gelirdi. Doğancı Koğuşu Büyük ve küçük odalardan sonra Doğancı koğuşunda içoğlanlarının eğitim ve öğretimine devam edilirdi. Kırk kişilik olan Doğancı koğuşuna Hâne-i Bâzyân da denilir. Doğancı başının maaşı 40, doğancı oğlanlarının maaşları ise günlük olarak 20 akçe idi. Bu koğuş da 1675’de Avcı Mehmed tarafından kaldırıldı. Bu târihten sonra Enderûn mektebinde yüksek tahsilin ilk basamağı seferli koğuşu olmuştur. Seferli Odası 1633’de dördüncü Murâd Han tarafından kurulan bu odaya Hâne-i seferli de denir. İçoğlanları burada daha yüksek derecede bir tahsile devam ederlerdi. Burada bulunanlar başlangıçta eğitimleri hâricinde enderûnda bulunanların çamaşırlarının yıkanması ile de ilgilenirlerdi. Sonradan seferli odası teşkilâtı genişletilerek, aynı zamanda bir san’at mektebi hâlini almıştır. Seferli odasının mevcudu, kayıtlarda 1679 târihinde 134, 1684’de 81 ve 1772’de 149 olarak görülmektedir. 1831 yılında kaldırılarak buradaki ağalar, hazîne ve kiler koğuşlarına verilmişlerdi. Seferli odasının en büyük zabiti saray kethüdası idi. Bundan sonra çamaşırcıbaşı, hamamcıbaşı ve sâzendebaşı gelirdi. Kiler Odası Kiler odası, Fâtih Sultan Mehmed Han tarafından kuruldu. Pâdişâhın her türlü yiyecek hizmetleri için yaptıkları görev yanında, eğitim ve öğretimlerine de subay öğrenci olarak devam ederlerdi. Odanın idarecisine kilercibaşı veya serkilârî-i hassa denirdi. Görevleri arasında sabah ve akşam pâdişâha verilecek yemeğin pişmesi ve bunun pâdişâhın huzuruna nakli ve yemek sofrasının hazırlanması da vardı. Kiler odasındaki bütün acemiler bunun emri altında idi. Kiler koğuşu içoğlanları, tahsilleri dışında kalan zamanlarda pâdişâhın ve harem-i hümâyûnun ekmek, et, yemiş, tatlı, şerbet gibi yiyecek ve içeceklerini hazırlardı. Saraydaki odalarda mescide âid mumları bunlar tedârik ederlerdi. Çıkmalarda, kiler koğuşlarındakilerin müteferrikalığa veya çaşnigîrliğe terfileri yapılırdı. Kiler koğuşu içoğlanları yâni subay talebeleri dış çıkmalarda ve sıraları geldiği zaman kapıkulu süvari bölüklerine subay kumandan olarak verilirlerdi. Kilercibaşı sarayda terfî ederse, hazînedârbaşı olur, taşraya çıkarsa beylerbeyilik verilirdi. Kiler koğuşundaki subay talebelerin sayısı on altıncı yüzyılın sonu ile on yedinci yüzyılda 30 kadardı. Bu sayı, 1679’da 134, 1684’de 87, 1772’de 144 olmuştur. Kilercibaşılık, 1908’de önemini kaybetmiştir. Hazîne Odası Bu odayı da Fâtih Sultan Mehmed Han kurdu. Yavuz Sultan Selîm Han zamanında geliştirilip teşkilâtlandırıldı. Dâirenin mevcudu on altıncı asır sonlarında 60’a, on yedinci asır başlarında 80’e, 1772’de ise 157’ye yükseldi. Odanın başına hazînedârbaşı veya serhâzine-i Enderûn denirdi. Rütbesi sancakbeyi (tümgeneral) derecesindeydi. Bu zât, saray için çalışan İstanbul’daki atölyelerin teslim edecekleri işlerden de sorumlu idi. Bu atölyelerde iki bin kadar terzi, kürkçü, kuyumcu, nakkaş, kılıççı, kavukçu, sarıkçı v.s. çalışırdı. Hazînedârbaşı terfî edince Bâbüsseâde ağası olurdu. Normal eğitim ve öğretimlerinin yanında bu dâirenin başlıca ve en mühim vazifesi iki dâire hâlinde bulunan Enderûn hazînelerini muhafaza etmekti. Hazîne odası subay talebeleri, çıkmalarda kapıkulu süvari bölüklerinden sipahi bölük komutanlığına, müteferrikalığa, çaşnigîrliğe veya bölük başılıga tâyin edilirlerdi. Has Oda Enderûn mektebinin en yüksek kısmıdır. Has odayı Fâtih Sultan Mehmed Han yaptırmış ve buranın hizmetine 32 içoğlanı (subay) koymuştu. Hırka-i saadet denen ve Emânât-ı mukaddesenin saklandığı dâireyi ise Yavuz Sultan Selîm Han kurmuş ve dördüncü Murâd Han genişletmiştir. Yavuz Sultan Selîm Han devrinde bu subayların sayısı arttırılarak 40’a yükselmiştir. Has odanın on altıncı yüzyıl başlarından on yedinci yüzyıl sonlarına kadar derece sırasıyla en büyük zabitleri has oda başı, silâhdâr, çuhadar, rikâbdâr, tülbend gulamı ve miftâh gulamı idi. Bunların ilk dördüne arz ağaları denirdi. Sadrâzam bile haber vermeden pâdişâhın huzuruna girmezken, bunlar hiç kimseden izin almadan ve kimseye haber vermeden, pâdişâh neredeyse huzuruna çıkıp birşey arz edebilirlerdi. On sekizinci yüzyıldan itibaren silâhdâr nüfuz kazandı ve protokolde has odalılardan önce gelmeye başladı. Saray teşkilâtının kurulduğu ilk zamanlarda enderûn ricalinin en büyüğü kapıağası idi. Sonraları bâbüsseâde ağası ünvânını alan bu me’mur, topyekün enderûn me’mûriyetinin âmiri idi. Maiyyetinde kapıoğlanı ismiyle otuz-kırk kişi bulunurdu. Bunlardan; miftâh ağası, peşkir ağası, şerbet ağası, ibrik ağası diğerlerinin büyüklerindendi ve doğrudan baş ağanın maiyyeti sayılırlardı. Kapıağası her zaman pâdişâha refâkat ederdi. Yalnız pâdişâh seferde ve avda bulunduğu zaman yanında bulunmaz, sarayın muhafazası hizmetini îfâ ederdi. Taşra hizmetine verilip saray dışına çıkarıldığı zaman, Mısır vâliliğine (on altıncı asır sonlarında) gönderilirdi. Enderûn ağalarının ikincisi has odabaşı idi. Pâdişâhın en yakın hizmetini görenler bunun emrinde idi. Emri altında has oda gılmanı ismi verilen içoğlanları vardı. Has odabaşı da dâima pâdişâhla beraber bulunurdu. Saraydaki emânât-ı mukaddesenin muhafazası da has odaya aitti. Ayrıca Hırka-i saâdet’in huzurunda Kur’ân-ı kerîm okurlardı. Silâhdâr ağa has oda ağalarının ikincisi idi. Sarayda pâdişâha âid kılıç, tüfenk, ok, yay, zırh gibi eşyaları bu ağa muhafaza ederdi. Has oda ağalarının üçüncüsü olan çuhâdâr ağa, alaylarda ata binerek pâdişâhın gerisinde gider ve yağmurluğunu taşırdı. Has odanın dördüncü ağası olan rikâbdâr ile has oda ağalarının sonuncusu olan tülbend gulâmının vazifesi, pâdişâhın husûsî eşyalarını taşımak ve hizmetini görmek idi. Bu ağalar ve emrindekiler bu hizmetleri görürken eğitimlerini de hiç aksatmadan devam ettirirlerdi. Bu ağalar saray içi terfilerde sıraya göre birbirlerinin yerine terfi ederler, saray dışına çıktıklarında da vezir payesini alırlardı. Enderûn ağalarının üçüncüsü aynı zamanda hazîne-i hümâyûn görevlilerinin reisi olan hazînedârbaşı idi. Kilercibaşı enderûn ağalarının dördüncüsüydü. Pâdişâh yemek yerken hizmet-i hümâyûnda bulunur, kilercilere nezâretle beraber sofra edevatını muhafaza ederdi. Beşincisi sarayağası idi. Sarayağası, enderûn-ı hümâyûn nâmını alan, has oda, hazîne, kiler ve seferci odası, doğancı koğuşu ile büyük ve küçük odaların muhafazasına nezâret ederdi. Maiyyetinde yine ağalardan kırk nefer bulunurdu. Enderûnda çok sıkı bir intizam vardı. Kıdemli olmak büyük bir meziyet teşkil ederdi ve her ağa kendinden eski olana hürmet etmek mecburiyetinde bulunurdu. Kânun küçük bir ihmalkârlığa bile yer vermeden tatbik olunur, en küçük bir disiplinsizliği görülen derhâl saray dışına çıkarılırdı. Enderûn halkı gün doğmadan iki saat önce kalkar, abdest alıp topluca sabah namazını kılardı. Pâdişâh da ekseriya sabah namazını enderûn câmiinde edâ ederdi. Enderûnda; kuşlukta, ikindide ve yatsıdan sonra olmak üzere günde üç defâ yemek verilirdi. Bu yemekler, ilk zamanlar iki kap iken, dörde ve sonra da altıya çıkmıştı. Enderûnluların elbiseleri hünkâr tarafından tedârik edilirdi. Ağalar, başlarına som sırma takke ve takkenin altına iç fesi giyerlerdi. İki kollarının yanından enlice siyah kadifeden zülüf denen uzun birer alâmet sallandırırlardı. Üstlerine, mevsime göre kaftan ve altlarına entari giyer, bellerine ağır sırma işlemeli, kapaklı kemer takarlardı. Pâdişâhla dışarı çıktıklarında kalıp işi denilen kavuk giyerler ve bellerine lâhûrî şal sararlardı. Eskiler mücevherli bıçak ve hançer takarlardı. Enderûnda ilk esaslı değişiklik ikinci Mahmûd zamanında oldu. Yeniçeriliğin kaldırılmasından sonra enderûn da ele alınarak Enderûn-ı hümâyûn nezâreti kuruldu. Mâbeyn-i hümâyûn müşirliği de kurulup bir kısım ağaların görevleri buna devredildi. 1838’de mâbeyn-i hümâyûn müşirliği serkurenalık ünvânını aldı. Sonradan yine mâbeyn müşirliği kuruldu. Daha sonra Enderûn-ı hümâyûn nâzırı ünvânı da değiştirilerek önce mâbeyn nâzırı, sonra da hazîne-i hassa nâzırı adı verildi. Serkurenalık, saltanatın kaldırılmasına kadar devam etti. Sultan Abdülmecîd, Dolmabahçe Sarayı’nı yaptırıp taşındıktan sonraki dönemde, Enderûn teşkîlâtı zayıflamaya başladı. Mâbeyn enderûndan ayrıldı. Hırka-i seâdet ve hazîne-i hümâyûn görevleri hazîne kethüdâhğına bırakıldı. Meşrûtiyetin îlânı ile birlikte enderûnun hiç bir kıymeti kalmadı. 1 Temmuz 1909 târihinde bir kararname yayınlanarak bu teşkîlât lağvedildi. 1) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı (Uzunçarşılı); sh. 297 2) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-8, sh. 299 3) Osmanlı Târih Deyimleri ve Terimleri; cild-1, sh. 533 4) Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Târihî Bir Bakış (F.R. Unat, MEB. Ankara1964); sh. 1, 10 v.d. 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 122 6) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-3, sh. ENDERÛN MEKTEBİ Sarayda eğitim ve öğretim yapılan mekteb. Büyük bir irfân merkezi olan bu mekteb, ikinci Murâd tarafından Edirne’de Eski Saray’da te’sis edildi. Mektep gerçek şahsiyetine, Fâtih Sultan Mehmed’in Topkapı Sarayı’nı yaptırmasıyla kavuştu. Bu târihten sonra devşirme mektebi olma hüviyetinden çıkarak devletin idaresi için gerekli mülkî ve idarî kadronun eğitim ile yetişmesine yöneldi. Devrin en meşhur ilim adamları sarayda toplanarak bu mektepte ders vermekle görevlendirildi. İkinci Bâyezîd Han, Enderûn mektebi hizmetinde bulunanların görevlerini belli bir talimatnameye bağladı. Yavuz Sultan Selîm Han ise, teşrifat merasimine Hırka-i seâdet ziyaretini de ilâve etti. Bu gelişmeler Kanunî Sultan Süleymân zamanında da devam etti ve mektebe yeni binalar eklendi. Öyle bir düzen kuruldu ki, beş yüz yıl boyunca enderûn mektebi mensupları belirlenen zamanda yemeğini yedi, yatıp kalktı ve namazlarını cemâatte kılarak vazifelerini eksiksiz yerine getirdi. Saray mektepleri, özellikle Topkapı Sarayı’ndaki enderûn mektebi; Osmanlı Devleti sivil me’murlarının, devlet ileri gelenlerinin ve askerî görevlilerinin büyük bir bölümünü, yeniçeri ağalarını, sadrâzamını, defterdârını, kubbe vezîrini, beylerbeyilerini ve sancakbeylerini yetiştiren en önemli eğitim müessesesiydi. Enderûna girebilmek, bir şeref, imtiyaz ve bahtiyarlık sayılırdı. Fakat girenlerden pek çok şey ve kabiliyet beklenirdi. Bunun için enderûna alınacak talebeler zekâ testine tâbi tutulurlardı. Zekâ testini de dünyâda ilk uygulayan Osmanlılar olmuştur. Saray mekteplerinin talebeleri, devşirme denilen usûl ile toplanan hıristiyan çocuklarıydı. Sonraları bu mekteplere Türk ve müslüman çocukları da girdiler. Hangi milletten ve hangi dinden olursa olsun, devşirmeler, devlet merkezine getirildikten sonra önce dîvân-ı hümâyûna sevkedilip hepsi pâdişâh tarafından tek tek görülürdü. Daha sonra pâdişâhın emriyle kapıağası bu küçük çocukların zekâlarını ölçerek zekâsı üstün ve keskin olanlar ile vücut yapısı bakımından en düzgünlerini seçerlerdi. Seçilenler enderûn mektebine talebe yetiştiren ve beş yerde bulunan orta dereceli saray mekteplerine içoğlanları adıyla gönderilirdi. Orta dereceli olan saray mektepleri, Galatasarayı, Eski Saray (Bâyezîd’de), İbrâhim Paşa Sarayı (Sultanahmed’de), İskender Çelebi Sarayı (Küçükçekmece’de) ve Edirne Sarayı idi. Hazırlık sarayları da denilen bu mekteplerin en önemli özelliği, içoğlanlarının daha mektebde iken iş ve me’muriyet hayâtına başlamasıydı. Talebebeler böylece bir takım dersler yanında, kabiliyetlerine göre çeşitli san’atlar öğreniyor ve mektebin genel eğitimine katılıyorlardı. Bu arada seçkin İslâm âlimleri tarafından verilen dersler sonunda, İslâm dînini öğrenerek tam bir müslüman olarak yetişiyorlardı. Böylece edeb, ahlâk, bilgi, iş, me’muriyet ve stajı hep bir arada yürütüyorlardı. Dînî ilimler ile idâri ve askerî derslerin yanında bedenî eğitimlerine de önem verilen içoğlanları; ok atmak, mızrak kullanmak, cirit ve tomak oynamak ve binicilik gibi sporları da yaparlardı. Bundan dolayı kuvvetli, çevik ve her türlü zorluğa dayanıklı idiler. İçoğlanlarının oda denilen koğuşları muntazam olup, yiyecekleri de çok dikkatli hazırlanırdı. Her oda efradının isim ve künyesiyle yevmiyeleri mikdârını gösteren maaş defterleri vardı. Maaşları diğer ulufeler gibi üç ayda bir verilir, elbise, ayakkabı, iç çamaşırı ve sâir ihtiyâçları hep saray tarafından karşılanırdı. Çok sıkı bir inzibat ve kontrol altında yetiştirilen bu çocuklar tam bir itaat ve terbiyeye mâlik idiler. Eski Saray, Edirne, Galata, İbrâhim Paşa ve İskender Çelebi saraylarında eğitim gören içoğlanlarından başarılı olanları, belli aralıklarla çıkma denilen usûl ile ihtiyâca göre enderûn mektebine alınır, diğerleri ise kapıkulu süvârî bölüklerine gönderilirdi. Topkapı Sarayı enderûn mektebinde, hem devlet adamı veya san’atkâr olmak üzere tahsil ve terbiye gören hem de çeşitli hizmetlerde bulunan içoğlanları (gılâmân-ı enderûn) altı odaya ayrılmışlardı. Aşağıdan yukarıya doğru bu altı oda şunlardır: 1Büyük ve küçük odalar, 2-Doğancı koğuşu, 3- Seferli odası, 4- Kiler, 5- Hazîne odası, 6Has oda. Topkapı Sarayı içoğlanları dolamalı ve kaftanlı olarak iki sınıf idiler. Büyük ve küçük oda gılmanlarına, dolama giydiklerinden dolayı dolamalı, seferli, kiler, hazîne ve has oda gılmanlarına da kaftan giydikleri için, kaftanlı denirdi. Bu altı odadaki içoğlanlarının derece ve mevkileri birbirlerinden farklı olup, hizmet ve maaşları da değişikti. Hepsi enderûn-ı hümâyûnda hizmet ederlerdi (Bkz. Enderûn-ı Hümâyûn). Sarayın Enderûn kısmına âid iç ve dış tâyinler bizzat pâdişâh tarafından yapılırdı. Enderûn mektebinde ilk müfredat programı; Kur’ân-ı kerîm, ilm-i hâl, tecvid gibi sâdece dînî bilgileri öğreten derslerden ibaret idi. İkinci Murâd zamanında müfredat programları geliştirilip; tefsîr, hadîs, fıkıh, ferâiz, şiir ve inşâ, hey’et, hendese, coğrafya, ilm-i kelâm, mantık, meânî, bedî’ ve beyân ile hikmet dersleri verilmeye başlandı. Enderûn mekteblerine alınan iç oğlanları öncelikle buradaki hazırlık sınıfları olan Küçük ve Büyük oda gılmanları arasına katılırlardı. Buradaki okuma-yazma, özellikle Kur’ân-ı kerîm tahsîli ile ilgili derslerdi. Buradan doğancı koğuşuna geçen içoğlanları eğitim ve öğretime burada devam ederlerdi. Doğancı koğuşunun 1675’de kaldırılmasından sonra yüksek tahsilin ilk basamağı seferli odası oldu. Enderûn mektebinde asıl eğitimin başladığı bu odada tetimme medreselerine denk bir eğitim gören iç oğlanları, dersleri dışında Farsça okumak ve en az bir zanaat, san’at veya fenle (zekâ tesbiti sonunda belirlenen istidatlarına göre) ilgilenmek zorundaydı. Bunlar dışında ata binmek, iyi silâh kullanmak isteyenler, iyi bir silâhşor olarak yetiştirilirlerdi. Güzel yazı (hüsn-i hat), cild san’atı, tezhîb, tasvîr, mimarî gibi san’atları öğrenmek isteyenler, şiir, edebiyat ve tıp, matematik, hendese gibi bilimlere ilgi duyanlar da ilgilendikleri alanlarda sarayda görevli bilginlere veya ehl-i hıref-i hassa (sarayda bulunan mesleğinde ehil san’at erbabı) üstâdtarına devam ederlerdi. Bunlar için hükümetçe zamanın en büyük san’atkâr ve bilim adamları görevlendirilir, saray-ı hümâyûn hocaları ünvânını alan bu üstâdlar, haftada bir defâ Enderûn mektebine gelirler, öğrenciler tarafından karşılandıktan sonra da o günkü konuyu işlemeye başlarlardı. İçoğlanları, aldıkları bu dersle yetinmezler, kendilerinden eski olan oda kıdemlilerinin çevrelerinde dört-altı kişilik gruplar meydana getirerek, kendi kendilerine küme çalışmalarına devam ederlerdi. Böylece yedi-sekiz yıllık bir eğitim ve öğretimi bitiren delikanlılar ya bir üst sınıfa geçerler, ya bir saray görevine tâyin edilirler veya uygun bir subaylıkla saray dışına verilirlerdi. Daha sonra sırasıyla Kiler ve Hazîne odasında eğitim gören gılâmân-ı enderûn en son Has oda denilen bölüme gelirlerdi. Has odadakiler enderûn mektebinin elit (en yüksek) kısmı idiler. Defâlarca seçimden geçerler bundan sonra da bizzat pâdişâha takdim edilirlerdi. Genç olmalarına rağmen büyük bir mevkiye sâhib olurlardı. Burada bulunanlara devrin en yüksek eğitimi ve öğretimi verilirdi. Buradaki eğitimin ana hedefi elemanları idarecilik yönünden yetiştirmekti. Hasodalılar eski ve acemiliklerine göre dış hizmete çıkarılırlardı. Eğer eskilerden ise müteferrikalık, acemi ise, çâşnigirlikle çıkardı. Hasodalıların sancak beyliği ile çıktıkları da görülürdü. Enderûn’a ait bütün odaların ve koğuşların harfi harfine tatbik edilen nizâmnâmeleri vardı. Tertip ve tanzim edilmemiş, kendi hâlinde bırakılmış hiçbirşey yoktu. Koğuşlarda disiplin son derece sıkı idi. Yatılıp kalkılacak ve dinlenilecek zamanlar da dakika şaşmazdı. Hasodalılar hâriç, diğer dâire mensupları güneşin doğmasından iki saat önce kalkarlardı. Kalkış ve yatış saatleri güneşin doğuş ve yatsı namazının vaktine göre devamlı değişirdi. Yatsı namazı cemâatle kılındıktan sonra hemen yatılırdı. Bütün saray mensubları gibi enderûnlulardan da nezâket ve terbiyeden sonra istenen en önemli şey sükûnetti. Yüksek sesle konuşmak terbiyesizlik sayılır; bağırarak konuşan, serkeşlik yapan derhâl saraydan uzaklaştırılırdı. Perşembe günleri yatsı namazından sonra her oda, pâdişâhın sıhhat ve selâmeti, din ve devlet düşmanlarının kahrı için merasimle duâ ederdi. Bir çok dersler, bilhassa tâlim ve terbiye dersleri, spor ve askerlik, her odanın yüksek subayları tarafından verilirdi. Diğer dersler için dışarıdan müderrisler getirilirdi. Enderûn mensublarının bekâr olmaları kânundu. Evlenmek isteyen, pâdişâha müracaat eder, hangi rütbede ise o rütbe ile saray dışı hizmete verilir ve enderûndan çıkarılırdı. Enderûn mektebinde her odanın iki hamamı vardı. Birinde dâirenin yüksek rütbeli, diğerinde kıdemsiz subayları yıkanırlardı. Ayrıca enderûn mensublarının ihtiyâcı için kullanılan enderûn kütüphânesi vardı. Topkapı Sarayı’ndaki diğer kütüphânelerde enderûn mektebi mensuplarına açıktı. Yüksek rütbeli subaylar saraydan çıkarak haftada bir gün izin yaparlardı. Daha yüksek rütbeliler, izin günlerinin gecesini de dışarda geçirebilirlerdi. Küçük subaylar ancak ağalarının nezâretinde izne çıkarlar ve nadiren şehre inerlerdi. Bunun sebebi, hizmet ve dersleri aksatmamak, bir de saraydan dışarı bilgi sızdırmamaktı. Bu esaslar doğrultusunda kurulup teşkilâtlanan enderûn-ı hümâyûn mektebi, kuruluşundan itibaren aşağı yukarı devletin bütün büyük siyâsî ve askerî me’murlarını yetiştirdi. Bu me’murlar, mektebden aldıkları terbiyenin mükemmelliği sayesinde, Osmanlı Devleti’ne sadâkat ve hamiyyetleriyle hizmet ettiler. Enderûn mektebinde eğitim ve öğretim sultan İkinci Mahmûd-ı Adlî devrine kadar sistemli bir şekilde devam etti. On sekizinci yüzyılın sonlarında devşirme sisteminin bozulmasıyla darbe yiyen okul, 1826’dan sonra Yeniçeri ocağının kaldırılmasından sonra kurulan Asâkîr-i Mansûre-i Muhammediyye ordusu için yetiştirilmesi gereken küçük ve büyük rütbeli subayların büyük bir kısmının Enderûn mektebinden seçilmesi ile sarsıldı. Daha sonra batı metodları ile harb okullarının açılması ve bunların gitgide çoğalmasıyla mektebin önemi iyice azaldı. Modern eğitimin gittikçe yerleşip yayılması karşısında, enderûn mektebi de modern eğitim ilkelerini uygulamaya başladı. Ancak şehirde Türk veya ecnebi olmak üzere çeşitli genel kültür kurumlarının ve meslek okullarının açılması, özellikle Enderûn mektebi’nden çıkanların, Tanzîmât’tan önceki devirde olduğu gibi, devlet görevlerine tâyinlerdeki üstün durumlarını kaybetmeleri, halk arasında özellikle devlet ileri gelenleri katındaki değerini sarstığından bu eğitim yuvası kalkınamadı ve 1908 ikinci meşrûtiyetin îlânını tâkib eden günlerde tamamen kapatıldı. BÜYÜKLÜĞÜN SIRRI Osmanlı Devleti’nin Viyana’ya kadar ilerlemesinden çok korkup, başarısının sebebini aradıkları hâlde bulamayan Avrupa’ya, İstanbul’daki İngiliz sefiri bu durumu anlatarak büyük bir sevinçle şu meâldeki şifreli mektubu yazıyordu: “Buldum, buldum... Osmanlıların zaferden zafere ulaşmalarının sebebini ve bunları durdurma çâresini buldum... Osmanlılar aldıkları esirlere hiç kötülük yapmıyor, kardeş gibi davranıyorlar. Hangi milletten, hangi dinden olursa olsun, küçük çocukların zekâlarını ölçüyorlar. Keskin zekâlı çocuklar seçilerek, saray mektepleri ve sonra da Enderûn Mektebi’nde değerli öğretmenler tarafından okutuluyorlar. İslâm bilgileri, İslâm ahlâkı, fen, kültür dersleri verilerek, kuvvetli ve başarılı müslüman olarak yetiştiriyorlar. Bunların arasından da Osmanlı ordularını zaferden zafere ulaştıran değerli kumandanlar, Sokullular ve Köprülüler gibi seçkin siyâset ve idare adamları çıkıyor. Osmanlı akınlarını durdurmak için bu mektepleri ve bunların kolları olan medreseleri yıkmak, müslümanları ilim ve fende geri bırakmak lazımdır...” 1) Enderûn Mektebi Târihi (H. İsmâil Baykal, İstanbul-1953) 2) Osmanlı Medreseleri (Câhid Baltacı, İstanbul-1975); sh. 17 3) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı; sh. 296 4) Enderûn Mektebi (Ülker Akkutay) 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 122 6) Târih-i Enderûn (Atâ Bey, İstanbul-1953) 7) Kitâb-ı Müstetâb ENVER PAŞA Osmanlı Devleti’nin son yıllarında devlet idaresine hâkim olan İttihâd ve Terakkî partisi ileri gelenlerinden. Asker ve devlet adamı. Babası nâfia teknisyeni Ahmed Bey, annesi Dilara Hanım’dır. 1881’de İstanbul’da doğdu. 1922’de Türkistan’da öldürüldü. İstanbul’da başladığı ilk tahsilini, babasının Manastır’a tâyini üzerine orada tamamladı. 1894’de Manastır Askerî Rüşdiyesi’ni, 1894’de Soğukçeşme Askerî İdâdîsi’ni ve 1899’da da Harb Okulu’nu bitirdi. 1902’de Harb Akademisi’nden kurmay yüzbaşı rütbesiyle me’zun oldu ve merkezi Selânik’de bulunan üçüncü orduya tâyin edildi. Makedonya’nın çeşitli yerlerinde ortaya çıkan bölücü çete ve eşkıyayı tâkib etmekle vazifelendirildi. 1905’de kolağası, bir sene sonra da binbaşı rütbelerine terfî ettirildi. Bu sırada, gizli bir ihtilâl derneği olan Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’ne girdi. Asker olmasına rağmen İttihâd ve Terakkî cemiyetine de girerek siyâsetle uğraşmaya başladı. Bu sırada Talat Bey ile tanışarak cemiyette faal rol aldı. Selanik merkez komutanı ve aynı zamanda eniştesi olan miralay Nâzım Bey’in yaralanması hâdisesine karışmasından sonra Selanik’ten kaçarak Tikveş’e gitti. Atıf Kamçıl’ın, ittihatçıları tâkib için İstanbul’dan gelen müşir Şemsi Paşa’yı vurmasını plânladı. Kısa zamanda ittihâdçı hareketin başına geçirildi. Talat Bey’in sürgüne gönderilmesine karşı çıktı. Müfettiş-i umûmî Hüseyin Hilmi Paşa’yı bu emri uygulamaktan vaz geçirdi. Çete kurarak dağlara çıktı. Sultan (İkinci Abdülhamîd Han’ın tahttan indirilmesi ve meşrûtiyetin tekrar ilân edilmesi için İttihâd ve Terakkî cemiyetinin çıkardığı karışıklık ve mücâdelelere kolağası Niyâzî Bey ve bâzı diğer subaylarla birlikte katıldı. 10 Temmuz 1908’de İkinci Meşrûtiyet îlân edilip, 1876 Kânûn-i esâsîsi yürürlüğe konulunca, Enver bey, İstanbul’a döndü ve hürriyet kahramanı olarak karşılandı. Bir müddet Makedonya umûmî müfettişliği yaptıktan sonra, 1909’da Berlin askerî ateşeliğine tâyin edilerek merkezden uzaklaştırıldı. Alman imparatoru Wilhelm-II’den yakın ilgi ve iltifat gördü. Enver Paşa’nın bu yıllarda başlayan Alman hayranlığı, sonraki yıllarda taassup hâlini aldı. 31 Mart vak’ası üzerine İstanbul’a dönen Enver Bey, sultan İkinci Abdülhamîd Han’ı tahttan indirmek üzere Selanik’ten İstanbul’a gelen Hareket ordusuna katıldı. Abdülhamîd Han’ın hal’ edilişinde aktif rol oynadı. İtalyanların Trablusgarb’a saldırmaları üzerine oraya giderek cephe kumandanlığı yaptı. Buradayken kaymakamlığa terfî etti. 1912’de Balkan harbi çıkınca Trablusgarb’da vazife yapan subaylarla birlikte İstanbul’a döndü. Balkan cephesindeki savaşlara iştirak etmeyerek İstanbul’da kaldı ve siyâsî hâdiselerle uğraşmayı tercih etti. Mensûb olduğu İttihâd ve Terakkî fırkası, iktidardaki hükümetin aleyhinde faaliyetlerde bulunuyor; iktidarın Edirne’yi Bulgarlara vermek istediği şayiasını yayarak halkı hükümete karşı ayaklandırmaya çalışıyordu. Daha sonra asker arasına karışıp; “Siz Anadolu’yu müdâfaa edin, Rumeli’de ne işiniz var?” diyerek asker arasında ikilik çıkarıyorlardı. Bütün bu faaliyetlere iştirak eden Enver Bey, çoğu sokak kabadayısı sınıfından etrafına topladığı kimselerle birlikte 23 Ocak 1913’de Bâb-ı âlî baskınını düzenledi. Bu baskın esnasında zamanın harbiye nâzırı Nâzım Paşa öldürüldü. Sadrâzam Kâmil Paşa istifa ettirilerek, yerine Mahmûd Şevket Paşa başkanlığındaki İttihâdçı bir kabine kuruldu. Trablusgarb ve Balkan savaşlarına bizzat iştirak edip muhârebe etmediği hâlde, bu savaşlarda başarılı olduğu söylenerek, üst seviyelerde yer tutmuş, İttihâd ve Terakkî mensuplarınca üç sene birden kıdem verilip, rütbesi miralaylığı yükseltildi. Balkan devletlerinin kendi aralarındaki anlaşmazlıkları üzerine, Balkan müttefikleri arasında çıkan harp ve Bulgaristan’ın doğu cephesinden asker çekmesi sebebiyle Edirne’nin geri alınmasında bâzı gayretleri olduğu için, Edirne kahramanı olarak îlân edildi. Şehzâde Süleymân Efendi’nin kızı Naciye Sultan ile evlenerek saray dâmâdları arasına girdi. Miralaylıktan üst rütbeye yükseltmek hakkı sâdece pâdişâha âid olduğu hâlde, Enver Paşa, sultan Reşâd’dan habersiz paşa yapıldı. Aynı gün harbiye nâzırlığı da verilerek el çabukluğu ile ordunun başına getirildi. Arkasından Cemâl Paşa bahriye nâzırı oldu. Orduyu gençleştirmek bahanesiyle, tecrübeli, yüksek rütbeli, dînini ve vatanını seven 1200 erkân-ı harb (kurmay) ve zâbitânı (subayı) emekliye ayırdılar. Böylece ordu içindeki İttihâd ve Terakkî’ye karşı olan vatan perver subaylar tasfiye edildi. Enver Paşa orduyu Alman sistemine göre teşkilâtlandırdı. Önemli askerî dâirelerinin başına Alman subaylarını getirerek seferberlik plânları hazırlattı. Pek çok devletin iştirakiyle yeryüzüne felâket getiren Birinci Dünyâ harbine Osmanlı Devleti’nin girmesine hiç lüzum yok iken, Enver Paşa, yanlış, aceleci ve tekbaşına yaptığı değerlendirmelerle devleti Almanların yanında harbe soktu. Böylece büyük maddî ve manevî zararlar ile çılgınca harb maceralarına sebeb oldu. Osmanlı Devleti’nde bütün muhârebeler sarayda toplanan fevkalâde meclislerin kararıyla îlân edilmesine rağmen, Birinci Dünyâ harbine girişin temelini teşkil eden Türk-Alman ittifakı, sarayın ve kabinedeki bâzı bakanların haberi olmadan İttihâd ve Terakkî’nin ileri gelenleri tarafından imzalandı. Harbe giriş de yine İttihâd ve Terakkî ileri gelenlerinin, bilhassa Enver Paşa’nın aceleci ve heyecanlı tutumu sebebiyle oldu. Askerî idâresinin zayıf olduğu harb tarihçileri tarafından belirtilen Enver Paşa, Birinci Dünyâ harbi sırasında üstlendiği harbiye nâzırlığı ve başkumandan vekilliği (Başkumandan pâdişâhdır) sırasında devleti bir çok felâkete sürükledi. Sırf müttefik devlet olan Almanya’nın karşısındaki düşman kuvvetlerinin azalması için Kafkasya, Irak, Suriye ve Filistin ile Çanakkale cephelerinde savaşa girildi. Devleti bu harbe sokmak suretiyle pek çok müslüman-Türk evlâdının aç, susuz ve elbisesiz bir şekilde kırılmasına sebeb olanların başında Enver Paşa vardı. Kafkas cephesindeki harekâtı ile koca bir ordunun boşu boşuna kırdırılması Enver Paşa yüzünden idi. Kafkas harekâtına girişin sebebini Enver Paşa, Ali Fuat Paşa’nın (Cebesoy) 1921 senesinde Moskova büyükelçiliği sırasında sorduğu bir soruya karşılık; “Almanlar netice verecek kat’î meydan muhârebelerine doğru yürürken, bizleri atâletle ithama başlamışlardı. Bu sebeble Sarıkamış taarruzu tamamen askeri bir lüzum üzerine yaptırılmıştır” diyerek açıklamaya çalışmıştır. Almanların batıdaki yükünü hafifletmek için açılmış olan Kafkasya cephesindeki üçüncü ordunun başında bulunan Hasan İzzet Paşa’nın, mevsimin şiddetli kış ve askerin aç ve sefil olması sebebiyle herhangi bir harekâtın mahzurlu olacağını söylemesine rağmen, 14 Aralık 1914’de cepheye gelen Enver Paşa; “Askerler! Hepinizi gördüm. Ayağınızda çarığınız, sırtınızda paltonuz olmadığını biliyorum. Lâkin karşınızdaki düşman sizden korkuyor. Yakın zamanda taarruz ederek Kafkasya’ya gireceğiz. Siz orada her türlü nânü nîmete kavuşacaksınız” diyerek orduya hücum emrini verdi. Hasan İzzet Paşa bu kış şartlarında taarruzun uygun olmayacağını bildirerek, îtirâz edince, Enver Paşa tarafından vazifeden alındı. Kumandayı bizzat kendi üzerine alan Enver Paşa, 20 Aralık 1914 günü meşhur Sarıkamış harekâtını başlattı. Yüz bin kişilik ordumuzun Ardahan-Sarıkamış hattına taarruzu, On birinci kolordunun geri püskürtülmesine, Dokuzuncu kolordunun geri çekilmeyerek esir olmasına sebeb oldu. Onuncu kolorduyu cebrî yürüyüşle Sarıkamış’a sevk eden Enver Paşa, 25-26 Aralık gecesi Sarıkamış’ı kısmen işgal edebildiyse de, savaş sonunda Onuncu kolordu da eridi. Enver Paşa’nın bu çılgınlığı altmış binin üzerinde, bir rivayette de doksan bine yakın Türk evlâdının telef olmasına ve Doğu Anadolu kapılarının Rus ordularına açılmasına sebeb oldu. Rus ordularının ilerlemesi üzerine ordu kumandanlığını terkedip, önce Erzurum’a, sonra da İstanbul’a kaçtı (Bkz. Sarıkamış Harekâtı). Harbiye nâzırı ve başkumandan vekili olarak hayâlleri uğruna açtığı diğer cephelerdeki başarısızlıklardan ve Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünyâ harbinden mağlûb çıkmasından sonra diğer İttihâdçılar gibi yurt dışına kaçan Enver Paşa, önce Odesa’ya oradan da Berlin’e gitti. Giriştiği bir takım karanlık temaslardan sonra Moskova’ya giderek komünist ihtilâlcilerden yakın alâka gördü. Anadolu’daki Millî mücâdele hareketini oradan tâkib etti. Hattâ Batum’a gelerek, Trabzon’a yürüyüp bir hükümet darbesiyle memleket idaresine tekrar hâkim olmak istediyse de muvaffak olamadı. Moskova’da bulunduğu sırada bolşevik liderleriyle anlaşan Enver Paşa, Türkistan’ı bolşevikleştirmek vazifesiyle Buhârâ’ya gitti. Hacı Sami adındaki bir ajanın teşvikiyle fikrini değiştirdi. Genç yaşında ümîd etmediği makamlara ulaşan Enver Paşa, taşıdığı hânedâna dâmâdlık ünvânından da istifâde ederek, Türkistan Türklerinin başına geçmek istedi. Avrupa devletlerinin bilhassa İngilizlerin teşvik ve desteğini görerek Rusya’ya karşı verdiği sözden döndü. Rusların Türkistan’daki müslüman Türklere karşı olan mezâlimini de fırsat bildi. İngilizlerin teşvikiyle, Kafkasya’yı Turan merkezinden gelerek zaptetmeyi düşündü. Bu yolla Anadolu’nun büyük tazim ve hürmetlerle karşılayacağı bir cihân imparatoru olacağı hülyasında idi. Hazırlık yapmadan, kendisini destekleyen Türk beylerinin kuvvetlerini topladı. O muhiti iyi bilen, olayların içinde bulunan ve girişilecek hareketin o gün için fayda yerine zarar getireceğini söyleyenlerin ikâzlarına kulak tıkayıp, kendisi gibi maceracı kişilerin tahrik ve teşvikine uyarak, yabancısı olduğu bir muhitte Türkistan macerasına girişti. Kızıl orduya karşı yaptığı savaşta mağlûb oldu. Pek çok müslüman-Türk’ün şehîd olmasına sebeb oldu. Şehir ve köyler harâb oldu. Bu zamansız teşebbüsüyle Türklere fayda yerine zarar getirdi. Böylece daha sonra yapılabilecek sistemli hareketlere mâni olarak, müslüman-Türklerin sıkı bir Rus esareti altına girmesine sebeb oldu. Muhteris bir kişiliğe sâhib olan Enver Paşa, kızılordunun bir koluyla yaptığı savaşta 1922 yılı Kurban bayramının ikinci gününde öldürüldü. Bu çarpışmaların devam ettiği Tacikistan’ın Belçivan köyü yakınındaki Çeğen köyünde defnedildi. Koskoca Osmanlı Devleti’nin başını yiyip bitiren, yurt dışına kaçtıktan sonra yeni maceralar peşinde koşan, en sonunda; “Bu belâyı benim başıma o sardı. Beni Hacı Sami aldattı, buralara getirdi. “Sekiz senelik teşkilâtım var” dedi. Ona inandım geldim, bir şey yapamıyacağımızı anlıyorum. Ölmekten başka çârem yok...” diyerek şikâyet ettiği, kendisi gibi bir maceracı olan Hacı Sami’nin sözlerine aldanarak Türkistan hülyasına kapıldığını söyleyen Enver Paşa’nın, Naciye Sultan’dan doğan Mahpeyker ve Türkan adlarında iki kız çocuğu ve Ali adında bir oğlu vardı. Enver Paşa’nın ölümünde 26 yaşında dul kalan Naciye Sultan, Enver Paşa’nın kardeşi Kâmil Bey’le evlendi. 1952’ye kadar yurt dışında kalan Naciye Sultan’ın Kâmil Bey’den de Râna adında bir kızı oldu. Hânedâna mensûb kadınların yurda dönmelerine müsâde edilmesi üzerine 1952’de İstanbul’a geldi. 5 Aralık 1957’de Nişantaşı’nda altmış bir yaşında vefât etti. Enver Paşa’nın hatıratı, kızları tarafından Türk Târih kurumuna teslim edilmiştir. 1) Üç Paşalar Kavgası (Cemal Kutay) 2) Görüp işittiklerim (A. Fuad Türkgeldi); sh. 77 3) Enver Paşa (Şevket Süreyya Aydemir, İstanbul-1989) 4) Türk İnkılâbı Târihi (Y.H. Bayur); cild-2, kısım 4, sh. 271 5) Modern Türkiye’nin Kuruluşu: sh. 224 6) İttihâd ve Terakkî İçinde Dönenler; sh. 15 v.d. 7) İnkılâb Târihimiz ve İttihâd ve Terakkî 8) Moskova Hâtıraları (Alî Fuad Cebesoy) 9) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 157 10) Enver Paşa’nın Son Günleri (F. Kandemir, İstanbul-1955) ERDEL Bugünkü Romanya’nın batısını meydana getiren bölgeye Osmanlı Devleti’nin verdiği isim. Asıl ismi, Macarca Erdely; Romence, Ardeal; Sırp, Yunan ve Bulgar dillerinde Erdel olarak geçen bölgenin ismi, daha sonraları Transilvanya olarak geçer. Erdel; doğuda Boğdan, güneyde Eflâk, güney batıda Demirkapı ile ayrıldığı Banat, batıda Macaristan ve kuzeyde bir kısmı Erdel’in olan Marmaroş eyâleti ile çevrilidir. Erdel arazisi ihtiva ettiği bölümler ile birlikte, ayrı bir grup teşkil eden ve üç taraftan Karpatlar ile Transilvanya Alpleri’nin çevrelediği bir havzadır. Erdel’in en eski sakinleri M.Ö. 2000 sonlarında yaşıyan Traklar ve daha sonra bunların bir kolu olan Daklar idi. Daklar müstakil bir devlet kurdular. 102 ve 106 senelerinde Roma imparatoru Traianus, Daklar’ı yenerek, bölgeyi topraklarına kattı. Transilvanya, Roma İmparatorluğu’nun Dacia eyâletini meydana getirdi. Roma hâkimiyeti 271 senesine kadar sürdü. Üçüncü asırdan îtibâren Erdel’e bir çok kavimler yerleşti ise de, bunlardan hiç biri devamlı iz bırakmadı. Erdel, Gotlar’dan sonra, Hunların hâkimiyeti altına girdi. Beşinci asırda Hunlar bölgeden çekilince, Gepitlerin eline geçti. Daha sonraları bölgeye Avarlar, Slavlar hâkim oldular. 895’de Karpat havzasına gelerek yerleşen Macarlar Erdel’i yavaş yavaş işgal etmeye başladılar. Szent Istvan, Macar krallığını kurunca bir piskoposluk te’sis ederek kilise teşkilâtı ile krallık müesseselerini kurdu. Erdel, Macarların hâkimiyeti altında iken Sekel, Peçenek ve Kuman kabileleri bölgeye gelip yerleştiler. 1241 yılında Macaristan ile birlikte Moğol istilâsına uğrayan Erdel’e, Arpad sülâlesi hâkim oldu ve Macaristan kralına sıkı bir şekilde bağlandı. On üçüncü asrın sonlarına doğru Macar kralı beşinci İstvan kendisini aynı zamanda Erdel kralı îlân etti. On dördüncü asırda Arpadların yerine Erdel’e, Anjou hânedânından Karoly Robert, sonra oğlu Napy Loyos sâhib olunca, krala âid eyâletler kaldırılarak yerine, feodal eyâletler kuruldu. Kral 1365’de çıkardığı bir tamim ile serf yâni toprakla beraber alınıp satılan köylüleri kuvvetli bir şekilde arazi sahiplerine bağladı. Bu karar Erdel’de karışıklıklara sebeb oldu ve Macaristan’a bağlı Eflâk ile Boğdan voyvodaları, bölgeye akınlarda bulundular. Ayrıca Ulahları teşkîlâtlandırarak Erdel kralına karşı mücâdeleye sevk ettiler. Osmanlı Devleti ile Erdel arasında ilk temas on dördüncü asrın ikinci yarısında başladı. İlk plânlı Osmanlı taarruzu Âşık Paşazade Târihi’nde 1391 senesinde olduğu yazılıdır. Yıldırım Bâyezîd Karaman seferinde iken Eflak prensi Marça’nın Osmanlı hudud köylerine saldırması üzerine Niğbolu tarafına geçerek akıncı kuvvetlerini Eflak tarafına sevketti. Sırmaya mıntıkasına kadar yayılan bu akınlara karşılık, Macar ve Bosnalılar hiç bir müdâhalede bulunmadı. Sultan Çelebi Mehmed devrinde Banat ve Demirkapı’dan geçilerek Erdel’e düzenlenen büyük sefere Erdel voyvodası karşı koydu ise de, Hotsek civarında mağlûb oldu. Erdel’e 1426 senesinde ikinci, 1432’de ise, Eflak beyi Vlad Drakul ile Evranoszâde Ali Bey kumandasında üçüncü Osmanlı akını düzenlendi. Bir süre sonra Erdel’deki Macar köylüsü ile Ulahlar, kötü sosyal ve iktisadî şartlar altında bulundukları için asilzadelere ve kiliseye karşı ayaklandılar. Bunun üzerine 1437’de imtiyazlı sınıflar tarafından kurulan bir meclis, Macar köylüsü ile Ulahları siyâsî hayâttan uzaklaştırdı ve Macar asilzadeleri Sakson ile Sekellerin birleşmeleri için karar aldı. 1437’de ilk defâ olarak bir Osmanlı pâdişâhı Erdel üzerine sefere çıktı. Sultan İkinci Murâd, Vidin yolu ile Tuna’yı geçerek Kızılkule’den Erdel’e girdi ve Sibin kalesine kadar ilerledi. Bu akın sırasında pek çok esir ve ganîmet ele geçirildi. 1439 yılında Belgrad kalesini muhasara eden ikinci Murâd, akıncı kuvvetlerinin başına geçirdiği Mezid Bey’i Macaristan topraklarına akınlara gönderdi. Sultan Murâd’ın muhasarayı kaldırarak İstanbul’a dönmesinden sonra da bu akınlar devam etti. Bu sırada Macar orduları başkomutanlığına getirilen Hunyadi Yanoş, Transilvanya’ya giren Mezid Bey kumandasındaki akıncıları mağlûbiyete uğrattı. Mezid Bey ve oğlu bu muhârebede şehîd düştüler. 1445’de Hadım Şehâbeddîn Paşa kumandasındaki bir Osmanlı kuvvetine karşı da kısmî bir başarı elde eden Hunyadi Yanoş’un Avrupa’deki şöhreti arttı. Bu zaferler üzerine Türkleri Avrupa’dan atabileceklerini zanneden Papa dördüncü Öjen; Macar, Leh, Eflak, Sırp, Alman kuvvetlerinden oluşan büyük haçlı ordusunu Osmanlılar üzerine gönderdi. Ancak sultan İkinci Murâd Macaristan kralı üçüncü Ladislas ve başkomutan Hunyadi Yanoş’un da bulunduğu bu orduyu Varna’da imha etti. Kral Ladislas ölüler arasında bulunurken, Hunyadi Yanoş kaçarak zor kurtuldu. Fâtih Sultan Mehmed Han tahta geçince Erdel’e yeniden seferler düzenledi. İlk sefer 1474’de Hunyad’ın oğlu Matyas’ın Macaristan krallığı sırasında yapıldı. Matyas, Türklerin Macar hududuna yakın mühim şehirlerinden olan Sırbistan’ın eski başkenti Semendire’yi muhasara ederek, Böğürdelen kalesi karşısına ahşaptan üç kale yaptırdı. Bunun üzerine Fâtih, Semendire muhasarasını kaldırmak için Hırvatistan ile Dalmaçya’ya akıncı kuvvetleri yolladı. Bunların müthiş akınları karşısında Matyas bozguna uğradı. Semendire sancak beyi Bâli Bey bu seferde Varad’a kadar ilerledi. Mihaloğlu Ali Bey’in 1493’de yaptığı sefer dışında ikinci Bâyezîd ve Yavuz Sultan Selîm devrinde Erdel’e sefer yapılmadı. Erdel voyvodası J. Zapolya, Kanunî Sultan Süleymân devrinde Mohaç meydan muhârebesine katılmıyarak, muhârebeden sonra kendini İstolni Belgrad’da Macar kralı îlân ettirmeyi başardı. Bu olaydan bir kaç ay sonra Macar tacını giyen rakibi Habsburg hânedânından Ferdinand, J. Zopalya’yı iki defâ mağlûb edince, Lehistan’a kaçan voyvoda Zapolya, Osmanlı pâdişâhının hâkimiyetini kabul etmeye mecbur kaldı. İstanbul’a gönderdiği elçi ile Pâdişâh’ın himayesini te’min etti. Daha sonra Viyana seferi sırasında, Mohaç sahrasında bizzat orduya gelerek, pâdişâha tabiiyyet ve sadâkatini arz etti. 1533 senesinde Silistre sancakbeyi Mehmed paşa, Braşov’u zapt ederek Zapolya’ya teslim etti. Böylece Erdel’de Habsburg hânedânının siyâset ve nüfuzu kırıldı. Kral Zapolya, Erdel’e, Bashory İstvan’ı voyvoda tâyin etti. Bu sırada pâdişâhın ve Osmanlı devlet adamlarının itimâdını kazanan Venedikli Aluisio Gritti, Macaristan vâlisi îlân edildi. Erdel’e giden Aluisio Gritti, bir hânedânlık kurarak, Macar krallığından ayrılmayı düşündü ise de, başta Zapolyai olmak üzere, buna karşı çıkanlar tarafından Megeş’te öldürüldü (1534). Ferdinand ile yaptığı 1538 Varad andlaşmasından sonra Zapolyai kral ünvânı taşımasına rağmen, Erdel prensliğinden ileri gidemedi. Erdel’e sâhib olmak için kendisi ile mücâdele eden Maylad İstvan’a karşı harb îlân etti. Ferdinand ile tekrar ihtilâfa düştüğü sırada yerine bir vâris bırakarak 1540 senesinde öldü. Zapolya, ölümünden kısa bir zaman önce Kânûnî Sultan Süleymân’a bir elçi göndererek, pâdişâhtan kendisine verilen bütün memleketin (Erdel’de dâhil) bu defâ da harac mukabilinde oğlu Janos Sigismund’a kalmasını rica etti ve bu ricası kabul edildi. Erdel üzerinde Osmanlı hâkimiyeti Habsburgların zaman zaman muhalefetine rağmen 1541’de fiilen başladı. Avusturya kralı Ferdinand, Janos Sigismund’u gayr-i meşru îlân etti. Zîrâ Zapolya’nın vâris bırakılması üzerine Macaristan’da hak iddia edemiyordu. Ferdinand’ın iddialarını Macar asilzadeleri kabul etmedi. Macar asilzadeleri, Türk hâkimiyeti altında daha rahat ve huzur içinde olacaklarını bildiklerinden, Macaristan’ın Alman nüfuzuna girmesini istemiyorlardı. Ferdinand, kraliçe İsabella’ya haber göndererek, Macaristan’ın kendisine bırakılması karşılığında, küçük prensi, Erdel prensi olarak tanıyacağını bildirdi. Diğer taraftan da Kânûnî’ye elçi göndererek, Macaristan kendisine bırakıldığı takdirde, Zapolya devrindeki harac ve tâbiiyyet şartlarının tamâmını kabul ettiğini bildirdi. Bir taraftan bunları yaparken diğer taraftan Macaristan içlerine asker sevk ederek Vaizen, Wissengrad, Stullweisenberg kalelerini ele geçirmeye kalkışmıştı. Bu sırada Macaristan’da Türk temsilcisi olan Sıran Çarış, Dîvân-ı hümâyûnun emri ile küçük prens Sigismund’u Erdel prensi îlân etti. Macaristan tahtı ise, boş bırakıldı. Bundan faydalanarak işi oldu bittiye getirmek isteyen Ferdinand, Budin kalesini muhasara etti. Macaristan’ın Habsburg hânedânının hâkimiyetine girmesini istemiyen kraliçe bir taraftan taht şehrini müdâfaa ediyor, diğer taraftan da hâmisi olan Osmanlı sultânına elçi göndererek yardım istiyordu. Neticede; Kânûnî Macaristan seferine çıktı. Öncü kuvvetleri vezir Mehmed ve Hüsrev paşaların kumandasında Budin’e yaklaşmaları Alman generali Von Rogendorf’ı telâşa düşürdü. General ordusunun etrafına hendekler kazıp tahkim ederek müdâfaaya karar verdi. Ancak Kanunînin büyük bir ordu ile geldiğini haber alınca, geceden istifâde ederek, kaçmak istedi. Lâkin böyle bir hareketi düşünerek tedbir alan Osmanlı kumandanları düşmanı çember içerisine alarak imha ettiler. Kaçabilenler ise Tuna’da boğuldu. Kânûnî Sultan Süleymân, Budin kalesi önlerine geldiğinde, kale kapısı Osmanlı sultânına açılmamıştı. Kânûnî kraliçe İsabella’ya haber göndererek, o sırada bir yaşındaki bebek kralın derhâl ordugâha getirilmesini emretti. Ertesi gün bebek kral, üç dadısı, altı müşaviri ve nâib piskopos Martinuzzi’nin başkanlığında ordugâha getirildi. Bebek kralın ordugâha gelmesinden sonra Kânûnî, ikinci Yanoş’a Osmanlı Devleti’nin bir eyâleti olan Erdel prensliğini verdiğini, Macaristan gibi önemli bir ülkenin bir kadın ile çocuğa bırakılamayacağını, bu yüzden Macaristan’ın Osmanlı Devletine doğrudan doğruya ilhak edildiğini, merkeze bağlı bir beylerbeylik şeklinde idare edildiğini bildirdi. Budin kalesi kan dökülmeden Osmanlıların eline geçti. Halkın mal ve can emniyeti, mezhep serbestliği bir fermanla halka duyruldu. Macaristan’ın Osmanlı Devleti’ne ilhakı ile Macaristan üç kısma ayrıldı. Birincisi merkezi Budin olmak üzere orta Macaristan olup, doğrudan doğruya bir Osmanlı eyâleti hâline getirildi. İkincisi Erdel olup, prenslik hâline getirilerek, Osmanlı hâkimiyeti altına alındı. Prens yerli asilzadeler tarafından seçilecek ve pâdişâh tarafından tasdik edilecekdi. Üçüncüsü ise, Macaristan’ın kuzey ve kuzeybatı tarafındaki şerit gibi ince uzun bir parça arazi Avusturya hâkimiyetine kalacaktı. Böylece yıllardan beri sürüp giden Macaristan’ın veraseti mes’elesi kökünden hâlledilmiş oldu (1542). Erdel diyet meclisi kral Yanoş Sigismund’un vâsisi katolik rahip Martinuzzi’yu kral naibi seçti ve üç milletin vekillerinden meydana gelen yirmi bir âzâlı bir meclis kurarak, Erdel’in iç idaresini tesbit ve tanzim etti. Bir müddet sonra beşinci Karl’dan cesaret alan Martinuzzi, 1551 senesinde Erdel’i Ferdinand’a teslim etti. Durumu haber alan Pâdişâh, Rumeli beylerbeyi Sokullu Mehmed Paşa kumandasında bir orduyu bölgeye gönderdi. Bu seferde bâzı kaleler zabtedilerek Tameşvar muhasara edildi. Martinuzzi, Avusturya tarafdârı politikasını te’vil yollu Sokullu’ya îzâh ve güçlükle onu ikna etti ise de, bu hareketi ihanet sayan Avusturya orduları başkumandanı Castaldo kendisini îdâm ettirdi (1552). Erdel bir süre Castaldo kumandasındaki Avusturya ordularının tahakkümü altında kaldı. Castaldo 1553’de Erdel’den ayrılınca bölgeyi bir müddet Ferdinand nâmına voyvodalar idare etti. Diyet meclisi 1556’da Sigismund’u Erdel hükümetinin başına davet etti. Osmanlı pâdişâhının Eflak ve Boğdan beyleri ile gönderdiği emir üzerine Yanoş Sigismund, Diyet meclisi tarafından Lehistan’dan getirilerek Erdel tahtına geçirildi. 1559’dan 1571’e kadar tek başına hüküm süren Yanoş, aynı zamanda, Macaristan’ın kuzey taraflarını da ele geçirdi. Bu yüzden Avusturyalılar ile arasında muhârebeler oldu. İkinci Yanoş’un yerine geçen Bathory İstvan Erdel beyliğinin teşekkülünde önemli bir rol oynayarak Avusturyalılar ile Osmanlı Devleti arasında denge kuruldu. Speyer andlaşması ile Maximillan’ı Macaristan kralı olarak tanırken (1571), bunu Bâb-ı âlîden gizledi ve vergisini muntazaman gönderdi. Bâb-ı âlînin ve sadrâzam Sokullu Mehmed Paşa’nın gayreti ile Lehistan krallığına seçilmesi üzerine Erdel’i bir müddet kardeşi Kristof, sonra da uzun süre ve fasılalı olarak oğlu Bathory Sigismund idare etti. İlk zamanlar Bâb-ı âlîye sâdık kalan Sigismund, Avusturya-Osmanlı savaşlarının başlaması üzerine mukaddes ittifaka dâhil oldu (1593) ve Rudolf’un hâkimiyetini kabul etti. Bunun için de Osmanlı tarafdârı ve kendi siyâsetine karşı olan partiyi ortadan kaldırdı. Sadrâzam Koca Sinân Paşa’ya sefere çıkacak Osmanlı ordusuna katılacağını bildirdiği sırada, Osmanlı tarafdârı olan asilzadeleri tevkif ettirerek, Kolojvar’da îdâm ettirdi. Bir süre sonra Eflak ve Boğdan voyvodası ile kendini metbû tanıtmak şartı ve daha bâzı şartlar ile Osmanlı Devleti’ne karşı anlaştı. Aradan kısa bir süre sonra, Boğdan ve Eflak’da Osmanlılar aleyhinde isyânlar oldu. Bunun üzerine sadrâzam Koca Sinân Paşa kumandasında çıkılan seferde, Osmanlı ordusu Yer-Göğü mevkiinde Sigismund’un ordularına yenildi (1595). Bu başarıdan bir süre sonra Sigismund Tameşvar kalesini kuşattı ise de, alamadı. Haçova meydan muhârebesinde Avusturya ordusu ile ağır bir şekilde maglûb olan Sigismund, yerine amcasının oğlu Kardinal Bothory Andras’ı bırakarak Erdel’i terk etti. Kardinal Andras, Lehistan’da yetiştiği için Bâb-ı âlî ile dost geçinmeye dikkat etti ve birikmiş vergileri göndererek beylik alâmetlerini aldı. Osmanlı-Avusturya savaşları yüzünden Erdel’de meydana gelen hâdiseler memleketi tamamen Avusturyalılar aleyhine çevirdi. Avusturyalıların zulmünden kaçan bâzı asilzadeler Osmanlılara sığındı. Bunlardan biri olan Bocskay-İstvan, Tİsa bölgesindeki Protestanların başına geçerek Avusturyalılara karşı savaştı. Bütün Erdellilerin kendisine tâbi olması üzerine, Estergon fâtihi Lala Mustafa Paşa tarafından 1604 senesinde Erdel beyliğine tâyin edildi. Bocskay, Avusturya üzerine yapılan seferlerde başarılı olunca, Lala Mehmed Paşa tarafından Macar krallık tacı giydirildi. 1606 senesinde Bocskay’ın ölümü üzerine Erdel’de beylik mücâdeleleri başladı. 1608’de idareyi Bathory Gabor ele geçirdi. Zâlimce idaresi ve Eflak’a saldırması üzerine, Bathory’in Erdel’de sebeb olduğu huzursuzluğu gidermek ve yerine Bethlen Gabor’u geçirmek vazîfesî Bâb-ı âlî tarafından Kanije beylerbeyi İskender Paşa’ya verildi, iskender Paşa, Macaroğlu Ali Paşa ve Şahin Giray komutasındaki 80.000 kişilik Osmanlı-Kırım ordusunu Erdel’e gönderdi ve Bathory yakalanarak öldürüldü. İskender Paşa, Kolojvan’da diyet meclisini toplayarak Bethlen’i Erdel beyi seçtirdi. (1613). Yapılan Andlaşmada Avusturya, Bethlen’i müstakil prens olarak tanıdı. Sekel ve Saksonları etrafında toplamayı başaran Bethlen zamanında Erdel altın devrini yaşadı. Erdel Belgrad’ında bir yüksek okul, büyük bir kütüphâne ve bir matbaa kurdu. Bethlen, Erdel beyliğinin yaşaması için sağlam temeller kurduktan sonra, 1629 senesinde ölünce, yerine Rakoczi György geçti ve siyâsetini başarı ile sürdürdü. Kassa andlaşması gereği Avusturyalılar ile sulh yaptığı gibi, sultan dördüncü Murâd’dan Erdel beyliği hakkında ahidnâme aldı. 1642 senesinde yerine oğlunu halef tâyin ederek, bu konuda Osmanlı sultânından bir ahidnâme aldı. İkinci Rakoczi György babasının ölümü üzerine 1648 senesinde Erdel beyi oldu. Serveti ve kuvveti yüksek olduğu hâlde, Erdel’i ihtiraslı ve dengesiz hareketleri yüzünden felâkete sürükledi. Bir süre sonra Bâb-ı âlî ve Avusturya karşı olmasına rağmen Lehistan krallık tacını ele geçirmek için harekete geçti. 1657 senesinde Lehistan’a girdi ve bâzı muvaffakiyetler elde etti. Ancak emri altındaki İsveç kuvvetlerinin Danimarkalılarla savaş için ordudan ayrılmaları ile çok zor duruma düştü. Lehlilere 1.200.000 florin savaş tazminatı vermek suretiyle geri çekildi. Bunun üzerine Bâb-ı âlî Kırım hanı Mehmed Giray’ı Rakoczi’ye karşı gönderdi. Yapılan muhârebede Kırım Han’ı Rakoczi’nin ordusunu imha etti. Neticede Erdel diyet meclisi Bâb-ı âlî’nin emrine uyarak, Rhedey Fesenc’i Erdel beyi seçti. Ancak Rakoczi onu çekilmeye mecbur etti. Bâb-ı âlî tarafından azledilen Eflak ve Boğdan voyvodalarını himaye etmesi üzerine Rakoczi üzerine 1658 senesinde sadrâzam Köprülü Mehmed Paşa kumandasında sefer düzenledi. Erdel’in merkezi olan Erdel Belgrad’ı ele geçirildi ve Rakoczi kuzey Macaristan’a çekildi. Sadrâzam ele geçirdiği Yanova’yı sancak hâline getirerek muhafazasına Budin beylerbeyi Kenan Paşa’yı görevlendirdi. Lugoj banı Ulah asıllı Barcsay Akos’u da Erdel beyliğine getirdi. Diğer taraftan Avusturya kralı ile barışan Rakoczi, Barcsay’a karşı mücâdeleye girişti. 1659 senesi sonlarına doğru Seydi Ahmed Paşa, Demirkapı yakınlarında Rakoczi’yi mağlûb etti. Kaçan Rakoczi, Kalojvar ve Sasfeneş arasında, Seydi Ahmed Paşa’nın kumandasındaki Osmanlı ordusu tarafından kesin şekilde hezimete uğratıldı. Rakoczi sığındığı Varad kalesinde muhârebe esnasında aldığı yara sebebiyle öldü. Kalojvar’ın zaptı sırasında esir düşenler arasında henüz genç olan kalvinist Macar ailesine mensup İbrâhim Müteferrika da bulunuyordu. Sonra İslâmiyet’i kabul eden bu genç İstanbul’da ilk matbaayı kurdu (Bkz. İbrâhim Müteferrika). Disiplinli idaresi ve aktif siyâseti ile bilinen Köprülüler devrinde, ahenk ve sükûnu bozulan Erdel ve Macaristan işleri iyice tanzim edilmek istendi. Bunu sağlamak için de eski kapdân-ı deryalardan Köse Ali Paşa Macaristan bölgesine sefere gönderildi. Bu sefer sırasında Varad kalesi kırk beş günlük muhasaradan sonra ele geçirildi (1660). Bu arada Rakoczi’nin, Kırım’da esir iken dönen kumandanı Kemeny Yanoş, Erdel’e gelince, 1661 senesinde diyet meclisi tarafından kral seçilince, Barcsay beylikten çekildiğini açıkladı. Mevkiini sağlama almak isteyen Kemeny, krallığın Devlet-i âliyye tarafından kendine verilmesini rica ederek sadâkat ve kulluk arz edince, serdâr Ali Paşa oğlunu rehin istedi, isteğine karşılık verilmeyince durumu Bâb-ı âlîye bildirdi. Netîcede isyâna kararlı olduğu kabul edildi ve yola getirilmesi için Ali Paşa yeniden serdar tâyin edildi, Özi, Rumeli, Anadolu, Karaman, Sivas ve Maraş kuvvetleri ile birlikte Erdel’e giren Ali Paşa, Kemeny’ye bağlı kasaba ve köyleri ele geçirdi. Halkın isteği üzerine haracından beş yüz kesesi af olunarak Apafiy Mihaly’yi Erdel beyliğine tâyin etti ve Kemeny tehlikesine karşı Mihaly’nin yanında Yanova beylerbeyi Küçük Mehmed Paşa’yı bıraktı. Nihayet Küçük Mehmed Paşa, Nihaly’i beylikten indirmek için gelen Kemeny’nin kuvvetlerini Segepuar civarında mağlûb ederek kendisini öldürttü (1662). Apafiy Mihaly zamanında Erdel, daha önceleri olduğu gibi, orta Avrupa siyâsetinde bir âmil ve muvâzene unsuru olmaktan çıktı ve eski ehemmiyetini kaybetti. Köprülüler ile kuvvetli ve faal bir yönetime kavuşan Osmanlı Devleti’nin sâdık ve itaatli bir beyliği hâlinde kaldı. Bir süre sulh ve sükûnet içinde yaşıyan Erdel’de, zamanla karışıklıklar ortaya çıktı. Avusturya’nın, Macaristan’da uyguladığı ağır vergi ve keyfî idare yüzünden ayaklanan Macar asilzadelerinin, şiddete başvurması üzerine, birçok protestan Macar, Osmanlı hakimiyetindeki Erdel’e göç etti. Bu göçmenler Avusturya imparatorundan dînî ve siyâsî hürriyetlerini geri aımak için senelerce süren bir mücâdeleye girdiler. Bunların başında Erdel’in iç ve dış siyâsetini tamamen elinde bulunduran Teleky Mihaly bulunuyordu. Daha sonra yerine Kurs kralı diye meşhur olan Tökely Imre geçti (1678) ve kuzey Macaristan’da Avusturya’ya karşı başarılı mücâdeleler verdi. Sadrâzam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Avusturya’ya karşı çıkacağı seferde Erdel’den başka, diğer Macarlardan da faydalanmayı düşünmüş ve bunu sağlamak için Avusturyalılara karşı yaptıkları muhârebelerde Tökely’e Budin beylerbeyini yardımcı gönderdi ve 1682 târihinde bir ahid-nâme ile Tökely’nin Orta Macar kralı tanınmasını sağladı. İkinci Viyana kuşatmasıyla başlayan Osmanlı-Avusturya savaşları sırasında Erdel beyi de Osmanlı ordusu yanında yeraldı. Osmanlı ordusunun bozguna uğraması üzerine Erdel beyi Teleky Avusturya kralı ile münâsebetlerini arttırdı. 1685’de imparatorun bir temsilcisi olan Cizvit rahibi Dunod, Erdel’e gelerek Teleky ile Erdel’in geleceği hakkında bir andlaşma yaptı. Ertesi sene Apafiy, Leopold ile yaptığı Viyana andlaşmasında Avusturya kuvvetlerinin Erdel’e girmesini kabul edince general Caraffa, Erdel’in bir kısmını işgal etti. 1687’de Osmanlı Devleti’nin Macaristan’ın hemen hemen tamâmını kaybetmesi üzerine, Erdel, Avusturya birliklerinin işgaline uğradı. 1690’da Apafiy ölünce yerine oğlunun geçmesini kabul etmeyen Avusturya İmparatoru, Teleky’i Erdel vâlisi tâyin etti. Fâzıl Ahmed Paşa’nın sadrâzamlığı sırasında Osmanlı-Avusturya savaşları bir ara Osmanlı Devleti lehine döndü. Osmanlı hükümetine dâima sâdık kalan Tökely, Osmanlı ve Kırım kuvvetleri ile Erdel’e girdi. Zârneşti civarında yapılan muhârebede Teleky’nin esir düşmesi üzerine, diyet meclisi Tökely’i Erdel beyi îlân etti. Fakat Tökely Avusturya kuvvetlerinin saldırıları ve bir kısım Erdellinin muhalefeti yüzünden Erdel’i terke mecbur oldu. Böylece Erdel, bu sefer, kat’î olarak tekrar Avusturya hâkimiyetine geçti. 1699 yılında yapılan Karlofça andlaşması da bu fiilî vaziyete hukukî bir şekil verdi. Erdel, Avusturya hâkimiyetine girdikten sonra statüsü yeniden düzenlendi. Muhtariyeti kaldırılarak, Avusturya’nın bir parçası hâline getirildi. Habsburg ailesinin büyük bir hassa prensliği şeklinde, bir vâli tarafından idare edilen bir eyâleti oldu. Bu durum on dokuzuncu asrın ikinci yarısına kadar devam etti. 1848 ihtilâlleri sebebiyle Erdel diyet meclisi, Erdel’in Macaristan’a ilhakına karar verdi. 1867’de yine Avusturya-Macaristan Devleti kurulunca, Erdel de, bu devletin bir parçası oldu. 1918 senesinde Erdel’in Rumen ahâlisi, milletlerin kendi mukadderatına hâkim olmaları prensibine dayanarak, Romanya ile birleşmeye karar verdi ve bu durum 1920’de yapılan Trianon andlaşması ile tasdîk edildi. 1) Târih Deyimleri Sözlüğü; cild-1, sh. 543 2) Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi; cild-5, sh. 1849, cild-6, sh. 1859 3) Osmanlı İmparatorluğu Târihi; cild-6, sh. 128 4) Îzahlı Osmanlı Kronolojisi (Danişmend); cild-3, sh. 228 5) Osmanlı Târihi (İ.H. Uzunçarşılı); cild-3, kısım-2, sh. 46 6) Büyük Türkiye Târihi; cild-13, sh. 99 7) Netâyic-ül-vukûât; cild-2, sh. 72 8) Târihi Peçevî; cild-1, sh. 108 9) Devlet-i Osmâniyye Târihî (Hammer); cild-3, sh. 183 10) Macaristan’daki Türk Hâkimiyeti Devrinin Ehemmiyetli Kaynakları (T. Gökbilgin; Ankara-1840) ERMENİLER Nûh aleyhisselâmın oğlu Yâfes’in torunu Hayk’ın soyundan türeyen bir kavim. Frikyalıların, Hititlerin kolları olduğu söylendiği gibi, Turânî bir ırkdan olduklarını söyleyenler de vardır. Ancak dilleri Hind-Avrupa dil ailesine mensûbdur. Ortaçağda Arap hâkimiyeti altında yaşayan ermeniler, Bizans’ın desteğiyle Bağratuni ailesine mensup Aşot’u kral îlân ettiler. Daha sonra da Bizans hâkimiyetine girdiler. Bizanslılardan zulüm gördükleri zaman müslüman-Türklerin yanında yer aldılar. Bâzı ermeni kaynaklarında geçen; “Allah, sapık Rumlaların fenalıklarını ortadan kaldırmak için, Türkleri Anadolu’nun fethine me’mur etti” sözü, bunun ifadesidir. MüslümanTürklerin idaresi altındaki yerlerde din serbestliği ve adalet içinde yaşayan ermeniler, Selçuklular devrinde, Toroslar ile Malatya bölgelerinde prenslikler kurmaya çalıştılar. Bu sırada düşman oldukları Bizanslılardan faydalanmak için de Ortodoksluğu kabul ettiler. Haçlı seferleri sırasında hıristiyanlarla birlikte hareket ederek asliyetlerini ortaya koydular. Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında, Karamanoğulları ve Ramazanoğulları beyliklerinin hâkimiyeti altında azınlık olarak yaşadılar. 1375’den sonra Anadolu’da Türk birliğini kurmaya çalışan Osmanlılar idaresinde, o zamana kadar görmedikleri bir huzur ve güvene kavuştular. Tîmûr Han’ın Anadolu seferi sırasında Yıldırım Bâyezîd Han’ın ordusuna katıldılar. Sonraki pâdişâhlar devrinde de devletin zımmî reâyası olarak huzur ve dirlik içinde yaşadılar. Fâtih Sultan Mehmed’in İstanbul’u feth etmesinden sonra buraya gelen ermeniler, Fâtih’in izni ile bir patrikhâne kurdular. Ayrıca zanaatkar, mîmâr, tüccar olarak bağlılıklarına güvenilen ermeniler, İstanbul’un Samatya Topkapı, Kumkapı, Edirnekapı gibi önemli semtlerine yerleştirildi. Samatya’daki Sulumanastır kilisesi kendilerine verildi. Burasını patrikhâneye çevirip serbestçe ibâdet yaptılar. Sultan İkinci Bâyezîd Han tarafından Sulumanastır kilisesinin ermeni cemâatine âid olduğuna dâir ferman verildi. Kânûnî Sultan Süleymân Han zamanında Van ve çevresi Osmanlı topraklarına katılınca, pek çok kuyumcu, taş ustası ve çeşitli zanaatkar ermeni İstanbul’a getirildi. İstanbul’da sayıları her geçen gün artan ermeniler, saraya işçi, usta, kalfa ve mîmâr gibi ünvânlarla girdiler. İstanbul’da yaptırılan saray, câmi, medrese ve çeşme gibi yapıların meydana getirilmesinde çalıştılar. Daha sonraki devirlerde de çeşitli yerlerden gelerek İstanbul’a yerleşen ermeniler, yerli ve taşralı olarak ikiye bölündüler. Ortodoks ve katolik kiliselerinin kendi saflarına çekme yarışları da ermenileri grublara ayırdı. 1830’da katolik ermeniler bir topluluk olarak tanındılar. 1859’da da protestan Ermeniler ayrı bir topluluk durumuna geldiler. Tanzîmât’ın ilânından sonra yapılan düzenlemelerle diğer azınlıklar gibi devlet idaresine karışmaya başladılar. Bu zamana kadar Osmanlı Devleti’nin himayesinde hür ve huzur içinde yaşayan ermeniler, dış güçlerin, özellikle Rusların ve İngilizlerin desteği ile Osmanlı Devleti’ne karşı isyânlara kalkıştılar. Rus-ermeni işbirliği Türkmençay andlaşmasıyla neticelenen İran-Rus savaşında başladı. 1828-1829 Osmanlı-Ruş ve 1853-1856 Kırım savaşında devam eden bu işbirliği, sonraki devirlerde daha da gelişti. 1870’den sonra Avrupa devletlerinin ilgisini çekme çabalarına girerek, patrikhâne tarafından teşkilâtlandırıldılar. Önceleri yardım cemiyetleri adıyla teşkilâtlanan ermeniler, çeteler kurarak bu teşkilâtlanmayı sürdürdüler. Osmanlı ülkesinde ermenilerin yoğun olduğu bölgelerde düzen ve emniyetin sağlanması için alınan tedbirleri, müslümanların hıristiyanlar üzerindeki baskısı diye çarpıtarak anlattılar ve Avrupa devletlerinden destek istediler. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşının ardından imzalanan Ayastefanos andlaşmasına, Doğu Anadolu’da ermenilerin de oturduğu vilâyetlerde ıslâhat yapılması hükmünü koydurttular. Bu hüküm Berlin andlaşmasında da yer aldı. Berlin kongresinden sonra Akdeniz’e inmek için Balkanların kendisine geçit olamıyacağını anlayan Rusya, bu gayesine ulaşabilmek için Doğu Anadolu’da bir ermeni devleti kurulmasını, basamak olarak kabul etti ve bu yolda çalışmalara girdi. Bağımsız bir devlet kurma hülyasına kapılan ermeniler; Armenikan, Hınçak ve Taşnaksutyun tedhiş komitelerini kurdular (Bkz. Cemiyetler). Rusya’nın sıcak denizlere inme plânı içindeki ermenilerin rolünü kavrayan İngiltere, onları kendi çıkarları doğrultusunda ve Rusya’ya karşı yönlendirdi. İngiltere’nin bu maksadını anlayan Rusya, bağımsız bir ermeni devleti kurulmasına karşı çıktı. Berlin andlaşmasında imzası bulunan İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Avusturya ve Rusya, Osmanlı Devleti’ne bir nota vererek andlaşmanın gerektirdiği ermeniler lehine olacak ıslâhatın’yapılmasını istediler. Sultan Abdülhamîd Han’ın ileri görüşlülüğü ve dirayetli devlet adamlığıyla bu teşebbüs netîcesiz kaldı. Ancak bütün yıkıcı güçler gibi, ermeniler de, kurdukları tedhiş çeteleriyle Osmanlı Devleti’nin yıkılması ve sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın tahttan indirilmesi için türlü yollara başvurdular. Yalnız propaganda ile yetinmeyen ermeniler, gayelerinin tahakkuku için yegâne engel gördükleri sultan Abdülhamîd’e olmadık iftiralar attılar. Canına kastedecek şekilde suikast düzenleyen ermeniyi affedebilecek kadar âlicenap ve hoşgörülü olan Türk’ün yüce hakanına “Kızıl Sultan” demek cür’etinde bulundular. Bu iftirayı ilk defa ermeni asıllı Fransız yazar Albert Vandal, “Le Sultan Rouge = Kızıl Sultan” şeklinde ortaya attı. Türk düşmanlarının bu gibi iftiraları atmaları tabiîdir. Fakat ermeni komitacılarına karşı Türk’ün hakkını koruduğu, ermenilerin hayâllerini suya düşürdüğü için, müteassıp Fransızın ortaya attığı Le Sultan Rouge lakabını bâzı gafiller Türkçeye aynıyla tercüme edip, ansiklopedi ve ders kitaplarına sultan Abdülhamîd’in Kızıl Sultan olduğunu yazıp, düşmanla aynı safta yer alarak genç ve körpe dimağlara düşmanı dost tanıttılar. Bugün içinde bulunduğumuz hâl ne yazık ki bu gafil ve hâinlerin hedefi şaşırtarak getirdikleri son nokta oldu. Osmanlı ülkesinin çeşitli yerlerinde isyânlar çıkardılar. 20 Haziran 1890’da Erzurum isyânını, Temmuz 1890’da Kumkapı nümayişini, 1890’da Birinci Sason isyânını, 18921893 senelerinde Merzifon, Kayseri, Yozgat isyânlarını, 30 Ekim 1896’da İstanbul ermeni patırdısını, 26 Ağustos 1896’da Banka vak’asını, 1904’de İkinci Sason isyânını çıkardılar. Bu isyânlar sırasında kadın çocuk demeden pek çok müslüman Türk’ü şehîd ettiler. 21 Temmuz 1905 Cümâ günü Yıldız Câmii’nde pâdişâh sultan İkinci Abdülhamîd Han’a karşı sûikasd düzenlediler. Fakat bu emellerine erişemediler. 1908’de İkinci Meşrûtiyetin ilânından sonra açılan Meb’ûsân meclisine, bu tedhiş teşkilâtlarının elebaşıları milletvekili olarak katıldı. İkinci Meşrûtiyet’in ve 31 Mart Vak’asının hemen ardından Adana’da bir ayaklanma çıkardılar. Balkan harbinden sonra ermeniler lehine ıslâhat konusunu büyük devletler yeniden ortaya attılar. İttihâd ve Terakkî’nin iktidarda bulunduğu Bâb-ı âlî hükümeti Rusya ile imzaladığı bir andlaşma ile ağır hükümler getiren bir ıslâhat projesini kabul etti. Ancak bu sırada Birinci Dünyâ harbinin başlaması üzerine ermeniler lehine yapılacak ıslâhat konusu tekrar kapandı. Balkan harbi ve Birinci Dünyâ savaşında Avrupa devletlerinin güdümünde hareket eden ermeniler, kurdukları tedhiş çeteleriyle Osmanlı ordularını arkadan vurdular. Yurt dışındaki büro ve dernekler aracılığıyla gönüllü birlikleri meydana getirip, bunların Fransa ve Rusya saflarında cepheye sevklerini sağladılar. Rusya’nın Osmanlı sınırlarına girmesi üzerine, çetecilik ve isyân hareketleriyle düşmana yardımcı oldular. Osmanlı Meclis-i meb’ûsânındaki üç Ermeni meb’us (milletvekili) cepheye koşarak Türklere karşı savaşan çetelerin başına geçtiler. Mayıs 1915’de Van’da büyük bir isyân çıkarıp, pek çok müslüman-Türk’ü katlettiler ve şehrin Rus işgali altına girmesini sağladılar. Bu acıklı durumlar karşısında Osmanlı hükümeti 14 Mayıs 1915’de Sevk ve iskan (Tehcir) kânununu çıkararak ermenileri savaş bölgesinden uzaklaştırdı. Diyarbakır’ın güneyine, Fırat vadisine ve Urfa yöresine yerleştirildiler. Doğu Anadolu’nun işgali sırasında Ruslar ile birlikte hareket eden ermeniler, Türklere karşı taarruza geçtiler. Yapılan arama ve tahkikatlarda, ele geçen; “Yedi yaşından yukarı kız ve erkek çocukları da dâhil bütün müslümanlar öldürülerek, şehir ve kasabalarda taarruz ve müdâfaa tertibatları, kumanda hey’etleri kurulacak, Ruslar biraz daha ilerleyebilirlerse, resmî dâireler ve şehir kapıları bomba ile havaya uçurulacak, vâli, polis müdürü ve jandarma komutanı gibi idare âmirleri öldürüldükten sonra, kaçmak isteyen müslüman ahâli katledilecektir” yazılı bildiriler, ermenilerin çirkin maksadlarını ortaya koymuşdur. Diyarbakır, Van, Bitlis, Erzurum, Erzincan, Maraş, Trabzon, Adana, Sivas, Urfa ve diğer vilâyetlerde silâhlı isyânlar hazırladılar. Suriye ve Filistin bölgesine vâli tâyin edilen, İttihâd ve Terakkî’nin üç paşasından biri olan Cemâl Paşa’ya ayrı bir devlet kurdurma teşebbüsünde bulundular. Devletin güçlü anlarında, bütün azınlıklar gibi ermeniler de devlete sadâkat göstermişler, zayıf ânında ise, yerli ihanet ocakları ile birlikte arkadan vurmuşlardır. Rusya’da 7 Kasım 1917’de bolşevik ihtilâli patlak verince, Rus birlikleri geri çekildi. Bu çekilme esnasında Doğu Anadolu’daki istilâ ettikleri yerlerin idaresini, Rus kumandan ve subaylarının idaresindeki ermeni intikam taburlarına bıraktılar. Bu durumdan faydalanan ermeniler, Doğu Anadolu’da insanlığın yüz karası vahşetlerle, silâhsız, masum müslüman-Türk halkını çoluk-çocuk demeden katlettiler. Böylece buraları ermenistan yapma hayâllerine kapıldılar. 12 Mart 1918’de Erzurum’un kurtuluşuyla ermenilerin bu hayâlleri suya düştü. 1918 Ekim’inde mütârekenin îlânıyla başlayan işgallerde, bulundukları vilâyetlerdeki işgal kuvvetleriyle işbirliği yaptılar. Onlardan aldıkları destekle müslüman-Türk halkına tekrar zulmettiler. Türk köylerine taarruz eden ermeni çeteleri, köylüleri soydular. Silâh, para ve eşyalarını aldılar. 21 Aralık 1918’de Adana’ya giren Fransız birlikleriyle ermeni gönüllü askerleri de geldi. Adana üzerinde hak sahibi olduklarını iddia eden ermeniler, derin bir kin ile Türklere saldırmaya başladılar. O sırada Adana vâlisi olan Nâzım Bey, işgâiden iki gün sonra hükümete çektiği telgrafta, sağlık durumu ve mahallin icâbından dolayı istifa ettiğini bildiriyor ve vilâyetin hâlini pek acıklı bir surette tasvir ediyordu. Fransızların maksadının, orada ermeni cumhuriyeti kurmak ve ermenilerin hâlen zayıf bir azınlıkta bulunmalarından dolayı şimdiki hâlde buna muvaffak olamazlarsa geçici müstakil bir hükümet teşkil etmek olduğunu ve işgal askerlerinin yüzde sekseninin ermeni gönüllülerden olmasının buna delîl olduğunu belirtiyordu. Bir müddet sonra Adana’da bir ermeni intikam alayı kuruldu ve her tarafta cinayetler başladı. Fransız işgal kumandanları ise, bulundukları yerlerde ermenilerin Türkler üzerine hâkimiyet kurması için elden gelen her şeyi yaptılar. Antep, Maraş ve Urfa’nın işgal edilmesinde de aynı şekilde hareket eden ermeniler, müslüman-Türk halkına her türlü hakaretlerde bulundular. Türk kadınlarının kıyafetleriyle alay ettiler. 20 Ekim 1921’de imzalanan Ankara andlaşmasına kadar bu bölgedeki yerli halka zulmeden ermeniler, Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti’ni parçalayıp, yutmak için yaptıkları savaşın vâsıtalarından biri oldular. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın; “Büyük devletlerin zavallı piyonları” dediği ermenileri ermeni yazarı Koçanznuni’nin; “Ermeniler sâdece hayâl peşinde koşturulmuşlar, sonunda ise terk edilmişlerdir” dediği gibi aldatıldılar. Bir taraftan Osmanlı Devleti’ne karşı ermenileri kullanan Rusya, onları ezmekten ve zulmetmekten geri kalmadı. Kendi vatanlarında ezdiği, sürdüğü Kafkas ermenilerini müstakil ermenistan ideâli etrafında topladı ve Türkiye’yi hedef gösterdi. Bu kışkırtmalar neticesinde Haziran 1920’de Oltu ve Tuzla’yı işgâl ettiler. Türk köylerinin, kasabalarının sık sık ermeni baskınına uğraması üzerine şark cephesi kumandanı Kâzım Karabekir Paşa harekete geçti. 29 Eylül’de Sarıkamış, 30 Ekim’de Kars, 7 Kasım’da Gümrü zapt edildi. Ermenilerle 3 Aralık 1920’de Gümrü andlaşması imzalandı. “Osmanlı, Rus ve bütün cihân istatistiklerinin ve yerleşmiş olan içtimaî vaziyetin gösterdiği vechile Osmanlı hududu dâhilinde ermeni ekseriyetini hâvi bir arazi parçası mevcud değildir” hükmünün yer aldığı bu andlaşmayla ermeni mes’elesi son buldu, resmen imza ve taahhüd altına alındı. Osmanlı Devleti’nin yıkılışını hazırlayan Mondros mütârekesinden sonra yurt dışına kaçan İttihâd ve Terakkî’nin ileri gelenleri, Talat Paşa, Cemâl Paşa, Sa’îd Halim Paşa ve Cemâl Azmi, ermeni çetecileri tarafından öldürüldü. Günümüzde en çok ermeni Rusya’da bulunmaktadır. Ülkemizde ise, 80.000 civarında ermeni vardır. Türkiye’nin ermeni konusunda hiç bir mes’elesi yoktur. Türkiye’de gayet rahat ve huzur içinde yaşayan ermenilerin, tamamen serbest olan kiliseleri, çocuklarını okutmak için açtıkları okulları vardır. Çıkardıkları ermenice gazeteyi dünyânın dört yanına gönderebilmektedirler. 1) Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Mes’elesinin Ortaya Çıkışı (Cevdet Küçük, İstanbul-1983) 2) Ermeni Mes’elesi (M. Kemal Öke. İstanbul-1988) 3) Türk-Ermeni Münâsebetlerinin Dünü Bugünü (Osman Karabıyık, İstanhul-1984) 4) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 286 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-5. sh. 169 6) Belgelerle Ermeni Sorunu (Genel Kurmay Askerî Târih Yayını, Ankara-1983) 7) Târihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeniler (M. Hocaoğlu, İstanbul-1976) 8) The Armenians in History and the Armenian Question (Esat Uran, İstanbul-1988) 9) 31 Mart Vak’ası (İ. Hâmi Danişmend, İstanbul-1974); sh. 142 10) Hâtırât-ı Cemâl Paşa; sh. 246 11) Hâtırât-ı Talat Paşa (İstanbul-1946); sh. 16. 12) Ruslara Göre Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezâlim (Azmi Süslü. Ankara-1987) 13) Ermeni Dosyası (K. Gürün, Ankara-1983) 14) Osmanlı Ermenileri (Bilâl N. Şimşir. Ankara-1983) 15) Türk Târihinde Ermeniler (Sempozyum, İzmir-1983) 16) History of the Ottoman Empire and Modern Turkey; cild-2, sh. 200 17) Târih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (Erzurum1984) ERTUĞRUL GÂZİ Osmanlı Devleti’nin kurucusu Osman Gâzi’nin babası. Gündüz Alp’in oğludur. Oğuzların kayı boyundandır. Cengiz’in İslâm memleketlerini talan ettiği sırada, babası, Selçuklu topraklarında yaşamak üzere kabilesiyle beraber ülkesini terk etmiş, Amu Deryâ’yı geçip Oğuzların yoğun olduğu Aral havzasına gelmişti. 1220’lerde Horasan’ın kuzey sınırına, oradan Karakum çölünün güneyine, oradan da Merv yoluyla Ahlat’a ulaşmıştı. Moğol istilâsının buralara kadar ulaşması üzerine kabilesine daha uygun bir yer arayan Gündüz Alp, Erzincan’a doğru hareket etmiş, Pasin ovasında Sürmeli çukura geldiklerinde hastalanarak vefât etmişti. Babalarının vefâtından sonra Ertuğrul Gâzi kabileye reis seçildi ve ağabeyleri Sungur Tekin ve Gündoğdu, kendilerine tâbi kabile mensuplarıyla beraber Ahlat’a geri döndüler. Ertuğrul Gâzi ise, kardeşi Dündâr Bey ile beraber batıya hareket etti. Sivas yakınlarına gelip konakladığında, Selçuklu ordusu ile büyük bir Moğol birliğinin kıyasıya çarpışmakta ve Moğolların Selçuklu ordusunu bozmak üzere olduğunu gördü. Yiğitlik ve erliğin bütün vasıflarını üzerinde toplayan Ertuğrul Gâzi, İslâm’ın ve Türk’ün şânından olan zâlime karşı mağdura destek olmakta zerre kadar tereddüd etmedi. “Mağlûba yardım etmek erlik olur. Hızır gibi, bunalmış zamanlarında çaresizlere yardıma yetişerek ellerinden tutalım” diyerek, Selçuklu saflarına katılıp, Moğollara karşı saldırıya geçti. Bir kaç yüz kişilik bu kuvvetin civanmertliği üzerine savaşın seyri değişti ve kısa sürede Moğol kuvvetleri darmadağın oldu. (Bu savaşın, Haremzşahlarla yapılan Yassıçimen Savaşı olduğu da rivayet edilmektedir.) Savaştan sonra, Selçuklu sultânı Alâeddîn Keykubâd, Ertuğrul Gâzi’ye iltifatlarda bulundu. Hil’at giydirdi ve Selçuklu ülkesinde yaşamak için göç ettiklerini öğrenince Ankara yakınındaki Karadağ mıntıkasında oturmak için toprak verdi (1230). İznik İmparatorluğu ile Selçuk hududunda sürekli çarpışmalar üzerine sultan birinci Alâeddîn Keykubât 1231’de bir ordu ile Sultanönü civarına geldi. Bütün maiyyeti ile beraber yanında yeralan Ertuğrul Gâzi’yi öncü kuvvetlerine komutan yaptı. Ertuğrul Gâzi, Rum ordusu üzerine yürüyünce, imparator Theodor Laskaris’in Rumeli’den yardımcı çağırdığı Aktav tatarlarıyla karşılaştı. Yenişehir ovasında üç gün gece-gündüz devam eden şiddetli çarpışmalar sonunda düşmanı bozup, İnegöl’e kadar tâkib ederek pek çok ganîmet aldı. Elde ettiği bu büyük başarıdan sonra Eskişehir Söğüt mevkiinde sultan Alâeddîn’le buluşan Ertuğrul Gâzi mükâfatlandırıldı. Söğüt ve Saraycık mahalleri kışlak, Domaniç dağı da yaylak olmak üzere kendisine verildi. Ertuğrul Gâzi Anadolu’ya geldikten kısa bir müddet sonra, Selçuklu Devleti çökmeye yüz tutmuş, Anadolu parça parça olmuştu. Türk uç beyleri, Selçuklulardan boşalan yerleri doldurmaya ve yeniden güçlü bir devlet kurmayı tasarlıyorlardı. Anadolu’da irşâd ve gazâ yapan gönül sultanları, tasavvuf ehli âlimler ile dervişler yeniden toplanmayı teşvik ediyorlar ve istikbâlde kurulacak yeni bir Türk devleti müjdeliyorlardı. Ertuğrul Gâzi aşîreti ile beraber gelip Söğüt ve Domaniç’e yerleşti. Bu yıllarda bölgede bulunan Germiyan’ın babası Alişir ve Çavdar adlı bir tatar, el altında tuttukları kuvvetlerle halkı tedirgin edip; pazar ve hayvanlarını talan ederek geri dönerlerdi. Ertuğrul Gâzi buraya yerleşince, bunlara mâni oldu. Bizans kale ve şehirlerinin hâkimi olan hıristiyan tekfurlarla da iyi anlaştı. Adaleti, halka olan iyi muamele ve yardımları o kadar çoktu ki, hıristiyan tebea bile onu yürekten sevip sayıyordu. Bu sevgi ve bağlılık o kadar fazla idi ki, Söğüt’te bulunan hıristiyan zımmîler, Ertuğrul Gâzi vefât edince, çiftliğinin yarısı ile bir bağı onun ruhu için vakfedip kâdı emrine vermişlerdi. Söğüt’e yerleşmesinden bir kaç sene sonra Karacahisar tekfuru, bölgedeki müslüman ahâliyi rahatsız etmeye başladı. Ertuğrul Gâzi de sultan Alâeddîn’i savaşa teşvik etti. Sultan Alâeddîn’le beraber Karacahisar kalesini kuşattılar. Uzun süre yapılan şiddetli savaşlardan sonra tekfur barış istediyse de kabul edilmedi. Bu sırada Moğolların Ereğli’yi alma haberi geldi. Sultan kaleyi fethetme işini Ertuğrul Gâzi’ye bırakarak Moğolları karşılamaya gitti. Bir müddet daha devam eden muhasaradan sonra Ertuğrul Gâzi kaleyi fethetti. Tekfuru yakaladı. Elde edilen ganimetin beşte birini Sultan’a gönderip kalanını Gâzilere dağıttı. Selçuklu sultânı Alâeddîn Keykubâd’ın vefâtına kadar etrafın fethi ve İslâmiyet’in yayılması için bütün gayreti ile çalıştı. Sultan’ın vefâtından sonra, Söğüt uç bölgesinde Bizans’la mücâdeleye devam etti. 1281 yılında 92 veya 96 yaşında vefât ederek yine Söğüt’e defnedildi (Bkz. Osman Gâzi). Ertuğrul Gâzi, çevresinde bulunan beyliklerin ve devletlerin durumlarını ve siyâsî şartları gayet iyi değerlendirirdi. Komşuları ile dâima iyi geçinerek aşiret ve tebeasını güçlü bir durumda, huzur ve rahat içinde yaşattı. Çıplakları giydirip donatır, dul kadınlara, fakirlere, düşkünlere dâima yardım ederdi. Ertuğrul Gâzi’nin görevi bu kadardı. Geldi... Yarım asır adalet ve huzur içinde yaşattığı bölge halkı yanında, hıristiyanlara da İslâmiyet’i sevdirip gitti. Bundan sonra doğudan gelen Horasan erenleri Alp ve Abokul gibi adlarla anılan mürşidler, bu ve bunun gibi Türk oymaklarına yegâne gayenin cihâd ve İ’lâ-yı kelimetullah (Allahü teâlânın ism-i şerifini yüceltmek, İslâm’ı yaymak) olduğunu aşıladılar. Sonra bu gayenin gerçekleştirilmesi için lüzumlu olan bilgi ve tecrübeyi verip, yol gösterip teşkilâtlandırarak sevk ve idare ettiler. Harblerle aldıkları Bizans topraklarını tamamen Türk-İslâm toprağı hâline getirmek için muazzam bir faaliyete giriştiler. Bu faaliyetler; harcanan büyük enerji, dehâ, İslâm’ın adaleti ve en önemlisi erenlerin duâsı bereketiyle kısa zamanda müsbet neticeler verdi. Derviş Gâziler, bir memleket ve şehri fetheder etmez bâzıları derhâl oraya yerleşip, kalan kısım daha ileri yürüdü. Arkadan dâima taze kuvvet yetiştirildiği için, bu yürüyüşün ardı arkası kesilmedi. Fethedilen şehir ve beldelerde; câmiler, medreseler, tekkeler, hastaneler, kervansaraylar, imâretler, çeşmeler, yollar ve köprüler... yapıldı. İslâmî tedris, eğitim ve öğretim başladı. İçtimâi yardım müesseseleri faaliyete geçirildi. Elde edilen topraklarda âsâyiş, sulh ve sükûn te’min edildi. Ertuğrul Gâzi’den sonra Osman Gâzi ile yeşerip sonrakilerle büyüyen, denizleri, diyarları, ülkeleri, iklimleri, kıt’aları muhteşem dalları arasına alacak çınarın gölgesi altında bütün insanlık, Asr-ı seâdetten sonra bir daha görüp hayâl edemediği bir şekilde, tam altı asır yaşadı. Nitekim şâirin dediği gibi; Biz ol nesl-i kerim-i dûde-i Osmâniyânız kim, Muhammerdir serâpa mâyemiz hûn-i şehâdetten. Biz ol âlî-himem erbâb-ı cidd-ü ictihadız kim, Cihângirâne bir devlet çıkardık bir aşîretten. Biz ol nesl-i kerîm-i dûde-i Osmâniyânız kim. 1) Tâc-üt-Tevârih; cild-1. sh. 26 2) Âşıkpaşazâde Târihi; sh. 15 v.d. 3) Oruç Bey Târihi; sh. 22 4) Aşiretten Devlete; sh. 58 5) Devlet Kuran Kahramanlar (Safa Öcal, T.D.A.V); sh. 1 v.d. 6) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-2, sh. 241-250 7) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-2, sh. 25 8) Rehber Ansiklopedisi; cild-5. sh.178 9) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-3, sh. 832 10) Neşrî Târihi; cild-1, sh. 61 v.d. 11) Meşâhir-ül-islâm ESNAF Osmanlı san’at ve ticâret hayâtını tanzîm eden ahilik müessesesi bünyesinde teşekkül eden kuruluş. Osmanlı’ya has bir teşkîlât olarak ortaya çıkan ahiliğin ahlâki ve meslekî olmak üzere iki yönü vardı. Başlangıçta iş yerlerinde mesleğin inceliklerini öğretilirken, akşamları ahî meclislerinde ahlâk eğitimi yapılıyordu. Bu yolla yetiştirilen Türk esnaf ve san’atkârları aralarında kuvvetli bir yardımlaşma kurdukları gibi, yerli Bizans san’atkârları ile yarışabilecek san’at ve meslek kabiliyetine de erişiyorlardı. Bu kuruluşun temelleri o kadar sağlam atılmış ve prensipleri Osmanlı cemiyetine o kadar ahenkli tatbîk edilmiştir ki, bu prensipler daha sonraları şehir ve kasabaların belediye hizmetleri ve bu hizmetlerin teftiş edilmesi için örnek alınmış, narh nizâmnâmeleri yahut narh kanunnâmeleri şeklinde resmileştirilmiştir. Ahiler, san’at veya meslekleri için lâzım olan maddelerin te’mininden onun işlenmesine kadar her hususu inceden inceye kaideye bağlamışlardı (Bkz. Ahîlik). Ahîler önceleri sâdece debbağlık ve deri işçiliği ile uğraşırken, bu san’at kollarının sonradan teşkilâtın kurduğu sağlam meslekî ve ahlâkî düzen, birbirlerine bağlılık ve yardım, onların diğer esnaf ve san’atkârlar üzerinde de te’sir ve üstünlük kurmalarına yol açmış, gitgide Osmanlı ülkesindeki bütün müslüman-Türk san’atkârları bu teşkilâtın çatısı altında toplanmış, zamanla bugünkü esnaf ve san’atkârlar derneğine benzer müstakil bir hüviyet kazanmıştır. Aynı san’at dalındakiler kendi özel işlerini görüşmek için Lonca denilen odalarda toplandıklarından bu isim bilâhere san’at birliklerine ad olmuştur. Her loncanın altı kişilik bir yönetim kurulu vardı. Loncaya mensup en yaşlı, tecrübeli ve zengin kimselerden meydana gelen bir kurul, loncanın ustalarının reyiyle seçilirdi. Yönetim kurulu, hükümeti temsil eden kâdı veya onun me’muru durumunda olan muhtesibe karşı loncanın bütün işlerinden mes’ûl idi. Hükümet, mahllî kâdılar vasıtasıyle san’atkârlara yapacağı tebliğleri lonca yönetim kurulu vâsıtasiyle yapardı. Lonca başkanına şeyh, onun yardımcısına kethüda denirdi. İkinci yardımcısı yiğitbaşı olup, daha çok disiplin işleri ile uğraşırdı. Esnafla alâkalı pek çok hizmetleri gören loncanın; satılacak malın kalitesini düşürmemek, standart istihsâli (üretimi) sağlamak, alışveriş ahlâkını muhafaza etmek, ihtikârı (karaborsayı) önlemek, istihlâk (tüketim) maddelerinin en kısa yoldan müşterinin eline geçmesini temin etmek, kaliteli ustalar yetiştirmek de vazîfeleri arasındaydı. Loncanın kaliteli eleman yetiştirmekte kendine has bir usûlü vardı. San’at sahibi olmak “İsteyen önce çırak olarak çalışır ve lâzım gelen terbiyeyi alırdı. Çırak ilerde kalfâ ve usta olduğunda, ahlâkını muhafaza edebilmesi için saygılı, terbiyeli, dindâr ve tokgözlü yetiştirilirdi. İşin kolayına kaçmasına müsâade edilmez, mümkün olan en guzel şekliyle yapması öğretilirdi. Bunun içindir ki, Osmanlı esnâfının ahlâkından, nezâketinden, kaliteli işinden o zamanın batlı yazarları, eserlerinde medh ve sitayişle bahsetmişlerdir: “Osmanlı tacirleri ve esnafı son derece namusludur. Rumlar ise son derece hîlekârdır (De la Metray). “Türkler son derece kibar, zarif ve muhteşem bir şekilde nâzik insanlardır” (Ubicini). “Paşasından sokak satıcısına kadar, istisnasız her müslüman-Türk’de; vekar, ağırbaşlılık, ihtişam vardır” (Edmondo da Amicis). Uzun bir çıraklık devresinden sonra kalfa olan şanıs, sanatın bütün püf noktalarını kavrar ve ustası derecesinde iş yapabilirdi. Yine ustası tarafından ahlâkına ve ustalığına kanâat getirildikten sonra usta olmaya hak kazanır, kendi başına iş tutabilirdi. Usta olacak kalfaya bir çeşit ehliyet ve diploma töreni ile peştemal kuşatılırdı. Bu ise büyük törenle ve o iş kolunun loncası ile anlaşmaya varılarak olurdu. Ustalık sırası geldiği hâlde, bu hakkı verilmeyen kalfaların mağdur olmamaları için lonca müdâhalede bulunurdu. Üyesi olan esnafın her şeyiyle ilgilenen lonca; onları orucundan, namazı ihmâl edip etmemesine kadar gözler, lüzumu hâlinde müdâhale ederdi. Loncaların üye aidatı, bağışlar ve vârissiz ölen lonca “mensuplarının serveti ile kurulu avârız sandıkları vardı. Bâzı loncaların sandıkları banka derecesinde zengin idi. Bunlar savaşta devlete nakdî yardım yapar, asker ve gemi teçhiz eder (donatır); câmi, mescid, medrese gibi hayır işleri yaparlardı. Felâkete uğrayan lonca mensuplarının bütün zararları da bu sandıktan ödenirdi. Yeni bir âlet edinmek, dükkan değiştirmek istiyorsa, bunu te’min ederdi. Hiçbir esnaf üyesi tefecinin insafına bırakılmazdı. Vefât eden lonca üyesinin çoluk-çocugu muhtaç ise, onlara bakıp yetiştirmek loncanın vazifesi idi. Bütün bunların yanında san’at sahiplerinin hakları ve iş durumları korunur, bir san’at dalında çalışmaya izin verilenler ancak bu işi yapabilirler, başkasının o san’atı ve işi yapmasına ve onların yaptıklarını başkalarının yapıp satması için müsâde verilmezdi. Böyle bir durum ortaya çıktığında esnaf devlete şikâyette bulunabilirdi. Nitekim Osmanlılar zamanında bakkal, simitçi ve ekmekçilerin yaptığı bir şikâyet şöyledir: “Devletîü lütuf sahibi, merhâmetlü sultânım hazretleri sağolsun. Bizler Manastır kasabasında, ekmekçi, simitçi ve bakkal esnafı olup, adı geçen kasaba halkının sıkıntılarını gidermek için, vaktinde ekmek, simitçi fırınlarında simit pişirip, bakkal dükkanlarında da halkın lüzumlu yiyecek ve içeceklerini satıp halk zahmet çekmezken; yakın zamanda başkaları da ekmekçi ve simitçi fırınları açıp, bakkalın satacağı yiyecek ve içecekleri de satıp ve demirciler de keza kendi san’atlarına kanâat etmeyip, onlar da bakkalların sattıkları yiyecek ve içecekleri sattıklarından, eskiden beri mevcûd olan fırınlar ve dükkanlar işlemez hâle geliyor. Bu sebeble her esnaf kendi san’atını işleyip, demirciler ve diğerlerinin bu şekildeki müdâhalelerinin yasaklanması babında ferman efendimizindir.” Bakkal, simitçi, ekmekçi kullar. Bu şekilde esnafın san’at ve mesleğinin korunmasına tekel ve imtiyaz anlamına gelen gedik denirdi. Gedik kelimesi; müstekar (kararlaşmış) ve havaî olmak üzere iki kısma ayrılırdı. Muayyen ve belli bir iş yerine bağlı olarak san’atını icra etmesi mecburiyeti olanlara müstekâr gedik denirdi. Bunların alâmetleri tezgah ve âletleri idi. Havaî gedik ise; belli bir iş yerine bağlı olmayan san’atkârlardır. Bunlar san’atlarını istedikleri yerde ve serbestçe icra ederlerdi. Gedikli tâbiri (1703-1730) yıllarına rastlamakla beraber, tekelci karakteriyle daha önce de mevcuttu. 1727 yılında esnafın adedi, ustalık adıyla tahdîd edilmiş, sonraları gedik adını almıştır. Bu tarz esnaflık ve san’atkârlık 1860 yılma kadar sürmüştür. Böyle bir teşkilâta sâhib olan esnaf, Osmanlı Devleti’nin en ücra köşelerine kadar yayılmış, memleketin içtimâi (sosyal) yapısında büyük güç, düzen, âsâyiş ve ahlâk unsuru olmuştur. Bu teşkîlât, kendi kendini murakabe ettiği gibi, devletin de kontrolü altındaydı. On yedinci yüzyılda, bin dokuz yüz loncaya bağlı yüz yirmi altı bin üye tesbit edilebilmişti. Neticede bu muazzam ve millî teşkilât, 1838 yılında İngiliz tarafdârı Mustafa Reşîd Paşa’nın İngilizlerle imzâladığı Baltalimanı andlaşması ile bir daha düzelmemek üzere büyük bir darbe yemiştir. OSMANLI DEVLETİ’NİN ESNAF VE SAN’ATKÂR NİZAMNAMESİ “Ve ekmekçiler işlediği ekmeğin ve çöreklerin çiği ve karası olmaya. Gözlenip eksik ölçü ve dirhemine bir akçe cerime alalar. Ve kasaplar koyunu geceden temizleye ve arı (pak, temiz) satalar. Ve semizini saklayıp, zaîfini boğazlamıyalar. Her zaman koyun tedârik edip keseler. Halka et yetiştireler. Ve kuzu ve sığır kasaplarına dahi kânun oluna ki dikkatlice ve temiz hizmet edeler. Aşçısının pişirdiği et çiğ olmaya, tuzsuz olmaya ve pak kotaralar. Ve kâse ve bezi temiz ola. Ve kazanı kalaysız olmaya ve çanakları eski ve sırçasız olmaya. Ve hizmetkârları kâfir olmaya ve bellerindeki futaları (önlükleri) temiz ve yeni ola. Başçıların pişirdiği baş ve başçısı görüle ki, temiz tutalar, temiz pişireler. Bayat, kirli vekilli olmaya. İşkembeciler işkembeyi iyice temizleyip temiz su ile yıkayıp temiz su ile pişireler ve pişkin ola ve sirkesi ve sarımsağı tamam ola. Börekçiler de gözlene. Hamurları arı undan ola. Meyanesi soğanlı ola. Koyun etinden başka et karışdırmayalar. Yaş ve kuru meyveler ve başka yiyecekler; üzüm, incir ve benzeri meyveler on-onbir akçe üzerine (% 10 kâr ile) satıla. Bahçelerden yükle gelen yemiş yüzleme (yüzü iyi altı kötü) olmaya. Üstü nasılsa altı da öyle ola, Pazar yerlerinden başka yerde satılmaya. Yolda karşılayıp satın almak isteyeni muhtesib tutup siyâset ede (cezâlandıra). Yoğurdçuların yoğurdu da gözlene. Nişasta ve su katmayalar. Kaymakçılar, peynirciler ve turşucular dahi gözlene. Turşu, sirke ile kurula, kepek ekşisi ile kurulmaya. Helvacılar, pekmezciler, şerbetçiler dahi gözlene. Şerbet miski ve gülabî (kokulu) ola. Ekşi ve sulu olmaya. Hoşafçılar dahi gözlene. Hoşafları ekşi olmaya ve gayet temiz ola. Terziler dahi gözlene. Her çeşit elbiseyi verilen narh üzerine dikeler. Dikmek için aldıkları kaftanları vaktinde vereler. Eğer bir kişinin kaftanı kısa veya dar ve yaramaz dikmiş olsa kâdı marifetiyle haklarından geline. İpekçiler de gözlene. İpekleri düz ola. Ve gömlekçiler de gözlene, aldıklarına göre satalar, sağlam dikeler, yenleri normal ve bol ola. Çuhacılar, takyeciler, atlasçılar ve bürüncekçiler de gözlene. Kusurlu, eksik ve kötü işlemeyeler. Her ne dikilirse yeni kumaşdan dikile ve mücevvezenin astarı çok çirişli olmaya, iyi dikile. Çizmeciler ve ayakkabıcıların işledikleri kalp olmaya. Gayet iyi ola. Günü dolmadan delinirse ceza göre. Cezası akçe başına iki gün (hapis) hesâbıyladır. Lâkin gön veya sahtiyan delinirse suç debbağındır. Ve mutaflar ve keçeciler dahi gözlene. Keçeyi çiy pişirmeyeler, âdet üzere yapalar. Demirciler de gözlene. İşledikleri demiri kalp işlemeyeler ve illet (özürlü) etmiyeler. Ve kazancılar dahi gözlene. Kazanın ve haranın kulpunu demirden değil bakırdan yapalar. Ve kalaycılar kalayladıkları nesneyi gayet iyi kalaylayalar kalp ve illet etmeyeler. Ve bıçakçılar dahi gözlene. Dımaşkî (Şam işi) diye Frengi (Avrupa işi) işlemeyeler ve satmayalar. Cinsi cinsiyle salalar. Ve iğneciler dahi işledikleri iğneyi iyi işleyeler. Demir iğneyi Dımaşkî diye satmayalar. Ve nalbantlar dahi gözlene. Katırı dört akçeye, eşeği üç buçuk akçeye nallayalar. Mıh eğrilip atılsa nalbant üzerindedir. İnad ederse te’dip edeler. Ve kuyumcular gözlene. Emin kimse ola. İşin sâdesini (düzünü) dirhemini bir akçeye; meyânekâr (süslü) işini ikiye işleye. Yapı ustaları ve dülgerler günde yemekli on akçeye işleyeler. Gün doğarken gelip gün inmeden (batmadan) gitmeye. Kiremitçiler de gözlene, çiğ pişirmeyeler. Ve kerpiçciler kerpici sıkı ve kalın edeler. Ve tahıl pazarında satılan buğday ve arpa ve hububat her ne ise, samanlı ve kesmüklü olmaya, temiz ola ve tamam ölçeler. Ve kile (ölçek) damgalı ola. Eksik ya da fazlası bulunursa şiddetle cezâlandıralar. Sabuncular ve mumcular dahi gözlene. Sabun iyi ola, pişmiş ola ve yarık olmaya. Mumlar ise çirkli ve kokar yağdan olmaya, fitili yoğun (katı) olmaya. Ve oduncular dağda çok yükleyip şehre yakın gelince yükü eksütmeye, âdetçe normal ola. Hayvana fazla yük yüklemeyeler, nalsız gezdirmeyeler, semerleri eski olmaya. Attarlar dahi gözlene. Sattıkları şeyler zağferanili ve yağlı olmaya. Baş şekerini üç kağıttan ziyâdeye sarmayalar. Frengi şekeri iyi şeker fiyatına satmayalar. Bezzazlar dahi gözlene. İbrişimi iyisine karıştırmayalar ve arşınları eksik olmaya. Ve boyacılar her ne rengi boyarlarsa iyi edeler. Bezi taş üstünde döğüp zarar etmeyeler ve boyalı bezi yol üstünde asmayalar. Ve hamamcılar hamamı pâk ve temiz tutalar. Peştemalleri delikli ve kısa olmaya. Kâfire ayrı ridâ (havlu) vereler ve kâfir yüzün sildiği ridâ ile müslüman yüzün silmeye. Velhasıl müslümanların her nesnesi ayrı ola. Eğer inad ederlerse muhkem ta’zir edip haklarından geline. Ve değirmenciler dahi kimsenin buğdayını, arpasını değiştirmeyeler ve değirmeni başıboş bırakmayalar ve yabana gitmeyeler. Taşlarını vakti geldikçe dişeyeler. Haklarından artık tereke almayalar ve çalmayalar. Herkes nöbetle öğüde ve bir kişinin terekesini çıkarıp bir başkasınınkini koymayalar. Değirmende tavuk besleyip halkın ununa ve buğdayına zarar vermeyeler. Vakitlerini bilmek isterlerse ancak bir horoz besleyeler. Eğer inâd ederlerse muhkem haklarından geline. SİFTAH ETTİM! Fâtih Sultan Mehmed Han bir gün yiyecek maddelerinin kalitesini ve narh durumunu kontrol etmek gayesi ile kıyafet değiştirip çarşıya çıktı. Bir dükkâna girip selâm verdikten sonra; “Yarım batman, yağ, yarım batman bal ve yarım batman peynir veresiz” dedi. Dükkân sahibi yarım batman yağı tartıp parasını hesap ettikten sonra; “Ağam, sair isteklerinizi de karşı komşumdan alasız. Zîrâ kim hem onun malı daha yeğdir. Hem de komşum daha siftah etmedi” dedi. Pâdişâh ikinci dükkâna varıp oradan da yarım batman bal alınca, bu dükkan sahibi de; “Allah’a şükür olsun siftahımı ettim. Hem de çocuklarımın nafakasını çıkardım. Bundan sonrası kârdır. Diğer isteklerinizi komşumdan alınız. O daha siftah etmedi” deyince, Fâtih Sultan Mehmed Han; “Bu milletteki bu ahlâkî istikâmet yok mu, ona dünyâlar fethettirir. Milletin ahlâk-ı safiyetine halel getirenleri Allah kahretsin” dedi. 1) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-11, sh. 383, 390 2) Osmanlı Târihi (İ. H. Uzunçarşılı); cild-2. sh. 684, 685 3) 18. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı toplum Yaşantısı (Yücel Özkaya), Ankara-1985) 4) 19. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara (R. Özdemir) Ankara-1986; sh. 175, 177 5) Ahi Birlikleri (S. Güllülü, İstanbul-1977 6) Mecelle-i Umur-ı Belediye (O. N. Ergin); cild-1, sh. 407-409 7) Ali Emîri Efendi kitapları, Kânunlar Kısmı No: 224 (İstanbul Millet Kitablığı) 8) Rehber Ansiklopedisi; cild-11, sh. 105 9) Osmanlı Târih Deyimleri ESTERGON Budin’in 45 km. kuzeybatısında, Tuna kıyısında Vaç dirseğinin kuzeyinde bir kale ve şehir. Yıllarca Macar krallığının başkentliğini yaptı. Estergon’u ilk feth eden Osmanlı hükümdarı, Kânûnî Sultan Süleymân Hân’dır. Budin’i fethettikten sonra 1529’da Viyana’yı kuşatmak üzere Avrupa’ya hareket eden pâdişâh, Semendire sancakbeyi Yahyâ Paşazade Mehmed Bey’e öncü birlikleriyle ilerlemesini söyledi, Mehmed Bey ve emrindeki kuvvetler, yolları üzerindeki Estergon kalesini kuşattılar. Kale müdafileri karşılarında Osmanlı askerini görünce, silâh atmaksızın kaleyi teslim ettilerse de bu hâl kısa sürdü ve 1531’de elimizden çıktı. Estergon’un kesin olarak Osmanlı hâkimiyetine girmesi, Kânûnî Sultan Süleymân Hân’ın, 1543’de Avrupa’ya yaptığı Estergon Sefer-i Hümâyûnu adıyla meşhur onuncu seferinde gerçekleşti. Kânûnî Sultan Süleymân Han, Estergon’un fethi için muhteşem ordusu ile 1543 yılı Nisan ayının sonlarında Edirne’den yola çıktı ve Temmuz sonlarında Estergon’a geldi. 29 Temmuz’da kaleyi muhasara etti. Avusturyalılar, Budin’i kaybettikten sonra Estergon’a önem vermişler, büyük ölçüde tahkim etmişlerdi. Sultan, bu pek muhkem olan kaleyi fetihten önce, sünnet-i şerîfe uyarak bir elçi hey’eti göndermiş, onları İslâm’a davet etmişti. Teklifi red edilince cizye vermelerini, yoksa kan düküleceğini bildirdi, Hey’et, savaşmayı göze alan general Vitelli’nin yanından ayrılarak durumu bildirince muhasara başladı. 6 Ağustos’dan sonra daha da şiddetlendi. On iki günlük bir kuşatmadan sonra düşman emân dileyerek 10 Ağustos 1543’de teslim oldu. Câmiye çevrilen büyük kilisede ilk Cuma namazını kılan Sultan, kaleyi yeniden tahkim ettirdi. Estergon’u sancakbeyliği hâline getirerek, Budin beylerbeyliğine bağladı. Bundan sonraki târihlerde Estergon, serhat kalelerimizin en mühimlerinden olmuştur. Elli seneden fazla hâkimiyetimizde kalan Estergon kalesi, Kocasinan Paşazade Mehmed Paşa’nın düşman karşısında yenilmesinden sonra, Avusturya orduları başkumandanı Prens Mansfeld tarafından 2 Ağustos 1595’de muhasara edüdi. Alman, Macar, Leh, Çek ve İtalyanlardan meydana gelen 80 bin kişilik ordunun hücumu ve 42 büyük topun günde iki bin gülle yağdırmalarına rağmen, Anadolu beylerbeyi, Lala Mehmed Paşa ve kumandasındaki Osmanlı askerleri büyük bir sabırla mücâdele vererek kaleyi teslim etmiyorlardı. Bu korkunç muhasara, top gülleleri altında yirmi sekiz gün devam etti. Askerin suyu ve yiyeceği bitmiş, yardım da alamamışlardı. Bu müdâfaayı, Mehmed Paşa’nın maiyetinde bulunan tarihçi İbrâhim Peçevî, şâhid olduğu hâdiseyi şöyle anlatmaktadır: “Kâfirler yine kırk bir veya kırk iki tane büyük toplarını getirip eski yerlerine, yâni metrislerine yerleştirerek sabah erkenden kaleyi dövmeye başladılar. Çok nâdir top sesleri kesilir gibi olunca, bir tanesini daha ateş eder ve yerle gök arası dumanla kaplanırdı. Bâzan kırk bir, bâzan kırk iki topu böyle sürekli olarak atar dururlardı. Bâzan da topların hepsini birden ateşlerler, kalenin herhangi bir taşını nişan tutup atarlardı. Gülleler birbiri peşi sıra çakar ve vuruşlarından meydana gelen büyük gürültü sanki dünyâyı yıkar gibi yansırdı. Bunların içinde yirmi sekiz, otuz sekiz, kırk, kırk bir ve kırk iki okka ağırlığındaki gülle atan toplar vardı. Her top en azından günde ellişer gülle atsa iki bini aşkın atış yapılmış olurdu. Bu kadar top ateşine dağların bile dayanması imkânsız iken. Estergon gibi küçük bir kalenin tahammülü fevkalâde bir hâdiseydi. Kâfirler, iki defa lağım yaparak, Tuna’ya bakan büyük kulenin dış duvarını havaya uçurdular. Üzerinde bulunan Gâzilerden kimi içeriye kimi dışarırıya savruldu. O kuleyi alınca içine yerleştiler. Bir kaç yerde çam tahtalarına öküz derisi kaplayıp duvara dayayarak, duvarı altından kazıp delmeye başladılar. Öyle oldu ki, bizden bir kimse bir kargıyı onlar tarafına uzatıp yakınındaki bir mel’ûnu yıkmak veya geri atmak isterse, kargının, ucuna bir kâfir yapışır, o kendine biz kendimize çekerdik. Gece ve gündüz bu tür boğuşmaktan bir an geri durulmadı. Sözün kısası, sargı içinde olanlar çok acı çektik, çaresiz kaldık.” Su sıkıntısını da şöyle dile getirmektedir: “Bir ay boyunca hep sarnıçtan su içildi. Bir kolda bulunan iki, üç yüz adama, bir-iki at yükü su verildi; onu da paşanın kendisi dağıtır, başka kimse el değdirmezdi. Sıcaktan sarnıç çevresinde mermerleri yalayan ve bir damla su diye can veren, eli ve ayağı kesilmiş, humbaradan haşlanıp gözü kapanmış ve yüzü şişmiş, pis kokulardan halkın genzi dolmuş çaresiz dertlilerin çığlık ve iniltileri, gönülleri çıldırtır, ümidsizliğe düşürürdü. Durum böyle iken sonunda üç günlük bile suyumuz kalmamıştı. Rahmetli Kara Ali Bey’in ambarında Paşa için henüz biraz un vardı. Kale dizdarı da pek tedarikli bir adam imiş, kendisi için bir mikdâr un toplayıp saklamış. Ötekilerin yediği sâdece buğdaydan ibaretti. Buğdayı saçta kavururlar, el değirmeninde çekerler ve üzerine biraz su dökerler, ondan sonra yerlerdi.” Estergon komutanı Lala Mehmed Paşa hiç bir yerden yardım gelmiyeceğini anladığı hâlde, düşmanın vire yâni sağ salim çıkıp gitmek şartıyla kaleyi teslim teklifini kabule yanaşmıyordu. Fakat başka çâre de yoktu. Sirem alaybeyi Hüseyin Bey, tarihçi İbrâhim Peçevî, Kâtib Ahmed Çelebi Paşa’dan meydana gelen bir hey’et, kaleden çıkarak düşmanın vire şartlarını uygun bir şekilde görüşerek kaleye döndüler. Lala Mehmed Paşa’yı herkesin malı ve silâhlarıyla Vişegrat kalesine gitmeye ikna ettiler. Ve elli iki senelik Osmanlı hakimiyetindeki Estergon’u 30 Ağustos 1595’de düşmana teslim etmek mecburiyetinde kaldılar. Bir avuç yiğit Gâzinin, kahramanlara parmak ısırtan şanlı müdâfâsından sonra kaleyi teslim etmesi, kendilerini çok duygulandırdı. Kale kapısından çıkarken başta Lala Paşa olmak üzere hiç biri gözyaşlarını tutamamış, bu serhat kalesini yeniden fethetmek için Allahü teâlâya duâ etmişlerdi. Hakîkaten mücâhid Gâzilerin kırık gönülleri ile yaptıkları duâyı Allahü teâlâ kabul etmiş, on sene sonra 29 Ağustos 1605’de sadrâzam ve serdâr-ı ekrem Lala Mehmed Paşa, kahraman gâzileriyle Estergon’u muhasara etmişti. Bir ay boyunca “Allah Allah...” nidalarıyla hücum üzerine hücum tazelediler. Kaleden kuş uçurtmayıp, düşmanın emân dilemesiyle kalkan kılıçlarını indirdiler. Kaleyi vire ile teslim alarak, içlerindeki sönmez hasretlerini giderdiler. Bundan sonra yetmiş sekiz sene daha Osmanlı hudut boylarının eşsiz müdâfaasını yapan Estergon mücâhidleri, 1683 tarihindeki Avusturya savaşında kaleyi düşmana teslim etmek mecburiyetinde kalmışlardı. Böylece Estergon’un Osmanlı hâkimiyetinde kaldığı yüz kırk yıllık şan ve şerefli târih sahîfesi kapanmış oldu. ESTERGON KALESİ Estergon kalesi subaşı durak Kemirir içimi bir sinsi firak Gönül yâr peşinde yâr ondan ırak Akma Tuna akma ben bir dertliyim Yâr peşinde koşan kara bahtlıyım. Estergon kalesi subaşı hisâr Baykuşlar çağrışır bülbüller susar Kâfir bayrağını burcuna asar Akma Tuna akma ben bir dertliyim Bir ateşle yanan kara bahtlıyım. Estergon kalesi subaşı kale Göklere ser çekmiş burçları hele Biz böyle kaleyi vermezdik ele Akma Tuna akma ben bir dertliyim Estergon’u vermiş kara bahtlıyım. 1) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-2, sh. 239 2) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 481 3) Türk Târihinden Yapraklar; sh. 131 4) Târih-i Peçevî; cild-2, sh. 163, 279 5) Büyük Türkiye Târihi; cild-5, sh. 75 6) Estergon Kalesi (Midhat Sertoğlu; Hayat Târih mecmuası, sene-1965); sayı 1-6, sh. 61 EŞKİNCİLER (Bkz. Tımar) EŞREFOĞLU RÛMÎ Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Eşref bin Muhammed Mısrî olup, babasının ismi ile şöhret buldu. Babası Eşref Efendi, Mısır’dan İznik’e göç etti. Abdullah, İznik’de doğdu. Hacı Bayram-ı Velî’nin talebesi ve dâmâdı oldu. 1484 (H. 889) târihinde İznik’de vefât etti. Kabr-i şerifi ziyaret mahallidir. Babasının terbiyesi altında büyüyen Abdullah, önce İznik medreselerinde çeşitli âlimlerden ders alarak, zamanın zahirî ilimlerinde yetiştikden sonra, Bursa’ya giderek Çelebi Mehmed’in medresesine girdi. Burada tefsir, hadîs ve fıkıh ilimlerini tahsil ederek söz sahibi âlimler derecesine yükseldi. Medreseyi bitirince hocası büyük âlim Alâeddîn Ali hazretlerinin yardımcısı oldu. Çelebi Mehmed Han Medresesi’nde bir müddet ders veren Abdullah, tasavvuf yoluna meyletti. Nefsini terbiye etmek, kalb aynasını cilalamak için kendi kendine uğraşmağa başladı. Bu yolda bir hoca bulmanın şart olduğunu düşünerek, kitaplarını dağıttı ve Bursa’daki Emîr Sultan’ın huzuruna gitti. Talebesi olup, hizmetiyle şereflenmek istediğini bildirdi. Emîr Sultan, Abdullah’ın tasavvufa tutkunluğunu görünce, onu; evliyânın büyüğü Hacı Bayram-ı Velî’ye gönderdi. Ankara’ya gidip, yeni hocasına teslim oldu. Hacı Bayram-ı Velî hazretleri, Abdullah’daki kabiliyeti keşfederek, nefsini terbiye edecek vazifeler verdi. Yaşı kırkın üzerinde ve büyük bir âlim olduğu hâlde hocasının emirlerine; “Başüstüne” diyerek sarıldı. Kendisine verilen hela temizleme vazifesini, bütün gayretiyle yapmaya başladı. Nefsinin isteklerini terkedip, istemediklerini yapmak için büyük gayret sarf etti. Buyurdu ki: “Hocam Hacı Bayram-ı Velî’ye on bir sene hizmet etmekle şereflendim. Bu zaman zarfında hocamın; “Üstadın huzurunda lüzumsuz konuşmak edebe aykırıdır” sözü üzerine, huzurunda bir kelime bile konuşmadım. Ancak sordukları suâllere kısa ve öz cevap verir, edebe, ziyâde dikkat eder idim.” Eşrefoğlu Abdullah, bu on bir senede pek çok imtihandan geçti. Hiç bir işten şikâyette bulunmadı. Sabrı, hocasına olan muhabbeti ve hürmeti üzerine, Hacı Bayram-ı Velî, kızı Hayrünnisâ’yı ona nikâh ederek zevceliğe verdi. Bir müddet daha hizmete devam eden Eşrefoğlu Abdullah, hocasından izin alarak Bayramiyye tarikatını yaymak üzere İznik’e gitti. Orada kendi iç alemiyle başbaşa kaldı. Hocasının ayrılığına ve onun hasretine fazla dayanamadı. Ayrıca, yükseldiği tasavvuf makamlarının daha ziyâde olması için tekrar Ankara’ya döndü. Hacı Bayram-ı Velî, damadını, tasavvuf yolunda derecelerinin ilerlemesi için tekrar İznik’e gönderdi ve nefsini terbiye etmesi için kırk gün halvete girmesini, sonra Ankara’ya gelmesini emretti. O da İznik’e gidip geldikten sonra, hocasının; “Hama şehrinde Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin torunlarından Şeyh Hüseyin Hamevî’nin huzuruna gidip, Kadiri yolunu öğreniniz” emrini aldı. Bu emri yerine getirmek üzere hazırlığa başladı. Hocasıyla vedâlaştı ve hanımı ile birlikte yola düştü. Zahmetli ve yorucu bir yolculuktan sonra, Hama’ya yeni hocasının huzuruna vardı. Hüseyin Hamevî, bu yeni talebesinin önce nefsini terbiye etmek üzere kırk gün halvet için bir hücreye koydu. Eşrefoğlu Abdullah, Hama’da da sıkı bir riyazet ve mücâhedeye tâbi tutuldu. Kırk gün içinde Hüseyin Hamevî, Abdullah’a ziyâde teveccühlerde bulundu. Bu kırk günlük imtihanı başarıyla veren Abdullah, tasavvufta pek yüce mertebelere çıkmış olarak icâzetnâme aldı. Hüseyin Hamevî’nin halîfesi olarak Rumeline (Anadolu’ya), Kâdirî yolunu yaymak üzere vazifelendirildi. Hüseyin Hamevî, Abdullah’ı Anadolu’ya uğurladıktan bir müddet sonra arkasından baktı ve; “Abdullah-ı Rûmî koca bir deniz imiş, bizde bulunan her şeyi çekip sinesine aldı” buyurdu. Çocukları ile birlikte Ankara’ya giden Abdullah-ı Rûmî, kayınpederi Hacı Bayram-ı Velî’nin yanında bir müddet daha kaldıktan sonra İznik’e yerleşti. Bir dergâh kurarak, talebelerine ders vermeye, Kâdirî yolunu yaymaya ve mücâhedeler yaptırmağa, gurur, kibir, ucb gibi kalb hastalıklarından kurtarmaya büyük gayret gösteriyordu. Bu şekilde gayretli çalışmaları çevreden işitilmeğe başladı. Bursa’dan, İstanbul’dan ve diğer vilâyetlerden akın akın gelip talebesi olmakla şereflenmek istiyenler çoğaldı. Sadrâzam Mahmûd Paşa bile talebelerinden oldu. Abdurrahmân-ı Tirsî en üstün talebesi idi. Vefâtında onu yerine vekil bıraktı ve kızı Züleyhâ ile evlendirdi. Abdullah-ı Rûmî, Fâtih Sultan Mehmed Han’ın İstanbul’u fethinden önce, Müzekkin nüfûs isimli eserini yazdı. Bundan başka Tarîkatnâme, Delâil-ün-nübüvve, Fütüvvetnâme, İbretnâme, Mâzeretnâme, Elestnâme, Nasîhatnâme, Hayretnâme, Münâcâtnâme, Cinân-üt-Cenân, Tâcnâme, Eşref-üt-tâlibîn gibi eserleri vardır. Dîvân’ı meşhur olup, Yûnus Emre tipinde tekke edebiyatı şiirleri söylemiştir. Şiirlerinde Rûmî mahlasını kullanmıştır. Eşrefzâde-i Rûmî’nin Tövbeye Gel şiiri meşhurdur: Ey hevâsına tapan Tövbeye gel tövbeye Hakk’a tap haktan utan Tövbeye gel tövbeye Nice nefse uyasın Nice dünyâ kovasın Vakt ola usanasın Tövbeye gel tövbeye Nice beslersin teni Yılan çıyan yer anı Ko teni besle cânı Tövbeye gel tövbeye Sen dünyâ-perest oldun Nefsün ile dost oldun Sanma dirisin, öldün Tövbeye gel tövbeye Sen teni, sandın seni Bilmedin senden teni Odlara yaktın cânı Tövbeye gel tövbeye Gör bu müvekkilleri, Yazarlar hayru şerri Günahtan gel sen berü Tövbeye gel tövbeye Ey miskin Âdemoğlı Usan tutma âlemi Esmeden ölüm yeli Tövbeye gel tövbeye Göçer bu dünyâ kalmaz Ömür payidâr olmaz Son pişman assı kılmaz Tövbeye gel tövbeye Tövbe suyıyla arın Dime gel bugün yarın Göresin hak dîdârın Tövbeye gel tövbeye Eşrefoğlu Rûmî sen Tövbe kıl erken uyan Olma yolunda yayan Tövbeye gel tövbeye 1) Menâkıb-ı Eşrefzâde (A. Veliyyüddîn Burûsevî, Üniversite Kütüphânesi; T. Y. No: 270) 2) Eşrefoğlu Divânı (A. Halet Çelebi, İstanbul-1945) 3) Türk Klâsikleri; cild-3, sh. 32 4) Osmanlı Müellifleri; cild-1 sh. 17 5) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 406 6) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-11, sh. 376 7) Tûc-üt-tevârih; cild-5. sh. 171 8) Şakâyık-ı nu’mâniyye Tercümesi; sh. 225 9) Tomar-ı Turuk-i aliyyeden Kâdiriyye Silsilesi (Sâdık Vicdanî, İstanbul-1340); sh.48 EVKAF-I HÜMÂYÛN NEZARETİ Osmanlı Devleti’nde pâdişâhlar ve hânedân tarafından kurulan vakıf müesseselerinin idaresinden mes’ûl teşkilât. Osmanlı Devleti’nin kurulup gelişmesinden sonra, idaresi altında bulunan memleketlerdeki vakıfların sayımı yapıldı. Daha sonra fethedilen yerlerde de pek çok vakıf kurularak, sayısı artırıldı, idaresine de büyük önem verilerek vakıflara nâzırlar ve müfettişler tâyin edildi. Sultan Orhan Gâzi, Bursa’da yaptırdığı câmi ve zaviye vakıflarının nezâretini 1358’de vezir Sinân Paşa’ya verdi. Sinân Paşa ilk evkaf nâzırı oldu. Sultan Yıldırım Bâyezîd Han saltanatı sırasında, her vilâyete bir Ahkâm-ı şer’iyye müfettişi tâyin edildi. Vakıfların ve nâzırların kontrolü de bu müfettişler tarafından yapıldı. Çelebi Sultan Mehmed devrinde ise şer’î hâkimlerin nâzırlığına bakmak üzere Hâkim-ül-hükkâm-il-Osmânî ünvânı ile Mevlânâ Celâleddîn Muhammed tâyin edildi. Vakıfların umûmî nezâretini de o yürüttü. Fâtih Sultan Mehmed Han İstanbul’da yaptırdığı vakıflarının nezâretini 1463’de vezîriâzam Mahmûd Paşa’ya, 1467’de de vezîriâzam İshak Paşa’ya verdi. Bu târihten îtibâren sadrâzamların nezâretini şart kılmış olan vakıfların genel idaresi demek olan Sadrıâlî nezâreti başladı. Bundan sonra bu nezâretin iş hacmi genişledi ve nezâret, Reîsülküttâblar tarafından idare edilmeye başlandı. Sultan İkinci Murâd han ve Fâtih Sultan Mehmed Han’ın pâdişâhlıkları zamanında her vilâyet için birer Müfettiş-i evkâf-ı rûmiye tâyin edildi. Bununla beraber vakfiyelerdeki tasdiklerden anlaşıldığına göre, vakıfların nâzırlığını kazasker olan âlimler yürütmüştür. Sultan İkinci Bâyezîd Han İstanbul’daki ve diğer vilâyetlerdeki vakıfların nâzırlığını 1506’da şeyhülislâm Alâeddîn Ali Efendi’ye verdi. Böylece şeyhülislâm nâzırlığı da başladı. Şeyhülislâm nezâreti, şeyhülislâma tahsis edilen vakıfların umûmî nezâreti demektir. Âlimler, şeyhler ve bunlara mensûb kişiler, kurdukları vakıfların nâzırlığını şeyhülislâma tahsis etmeleri sebebiyle şeyhülislâmın nezâreti daha da genişledi. Bu sebeble tezkereci denilen vazifeliler tarafından idare edildi. Kanunî Sultan Süleymân Han’ın hanımı Haseki Sultan, İstanbul’da yaptırdığı câmi, medrese, imâret gibi vakıf eserlerin nezâretinin kapı ağası Hadım Mehmed Ağa’ya verilmesini şart koşması üzerine, 1545’den îtibâren Kapı ağası nezâreti çıktı. Kapı ağası nezâreti İstanbul’da Saray-ı hümâyûn kapı ağalarının nezâreti şart kılınan vakıfların umûmî idaresidir. Harem-i hümâyûnda sultanlar, sultan hanımları, kapı ağaları ve mensubları kurdukları vakıfların nezâretini kapı ağalarının yürütmesini şart koşmuşlardır. Böylece kapı ağası nezâretinin iş hacmi arttı. Bu sebeble bu nezâreti kapı halîfesi olan kişiler idare etmişlerdir. 1586’da pâdişâhın emri ile dârüsseâde ağası Habeşî Mehmed Ağa Evkâf-ı haremeyn nâzırı oldu. Böylece Haremeyn nezâreti başladı. Bu nezâret, gelirlerinin bir kısmını yâhud da asıl maksadın ortadan kalkması sebebiyle, hâsılatının Mekke ve Medine fakirlerine verilmesi şart koşulan vakıfların genel idaresini sağlayan bir kuruluş idi. Bu nezâretin kuruluşundan sonra pâdişâhlar, sultan hanımlar ve paşa vakıfları ile dârüsseâde ağaları ve mensubları vakıflarının nezâretleriyle birleşerek çok önem kazandı, iş hacmi genişledi. Bu birleşmenin sağlanmasından sonra Evkâf-ı hümâyûn nezâreti dört me’muriyetle idare edilmeye başlandı. Bunlar: 1- Evkâf-ı haremeyn müfettişliği: 1586’da kuruldu. Vazîfesi; Haremeyn vakıflarını ve diğer bütün vakıfların hukukî mes’elelerini ve işleyiş tarzını teftiş etmekidi. 2- Evkâf-ı haremeyn muhasebeciliği: Dârüsseâde ağalarının gözetimi altında bulunan bütün vakıfların vakfiye ve te’sis maksadlarını tescil eden, vakıfları vakfiye şartlarına göre yöneten ve muhasebelerini tutan mühim bir me’mûriyet idi. 3- Evkâf-ı haremeyn mukâtaacılığı: Haremeyn vakıflarından mukâtaaya bağlanan bütün vakıf arazi ve binaların kayıtlarının tutulması, vergi ve diğer gelirlerinin toplanması, ferağ ve intikallerinin sağlanması ile görevli me’mûriyet. 4- Dârüsseâde yazıcılığı: Dârüsseâde ağalarının yazışmalarını yürüten büro. Bu nezâretlerden sonra İstanbul, Galata, Üsküdar, Eyüb kâdılarının, kaptan Paşa ve yeniçeri ağalarının, sekbanbaşı, bostancıbaşıların nezâretleri kurularak, İstanbul’da Evkaf nezâretinin sayısı on ikiye çıktı. Bunların en büyüğü Haremeyn evkaf nezâreti idi. Vakıf hizmetlerinin genişlemesi, idâresinin yaygınlaşması üzerine sultan birinci Abdülhamîd Han yeni bir Evkaf nezâreti kurdu. 1774’de kurulan bu Evkaf nezâreti mütevvelî kaymakamlığı, evkaf kitabeti ve ruznâmçe kitabeti adıyla üç bürodan meydana gelmekte idi. Bir müddet sonra buna bostancıbaşı ve harem-i hümâyûn evkaf nezâretleri de eklendi. 1777’de idaresi darbhâne nâzırlarına verildi. Sultan İkinci Mahmûd Han’ın pâdişâhlığına kadar büyük bir gelişme gösteren bu müessesenin, kontrolü altına aldığı vakıfların sayısı 1814’de elliye ulaştı. Yeniçeriliğin kaldırılması ile onlara âid vakıflar da evkaf nezâretine devredildi. Evkâf-ı hamîdiye ve Evkâf-ı mahmudiye çok büyüdü. Darbhâne nâzırlarının da bu vazifeyi artık yürütemiyeceği anlaşıldığından, 13 Ekim 1826’da Evkâf-ı hümâyûn nezâreti adıyla bir nezâret kuruldu. Evkâf-ı hümâyûn nezâreti ilk kurulduğunda; kesedârlık, zimmet halîfeliği, sergi halîfeliği ünvanlarıyla üç dâireden müteşekkil idi. Kesedârlık idaresi nezârete bağlı bütün vakıfların ilâmlarına, takrirlerine ve inhalarına âid işleri yürütmekle vazifeli idi. Zimmet halîfeliği, vakıfların mukâtaalarını, zabıtnamelerini, sarraflardan alınacak kefalete bağlı borç tahvilleri ile ilgili işlemleri yürütmek, kira mukavelelerini düzenlemek, tahsilatı yapmak ve muhasebe kayıtlarını kontrol etmekle vazifeli idi. Sergi halîfeliği ise; Evkâf-ı hümâyûn nezâreti hazînesine gelen paraları almak, vakfiye gider bütçesini hazırlamak ve vakıf bütçesine göre günlük harcamaları yapmakla vazifeli idi. 1830’dan îtibâren bostancıbaşı, hazînedârbaşı, kilercibaşı, saray-ı cedîd ağalarının nezâreti altında bulunan vakıflarla birlikte Evkâf-ı hümâyûna bağlandı. 1831’de defterdâr-ı şıkkı evvel, reisülküttâb ve İstanbul, Galata, Eyüb, Üsküdar kâdıları ve Haremeyn müfettişi ile saray ağası nezâretlerinde bulunan 632 vakıf, yine Receb Kaptan Paşa ve Çavuşbaşı sadrıâlî nezâretlerine bağlı bulunan vakıfların idaresi, Evkâf-ı hümâyûn nezâretine bağlandı. Böylece nezâret işleri çok genişledi. İşlerin yürütülmesi için; Tahrîrât başkâtibi, Mülhakat gedikleri kâtibliği, Rûznâmecilik adlarıyla üç me’mûriyet daha kuruldu. 1834’den îtibâren Haremeyn vakıflarına âid işler için ayrı bir müdürlük kuruldu. 1835’de Anadolu ve Rumeli vilâyetleri merkezlerinde Evkâf-ı hümâyûn ve Haremeyn nezâretleri tarafından Muaccelât nâzırı ünvânı ile birer vakıflar müdürü tâyin edildi. Böylece 1836’dan îtibâren vakıfların taşra teşkilâtı kuruldu. Aynı sene İstanbul, Üsküdar ve Galata beldelerine akan sular umumiyetle hayır sever kimseler tarafından vakıf yoluyla getirildiğinden, su nezâretinin de Evkâf-ı hümâyûn nezâretine bağlanması zarurî görüldü. Boğaziçi ve Haliç’de seyr ü sefer yapmak için Evkâf-ı hümâyûn nezâretinin muhtelif iskelelerde yaptırdığı Pazar kayıklarının artması üzerine, bunların idaresi için 1837’de nezâret merkezinde Kayıkçılar kitabeti ve on yerde Kayıkçılar kethüdâlığı kuruldu. 1838’de Evkâf-ı hümâyûn, nezâreti ile Tophâne-i âmire nezâreti birleştirildi. Aynı sene Haremeyn evkaf nezâreti de Evkâf-ı hümâyûn nezâretine bağlandı. Evkâf-ı hümâyûn nezâretinin Darbhâne nezâreti ile birleştirilmesi ve ayrıca Haremeyn vakıflarının da bu nezârete bağlanması neticesinde Evkâf-ı hümâyûn nezâreti büyük önem kazandı. Bu gelişmeler üzerine bir müsteşarlık kuruldu. Evkâf-ı hümâyûn ile Evkâf-ı haremeyn nezâretlerinin birleştirilmesi üzerine, taşrada Evkâf-ı hümâyûn ve Evkâf-ı muaccelât nâzırlarının fazla mikdârda olması sebebiyle bunlarda birleştirildi. Muaccelât müdürü ünvânıyla vilâyetlere ve önemli sancak merkezlerine birer vakıflar müdürü tâyin edildi. Evkaf nezâreti, 1838’de bir aralık Tophane ve Darbhâne nezâretlerine bağlandı. 1839’da büsbütün başlı başına bir yönetim hâline getirildi. Aynı zamanda kabîneye de alınmak suretiyle Osmanlı Devleti’nin önemli nezâretlerinden biri oldu. Evkaf nezâretinin taşra kuruluşları ise; önce muaccelât, sonra evkaf müdürlüğü adını aldı. Bu nezâretin açtığı rüşdiye sayısı artınca, bünyesinde bir de Mekâtib-i rüşdiye nâzırlığı kuruldu. Bir müddet sonra Evkaf nezâretinden ayrılan bu nâzırlık, Maârif-i umûmiye nezâreti olarak teşkilâtlandırıldı. Evkaf nezâreti, 1921’de Teşkîlât-ı esâsiye kânununa göre Ankara’da kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinde, Şer’iyye ve evkaf vekâleti olarak kuruldu. 1924 Anayasası’na göre de başbakanlığa bağlı bir genel müdürlük hâline getirildi. 1) Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti’nin Târihçe-i Teşkilâtı (İbn-ül-Emîn Mahmûd Kemâl ve Hüseyn Hüsâmeddîn, İstanhul- 1335) , 2) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 570 3) Büyük Türkiye Târihi; cild-10, sh. 337 4) Sâlnâme-i Devleti Aliyye-i Osmâniyye (İstanbul 1312); sh. 392 EVLÂD-I FATİHÂN Rumeli’nin fethedilmesinden sonra oralarda yerleşmek üzere Anadolu’dan müslümanTürk halkının aileleri ile birlikte giden yörüklerden kurulan askerî teşkilâta verilen ad. Osmanlıların Balkan yarımadasındaki fetihleri neticesinde orada yerleşmeleriyle, yörük cemâati gruplarının sayıları artmış ve çok ehemmiyet kazanmıştı. Rumeli’nin iskânı ve Türkleştirilip, İslâm dîninin yayılması maksadı ile yörük ve tatar Türklerinin bu bölgeye ilk defa ayak basmaları, sultan Yıldırım Bâyezîd zamanında ise de, onlarla ilgili ilk açık kayıtlar sultan birinci Murâd devrine âiddir. Sultan Yıldırım Bâyezîd, Dobruca’yı Bulgar ve Ulaklardan alınca buraya Karadeniz’in kuzey kısımlarından getirttiği tatarlar ile önceden topraklarına dâhil ettiği KonyaAksaray civarı halkını yerleştirdi. Bundan sonraki yıllarda iskân faaliyeti devam etti. Halkın yerleştiği köylerin adı, Türkçe olup, yerli hıristiyanlar bunlara Konyar derlerdi. İlk zamanlar yörüklerin bulunduğu kazalar; Manastır, Filorina, Cuma, Tikveş, İştip, Doyrûn, Yenice, Vadina, Serez, Demirhisar, Drama ve Longaza idi. Fetihlerden sonra Rumeli’de yerleşen yörük teşkilâtı zamanla dağılmaya yüz tuttu. Dağınıklık ve disiplinsizlik ikinci Viyana kuşatmasında iyice kendini gösterdi. Böylece halkın daha sıkı bir disiplin altına alınmasının gerekli olduğu ortaya çıktı. 1691 senesinde sultanın hatt-ı hümâyûnu ile yörük Türkleri Evlâd-ı Fâtihân adı altında ve Rumeli’nin sağ, sol ve orta kolunda olmak üzere yeniden yazıldı ve zamanının ihtiyâçlarına göre teşkilâtın askerî ve iktisadî bünyesi az çok değiştirildi. Kanunnâmede; “Yörük taifesi öteden beri Devlet-i âliyyenin güzide ve cengâver, itaatli, ferman dinleyen askerlerinden olup, eski seferlerde küffâr ile yapılan harplerde kendilerinden iyice yararlık ve yüz aklıkları görüldüğünden, bu taifeye Evlâd-ı Fatihân adı verilmiştir” denilmektedir. Altı sene sonra nüfus sayımı yapılarak her altı kişiden birinin seferber asker olması ve bu şekilde her türlü vergiden muaf tutulacakları ve harplere iştirakleri kayda bağlanmıştı. Böylece yörükler yerleşik hayâta geçmiş olsalar dahi yeni bir kuruluş hâlinde, yine askeri bir hizmet için teşkilâtlandırılmış oldular. Evlâd-ı Fatihân önceleri yörük deyimi ile birlikte kullanılmış ise de, daha sonraları yörük tâbirinden vazgeçilmiştir. Evlâd-ı Fâtihân’ın yerleşmiş bulunduğu bölge, yörük vilâyeti adı ile anılmıştır. Bu bölgeye tâyin edilen vezir veya beylerbeyi, yörük hâkimi olarak tanınmışlardı. 1691 senesinde Hasan Paşa’nın tuttuğu Evlâd-ı Fatihan piyadeleri defterine göre; Çatalca, Vize, Saray, Tekirdağ, Ereğli, Burgaz, Hasköy, Hayrabolu, Babaeski, Kırklareli, Ahydu, Aydos, Karinabad, Hâtuneli, Ruskasrı, Yenice, Kızılağaç, Yanbolu, Filibe, Edirne, Malkara, İpsala, Dimetoka, Kavala, Yenice, Vardar, Vodina, Selanik, Boğdan, Yakşılı, Eğribucak, Tikveş, Gümülcine, Radovişte, İştip, Serez, Karadağ, Babadağı, Yenipazar, Lofça, Ziştovi, Yerköyü, Rusçuk, Silistre, Şumnu ve daha bir çok kaza ve nahiyelerine yayılmış oldukları gösterilmiştir. 1691 senesinden sonra Evlâd-ı Fâtihân’ın defterleri tutulmaya başlanmıştır. Evlâd-ı Fatihan defterlerinde Belgrad muhafızı olarak geçen Hasan Paşa’nın, hem Evlâd-ı Fatihan piyade askerlerinin, hem de vilâyet yörüklerinin îmâl defterlerini tanzim ettiği tesbit edilmiştir. Daha sonraları Evlâd-ı Fatihan bütün eski yörük gruplarının özel ismi hâline geldiğinden, defterlerde yörük tâbiri, kullanılmamıştır. 1697’de yapılan yoklamaya göre Rumeli’de Evlâd-ı Fatihan olarak 1116 hâne ve 16.582 kişi tesbit edilmiştir. Evlâd-ı Fâtîhân’ı çeribaşılar (yörük teşkîlâtında serasker), idare etmekte idi. Kapıcıbaşı rütbesinde bulunan zabitler ise İstanbul’da ikâmet ederlerdi. Çeribaşıları; kaza müdürü durumunda olup, vazifeli bulundukları yerlerin asayişine bakarlar, sefer ânında Eşkinci askerler çıkarırlar, harp olmadığı zamanlarda vergileri toplarlardı. Sonraları Osmanlı Devleti’nin çeşitli yerlerinde vazife alan bu teşkilât, kurulduğu ilk yıllarda sâdece Rumeli’deki gazâlara katılmak mecburiyetinde idi. 1826 senesinde Evlâd-ı Fâtihân teşkîlâtı yeniden düzenlendi ve yirmi dört grupta toplanarak dört tabur hâline getirildi. Çeribaşıların yanına kolağası, mülâzım ve yüzbaşı rütbesinde subaylar verildi. Bir süre sonra bu taburlar alay yapıldı. Rumeli ve Selanik eyâletlerinde oturan Evlâd-ı Fâtihân’ın diğer halktan farklı bâzı imtiyazları vardı. Bunlar tanzîmâttan sonra çıkarılan kânunla kaldırıldı ve diğer halk gibi vergi ve askerlik mükellefiyetine tâbi tutuldular (1846). Böylece yaklaşık iki asırdan beri devam eden Evlâd-ı Fatihan teşkilâtı ortadan kaldırılmış oldu. 1) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, Sh. 571 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 247 3) Rumeli’de Yörükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihân (M. Tayyih Gakbilgin, İstanbul1957) EVLİYÂ ÇELEBİ Seyahatname’si ile meşhur bir Türk yazarı ve seyyahı. 1611 senesi Mart ayının yirmi beşinde İstanbul’un Unkapanı semtinde doğdu. Aslen Kütahyalı olan ailesi, fetihten sonra İstanbul’a yerleşmiştir. Devrin büyük imâmlarından Evliyâ Mehmed Efendi’ye çok hürmet duyduğu için babası ismini evliyâ koydu. Babası, saray-ı hümâyûn kuyumcubaşısı Derviş Mehmed Zillî Efendi’dir. Kuyumculuktan başka devrin güzel san’atlarında da söz sahibi idi. İlk tahsilini sıbyan mektebinde yapan Evliyâ Çelebi, sonra Unkapanı Fil yokuşundaki Hamîd Efendi Medresesi’nde Hüseyin Efendi ile Ahfes Efendi’den yedi sene ders aldı. Bu arada Sâdizâde Dârülkurrâsı’na giderek Kur’ân-ı kerîmi hıfza çalıştı. Ayrıca babasından hat, nakış, tezhîb gibi güzel san’atları öğrendi. 1635 senesinde, teyzezadesi silahdâr Melek Ahmed Ağa vasıtasıyla Ayasofya Câmii’nde sultan dördüncü Murâd Han’a takdim edilen Evliyâ Celebi, yüksek seviyede devlet adamları ile ilim erbabının ve askerî şahsiyetlerin yetiştiği kaynakların en büyüklerinden biri olan Enderûn’a alınarak, Kilerli koğuşuna verildi. Burada dört sene kaldıktan sonra kırk akçe ile sipahi zümresine katılarak enderûndan ayrıldı. Evliya Çelebi, yaşadığı çevrenin de etkisi ile genç yaşta seyahat etmek, yeryüzünde yaşıyan çeşitli toplulukları, kurulan medeniyetleri ve mîmârî eserlerini tanımak hevesine kapıldı. Babasının Kânûnî devrinden kalma, güngörmüş bir kişi olması, hepsi hoş sohbet kimseler olan babasının arkadaşlarının anlattığı şeyler, zâten insanları ve yeryüzünü tanımaya meraklı olan Evliyâ’yı, gezmeye, görmeye, tanımaya daha da heveslendirdi. Bir süre bu fikri nasıl gerçekleştirebileceğini düşündüğünü; “Peder, mâder, üstâd ve birader kahırlarından nice halâs olup, cihânkeş olurum” sözleriyle belirten Evliyâ Çelebi, Aşure gecesi rüyasında, Yemiş iskelesindeki Ahî Çelebi Câmii’nde kalabalık bir cemâat içerisinde Peygamber efendimizi gördü. Huzuruna varınca; “Şefaat yâ Resûlallah!” diyecek yerde heyecanlanarak; “Seyâhat yâ Resûlallah” demesi üzerine, Peygamber efendimiz tebessüm buyurup, bu gence hem şefaatini müjdelemiş, hem de seyâhate izin vermişti. O cemiyette bulunan Sa’d bin Ebî Vakkâs da gezdiği yerleri ve gördüklerini yazmasını tavsiye etmişti. Uykudan uyanınca ilk iş olarak rüyasını devrin meşhur yorumcularından, Kasımpaşa Mevlevîhânesi şeyhi Abdullah Dede’ye anlattı. Abdullah Dede, rüyayı güzelce yorumladıktan sonra; “İbtidâ bizim İstanbul’cağızı tahrîr eyle” tavsiyesinde bulundu. Evliyâ Çelebi ilk faaliyeti olan İstanbul gezileri neticesinde başlıbaşına bir İstanbul târihi sayılabilecek Seyâhatnâme’nin birinci cildini yazdı. Babası, Evliyâ Çelebi’nin seyahat fikrine uzun süre karşı çıkarak izin vermedi. Fakat 1640’da Evliyâ Çelebi, eski dostu Okçuzâde Ahmed Çelebi ile gizlice Bursa’ya gitti. Bir ay süren bu yolculuktan dönüşünde artık onu tutamıyacağını anlayan babası, seyahate çıkmasına mâni olmadı. Bunun üzerine önce Trabzon ve Kırım’a gitti. Azak kalesinin fethinde bulundu. 1645’de İstanbul’a döndü. Yûsuf Paşa ile Hanya seferine katılan Evliyâ Çelebi, bir sene sonra Defterdârzâde Mehmed Paşa’nın müezzin ve musahibi olarak Erzurum’a gitti. Anadolu’nun büyük kısmını dolaştı ve Tiflis ile Bakü’ye kadar uzandı. Defterdârzâde’nin Şuşık beyi üzerine yaptığı sefere de katılan Evliyâ Çelebi, Azerbaycan ve Gürcistan’ı görmek fırsatını buldu. Gürcistan seferinde bulunduktan sonra 1647 kışını Erzurum’da geçirdi. Bu sırada devlet, Vardar Ali Paşa isyânına karşı gerekli işlerle uğraşırken, Anadolu’daki paşalarla anlaşmaya çalışan Defterdârzâde, Evliyâ Çelebi’yi kuvvet toplamak ve mektup getirip götürmekle görevlendirdi. Bir süre sonra İstanbul’a dönen Çelebi, Şam beylerbeyi Mustafa Paşa ile Suriye’ye gitti. 1650’de akrabası Melek Ahmed Paşa’nın sadrâzam olması üzerine Evliyâ Çelebi’nin eline pek çok yeri gezme fırsatı geçti. Celâlîleri cezalandırmak üzere ordu ile Söğüt’e gitti. Melek Ahmed Paşa sadrâzamlıktan alınıp Özi beylerbeyliğine tâyin edilince, onun ilk Rumeli seyahati başladı. Seyahate, bâzan Melek Ahmed Paşa ile bâzan da yalnız çıktı. Bu seyahatte iken Rusçuk’tan İstanbul’a mektup götürdü. Silistre’ye gitti, Özi eyâletinin kasaba ve köylerini dolaştı. Baba dağı köylerinde gördüklerini yazdı. Sofya’da bulundu. Vasvar andlaşmasından sonra elçi olan Kara Mehmed Paşa’nın maiyyetinde Viyana’ya gitti. Bu sırada Danimarka, Hollanda ve İspanya’yı gezdi. 1668’de İstanbul’dan çıkıp kara yolu ile Batı Trakya, Makedonya ve Teselya’ya oradan Mora sahillerine geçti. Kandiye’nin fethinde bulunmak üzere Girit adasına geldi. Mayna isyânının çıkması üzerine yeniden Mora’ya dönüp, Adriye sahillerini gezdi. 1671 senesinde hacca gitmek üzere yola çıktı. Batı Anadolu kıyılarını, bâzı Ege adalarını ve Anteb’i gezip görerek Mekke’ye vardı ve bâzı yakın eyâletler ile ülkeler hakkında bilgiler topladı. Mekke’de sekiz-dokuz sene kaldıktan sonra Salihli’ye geldi ve bu onun son seferi oldu. Senelerce at üzerinde seyahat etmesi, cirit oynaması, iyi silâh kullanması, Evliyâ Çelebi’nin çevik ve sıhhatli bir yapıya sâhib olmasını sağladı. Evlenmeyen Evliyâ Çelebi zengin ve köklü bir aileye mensûb olup, gezi sâyesiyle gittiği çeşitli yerlerde vazîfeler aldı. Katıldığı pek çok savaştan aldığı ganimetler ve verilen hediyeler ile gezdiği yerlerde yaptığı ticâretten elde ettiği paralar rahat bir hayât sürdürmesini sağladı. Kat’i olarak bilinmemekle birlikte, 1682 senesi vefât ettiği tahmin edilmektedir. Şakacı bir mizaca sâhib olduğu, gördüğü yerlerde adına mezar taşları yazdırarak diktirdiği de bilinmektedir. Evliya Çelebi gerek pâdişâhlar ve gerekse diğer ileri gelen devlet erkânıyla yakın ahbablık kurmuş olmasına rağmen, hiç bir makam-mevkî hırsına kapılmadı. Ömrünü gezip görmek, yeni İnsanlar ve beldeler tanımak, onlar hakkında bilgiler edinmekle geçirdi. Pek çok kimsenin yanında, maiyetinde bulunduğu insanlarla hoş geçinmek gibi zor bir işi başaran bu meşhur seyyah; uysal yaradılışlı, zekâsı, nüktedanlığı ve kültürü sayesinde meclislerin neş’esi olup, her yerde aranan pek sevimli bir zâttı. Bütün samimiliğine ve hoşgörüsüne rağmen gördüğü uygunsuzlukları, açık bir dille tenkîd etmekten çekinmezdi. Evliya Çelebi, gördüğü yerleri ve hâdiseleri dikkatle gözden geçirir, yerlerin târihini, hâdiselerin sebeblerini anlamaya çalışır ve elde ettiği bilgileri mümkün olduğu kadar merak uyandırıcı bir ifâdeyle anlatırdı. Seyahatnamesini eksik bırakmamak için bâzan görmediği yer ve hâdiseleri de, ya başkalarından öğrenerek yâhud eski târih ve coğrafya kitaplarından okuyup bilgi elde ettikten sonra hayâlinden görmüş gibi yazarak, eserinin her bakımdan yeterli olmasına gayret sarfetmiştir. Ömrünün elli senesini bu gezilere hasretmişti. Evliya Çelebi’nin kendinden sonrakilere bilhassa târih ve coğrafya alanında büyük hazîne olarak bıraktığı Seyâhatnâme’nin aslı on cilddir. İstanbul kütüphânelerinde beş ayrı yazma nüshası vardır. Dil bakımından dikkat çeken eserin imlâsında tutarsızlık görülür. Bu tutarsızlık, her memleketin ağzına göre kaleme alınmasından ileri gelmektedir. Eser bu açıdan ele alınınca büyük bir diyalektik malzeme olarak ortaya çıkar. Eserin birinci cildinde; İstanbul’un târihi, kuşatmaları ve fethi, İstanbul’daki mübarek makamlar, câmiler, sultan Süleymân kanunnâmesi, Anadolu ve Rumeli’nin mülkî taksîmâtı, çeşitli kimselerin yaptırdığı câmi, medrese, mescid, türbe, tekke, imâret, hastahâne, konak, kervansaray, sebilhâne, hamamlar... Fâtih Sultan Mehmed zamanından îtibâren yetişen vezirler, âlimler, nişancılar, İstanbul esnafı ve san’atkârları yer almaktadır. İkinci cildde; Mudanya ve Bursa, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu, İstanbul’un fethinden önceki Osmanlı sultanları, Bursa’nın âlimleri, vezirleri ve şâirleri, Trabzon ve havalisi, Gürcistan dolayları, üçüncü cildde; Üsküdar’dan Şam’a kadar yol boyunca bütün şehir ve kasabalar, Niğbolu, Silistre, Filibe, Edirne, Sofya ve Şumnu şehirleri hakkında geniş bilgiler, dördüncü cildde; İstanbul’dan Van’a kadar yol üzerindeki bütün şehir ve kasabalar, Evliyâ Çelebi’nin elçi olarak İran’a gidişi İran ve Irak hakkında bilgiler, beşinci cildde; Tokat sonra Rumeli, Sarıkamış’tan Avrupa’ya kadar çeşitli ülke ve eyâletler, altıncı cildde; Macaristan ve Almanya, yedinci cildde; Avusturya, Kırım, Dağıstan, Çerkezistan, Kıpçak diyarı, Ejderhan havalisi, sekizinci cildde; Kırım ve Girit olayları, Selanik ve Rumeli’deki hâdiseler, dokuzuncu cildde; İstanbul’dan Mekke ve Medîne’ye kadar yol üzerindeki bütün şehir ve kasabalar, evliyâ menkıbeleri ile Mekke ve Medine hakkında geniş bilgiler, onuncu cildde ise; Mısır ve havalisi yer almaktadır. Seyahatname ilk olarak 1848’de Kahire Bulak matbaasında Müntehâbât-ı Evliyâ Çelebi adıyla yayınlanmıştır. İkdam Gazetesi sahibi Ahmed Cevdet Bey ile Necib Âsım Bey, Pertev Paşa Kütüphânesindeki nüshayı esas alarak 1896 senesinde İstanbul’da basmaya başladılar. 1902 senesine kadar ancak ilk altı cildi yayınlanabilmiştir. Yedinci ve sekizinci cildleri 1928’de Türk Târih encümeni tarafından, dokuz ve onuncu cildleri ise, 1938’de Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır. Daha sonraları ise eser ya kısaltılarak veya seçmeler yapılarak çeşitli araştırmacılar tarafından yayınlanmıştır. 1) Büyük Türk Klâsikleri; cild-5, sh. 392 2) Resimli Türk Edebiyatı Târihi; cild-2, sh. 688 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 249 4) Osmanlı Târih Deyimleri ve Terimleri sözlüğü; cild-1, sh. 573 EYÂLET (Beylerbeyilik) Osmanlı merkez teşkilâtının dışında, taşrada bulunan bölgelere verilen idarî ad. Osmanlılarda temel idâri birim sancaktır. Sancakların birleşmesinden eyâlet (vilâyet) vaya beylerbeyilik denilen büyük idarî birimler meydana gelmektedir. 1590 târihine kadar, teşkîlât tâbiri olarak beylerbeyilik kelimesi kullanılmış, bu târihten itibaren eyâlet tâbiri kullanılmaya başlamıştır. Osmanlı hâkimiyeti altında bulunan topraklardan büyük bir kısmı doğrudan doğruya pâdişâhın otoritesi altında idi. Buralarda tımar denilen bir toprak sistemi uygulanıyordu. Devletin gelirleri, bir takım görevler karşılığı idarecilere ve sipahilere tahsis edilmekte idi. Ekserisi Anadolu ve Rumeli’de bulunan bu eyâletlere saliyânesiz yâni yıllıksız denilirdi. Bunun yanında Osmanlılar Anadolu ve Rumeli eyâletlerinden daha bağımsız; Mısır, Bağdâd, Yemen, Basra, Lahsa, Habeş ve Garp ocakları denilen Cezâyir, Tunus, Trablusgarb gibi eyâletlerin şekillendiği toprakları idâri çatılan altında toplamakta idiler. Bunlara sâliyâneli yâni yıllıklı eyâletler denilmektedir. Buralarda Osmanlı beylerbeyi idaresi altında askerî, mâlî ve adlî sahalarda değişik bir tatbîkât vardı. Bölgenin beylerbeyi yâni vâlisi, eyâletin idâri ve askerî harcamalarını gerçekleştirdikten sonra sâliyâne yâni yıllık adı altında devlet merkezine muayyen bir mikdâr göndermekle yükümlü idi. Bunlara benzer olarak Doğu Anadolu’nun bâzı bölgelerinde, idaresi kabile beylerine âid irsî sancaklar vardı. Hükümet denilen bu sancaklarda, bütün gelirler irsî kabîle beylerine âid bulunuyordu. Buna karşılık bu beyler, belirii bir oranda asker toplamak ve gerektiğinde devletin emrine göndermek durumunda idi. Bölgenin şehirlerinde birer kâdı ve yeniçeri garnizonu bulunması diğer eyâletlerle birlikte taşıdıkları ortak özelliklerdi. Bunlara aynı zamanda yurtluk ve ocaklık idaresi de denirdi, Buna benzer bir uygulamaya Adana bölgesinde rastlamak mümkündür. 1516’da Osmanlılar, Ramazanoğulları topraklarını ülkelerine kattıktan sonra, Adana ocaklık olarak yine Ramazanoğullarına verildi. Bunlardan başka idâri ünitenin bir kanadını da, himaye altındaki devlete vergi veren hanlık ve voyvodalıkları ihtiva eden topraklarteşkil etmekte idi. Eflak, Boğdan voyvodalıkları, Kırım Hanlığı, Mekke şerifliği bunlar arasında bulunuyordu. Eyâleti idare eden beylerbeyi, pâdişâhın otoritesini temsil eden en yüksek yönetici idi. Eyâletin her bir sancağına devlet merkezinden bir sancak beyi tâyin edilirdi. Paşa sancağı adı verilen eyâlet merkezine de eyâlet vâlisi gönderilirdi. Eyâlet vâlileri hem askerî hem de mülkî yöneticilerdi. Beylerbeyi, emri altındaki görevlilerle birlikte merkezdeki Dîvân-ı hümâyûn’un küçük bir benzeri olan beylerbeyi dîvânı ile eyâleti yönetmekte idi. Bu divânda bir tımar defterdârı, bir defter kethüdası, bir hazîne defterdârı bir beylerbeyi kethüdası bir tezkireci bulunurdu. Gerektiğinde şehrin kâdı ve müftîsi de dîvâna davet edilirdi. Beylerbeyi dîvânının başlıca meşguliyetlerini tımar mes’eleleri, sipahiler ile ilgili dâvalar ve reâyanın şikâyetleri teşkil ederdi. Osmanlı kânunlarının uygulanmasında kendisine büyük yetkiler tanınan paşa sancağının yöneticisi olarak beylerbeyinin her hangi bir sancak beyinden farkı yoktu. Sancak beyi de sancağının en büyük yöneticisidir. Beylerbeyi yalnız merkez sancağının idaresinden mes’ûl olduğu hâlde, seferlerde eyâlet sınırlarındaki bütün sancak beyleriyle tımarlı sipahileri emrine alarak orduya katılırdı. İlk devirlerden itibaren Osmanlı pâdişâhları bir bölgeye iki idareci göndermişlerdi. Bunlardan biri icra (yürütme) kuvvetini yerine getiren bey (beylerbeyi, sancakbeyi), diğeri de kaza (yargı) kuvvetini temsil eden kâdıdır. Bey, kâdının hükmü ve karârı olmadan hiç kimseyi cezalandıramazdı. Osmanlılar eyâlet idaresinde bu kuvvetler ayırımını âdil bir idarenin esâsı saymışlardır. Beylerbeyiler görevlerine tâyin edilirken kendilerine pâdişâh tarafından bölgesini Osmanlı kanunnâmelerine göre âdil olarak idare etmesi için bir berât verilirdi. Beylerbeyi, bölgesini bu umûmî Osmanlı kanunnâmelerine göre idare ederdi. Bölgesini ilgilendiren diğer hususlar için sancak kanunnâmelerinde yazılan konulara riâyet etmesi gerekirdi. Kâdıyı ilgilendiren konularda kâdı bağımsız olarak, mahkemede karar verirdi. Sultan birinci Murâd (1360-1389) devrinde, Balkanlardaki fütûhatın devamı ve elde edilen toprakların idarî kontrolü için, lala Şahin Paşa Rumeli beylerbeyi tâyin edildi (1362). Birinci Murâd daha sonra oğlu Bâyezîd’i doğuda yeni fethedilen bölgelerin beylerbeyi olarak Kütahya’ya gönderdi ki; burası Osmanlıların ikinci beylerbeyliğinin (Anadolu) nüvesini oluşturdu (1393). Sultan Yıldırım Bâyezîd, Kâdı Burhâneddîn’e âid memleketleri eline geçirince, Rûmiye-i sugrâ (Amasya, Tokat, Sivas) vilâyetini üçüncü bir beylerbeylik olarak teşkil etti (1413). On beşinci yüzyıl ortalarına kadar devam eden bu üç beylerbeylik, Osmanlı Devleti’nin temelini teşkil etti. 1468 yılında fethedilen Karaman, bir beylerbeylik hâline getirildi. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın saltanatı başlarında; Dulkadriye (Maraş), Haleb, Şam ve Mısır beylerbeylikleri kuruldu. Yine Kânûnî devrinde yapılan yeni fetihler netîcesinde Asya’da Bağdâd, Van, Erzurum, Şehrizor; Avrupa’da Budin ve Tameşvar gibi beylerbeylikler teşkil olundu. Nihayet, on yedinci yüzyıl başlarında, eyâletlerin sayısı 32’ye ulaştı. Bu düzen içinde pâdişâh hiç masrafa girmeden bir emirle kısa zamanda ordunun en büyük kısmını meydana getiren eyâlet askerlerini toplayabiliyordu. On altıncı yüzyılın ikinci yarısına kadar kapıkulu ocakları ile (yeniçeriler ve diğerleri) birlikte devletin ordusunun en önemli kısmını eyâlet askerleri teşkil etmekte idi. 1528 tarihli arşiv belgelerine göre, 27 bin kapıkulu askerine karşılık eyâlet askeri olarak tımarlı sipâhî ordusu 90 bini bulmaktadır. 1610 târihlerinde kapıkulu ocakları 90 bin, tımarlı sipâhî ordusu ise 115 bin olarak hesaplanmaktadır. Bu târihte zâten tımarlı sipâhî ordusu önemini kaybetmeye başlamıştır. Kânûnî Sultan Süleymân devrinde, Pargalı İbrâhim Paşa’nın sadrâzamlığı zamanında Osmanlı Devleti’nin her tarafındaki idarî bölgelerini yâni eyâlet ve liva (sancak) larını bunların idarecilerini ve ne kadar hasları olduğunu gösteren listeler bugün Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’nde muhafaza edilmektedir. On altı ve on yedinci yüzyıla âid eyâlet teşkilâtına mahsûs bilgileri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki sancak tevcîhât, rüûs ve tahvîl defterlerinde bulmak mümkündür. On altıncı yüzyıla âid tapu-tahrir defterlerinde de; sancak, kaza, nahiye, köy, derecesine kadar eyâlet teşkilâtına âid gayet kıymetli bilgiler verilmektedir. Aynî Ali Efendi, 1609 târihinde yazdığı risalesinde ve Koçi Bey, on yedinci yüzyılın ilk yarısında hazırladığı meşhur risalesinde eyâletlerin idare ve teşkîlâtını şöyle anlatmışlardır: Rumeli Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Sofya ve Manastır. Sancaklar: Köstendil, Mora, İşkodra, Tırhala, Yanya, Ohri, Dukakin, Silistre, Niğbolu, Vidin, Avlonya, Elbasan, Delvine, Üsküp, Selanik, Vize, Kırkkilise (Kırklareli), Çirmen, Alacahisar, Prizren, Vuçitrin, Bender, Akkerman. Beylerbeylik hassı: 1.100.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 200.000 ilâ 500.000 akçe. Zeamet mikdârı: 914. Tımar mikdârı: 8.360 akçe. Eyâletin yıllık hâsılı: 56. 857.000 akçe. Sipâhî ve cebeli yekünü: 30.300. Bosna Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Saraybosna. Sancaklar: Hersek, Klis, İzvornik, Pojega (Pozega), Racna, Kerka, Rahviçe. Beylerbeylik hassı: 650.000 akçe. Sancak beylerinin hasları: 170.000 ilâ 640.000 akçe. Zeamet ve tımar mikdârı: 389. Eyâletin yıllık hâsılı: 12.200.000 akçe. Sipâhî ve cebeli yekünü: 3.000. Tamışvar (Temeşvar) Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Temeşvar. Sancakları: Lipve (Lipova), Gyula (Göle), Morava, Yanova, Çanad. Beylerbeyilik hassı: 806.795 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 190.000 ilâ 300.000 akçe. Eyâletin yıllık hâsılı: 8.507.336. Sipâhî ve cebeli yekünü: 2.000. Budin Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Budin. Sancakları: Kanije, Peçuy (Pecs), Ustuni Belgrad, Estergon (Esztergon), Vesprem, Hatvan, Serem, Şimontorina (Simontornya), Seksar, Eğri, Ösek (Ösiyek), Seçen, Mohaç, Kaban, Solnuk (Szolnuk), Fülek (Filek), Sgotvar, Novigrad, Semendre, Beylerbeylik hassı: 880.000 akçe. Sancakbeyleri hasları: 210.000 ifâ 740.000 akçe. Sipâhî ve cebeli yekünü: 2.722. Kıbrıs Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Lefkoşe. Sancakları: İçel, Tarsus, Alâiye, Sis, Girne, Baf, Magosa (son üç sancak sâliyâneli idi). Beylerbeylik hassı: 600.000 akçe. Sancakbeyleri hasları: 200.000 ilâ 240.000 akçe. Zeamet mikdârı 38. Tımar mikdârı: 1.627. Sipâhî ve cebeli yekünü: 2.238 (Aynî Ali risalesinde 4.500). Cezâyir-i bahr-i sefîd eyâleti: Bu eyâlet Kapdânpaşalığa bağlıdır. Sancakları: Gelibolu, Ağrıboz, İnebahtı, Karlıeli, Midilli, Sığacık. Biga, Kocaeli, Rodos Mizistre, Sakız, Nakşe (Naksos), Mehdiye (son üç sancak sâliyâneli idi). Kapdânpaşa’nın hassı: 885.000. Sancak beylerinin hasları: 210.000 ilâ 440.000 akçe. Zeamet mikdârı: 126. Tımar mikdârı: 1.492. Sipâhî ve cebeli yekünü: 4.500 (sancak beyleri birer-ikişer gemi ile donanma hizmetinde olup, bu askerlerde deniz seferlerine katılırlardı). Anadolu Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Kütahya. Sancakları: Saruhan (Manisa), Aydın, Hüdâvendigâr (Bursa), Kastamonu, Menteşe, Bolu, Ankara, Karahisarısâhib (Afyonkarahisar), Teke-ili, Çankırı, Hamid-ili, Sultanönü, Karesi (Balıkesir). Beylerbeylik hassı: 1.000.000 akçe. Sancak beylerinin hasları: 200.000 ilâ 600.000 akçe. Zeamet mikdârı: 195. Tımar mikdârı: 7.166. Sipâhî ve cebeli yekünü: 17.000. Eyâletin yıllık hâsılı: 33.832.000 akçe. Karaman Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Konya. Sancakları: Niğde, Beyşehir, Kırşehir, Kayseri, Akşehir, Aksaray. Beylerbeylik hassı: 665.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 190.000 ilâ 350.000 akçe. Zeamet mikdârı: 116. Tımar mikdârı: 1504. Sipâhî ve cebeli yekünü: 4600. Eyâletin yıllık hâsılı: 8.005.500 akçe. Dulkadır Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Maraş. Sancakları: Malatya, Ayıntab (Anteb), Samsad (Sümeysad), Kars (Dulkadir Kars’ı). Beylerbeylik hassı: 628.450 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 300.000 ilâ 500.000 akçe. Zeamet mikdârı: 29. Tımar mikdârı: 2. 140. Sipahi ve cebeli yekûnu: 2. 582 (Aynî Ali risalesinde 5.500). Eyâlet-i Rum (Rûmiye-i sugrâ) Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Sivas. Sancakları: Amasya, Bozok, Divrik, Canik (Samsun), Çorum, Arabkir. Beylerbeylik hassı: 900.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 200.000 ilâ 350.000 akçe. Zeamet mikdârı: 29. Tımar mikdârı: 3021. Sipâhî ve cebeli yekünü: 3.100 (Aynî Ali risalesinde 9.000). Erzurum Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Erzurum. Sancakları: Şarkî Karahisar (Şebinkarahisar), Kiği, Hımış, Pasin-i ülyâ, İspir, Malazgirt, Tekman, Kuzucan, Tortum, Mıcıngert, Mamervan. Beylerbeylik hassı: 1.214.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 100.000 ilâ 320.000 akçe. Zeamet mikdârı: 120. Tımar mikdârı: 5.159. Sipâhî ve cebeli yekünü: 3.055 (Aynî Ali risalesinde 7.800). Kars Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Kars. Sancakları: Rancivan, Zaroşat (Arpaçay), Keçivan, Kağızman, (Şuregil ile beraber). Beylerbeylik hassı: 820.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 200.000 ilâ 400.000 akçe. Sipâhî ve cebeli yekünü: 1.206. Çıldır Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Çıldır. Sancakları: Oltu, Hartuş, Ardanuç, Ardahan, Bezrek, Haçrek, Postho, Mahcil, Acara, Pumpek, Pertekrek, Levane, Nısfı tevane, Şavşat (son dört sancak yurtluk ve ocaklıktır). Beylerbeylik hassı: 925.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 200.000 ilâ 600.000 akçe. Zeamet mikdârı: 97. Tımar mikdârı: 559. Sipâhî ve cebeli yekünü: 1.380 (Aynî Ali risalesinde 1.800). Trabzon Beylerbeyliği: Merkezi Trabzon. Sancakları: Batum. Haslarının mikdârı: 500.000 akçe. Zeamet mikdârı: 56. Tımar mikdârı: 498. Sipâhî ve cebeli yekünü: 1.750. Diyarbekir Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Diyarbekir. Sancakları: Harput, Ergani, Siverek, Nusaybin, Hasankeyf (Hısn-ı keyfa), Siirt, Meyyâfârikîn, Akçakale. Sincar, Habur, Çemişgezek, Eğil, Genç, Pertek, Çapakçur, Çermik, Haküt, Cezîre (bu sancakların sekiz tanesi kürt beylerine yurtluk ve ocaklık verilmişti). Beylerbeylik hassı: 120.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 100.000 ilâ 500.000 akçe. Zeamet mikdârı: 42. Tımar mikdârı: 688. Sipâhî ve cebeli yekünü: 2.992 (birer zâim hükmünde olan kürt beylerinin askeri ile birlikte eyâletin süvarisi 9.000 kişiyi bulurdu). Urfa Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Urfa. Sancakları: Çamaş (Cemase), Habur, Deyri Ruhbe, Benî Rebia, Suruç, Ane. Beylerbeylik hassı: 680.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 100.000 ilâ 280.000 akçe. Zeamet mikdârı 37. Tımar mikdârı 616. Sipahi ve cebeli yekûnu 1.600. Van Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Van. Sancakları: Adi-kutür, Kale-i Bâyezîd, Berda, Ovacık. Beylerbeylik hassı: 1.032.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 200.000 ilâ 450.000 akçe. Zeamet mikdârı: 199. Tımar mikdârı: 916. Sipâhî ve cebeli yekünü: 1.380. Musul Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Musul. Sancakları: Bacvanlı. Tekrit, Eski Musul, Horn ve Bane. Beylerbeylik hassı: 680.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 200.000 ilâ 280.000 akçe. Zeamet ve tımarı: 274. Sipâhî ve cebeli yekünü: Koçi Bey, zuama ve erbâb-ı tımarı 274 kılıç demekde, Aynî Ali ise bunu tımar ve zeamet sayısı olarak göstermektedir. Aynî Ali’nin ifâdesi esas alınırsa, sipâhî ve cebelinin üç-dört yüz civarında olması iktizâ eder. Haleb Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Haleb. Sancakları: Adana, Ekrad-ı Kilis, Birecik, Maarra, Aziz Balisi, Mümbiç, Türkman Haleb, Azaz. Beylerbeylik hassı: 817.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 200.000 ilâ 500.000 akçe. Zeamet mikdârı: 104. Tımar mikdârı 799. Sipâhî ve cebeli yekünü: 2.500. Şam Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Şam. Sancakları: Kudüs-ü şerîf, Gazze, Safed, Sayda maa Beyrut, Nablus, Acelûn (Aclun), Lecun, Buka, Akkâ, Tedmür, Kerek maa Şüveyk. Beylerbeylik hassı: 1.000.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 200.000 ilâ 360.000 akçe. Zeamet mikdârı: 128. Tımar mikdârı: 868. Sipâhî ve cebeli yekünü 2.600 (Koçi Bey 846 süvârî göstermektedir). Trablusşam Beylerbeyliği: Beylerbeylik merkezi Trablusşam. Sancakları: Hama, Humus, Selîmiye, Cebeliye. Beylerbeylik hassı: 800.000 akçe. Sancakbeylerinin hasları: 210.000 ilâ 390.000 akçe. Zeamet mikdârı: 63. Tımar mikdârı: 571. Sipâhî ve cebeli yekünü: 1.263. Bu vilâyetlerden başka Kırım’da Kefe, Rumeli’de Özi beylerbeyliklerinde de tımar ve zeamet arazisi vardı. Ancak birincinin saha bakımından pek küçük olması, diğerinin de yeni teşkil edilmiş bulunması bakımından her iki risalede de tafsilât mevcut değildir. Ayrıca Bağdâd beylerbeyliğinin on sekiz sancağının yedisinde tımar ve zeâmetden bahseden Koçi Bey bu sancakların hangileri olduğunu ayırd etmediği gibi, sipâhî mikdârına dâir de bir şey söylememiştir. Aynî Ali’nin meskût geçmesine mukabil Şehrezûr beylerbeyliğine bağlı sancakları sayan Koçi bey, bu vilâyet hakkında başka bir şey kaydetmemiştir. Esasen Şehrezûr beylerbeyliği arazisinin durumu ve Koçi Bey’in tımar ve zeametinden bahsetmeyişi gözönüne alınırsa, burada yurtluk ve ocaklık topraklarının ekseriyeti teşkil etmesi muhtemeldir. Bütün bu sayılan vilâyetler dışında kalan beylerbeylikler sâliyâne olduğu cihetle tımar sisteminin de dışında kalmaktadır. Osmanlı devletinin en geniş olduğu dönemlerde eyâletler ve merkezleri şunlardır: Anadolu (Ankara ve Kütahya), Rumeli (Edirne sonra Sofya ve Manastır), Rum (Amasya ve Sivas), Bosna (Saraybosna), Karaman (Konya), Dulkadir (Ma’raş), Şam (Dımaşk), Mısır (Kahire), Trablusşam (Tripoli), Yemen (Zabîd, San’a), Cezâir-i Bahr-i Sefîd (Gelibolu), Cezâir-Garb (Cezâyir), Lahsâ (Katîf), Trablusgarb (Tripoli-Libya), Habeş (Suakin ve Cidde), Kıbrıs (Lefkoşe), Trabzon, Kefe, Halep, Kars, Bağdâd, Van, Tunus, Basra Budin, Temeşvar, Çıldır, Erzurum, Şehrizar, Diyarbekir, Musul. Osmanlılarda eyâlet vâlileri ve sancakbeyleri, bölgelerinde kanunnâmelerde belirtildiği şekilde, geniş selâhiyetlere sâhib idiler. Savaş sırasında eyâlet askerleri ile sefere giderler, sulh zamanlarında bölgenin düzen içinde idaresini gerçekleştirirlerdi. On altıncı yüzyılda Anadolu’da şehzâdelerin devlet idaresini öğrenmeleri, halkla temas etmeleri ve memleketi tanımaları için şehzâde sancakları vardı. Manisa, Kütahya, Konya, Kastamonu, Amasya, Trabzon, Antalya şehirleri şehzâde sancağı idi. Eyâletlerde temel değişiklik tımar sisteminin bozulmasıyla başladı. 1826’dan sonra eyâletler, geniş askerî ve mâlî yetkileri bulunan müşirlerin idâresine verilerek, müşîriyet olarak düzenlendi. Tanzîmât’tan sonra eyâletlerin mâlî işleri yalnızca mütesellimlerin selâhiyetine verildi. Daha sonra eyâletlerin idaresinde önemli değişiklikler yapıldı, eyâlet meclisleri kuruldu ve eyâletlerin sınırları küçültüldü. 1867’de eyâlet teşkilâtı kaldırılarak yerine vilâyet teşkilâtı kuruldu. 1) Tableau general de l’empire Ottoman; cild-7, sh. 277 2) Osmanlı Târihi; cild-4. kısım-2, sh. 247 3) Tâc-üt-tevârîh; cild-1, sh. 69 4) Tevârîh-i Âl-i Osman (Oruç Bey); sh. 20, 92 5) Kânûnnâme-i Âl-i Osman; (TOEM Zeyli 1330); sh. 13 6) Kânûn-ı Mîr-i Mîrân (Millî Tetebbûlar Mecmûası, İstanbul-1331); cild-1, sh. 527 7) Amasya Târihi (H. Hüsâmeddîn, İstanbul-1927); cild-3, sh. 157 8) The Government of the Otlaman Empire in the time of Suleiman the Magnificent (H. H. lybyer, Camridge-1913); sh. 255 9) Risâle-i Koçi Bey (İstanbul-1939); sh. 99 10) Aynî Ali Efendi; sh. 61, 81 11) Târih-i Lütfî; cild-5. sh. 107 12) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-3, sh. 1528 13) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 517 14) Rehber Ansiklopedisi cild-5, sh. 251 15) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, No: D. 8303, D. 10057 16) The Ottoman Empire, The Classıcal Age 1300-1600.(Halil inalcık); sh. 104 EYÂLET ASKERLERİ On altıncı yüzyılın ikinci yarısına kadar kapıkulu ocakları ile birlikte Osmanlı ordusunun en büyük ve en önemli kısmını teşkil eden askerî sınıflar. Eyâlet kuvvetleri ilk zamanlarda tımarlı sipâhî, azab ve akıncılardan ibaretti. Zamanla yeni ihtiyaçların ortaya çıkması, bunların da genişlemesine yol açtı. Neticede; yayalar, müsellemler, yörükler, cerahorlar, canbâzlar, akıncılar (serdengeçti, deliler), gönüllüler, beşliler, fârisânlar, martoloslar, voynuklar ve derbendler gibi teşkilâtlara da yer verildi. 1- Tımarlı Sipahiler Osmanlı Devleti ordusunun temeltaşı niteliğinde olup, devletin büyümesinde birinci derecede te’sirli olan topraklı süvârî teşkilâtı. Tımarlı sipâhî ordusunun kuruluş ve gelişmesi, esas olarak tımar rejimine dayanmaktadır. Tımar rejimi, Türklerin on birinci yüzyılda İslâm dünyâsı içerisine girdikten sonra kendi askerî teşkilât ve gelenekleriyle yerli müesseseleri uzlaştırarak meydana getirdikleri bir sistemdir (Bkz. Tımar). Osmanlılar bu sistemi târihî şartlara göre geliştirmişler ve cihânşümul devletlerini bu temel üzerinde kurmuşlardır. Tımarlı sipahilerin kaynağı, daha kuruluştan itibaren tamâmiyle devletin fetih politikasına dayanıyordu. Tımar almak ve Sipâhî sınıfına girmek için, pâdişâh seferlerine, gazâya katılmak ve yararlık göstermek şarttı. Tımar tevcihleri, daha ziyâde fethedilen topraklar üzerinde yapılırdı. Böylece Rumeli’de ve Orta Avrupa harp meydanlarında Anadolu’dan gelen binlerce Türk gönüllü veya akıncı, büyük yararlıklar karşılığında fethedilen topraklarda tımarlı sipâhî olarak yerleşiyorlardı. Büyük seferler sırasında pâdişâh, Anadolu’ya fermanlar göndererek meydanlarda okutur, gönüllü gençleri gazâya çağırır ve yararlık göstereceklere tımar vadinde bulunurdu. Bu usûlün Osmanlı Devleti’nin başlangıcından itibaren kullanıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim 1301’de Baphaeon savaşında Osman Gâzi’nin kuvvetlerinin bir kısmı süvârî idi. Bu Gâziler, gazâ yapmak ve dirlik sahibi olmak için onun bayrağı altına koşan gönüllü Türklerdi. Osmanlı Devleti’nin vergi sistemi ve toprak siyâseti yanında eyâlet idâresinin temeli de tımar rejimi idi. Osmanlılar, cihânşümul bir politika güttükleri için hıristiyan Avrupa’nın en büyük ordularıyla savaşmak mecburiyetinde bulunduklarından, devletin bütün kaynaklarını bu mücâdeleler için seferber edecek şekilde teşkilâtlanmışlardı. Devlet arazisi, tımarlı sipâhî kuvvetlerinin kumandanı olan beylerbeyiler idaresinde geniş idâri birliklere ayrıldı. On beşinci yüzyılın başında Osmanlı Devleti; Anadolu, Rumeli ve Eyâlet-i Rum (Sivas, Tokat, Amasya) adıyla üç beylerbeyilik iken, asrın ortalarına doğru beylerbeyliklerin sayısı arttı. On yedinci yüzyıl başlarında sayıları 32’ye çıktı. Beylerbeyilikler sancaklara, sancaklar da subaşılıklara ayrılıyordu. Subaşılıklara dâhil köylerde sipahiler otururlardı. Sefer zamanı sipahiler, her subaşılıkta bulunan çeribaşılar tarafından toplanır ve subaşıların kumandası altında belirlenen yerde sancak beyinin emrine girerler. Sancak beyleri de önceden bildirilen yerde beylerbeyinin kumandası altına girmek üzere hareket ederlerdi. Beylerbeyi kendi eyâletinin askerini alarak belirtilen yerde pâdişâhın ordusu ile birleşirdi. Yavuz Sultan Selim’in, Şâh İsmâil üzerine yürüdüğü İran seferi rûznâmesinde orduya yapılan iltihaklar şu şekilde kaydolunmuştur: “Rebîülevvel’in on birinci gününde Yenişehir önünde Rumeli askeri ve Anadolu vilâyeti leşkerı (asker) beyler ile gelüp ordu-yı hümâyûna mülhak oldular (katıldılar). Gelen beylerbeyi, pâdişâhın önünde geçit resmi yaparak ordusunu gösterdi.” Beylerbeyiler ve kendilerine tâbi sancak beyleri, subaşıları ve sipahiler seferde olmadıkları zaman, bölgelerinde asayişi muhafaza ederler, pâdişâhın emirleri ve kânunlara göre kâdıların verdikleri her türlü kararları uygularlardı. Böylece bu asker sınıfı bugünkü jandarma hizmetlerini de yaparlardı. Tımarın tamâmiyle sipâhîlerin şahsına verilen ve kılıç tımar denilen asgarî bir mikdârı vardı. Kılıç tımar mikdârı yer ve zamana göre değişmekle beraber 3.000 akçe dolaylarında olurdu. Bu mikdâr tımar defterine her sipâhî için ne kadar yazılmışsa, kesinlikle değiştirilmez ve parçalanmazdı. Sipâhî bu mikdârdan fazla her 3.000 akçelik gelir için, cebeli denilen tam tachizâtlı bir askeri savaşa götürmek zorundaydı. Her cebelinin atı, silâhı, yiyip içeceği sipâhîsine âiddi. Tımarlı sipâhîlerin mutlak surette kazasında veya hiç olmazsa sancak dâhilinde oturması şarttı. Çünkü sipahiler cebelilerini hazırlayarak bâzan pek kısa bir zaman içinde hareket etmeye mecbur olduklarından, dirliğine yakın yerde oturmaları îcâb ediyordu. Hükümetin müsâdesi olmadan sefere gitmeyen sipahinin dirliği elinden alınırdı. Sipahiler; ok, yay, kılıç, kalkan, mızrak ve gürz gibi silâhlar kullanırlardı. Bu ordunun Avrupa orduları karşısında üstünlüğü, hafif süvârî olarak, daha hızlı manevra kabiliyetine sâhib olması ve gelenek olan Türk taktiğini, yâni kaçıp dağılır gibi yaparak düşman saflarını bozmak sonra onu maharetle kuşatma usûlünü uygulamasındadır. Bu manevra, davul ve bayrak işaretiyle yapılırdı. Türk okları, kılıçları ve atları da an’anevî üstün vasıflara sâhibti. Ancak her zaman Osmanlı ordusunu zafere ulaştıran en mühim unsur, bu taktiği ve silâhları kullanan asîl ve kahraman milletin bozulmaz îmânı ve ahlâkı olmuştur. Her eyâlette; tımarlı sipâhî ve zeamet sahiplerinin isim, künye ve hüviyetleriyle, tımar yerlerini ve mikdârını gösteren defterler vardı. Bu sebeple devlet, sefer esnasında ne kadar tımarlı sipâhî ve cebeli çıkaracağını bilirdi. Nitekim 1528’de resmî kayıtlara göre 27 bin kapıkulu askerine karşılık tımarlı ordusu cebelileri ile 85-90 bini buluyordu. Kânûnî Sultan Süleymân devrinde tımarlı sipahiler sosyal ve askerî yönden en parlak devrini yaşadı. Bu devirde bunların sayısı 75.600’ü Rumeli, 91.600’ü Anadolu tımarlı sipahisi olmak üzere 167.200’e ulaşmıştı. Bu suretle tımarlı sipâhîler, Rumeli ve Anadolu atlı ordusu olmak üzere ikiye ayrılmıştı. Nitekim meydan muhârebesi düzeninde sağ ve sol kanatları bu iki ordu teşkil ederdi. Kapıkulu askeri ise merkezde bulunurdu. İlk zamanlarda Rumeli tımarlı ordusunun kumandanı Rumeli beylerbeyi, Anadolu tımarlı ordusunun kumandanı da Anadolu beylerbeyi idi. Fakat sonradan her iki kanada da pâdişâhça seçilen vezirler kumanda etmeye başladı. Kânûnî devrinde bu iki ordu o derece büyüyüp güçlendi ki, Avrupa’ya sefere çıkıldığında çok defa Anadolu sipâhî ordusu çağrılmaz veya bâzı birlikleri çağrılırdı. Sefer Asya’da ise, bu defa Rumeli kuvvetlerine hemen hemen hiç ihtiyâç duyulmazdı. Sefer sırasında beylerbeyiler, sipâhîler için tutulan defterleri yanlarında götürürler, buna göre, harpten önce ve sonra olmak üzere iki yoklama yaparlardı. Harp başlamadan önceki birinci yoklamada bulunmayan sipâhinin dirlikleri alınmaz, son yoklamaya kadar beklenirdi. Dönüşte yapılan yoklamada, aldıkları emir sebebiyle gelmeyenler hâriç, bulunmayanların dirlikleri alınır ve cezalandırılırlardı. Buna karşılık muhârebede mühim rolleri olan tımarlı sipahilerden şevk ve gayreti görülenlerin dirlikleri arttırılarak terfî ettirilirlerdi. Savaşta şehîd düşen sipâhîlerin aileleri ve çocukları da devletin himâyesi altına alınır, oğullarının her birine iki veya üç bin akçelik tımarlar verilirdi. Osmanlı ordusunu üstün bir ordu durumuna getirip, cihân devleti olmasında mühim rol oynayan tımarlı sipâhîler, on yedinci asırdan itibaren itibârını yavaş yavaş kaybetmeye başladı. Bunun da sebebi, bir ortaçağ askeri olan sipahinin modern çağın tüfekli piyadesine karşı koyamaması, kale muhasara savaşlarında ancak yardımcı asker olarak hizmet edebilmesi idi. Geleneksel silâhlarını terketmek istemeyen tımarlı sipâhîler yerine, Anadolu’da yeni bir askerî birlik olarak tüfekli sekban bölükleri kurulmaya başlandı. Bundan sonra Osmanlı ordusunun Anadolu’dan aldığı gerçek askerler; tüfekleri bulunan ve ücretle hizmet gören sekbanlar oldu. Böylece Kânûnî Sultan Süleymân zamanında Anadolu ve Rumeli’de yüz-yüz elli bin civarında atlı çıkaran tımarlı sipâhîler, aradan bir asır geçmeden, sekiz bin civarına düştü. 1826’da sultan İkinci Mahmûd, mevcut tımarlı sipâhîlerin üçte birinin her yıl İstanbul’a gelerek kışlalarda modern eğitim görmelerini emretti. Bunlara derecelerine göre, erlikten yüksek subaylığa kadar rütbeler verdi. Ancak bunlar Asâkîr-i Mansûre süvarisi adını alacak ve bundan böyle tımarlarında değil kışlalarda yaşayacak, modern eğitim görecek ve yeni askerî usûlü öğreneceklerdi. Tımarlarında oturmaya devam eden sipâhîler ise, 1844’de atlı jandarma olarak hizmete alındı. Bu arada uzun müddetten beri ne sipâhî ne de saray mensubu olarak kimseye tımar verilmiyordu. Ölen tımarlı sipâhîlerin çocukları ise İstanbul’a getirilip askerî mekteplere yazdırıldı. Onun için yeni Türk subayları arasında tımarlı sipâhî çocukları pek çoktur. Böylece kuruluşundan îtibâren Osmanlı Devleti târihinde büyük bir rol oynayan tımarlı sipâhîler, bir buçuk asır devam eden buhranlı hayâtının son safhasında, yeniçeriler gibi kanlı ve ızdıraplı bir tasfiyeye sebeb olmadan, sessizce kendiliğinden ortadan kalktı. 2- Geri Hizmet Kıt’aları Yayalar ve yörükler: Osmanlı Devleti’nin ilk muntazam yaya sınıfını meydana getiren teşkilâtta Anadolu’dakilere yaya, Rumeli’dekilere ise yörük denirdi. Yeniçeri ocağının kurulup bu ocakta yaya kuvvetlerinin yetiştirilmesinden sonra yörük ve yayalar yavaş yavaş on beşinci yüz yıl ortalarına doğru, muhârebe hizmetinden alınarak geri hizmetlerde kullanıldılar. Anadolu eyâletinin muayyen sancaklarında bulunan yayaların, herbir ocağın başında bir yayabeyi olurdu. Her altı-yedi yayadan biri nöbetleşe altı ayda bir hizmete veya sefere gelirdi. Yayalar harp zamanında yol açmak, hendek ve siper kazmak, top çekmek, gülle, ağırlık ve zahire nakletmek gibi vazîfeler yaparlar; sulh zamanlarında ise, ihtiyâca göre, kale tamiri, mâdenlerde çalışma, tersane hizmeti gibi görevlerde bulunurlardı. Rumeli’de yayalarla aynı hizmeti gören yörükler; Tanrıdağı, Kocacık, Vize, Naldöken, Ofcabolu yörükleri gibi muhtelif mıntıkalarda bulunurlardı. Her mıntıkanın yürüklerinin başında da bir yörükbeyi vardı. Yirmi dört yörük, bir ocak sayılırdı. Her yirmi dört yörükten dördü sefere nöbetleşe gider, diğerleri yamak olarak yerlerinde kalırlardı. Harp, Anadolu’da ise yayalar; Rumeli’de ise, yörükler sefere giderlerdi. Gerek yayalar ve gerekse yörükler yaya yâni piyade sınıfından olup; ok, yay, kalkan, kılıç ve künder denilen kargı gibi silâhları bulunurdu. Müsellemler: Bunlar da yaya veya yörüklerle birlikte kurulan Osmanlı ordusunun ilk muntazam ordu teşkilâtının süvarisi olup, sonradan geri hizmette kullanılmışlardır. Müsellemlerin Anadolu’dakileri genellikle müslümanlardan seçilmekle beraber, Rumeli’deki ler hem müslüman hem hıristiyan tebeadan alınırdı. Atlı olan müsellemler, harp zamanlarında, bir-iki gün evvel ordudan ileri sevk edilerek; yol, köprü ve ormanlıkları açarlardı. Müsellemlerin en büyük âmirleri sancakbeyleri olup, bunların otuz neferi bir ocak idi ve beşte biri nöbetleşe sefere giderdi. Sefere gidenlerin harçlığını gitmeyenler verirdi. On altıncı yüzyıl sonlarına doğru yaya ve müsellem ocakları kaldırılarak, çiftlikleri zeâmet ve tımar yapılıp, bunların zâim ve tımarları da Kapdânpaşa eyâletine bağlandı. Cerahorlar: İlk fütûhat devirlerinde Osmanlı ordusunda bulunduğu anlaşılan bu sınıf, daha ziyâde yol açmak, kale yapmak, ordunun geçmesine mâni ormanları kesmek, bataklıkları temizlemek, siper kazmak ve ordu ağırlıklarını nakletmekle vazifeliydiler. Serhad boylarındaki hıristiyan tebeadan alınırlardı. Verilen emre göre cerahor mıntıkalarından herhangi bir hizmet için belirli mikdârda cerahor tedârik olunurdu. Cânbazlar: Osmanlıların ilk devirlerinde teşkil olunan askerî kuvvetlerden birinin adı. Cânbâz, can ile oynayan, canını tehlikeye atan demektir. Ancak harp zamanında faaliyet gösteren bu teşkilât mensupları, sefere çıkıldığı zaman öncülük ederler ve daha ziyâde cesaret isteyen tehlikeli işlere girişirlerdi. Sulh zamanlarında ise ordu için at beslemek veya satın almak gibi vazifeleri vardı. Cânbazlar sınıfının on altıncı asırda kendine mahsus bir kanunnâmesi bulunuyordu. Buna göre on cânbâz bir ocak teşkil etmekte ve sefer sırasında bunlardan biri nöbetle savaşa gitmekte, diğer dokuzu da buna ellişer akçe sefer harçlığı vermekte idi. Genelde yörüklerden teşkil olunan cânbazlar, otuz dokuz ocak hâlinde Vize ve Vidin taraftarında bulunurlardı. Yeniçeri ordusunun kurulmasından sonra yaya ve müsellemler gibi cânbâzlar da geri hizmete alındılar. Nihayet on altıncı yüzyılda teşkilât kaldırılıp mensupları donanma hizmetlisi olarak kaydolundular. Çiftlikleri ise zeamet ve tımara çevrildi. Voynuklar: Osmanlı Devleti’nde askerî hizmette bulunup ekserisini Bulgarların teşkil ettiği hıristiyan efrattan meydana gelen, nakliye ve ıstabl-ı âmire (saray ahırları) hizmetlerinde kullanılmış olan asker. Bunlar amme ve hassa voynukları diye ikiye ayrılırlardı. Amme voynukları harp zamanlarında sipahilerin atlarına bakarak ağırlık naklederler ve ordugâhın kurulup kaldırılmasında hizmet görürlerdi. Hassa voynukları ise ıstabl-ı âmire hizmetinde istihdam olunurlardı. Bunlar, çayır biçmek ve çayır zamanlarında hassa beygirlerine bakmakla mükellef idiler. Voynuklara âid topraklar satılamaz veya tapuyla verilemez, mîrâs bırakılamazdı. Voynuk ölünce öncelik sırasıyla, oğlu veya kardeşi voynuk yapılır, topraklar ona verilirdi. Voynuklara hizmet karşılığı verilmiş olan toprağa baştına denir, öşür alınmazdı. Voynuklar harac ve ispençe (bülûğa erenlerden başlayarak vücûdu çalışmaya müsâid erkek hıristiyanlardan alınan harac-ı muvazzaf) vermezlerdi. Baştınaları dâhilinde ot, kovan ve domuz resimlerinden ve tekâlif-i örfiyeden muaf idiler. Voynuklar dörder-beşer kişilik müfrezelere ayrılmışlardı. Her müfrezeden biri sıra ile sefere giderdi Voynukların sancak beyleri ve çeribaşları müslüman olup, daha küçük âmirleri hıristiyan idi. 3- Öncü Kuvvetler Akıncılar: Osmanlı Devleti’nin serhadlerindeki hafif süvârî kuvveti. Çok serî hareket etmeleri sebebiyle bu adı almışlardır. Rumeli’de düşman kudretinin sarsılması, yerine göre kırılıp ezilmesi suretiyle fetihlerin kolaylıkla yapılmasını mümkün kılan akıncılar, on altıncı asır sonlarına kadar devlete büyük hizmetlerde bulunmuşlardır. Osmanlı hududu genişledikçe, hudut muhafızı bulunan akıncılar da daha ileri gitmişlerdir. Fâtih Sultan Mehmed ve bilhassa İkinci Bâyezîd ile Kânûnî Sultan Süleymân devrindeki düşman topraklarına yapılan akınlar fevkalâde hayret uyandırıcı mâhiyette idiler. Bâyezîd devrindeki akıncılık, Bosna üzerinden Venedik arazisine, Hırvatistan ve Dalmaçya’ya ve biraz da Transilvanya (Bosna-Hersek) taraflarına yönelmiş idi. Kânûnî zamanında ise, Macaristan ovaları Hırvatistan ve Almanya bütünüyle akıncıların hareket sahası içerisinde kaldı. Yavuz Sultan Selîm’in Çaldıran seferinde akıncılar büyük rol oynadı (Bkz. Akıncılar). Deliler: Hudud ve hududa yakın yerlerde bulunup serhad kuvvetlerindendi. Bunlara, düşmana korkusuzca saldırmaları ve gözlerini budaktan esirgememeleri sebebiyle deliler denilmiştir. Deli, teşkilâtına alınacaklarda fevkalâde cesaret ve atılganlık arandığı gibi, iri yarı ve cüsseli olmalarına da dikkat edilirdi. Ocaklarını halîfe hazret-i Ömer’e mensup addeden deliler, şehâdete ulaşmak için pervasızca düşmana saldırır ve bu halleriyle etrafa dehşet verdiklerinden umumiyetle muvaffak olurlardı. Deli askerî sınıfı on altıncı yüzyıldan evvel yoktu. Tamâmiyle Rumeli halkından olan deliler bu asırdan îtibâren kısmen Türk ve kısmen de Boşnak, Sırp, Hırvat gibi müslüman olmuş cengâver kimselerden meydana gelirdi. Silâhları; eğri pala, kalkan, mızrak ve bozdoğan idi. Güçlü, kuvvetli atlara binen deliler, düşman üzerine korku uyandıracak kıyafete sahipti. Başlarına sırtlan ve Pars derisinden yapılmış ve üzerine kartal tüyü takılmış başlık, ayaklarına kurt ve ayı derisinden yapılmış şalvar, sırtlarına da yine ekseriyetle tüylü derilerden yapılmış elbiseler giyerlerdi. Delilerin elli ve altmışı bir bayrak olup, bir kaç bayrak birleşince bir delibaşı emrine verilirdi. Deliler on altıncı yüzyılda Rumeli beylerbeyi ile Semendire ve Bosna sancakbeylerinin emirleri altında bulunurlardı. Fakat daha sonraları başka beylerbeyleri de deli kuvveti meydana getirmişlerdir. Osmanlı tarihindeki en meşhur deli kuvvetleri; on altıncı asrın ilk yarısı içinde Semendire sancak beyi Yahyâ Paşazade Bâli Bey ile Bosna sancakbeyi Gâzi Hüsrev Bey’in deli kuvvetleridir. Bunlardan Gâzi Hüsrev Bey’in emrinde on bin kişilik deli kuvveti mevcuttu. Deli teşkilâtı efradı maaşlı idi ve maaşları beylerbeyiler tarafından verilirdi. On sekizinci asrın ortalarına kadar mühim hizmetlerde bulunan deli askerî teşkilâtının bozulması diğer askeri sınıflara göre biraz daha geç olmuştur. On dokuzuncu asırda deli gruplarının Anadolu’da şekâvetleri görüldüğü için, teşkilâta, 1829 yılında sultan İkinci Mahmûd son verdi. Gönüllüler: Serhad kulu süvârilerindendir. Hudûd ahâlisinden seçilirlerdi. On beşinci yüzyıl sonları ve on altıncı yüzyıl başlarında kurulan teşkilâtın hudut şehir ve kasabalarını muhafaza etmek başlıca vazifesiydi. Tahsisatlarını bağlı bulundukları eyâletin mâliyesinden alırlardı. Gönüllü ağası ismiyle ağaları, kethüda, kâtip, alemdar, çavuş ve sâir zabitleri vardı. İyi binici olmaları şarttı. Sağ ve sol gönüllüleri diye iki kısma, her kısım da çeşitli bölüklere ayrılmıştı. Beşliler: Bunlar da serhat kulu süvârîlerindendir. Düşmana yakın yerlerde bulunan palangaların yâni, siper ve hendekler ile çevrilmiş yerlerin müdafaasıyla görevli idiler. Îcâb ettiği zaman akına da gidip düşman ahvâlinden hükümeti haberdâr ederlerdi. Beşliler de sağ ve sol beşlileri gibi kısımlara ayrılmışlardı. Maişetlerini bulundukları eyâletin mâliyesinden veya ocaklık olarak gösteren mahallin hâsılatından sağlarlardı. Her beş hâneden bir kişi bu sınıfa asker alındığı için bu isimle anılmışlardır. 4- Kale Kuvvetleri Azablar: Azab, bekâr manasınadır. Osmanlı ordusunda hafif piyade kuvvetlerini teşkil eden askerî sınıf. Bunlar da akıncılar gibi seyyar olup; Rumeli’nde de teşkil edilmişti. Bir harp vukuunda devlete ne kadar azab yâni güçlü kuvvetli bekâr adam lazımsa, bu mikdâr sancaklara taksim edilerek mahallerine bildirilir ve bu suretle yirmi veya otuz hânede bir, harbe elverişli azab seçilirdi. Bu azabın bütün masrafını diğer on dokuz veya yirmi dokuz hâne te’min ederdi. Azabların bu şekilde silâh altına alınmalarına azab çağırtmak denilirdi. İlk zamanlarda devletin mühim yaya kuvvetlerini teşkil ederdi. Tımarlı sipahilerle beraber ilk muvaffakiyetlerde bunların da büyük payı vardı. İstanbul fethini tâkib eden senelerde mevcûdları otuz bini bulmuştur. Azablar muhârebe zamanında ordunun merkez ile sağ ve sol kollarının en önünde bulunurlar ve düşman üzerine ok yağdırırlardı. Ordu merkezinde yeniçerinin önünde topçular ve onların önünde de azablar yer alırlardı. Düşman ile muhârebede ilk hücuma azablar geçtiklerinden vaziyetleri tehlikeli ve hizmetleri pek büyüktü. Başlarına kırmızı börk giyen azabların silahları ok, yay, omuzda asılı pala ile kalkandan ibaretti. Azabların kale muhafaza hizmetine ayrılmaları, 1501 senesinde Midilli adasına yapılan tecâvüz hâdisesiyledir. O sene Fransız, Sicilya ve Aragon donanmalarına mensup deniz kuvvetleri, Midilli önüne geldikleri sırada, adaya acele azab askeri sevkedilerek kalenin muhâfazasıyla vazîfelendirilmişlerdi. Bu hâdiseden sonra azabların ekserisi kale muhafazasına ayrıldı. Kale muhafızlığı orada uzun süre kalmayı îcâb ettirdiğinden, azablar da maaşlı asker sınıfına alındılar. Hafif piyade vazifesi görenler ise tedricen kaldırıldı ve on altıncı asrın ikinci yarısından îtibâren azablar; kale ve deniz azabları diye ikiye ayrıldılar. Bunlar da ikinci Mahmûd Han’ın ıslâhatına kadar devam ettiler. Fârisânlar: Serhad kulu atlı sınıfından olup, kalelerin ehemmiyetine göre fârisân-ı evvel, fârisân-ı sânî ve fârisân-ı sâlis gibi ortalara ayrılmışlardı. Ortalar birinci ve ikinci ağa ismi verilen iki ağaya tâbi olup, bu ağalar sancak merkezindeki kalede otururlardı. Ortalarda o sancaktaki kalelerde hizmet görürler, maaşlarını bulundukları sancağın mâliyesinden veya herhangi bir mahallin mukâtaa gelirlerinden alırlardı. Derbendler: Askeri ve ticarî yolları, dağ geçitlerini, sınır noktaları ile köylerden geçen yolları korumak için kurulan müstahkem karakollarda bulunan asker sınıfı (Bkz. Derbend Teşkilâtı). Martoloslar: Hudud boyları ile derbend ve geçitlerin muhâfazasıyla sorumlu bir nevi muhafız sınıfı. Önceleri sâdece rumlardan teşekkül etmiş bir sınıf iken, sonraları içlerine Osmanlı tebeasından olan diğer hıristiyanlar da girmiştir. Bunların yalnız Bosna hududunda bulunanları müslüman idi. On beşinci yüzyılın başında tamamen hudûd bekçisi hizmetinde bulunan Martoloslar, bu yüzyılın ikinci yarısında, Tuna nehri üzerinde Vidin, Güğercinlik, Belgrad, Tameşvar, Delvine, Zigetvar gibi kalelerde hizmet eden askerî bir teşkîlât olarak görünmektedirler. On-onbeş kişilik birlikler hâlinde bulunan martoloslar, bir reis idaresinde idiler. Yevmiyeleri iki akçe kadardı. Martolos sınıfının başında bulunan ağalar müslümanlardan seçilirdi. On yedinci yüzyılın sonlarından itibaren bozulmaya başlayan martoloslar teşkilâtı, 1722’de Rumeli vâlisi Osman Paşa’nın arzı üzerine kaldırıldı. Bu teşkilâtın yerine tamâmiyle müslüman reâyâdan muhâfazacı ve bekçi adı altında yeni bir teşekkül meydana getirildi. 1) Osmanlı Târihi ve Teşkilâtı; sh. 119 2) Netâyic-ül-vukûât 3) Osmanlı İmparatorluğu Teşkilâtı (İsmâil Hakkı, Atıf Efendi Kütüphânesi, M. Z. Pakalın Kitapları, No: 956); sh. 82 4) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 566, cild-3, kısım-2, sh. 282 5) Târih Deyimleri ve Terimleri (M. Z. Pakalın); cild-1, 2, 3 6) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-2, sh. 333, 432 7) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-3, sh. 1499 8) Osmanlı Kara ve Deniz Kuvvetleri (Prof. Dr. Aydın Taneri); sh. 115 v.d. 9) Türkiye’de Toprak Mes’elesi (Ö. L. Barkan); sh. 805 10) Osmanlı İmparatorluğu Derbend Teşkilâtı (Doç. Dr. Cengiz Orhonlu) EYYÛB SABRİ PAŞA Sultan İkinci Abdülhamîd Han devri amirallerinden. İsmi Eyyûb Sabri olup Yenişehir civarındaki Urmiye’de doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1890 (H. 1308) târihinde İstanbul’da vefât etti. Bayramiye yolu büyüklerinden, ilim irfan sahibi olan hocası İdrîs-i Muhtefî’nin (r. aleyh) Kasımpaşa’da Kulaksız Câmii karşısında bulunan yokuşun alt başındaki kabrinin ayak ucuna defnedildi. Eyyûb Sabri Paşa, sultan İkinci Abdülhamîd Han zamanında yetişen, çalışkan, âlim bir deniz paşasıydı. Bir kısmı henüz basılmayan çok kıymetli eserler yazdı. Basılanlar şunlardır: Mir’ât-ı Mekke, Mir’ât-ı Medine, Terceme-i Şemâil-i Şerif, Ahvâl-i Cezîret-ül-Arab, Şerh-i Kasîde-i Bânet Süâd, Târih-i Vehhâbiyân, Mahmûd-üsSiyer, Necât-ül-mü’minin, Tekmilet-ül-Menâsik, Riyâd-ül-mûkınîn, Mir’ât-ü Cezîret-il-Arab. İlk iki eser ile sonuncusu, Mir’ât-ül-Haremeyn ismiyle yazılmış olup, mukaddes Hicaz bölgesi hakkında dînî ve târihî bilgiler İhtiva etmektedir. Herkes ve bilhassa hacılar için lüzumlu bir kitaptır. Eyyûb Sabri Paşa’nın kitaplarında vehhâbiler hakkında geniş bilgi vardır. Ahvâl-i Cezîret-ül-Arab; Arabistan yarımadası hakkında yazılan coğrafya kitaplarının en kıymetli ve en geniş olanıdır. Büyük İslâm âlimi, İmâm-ı Gazâlî’nin kelâm ilmindeki Bidâyet-ün-Nihâye isimli kitabını Eshâb-ül-İnâye ismiyle tercüme edip bastırmıştır. Bu eserin başındaki beyt şöyledir: Tâbi-i şer-i şerîf olmayanın dünyâda Hâli pek müşkil olur Mahkeme-i ukbâda. 1) Osmanlı Müellifleri; cild-3, sh. 54 2) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1059 3) Rehber Ansiklopedesi; cild-5, sh. 254 FAHREDDÎN ACEMÎ Osmanlı Devleti’nin ikinci şeyhülislâmı. İsmi Fahreddîn olup, İran’dan Anadolu’ya geldiği için Acemî denilmiştir. Doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. 1460 (H. 865) târihinde Edirne’de vefât etti. Buradaki Dârülhadîs Câmii önünde defnedilmiştir. Tahsiline memleketinde başlayan Fahreddîn-i Acemî pek çok âlimden ve bilhassa büyük İslâm âlimi Seyyid Şerîf Cürcânî’den de ilim öğrendi. Sonra Anadolu’ya gelerek Molla Fenârî’nîn oğlu Muhammed Şah’ın hizmetinde bulundu ve ona muîd (asistan) oldu. Bâzı medreselerde müderrislik yaptı. Sultan Murâd Han zamanında 1430 (H. 834) senesinde şeyhülislâm Molla Şemseddîn Fenârî’nin vefâtı üzerine, Edirne’de şeyhülislâm oldu ve Sultânın maaşını arttırmak isteğini kabul etmedi; “Beytülmâl’den (devlet hazînesinden) aldığım, ihtiyaçlarımı karşılıyor. Daha fazlasına ihtiyâcım yok” diyerek kanaatkârlığını arzetti. Fahreddîn Acemî, sultan İkinci Murâd Han ve Fâtih Sultan Mehmed Han zamanında, en güzel şekilde, otuz sene fetva işlerini idare etti. Fâtih Sultan Mehmed Han, ilme ve ilim adamlarına değer verip koruduğu gibi, âlimlere hürmet eder ve onlara geniş imkânlar sağlardı. Bu durumdan faydalanmak isteyen hurûfî bozuk îtikâdındaki bâzı kimseler, yaldızlı sözler ve hîlelerle sultanın gözüne girdiler (Bkz. Hurufilik). Fâtih, sarayda onlara bir de oda tahsis etmişti. İç yüzlerini gizleyen hurûfîler, Fâtih’in sarayında bir müddet rahat yaşadılar. Bunların bozuk yolda olduklarını, vezir Mahmûd Paşa anlamıştı; fakat Fâtih Sultan Mehmed’e bir şey söylemeye cesaret edemiyordu. Nihayet Fahreddîn Acemî’ye anlattı. Fahreddîn Acemî ile Mahmûd Paşa anlaştılar. Mahmûd Paşa, evinde bir davet tertib etti. Davete, hurûfî yolunda olan sapıklar da çağırıldı. Fahreddîn Acemî de perde arkasına saklanmış, onları dinliyordu. Sohbet ilerleyince, Mâhmûd Paşa, hurûfîleri çok sevdiğini söyledi. Veziri kendilerinden zanneden bu kimseler, de, kendi fırkalarının iç yüzünü anlatmaya başladılar. Sapıklıklarını ve küfürlerini açıkladılar. Hattâ; “Allahü teâlâ (hâşâ) Fadlullah’a hulul etmiştir” dediler. Bunu duyan Fahreddîn Acemî, daha fazla dayanamadı. Hemen ortaya çıkarak bu sapıkların üzerine atıldı. Hurûfîler kaçarak, saraya sığındılar. Fahreddîn Acemî de peşlerinden koştu. Sarayda, bunları yakaladı. Hadiseden haberi olmayan Fâtih Sultan Mehmed, Şeyhülislâma karşı edebinden hiç sesini çıkarmadı. Fahreddîn Acemî, bu işi burada hâlletmek istiyordu. Hemen câmiye gitti, halkı câmiye çağırdı. Kalabalık bir cemâat vardı. Fahreddîn Acemî hazretleri minbere çıkarak, bunların sapık ve dinsiz olduklarını isbât etti. Kötü yolda olduklarını ve hemen îdâm edilmeleri lâzım geldiğini söyledi. Mahkeme kurulup, îdâm edilmelerine karar verildi. Halkın ibret alıp, böyle sapıklara fırsat vermemeleri için, büyük bir kalabalık önünde cezaları infaz edildi. Çünkü bu sapıkların reisi ve fırkalarının kurucusu Fadlullah’ın yeryüzünde Allah’ın temsilcisi, hattâ insan suretindeki şekli olduğunu söylüyor ve başkalarını da kandırmaya çalışıyordu. Bütün hurûfîler tesbit edildi. Hepsi yakalanıp cezaları verilerek Osmanlı toprakları bu sapıklardan temizlendi. Hastalandığında, Molla Ali Tûsî ziyaretine geldi. Fahreddîn Acemî’den nasihat istedi. O da; “Halkın sırtından kânun kamçısı eksik edilmesin” dedi. Yâni kânunların uygulanmasında kimseye tâviz verilmesin demek istedi. Bir daha konuşmadı ve vefât etti. Edirne’de Üç Şerefeli Câmi yanında bir medrese yaptırdı. Kaynaklarda, eserinden bahsedilmemektedir. 1) Şakâyik-i nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi); sh. 81 2) Devhat-ül-meşâyıh; sh. 5, 6, 7 3) Nefehât-ül-üns; sh. 671 4) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-11, sh. 379 FAKÎRULLAH Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, İsmâil bin Kasım bin Abdülcemâl’dir. Fakîrullah lakabı ile tanınmıştır. 1656 (H. 1067)’de Siirt’in Tillo kasabasında doğdu. 1734 (H. 1147)’de vefât etti. Türbesi Tillo’dadır. Dedesi Molla Abdülcemâl, Peygamber efendimizin amcası hazret-i Abbâs’ın torunlarındandır. Dedesi ve babası Tillo’da müderris idiler. Fakîrullah hazretlerinin annesi, dînimizin emir ve yasaklarına çok dikkat eden sâliha bir hanımdı. Abdestsiz meme ve yiyecek vermemeye çok dikkat ederdi. Körpecik yavrusunu îmânlı göğsüne bastıkça, onun büyük bir âlim olması için duâlar ederdi. Babası küçük yaştan îtibâren ilim öğretmeye başladı. Tahsîlini yirmi dört yaşında tamamlayıp, zahirî ve bâtınî ilimlerde mütehassıs bir âlim ve evliyâ olarak yetişti. Babasının vefâtından sonra yerine müderris oldu ve pek çok talebe yetiştirdi. Fakîrullah hazretleri, haramlardan ve şüpheli şeylerden çok sakınırdı. İnsanın mârifet-i ilâhiyyeye kavuşması için çok önemli bir husus olan helâl lokma yemeye son derece dikkat ederdi. Tarlasını abdestli olarak eker, biçer, hasad eder ve öşrünü verirdi. Bundan sonra eldeğirmeninde öğütür, ekmek yapardı. Yiyeceklerine hiç bir şüphe karışmamasına çok dikkat ederdi. Bağından üzüm getirirken, hayvanların hakkı geçer korkusuyla hayvana yük vurmaz, sırtında taşırdı. Gecelerini ibâdetle, gündüzlerini de oruçlu geçirirdi. Allahü teâlâyı bir an unutmazdı. Kırk yaşına kadar bu hâl üzere devam etti. Kırk yaşında latîf mîzâcı değişip, yüksek hâllere kavuştu. Kırk sekiz yaşında iken bir Cum’â gecesi karanlıkta evinin avlusunda bulunan on beş metre derinliğinde kuru bir kuyuya düştü. Sâdece sol kaşı üzerinde ince bir sıyrıkla kurtuldu, vücûduna hiç bir şey olmadı. Bu kadar yüksekten düşüp sağ salim kurtulunca Allahü teâlâya hamd edip, kuyunun içinde secdeye kapandı. Bu sırada Abdülkâdir-i Geylânî, Ahmed Rıfâî ve Cüneyd-i Bağdadî hazretleri gibi pek çok velînin rûhâniyeti orada toplanıp, kendisine feyz verdiler. Tasavvufda Gavs denilen dereceye yükseldi. Bu hâdiseden sonra sekiz sene kendinden geçmiş bir hâlde yaşadı. Daha sonra talebelerini zahirî ve bâtınî ilimlerde yetiştirdi. Talebeleri arasında kendisine en yakın İbrâhim Hakkı Erzurûmî hazretlerinin babası Molla Osman idi. İbrâhim Hakkı da dokuz yaşından îtibâren, babası ile Fakîrullah hazretlerinin sohbet ve hizmetlerinde bulundu. Netîcede sohbetlerinde de derslerinde yetişip büyük bir âlim ve velî oldu. İsmâil Fakîrullah hazretlerinin kerâmetleri ve menkıbeleri meşhurdur. Kendisine muhalefet ve edebsizlik eden kimseler, çeşitli belâlara düşmüşler ve pişman olmuşlardır. Kendinden sonra yerine bıraktığı kıymetli talebesi İbrâhim Hakkı Erzurûmî, hocasının vefâtından bahsederken şöyle buyurmaktadır: “O temiz rûh, beden sarayına girip yeryüzüne indi. Kemâle gelip olgunlaştı. Allahü teâlâyı tanıdı. İnsanlar tarafından tanındı. Ezelî ihsânlara kavuşup sonsuz feyzlere menbâ oldu. İki cihânı da gönül aynasında görüp, yalnız Rabbine döndü. O’nun emrine sarıldı. Böylece bu dünyânın zevk ve safâsına aldanmayıp, hakîkî âlemde huzurlu olmanın yolunu tuttu. Bu dünyânın zulmetinden usanıp, bir an önce ebedî âleme kavuşmayı arzuladı. Nöbetini savmak (vefât etmek) istiyordu. Zîrâ pâk ruhu beden mezârında mahbus gibi kalmış idi. Yaşı sekseni geçince, 1734 (H. 1147) Şevval ayının ortalarında bir Cuma gecesi evlâdını ve torunlarını yanına çağırıp, ilim öğrenmelerini ve sâlih amel ile meşgul olmalarını vasiyyet etti. Sonra Yâsîn-i şerif okumalarını istedi. Yâsîn-i şerifin “Selâmün kavlen...” âyet-i kerimesi okunurken, Allah diyerek ruhunu teslim eyledi. Mübarek ruhu gidip, latîf cismi kaldı...” SABRIN SONU SELÂMETTİR Fakîrullah hazretleri büyük İslâm âlimi olan talebesi İbrâhim Hakkı Erzurûmî’ye şöyle buyurmuştur: “Ey Molla İbrâhim Hakkı! Allahü teâlâya bütün arzularını sana kolayca vermesi için yalvardım ve duâ ettim. Allahü teâlânın, bütün maksatlarına kavuşturmasını ümid ederim.” “Tevekkül etmek, teslim olmak, sabretmek ve rızâ göstermek, Allahü teâlâya varan yolun esaslarıdır.” “Sabrın başlangıcı çok acı, sonu bal gibi tatlıdır.” “Allahü teâlâdan razı olandan, Allahü teâlâ. da razıdır. Kazaya rızâ, evliyânın şânındandır.” “Sevgiliden gelen sıkıntı bahşiştir. Bahşişi kabul etmemek hatâdır.” “Allahü teâlâ bir kulunun marifet sahibi olmasını isterse, kendi nurunu o kulunun kalbine koyar ve kul o nûr ile Rabbini tanır.” “İbâdetlerin en üstünü müslümanlara din ilmi öğretmektir. İlimlerin en üstünü de namaz ilmidir. Çünkü o, mü’minin miracıdır. Sen farzları vaktinde, sünnetleri ile beraber kıl. Mümkünse cemâati de kaçırma.” 1) Mârifetnâme; sh. 520 2) Sefînet-ül-evliyâ- cild-2, sh. 152 3) Tezkiret-ül-ahbâb fî menâkıb-il-aktâb 4) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-16, sh. 318 FAS SEFERLERİ Faslıların, Osmanlı Cihân Devleti’nin bir eyâleti olan Cezâyir’e saldırması, Portekizlilerin ve İspanyolların Fas’dan çıkarılması ve Faslıların, Osmanlı Devleti’nden yardım istemeleri sebebiyle başlayan seferler. Bu seferlerin çoğu, Fas sultanlarının, Osmanlı pâdişâhından yardım istemeleri üzerine olmuştur. Fas sultânı Ehl-i sünnet itikadından ayrılarak topraklarını doğuda genişletmek maksadiyle 1551’de, Mevlâ Abdülkâdir kumandasında 30.000 kişilik bir kuvveti Cezâyir’e bağlı Tlemsan şehri üzerine göndermişti. Abdülkâdir, Tlemsan’ı kendisine karşı koyacak bir askerî birlik bırakılmadığı için kolayca zaptetmiş, Şelif vadisini ve Mostagonemi’yi de almak için daha da ileri gitmişti. Tlemsan’ın düştüğünü öğrenen Cezâyir beylerbeyi Barbaros’un evlatlığı Hasan Paşa, hak dîne ihanet eden bu bid’at sahiplerini cezalandırmak için 14.000 kişilik bir ordu ile üzerlerine yürüdü. Komutanları Abdülkâdir’i öldürüp, adamlarını darmadağın etti ve Tlemsan’ı kurtardı ve sancak beyi olarak Safa Bey’i bırakıp Cezâyir’e döndü. Kânûnî Sultan Süleymân Han, bozuk îtikâdlı berberi ve arabların meskun olduğu Fas’ın fethedilmesi için Sâlih Paşa’yı vazifelendirdi. Sâlih Paşa, 1553 Aralık ayının ilk günlerinde Tlemsan’dan Fas hududlarına girdi ve Fas şehrinin doğusunda bulunan Taza’ya kadar ilerledi. Fas sultânı ikinci Mehmed, 20 topu ve 80.000 askeriyle Salih Paşa’yı Taza’da karşıladı. Şiddetli bir çarpışma neticesinde Salih Paşa galip geldi. İkinci Mehmed’i, Fas şehrinde ve Sebu ırmağının güneyinde olmak üzere iki defa yendi. 7 Ocak 1554’de Fas surlarını aşarak şehri fethetti. Dört ay Fas’da kalan Salih Paşa, halka çok iyi davrandı ve ülkede Kânûnî Sultan Süleymân Han adına hutbe okuttu. Kuzey Afrika sahilinde İspanyollara âid Penon ve Velez hisarını fethedip 250 muhafız yerleştirdikten sonra Cezâyir’e döndü. Fas sultânı, Salih Paşa’nın çekilmesinden sonra 21 Mayıs 1554’de Fas üzerine hücum edip, şehri geri aldı. İspanyollardan yardım isteyip, onlarla, Osmanlılara karşı birleşti. Salih Paşa, ikinci Mehmed’in İspanyollarla anlaştığını ve Fas’ı aldığını öğrenince, Cezâyir’in doğusunda bulunan İspanyollara âit Becâye kalesini kuşatarak fethetti. Osmanlı hükümdarı Kânûnî Sultan Süleymân Han, Faslıların İspanyollarla anlaştığını işitince; Osmanlı aleyhine çalışan, gerektiğinde İslâm düşmanlarıyla birleşen Fas sultânına haddini bildirmesi için Hasan Paşa’yı vazifelendirdi. Hasan Paşa, emrindeki yiğitlerden Salih Kahyâ’yı bir kaç levendiyle ikinci Mehmed’i öldürmek üzere Merakeş’e gönderdi. Salih Kahya bir avuç fedâisiyle Cezâyir’den hareket etti. Hududu geçip Fas topraklarına girdiler. Onbinlerce Berberinin arasından yakalanmadan sıcak çölleri, yüksek dağları aşıp Tlemsan’a 950 km. uzaklıktaki Tarudant’a ulaştılar. Oradan Merakeş’e varıp ikinci Mehmed’in huzuruna çıkarak, Cezâyir’den geldiklerini, Hasan Paşa’dan çok zulüm gördüklerini, kabul ederse kendisine sığınmak istediklerini söylediler. Cezâyir’deki Türklerin durumu hakkında gerçeğe uymayan şeyler anlatarak, Fas sultânını kandırdılar. Zâten İkinci Mehmed’in, harplerde pek büyük kahramanlığını gördüğü Osmanlı leventlerine ihtiyâcı vardı. Salih Kahyâ’yı ve fedailerini kabul edip, kendi muhafızları arasına aldı. Ayrıca Salih Kahyâ’yı başlarına kumandan tâyin etti. Salih Kahya ve arkadaşları bir fırsatını bularak Fas sultânı ikinci Mehmed’i 23 Ekim 1556’da öldürüp kaçtılar. Yolda bir kaç şehîd vererek Cezâyir’e ulaştılar. Haberi heyecanla bekleyen Hasan Paşa sayıca az fakat dîni için ölmeye hazır askerleriyle hareket etti ve 44.000 kişilik Fas ordusuyla Vâdi-yül-Bend’de karşılaştı. Küçük kuvvetiyle düşmanı bir hayli hırpaladı ve pek çok zayiat verdirdi. Ancak 22 Ağustos 1558’de 12.000 kişilik bir İspanyol kuvvetinin Kont Alkodete komutasında Aran kalesinden çıkarak üzerlerine geldiğini öğrendi. Sür’atli bir manevra ile geri çekilen Hasan Paşa, Akdeniz sahiline yöneldi. Kont’un askerlerini kıyıdan tâkib eden cephane dolu dört İspanyol gemisine kadırgalarıyla saldırdı. İspanyolların gözü önünde gemileri zaptetti. Tlemsan’a gelmeyi ve Hasan Paşa ile çarpışmayı göze alamayan Kont Alkodete, Mostaganem kalesini kuşattı. Kalede bulunan mücâhidler çarpışarak Hasan Paşa’nın yetişmesini bekliyorlardı. Kısa zamanda Mostaganem’e yetişen Hasan Paşa, derhal çarpışmaya girdi. Neticede Kont öldürülüp oğlu Don Martin esir alındı, İspanyol kuvvetleri tamamen imha edilerek büyük bir zafer kazanıldı. Bundan sonraki târihlerde Piyâle Paşa, Uluç Ali Paşa gibi Kapdân-ı deryalar, Fas’ın sahil şeridini baştan başa fethettiler. Fakat Osmanlı leventleri geri çekilince fethedilen yerler tekrar düşman eline geçiyordu. Fas sultânı Abdullah 1574’de öldüğü zaman, taht kavgaları başladı. Abdullah’ın oğlu üçüncü Mehmed sultan olmuştu. Fakat amcası Abdülmelik, İstanbul’a gelip Osmanlı sultânı üçüncü Murâd Han’dan yardım istedi. Osmanlı Sultânı’na tâbi olmak ve vergi vermek şartıyla tahta çıkarılabileceğini bildirdiler. Osmanlı dostu olan Abdülmelik, Ramazan Paşa’nın 14.700 kişilik ordusu ile Fas’a geldi. Fas sultânı üçüncü Mehmed’in 60.000 kişilik ordusunu yenerek 9 Mart 1576’da Fas tahtına oturdu. Savaşı kaybedince Merakeş’e kaçan üçüncü Mehmed, İspanyollardan ve Portekizlilerden yardım istedi. Uzun zamandır Osmanlılardan intikam almak için bekliyen haçlılar, bu fırsatı kaçırmadılar. Portekiz kralı Don Sebastiao ve İspanya kralı üçüncü Filip anlaştılar. Buna göre Fas’ın Akdeniz ve Atlantik kıyıları işgal olunarak Portekiz himayesine terk edilecekti. Portekiz ordusu, 1578 yılı Haziran ayı başında donanmasıyla Kuzeybatı Afrika’daki Tanca’ya hareket etti. Arâiş limanını ele geçirmek düşüncesiyle Fas sahiline asker çıkardı. 360 topun da bulunduğu Portekiz, İspanya, İtalya, Alman, Papalık, Fransa gibi hıristiyan devletlerin katıldığı 80.000 kişilik bu muazzam ordu, Kasrulkebîr şehrinin etrafındaki Vâdisseyl ovasına geldiler. Donanmalarını kıyıya yanaştırarak beklemeye başladılar. Eski Fas sultânı üçüncü Mehmed de yanlarında idi. Ramazan Paşa, donanmasına Fas kıyılarına yakın seyr ederek gelmesini emrettikten sonra, 30.000 kişilik Osmanlı yiğidiyle kâfirlerin üzerine yürüdü. Sultan Abdülmelik ve kardeşi Ahmed’in de bulunduğu orduya yerlilerden katılanlar oluyordu. Sultan Abdülmelik, hasta olduğu hâlde birliklerinin başında durmak için Ramazan Paşa ile geliyordu. Neticeden hiç ümitli değildi. “Bu küçücük ordu ile koskoca haçlı sürüsünü yenmek kolay değil!..” diye düşünüyordu. Askerî bir dehâ olan Ramazan Paşa, Vâdisseyl’e gelir gelmez başkumandanlık çadırını kurdurup, düşmana elçi gönderdi. İslâm elçileri, hıristiyan ordusunun başkumandanı Portekiz kralı Sebastiao’nun çadırına gidip, İslâm’a davet ettiler. Kabul etmedikleri takdirde cizye vermelerini, yoksa kan döküleceğini bildirdiler. Genç Portekiz kralı, elçilere hakaret ederek isteklerini reddetti. Biraz sonra Kuzey Afrika’da Osmanlılarla haçlı ordusu arasında en büyük meydan muhârebelerinden biri yapılacaktı. 4 Ağustos 1578 târihinde Ramazan Paşa, savaş düzeninde bulunan askerlerine hücum emrini verdi. Osmanlı süvarileri, sağ ve sol kanatta bulunan komutanlar geniş bir kavis çizerek yanlara açıldı. Önde giden serdengeçtiler önce oklarını ve mızraklarını hedeflerine sapladılar. Sonra yalın kılıç düşman ön saflarında müthiş bir çarpışmaya koyuldular. Kısa bir süre için kendilerini gösteren bu yiğitler, kumandanlarının işaretiyle derhâl geri geri çekilmeye başladılar. Müslümanları kaçmaya mecbur ettik zannına kapılan haçlılar, olanca güçleri ile ileri atıldılar. Süvariler arkaya doğru at sürerken bile geriye dönüp ok atarak düşmana zâyiât verdirmeye çalışıyorlardı. Arayı bir ok atımı mesafesinde tutan süvariler, Osmanlı toplarının olduğu yere kadar gelince aniden yanlara açıldılar. Ortada sâdece haçlılar kalmıştı. Artık sıra toplara gelmişti. Toplar hep birden ateşlenince, haçlı sürüsü darmadağın oklu. Ramazan Paşa, bir kaç saat içinde neticeye ulaştı. Düşman, meydanda 20.000 ölü bırakmış, 40.000 esir vermişti. Ancak 20.000 kadarı perişan bir hâlde kıyıda bekleyen gemilerle kaçmayı başardılar. Bu sırada kıyılardan seyreden Osmanlı donanması, Sinân Paşa’nın kumandasında Portekiz donanmasına yüklendi. Pek çok Portekiz kadırgası askerleriyle birlikte batırıldı. Portekiz kralı mağrur Sebastiao ve üçüncü Mehmed harp meydanında öldürüldü. Haçlıların 360 topu ve pek çok mühimmatı Ramazan Paşa’nın eline geçti. Böyle bir neticeyi hayâlinden bile geçiremiyen Fas sultânı Abdülmelik’in hasta bedeni bu sevince dayanamadı ve orada öldü. Yerine uzun süre Osmanlı terbiyesi görmüş olan kardeşi ikinci Ahmed sultan olurken, bu müthiş darbeye dayanamayan Portekiz, istiklâlini kaybetti ve dost görünen İspanya tarafından işgal edildi. Böylece uzun süren bir mücâdele neticesinde, Fas da doğrudan doğruya pâdişâhdan emir alan bir sultanlık şeklinde Osmanlı tâbiiyyetine girmiş oldu. Bölgede Ehl-i sünnet itikadı yayılıp, müslümanlar amelde Mâliki ve Hanefî mezhebini benimsediler. İspanyol zulmüne uğrayan Endülüs müslümanlarının sığınağı oldular. Osmanlı güçlü kaldığı müddetçe rahat ettiler. Sonraları fitnecilerin kışkırtması neticesinde Fas sultânı ile Cezâyir beylerbeyliğinin arası açıldı. Osmanlı’nın en zor durumlarında çeşitli sıkıntılara sebeb oldu. Osmanlı Devleti’nin zayıflaması ile kontrolden uzak bir şekilde Kuzey Afrika topraklarına vahşice saldıran Avrupalı sömürgeci devletler, Fas’ı da zulümleri ile harâb ettiler. 1) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-2,3 2) Vâdiyüsseyl Meydan Muhârebesi ve Osmanlıların Yükselme Çağında Türk Denizciliği (Yılmaz Öztuna, Türk Kültürü, cild-3, sayı-34, Ankara-1965) 3) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-3, sh. 47 4) Büyük Türkiye Târihi; cild-5, sh. 128, 406, cild-10, sh. 88 5) Fas Seferi (Genelkurmay, Ankara-1978) FÂTİH SULTAN MEHMED Babası ............................ : Murâd Han-II Annesi ............................ : Hadîce Âlime-Hüma Hâtûn Doğumu ......................... : 30 Mart 1432 Vefâtı ............................. : 3 Mayıs 1481 Tahta Geçişi ................... : (ilk) defa) Ağustos 1444 (ikinci defa)18 Şubat 1451 Saltanat Müddeti ............ : 31 sene Yedinci Osmanlı Pâdişâhı ve İstanbul fâtihi. Sultan İkinci Murâd Han’ın oğlu olup, 30 Mart 1432 Pazar günü Hadîce Alime-Hüma Hâtun’dan Edirne’de doğdu. Fâtih Sultan Mehmed Han’ın doğum târihi, bâzı kaynaklarda küçük farklarla değişik rivayet edilmiştir. Bâzı gayr-i müslim tarihçiler, Fâtih’in annesinin Türk olmadığını iddia ederler ise de, anası Türk ve müslüman kızı olduğu, ilgili mahkeme kayıtları ile Bursa’daki Muradiye Câmii’nin yüz metre kadar doğusunda bulunan Hâtuniyye Türbesi’nin 1449 senesinde yazılmış olan kitabesinin okunması ile isbatlanmıştır. Hadîce Âlime-Hümâ Hâtûn, İsfendiyâroğulları da denilen Candaroğullarına mensuptur. Küçük yaşta tahsiline ve yetişmesine çok ehemmiyet verilen şehzâde Mehmed, devrin en mümtaz âlimlerinden ilim öğrendi. Okumaya başlayacağı gün Çandarlı Halil Paşa kendisine sırmalı bir cüz kesesi gönderdi. İlk hocası Molla Yegan’dı. Daha sonra, meşhur din ve fen âlimi, zahirî ve bâtınî ilimlerde mütehassıs Akşemseddîn hazretlerinin terbiyesine verildi. Akşemseddîn, şehzâdenin her şeyi ile bizzat ilgilenirdi. Şehzâde Mehmed, idarî yönden tecrübe kazanması için Manisa sancakbeyliğine tâyin edildi. Tahsiline çok önem verildiğinden, Molla Ayas gibi devrin meşhûr âlimleri şehzâdeye husûsî ders verdiler. O senelerde hacca giden ilk Osmanlı şeyhülislâmı Molla Fenârî, Mısır’da büyük âlimlerin derslerinde yetişmiş olan hadîs, tefsîr ve fıkıhta yüksek âlim olan Molla Gürânî’yi beraberinde Edirne’ye getirmişti. Sultan Murâd’a takdîm edilen Molla Gürânî, önce Bursa medreselerinden birine müderris tâyin edildi. Daha sonra da, şehzâdeyi iyi bir şekilde yetiştirmesi için, Manisa’ya gönderildi. Şehzâde Mehmed’in mîzâcının sertliği, Molla Gürânî’nin tatlı-sert eğitim metoduna yenildi ve şehzâde kısa bir süre sonra dört elle ilme sarılıp, dinlenirken de teknik işlerle uğraşmaya başladı. Güzel bir eğitimden geçip matematik, hendese (geometri), hadîs, tefsîr, fıkıh, kelâm ve târih ilimlerinde iyi şekilde yetişti. İdare edeceği memleketlerden kim gelirse gelsin, ona kendi dili ile hitâb etmek için Arabça, Farsça, Latince, Yunanca ve Sırpça öğrendi. Öğrendiği din bilgileri ile, kendi hayat tarzını, kânun ve nizâmını tanzim etti. Fen ve teknik bilgilerle, istikbâlde yapacağı savaşları, kolaylaştıracak teknikler geliştirmeye çalıştı. Târih ve coğrafya bilgilerinde kendini yetiştirip, geçmiş hükümdarların başlarından geçenleri öğrenerek tecrübe kazandı. Dünyâ cihângirlerinin hayatlarını dikkatle inceleyerek, bunların doğru ve yanlış hareketlerine hakkıyla vâkıf oldu ve tecrübelerinden istifâde etti. Bu hâdiselerin muhasebesi neticesinde, plânlı ve sistemli hareket etme fikrinin lüzumuna inandı. Kudretli bir asker olduğu kadar geniş görüşlü bir fikir adamı olarak yetişen Fâtih, şehzâdeliği ve pâdişâhlığı sırasında fıkıhda, Molla Hüşrev; tefsirde, Molla Gürânî, Molla Yegan ve Hızır Çelebi; matematikte, Ali Kuşçu; kelâmda, Hocazâde ve Ali Tûsî’den ilim öğrendi. Ayrıca Anconal Giriaco’dan batı târihini öğrendi. Şehzâde Mehmed, Manisa sancak beyliğine getirildiği sene, ağabeyi Amasya vâlisi şehzâde Alâeddîn Ali Çelebi’nin vefâtı üzerine, yegâne velîahd durumuna geldi. Şehzâde Mehmed, 1444 senesinde Edirne’ye çağrıldı. Devletin, Anadolu ve Rumeli’den iki taraflı baskıya mâruz kalmasıyla, ömrünü muhârebe meydanlarında geçirmesinden dolayı rahatsızlanan sultan Murâd Han, oğlu şehzâde Mehmed’i tahta geçirmek istiyordu. Sultan Murâd, Macaristan ve Lehistan kralı ile imzaladığı Edirne-Segedin muahedesinden sonra, ikide bir Osmanlı topraklarına tecâvüz eden Karamanoğlu İbrâhim Bey’in üzerine gitti. Edirne’de oğlu şehzâde Mehmed’i yanında tecrübeli paşalar olduğu hâlde bıraktı. İbrâhim Bey’in özür dileyip anlaşma taleb etmesi üzerine müslüman kanı akmasını istemeyen Sultan, sulh anlaşması imzaladı. Sultan Murâd Han Edirne’ye dönmeyip, Manisa’ya çekildi ve saltanatı on iki yaşındaki oğlu şehzâde Mehmed’e bıraktığını açıkladı (Ağustos 1444). Sultan Murâd Han’ın, yerini çocuk yaştaki oğluna bırakarak tahttan çekildiğini haber alan Avrupa devletleri, Osmanlı topraklarını taciz etmeye başladı. Ayrıca Osmanlıları Avrupa tarafından atmak için büyük bir haçlı ordusu hazırladılar. Sultan Mehmed, bir mektupla durumu babasına bildirdi. Devletin büyük bir tehlike içinde olduğunu anlayan Murâd Han, Anadolu askerleri ile birlikte Anadolu Hisarı’nın bulunduğu yere geldi. Kiralanan Ceneviz gemileriyle ordu Rumeli’ye geçirildi. Edirne’ye gelen Murâd Han, oğlunu tahttan indirmedi. Başkumandan sıfatıyla hareket etti. Sultan Mehmed’i, sadrâzam Çandarlı Halil Paşa ile birlikte Edirne’de bırakan sultan Murâd, kırk bin kişilik ordusunun başında hareket etti. Haçlı ordusu ile 10 Kasım 1444’de Varna ovasında karşılaştı. Muhârebe, Osmanlı ordusunun tam bir zaferiyle neticelendi. Sultan Murâd, tekrar Edirne’ye dönüp, bir sene kadar oğlu ile beraber kaldı. 1445 senesinde oğlu Mehmed’i Edirne’de bırakıp kendisi tekrar Manisa’ya gitti. Ancak Zağanos Paşa ile Çandarlı Halil Paşa arasında cereyan eden bâzı hâdiseler sebebiyle, sultan Murâd Edirne’ye gelerek, tekrar devletin başına geçti. Sultan Mehmed de Manisa’ya gönderildi. Babasının vefâtına kadar Manisa vâlisi olarak kaldı. Fâtih, Manisa’da geçirdiği bu ikinci şehzâdelik devresinde gerek şahsı, gerek Osmanlı Devleti için çok verimli oldu. Zîrâ genç şehzâde bu müddet zarfında akademik faaliyet devresine girerek, liyakatli hocalar karşısında bilgi ve tecrübesini arttırdı. 3 Şubat 1451 günü sultan İkinci Murâd vefât edince, Çandarlı Halil Paşa ve diğer vezirler, şehzâde Mehmed’e haber göndererek, babasından boşalan Osmanlı tahtına geçmek üzere derhâl hareket etmesini bildirdiler, iç ve dış tehlikeleri göz önünde tutan Çandarlı Halil Paşa, Sultân’ın vefâtını gizledi ve şehzâdenin Edirne’ye gelişine kadar devleti idare etti. Manisa’da, hükümdar olacağı zaman yapacağı büyük işlerin plânlarını hazırlayan genç Sultan, babasının vefât haberi gelir gelmez atına bindi ve; “Beni seven arkamdan gelsin” diyerek yola çıktı. 17 Şubat günü Edirne’ye gelen sultan Mehmed, muhteşem bir karşılama ile şehre girdi. Ertesi gün vezirler ve devlet erkânının hazır bulunduğu bir törenle tekrar Osmanlı tahtına geçti. Bu tören sırasında sadrâzam Çandarlı Halil Paşa ile vezir İshak Paşa, Sultan’ın biraz uzağında durmuşlardı. Halil Paşa, genç Sultan’ın tahttan inmesine sebeb olduğu için durumundan emin değildi. Sultan Mehmed, kızlar ağasına dönerek; “Babamın vezirleri ne için benden bu kadar uzak duruyorlar? Halil Paşa’ya söyle mutâd yerine geçsin. İshak Paşa da Anadolu orduları ve kumandanları ile beraber babamın nâşını Bursa’ya götürsün” dedi. Saltanat değişikliği dolayısı ile fırsattan faydalanmak isteyen Karamanoğlu, yine Osmanlı topraklarına tecâvüz edip bir çok kasabayı ele geçirdi. Genç Sultan, Bizans hakkındaki karârını bir an önce uygulamak için, Anadolu’da bir mes’ele olmasını istemiyordu. Bunun için yeni pâdişâh ilk seferini Karamanoğlu üzerine yaptı. Ordusu ile Akşehir ve Beyşehir üzerine gelen genç Pâdişâh karşısında tutunamayan İbrâhim Bey, Taşeli’ne çekildi ve âlim bir zât olan Molla Velî vasıtasıyla sulh istedi. Akşehir, Beyşehir ve Seydişehir’i boşaltması ve seferlerde asker göndermesi şartıyla andlaşma yapıldı. Sefer dönüşünde Macaristan saltanat naibi Jan Hunyand ile üç senelik sulh andlaşması imzaladı. Ayrıca Eflak, Midilli, Sakız, Rodos ve diğer devletlerle de muahedelerini yeniledi. Karaman seferine çıkmadan önce Bizansla yaptığı andlaşmada, İstanbul’da bulunan Osmanlı hânedânına mensup şehzâde Orhan’a âit senelik üç yüz bin akçenin, önceki senelerdeki gibi verilmesini taahhüd etmişti. Karaman seferi sırasında, Bizans imparatoru bu durumdan istifâde etmek istedi ve şehzâde Orhan için verilen tahsisatın arttırılmasını taleb etti. Duruma sinirlenen sultan Mehmed, elçileri güler yüzle karşılayıp, az zaman sonra, Edirne’ye döneceğini ve orada görüşerek isteklerini yerine getireceğini söyledi. Edirne’ye döndükten sonra, ilk önce Orhan’ın tahsisatı için ayrılan Karasu mıntıkasına me’murlar göndererek varidatın verilmemesini emretti ve parayı toplamakla görevli Bizanslı me’murları kovdurdu. Bu, Bizans imparatorunun, şehzâde Orhan hakkındaki yersiz isteklerinin cevâbı oldu. Sultan Mehmed Han, Karamanoğlu mes’elesini yoluna koyduktan sonra, kangren hâline gelen Bizans mes’elesini hâlletmek üzere bütün gayretini bu konu üzerinde topladı. İstanbul’un fethine başlangıç olarak, Anadolu Hisarı’nın tam karşısına Rumeli Hisarı’nı yaptırmaya karar verdi. Bu hisarın inşâsına 1452 senesi Mart ayının yirmi birinde başlandı. Hisarın yapılacağı yeri bizzat kendisi seçti. Burası İstanbul boğazının en dar yeriydi. Boğazkesen adı da verilen hisar, geceli-gündüzlü çalışmalar sonunda aynı senenin Temmuz ayında tamamlandı. Karşılıklı iki kale ile boğaz kontrol altına alınmış oldu. Hisarın kumandanlığı Fîruz Ağa’ya verilip, maiyyetine dört yüz yeniçeri ile silâh ve cephane verildi (Bkz. Rumeli Hisarı). Hisarın inşâ işi bittikten sonra genç Sultan, ordugâhını İstanbul surlarının karşısına kurdu. Buradan surları, surların zayıf ve kuvvetli taraflarını, arazi şeklini tedkîk etti ve Eylül ayının birinci günü Edirne’ye döndü. Genç Sultan, 1452-1453 senesi kışını Edirne’de harb hazırlıkları ile geçirdi. Osmanlılara iltica eden, top döküm ustası Macar Urban nezâretinde muhasarada kullanılacak büyük toplar döktürdü. 1453 senesi baharında Pâdişâh, ordusuyla Edirne’den hareket etti. İstanbul çevresinde Bizanslılara âid yerleri fethetti. Tehlikenin yaklaştığını farkeden, Bizans İmparatoru, Avrupalı dostlarından yardım istedi ve Haliç’in girişini zincirlerle kapattırdı. Şehzâdeliğinden beri bir an önce İstanbul’u fethetmek ve Peygamber efendimizin müjdesine mazhâr olabilmek arzusu ile tutuşan sultan Mehmed, bu mes‘elenin halli için büyük topları İstanbul surları önlerine yerleştirdi. Haliç üzerinde; Kasımpaşa tarafından başlanmak üzere boş fıçılar üstüne kalaslar bağlatarak beş buçuk metre eninde bir köprüyü Kasımpaşa-Ayvansaray arasında inşâ ettirdi. Bu çalışmaları gören Bizanslılar su üzerinde yüründüğünü zannederek, sihir yapıldığına hükmettiler. 6 Nisan’da İstanbul’u kuşatma başladı. 18 Nisan’da İstanbul adaları alındı. 22 Nisan gecesi Türk donanması karadan Haliç’e indirildi. 23 Nisan’da sulh teklifine gelen Bizans elçisine genç Pâdişâh; “Ya ben şehri alırım, ya şehir beni alır” dedi. 29 Mayıs sabahı yapılan son taarruzda İstanbul düştü. Böylece ortaçağ sona erip yeniçağ başladı (Bkz. İstanbul’un fethi). İstanbul’u fethettikten sonra Fâtih ünvânını alan Sultan, Ortodokslara ve Cenevizlilere serbestlik tanıdı. Bâzı Avrupalı tarihçiler, Türklerin Avrupa’da sür’atli bir şekilde ilerlemesini, Avrupa’nın kolay bir şekilde fethini bu davranışa bağlarlar ve Türk İmparatorluğu, bu hâdise ile cihân şümul hâle gelmiştir, şeklinde yazarlar. 21 yaşında İstanbul’u fetheden Fâtih, katolik Avrupa’ya cephe aldı ve Ortodoks Hıristiyanlığın katoliklerle birleşmesini önledi. İstanbul’un fethi ile Osmanlı Cihân Devleti’nin temelleri atılmış oldu. Fâtih Sultan Mehmed Han, İstanbul’un fethinden sonra, Balkanlarda hâkimiyetini genişletmek yollarını aradı. Sırbistan, Macaristan ile Osmanlı toprakları arasında tampon bir devlet durumunda idi. Sırp kralı Vilkoğlu Yorgi, İstanbul’un fethinden sonra, Edirne’de bulunan Fâtih’e bir hey’etle hem fethi tebrik ve hem de Osmanlı Devleti’ne âid iken, kendilerinin işgal ettiği bâzı kalelerin anahtarlarını gönderdi. Fakat diğer taraftan da Osmanlılar aleyhine hazırlanmak istenen bir haçlı seferine iştirak etmek için Macarlarla görüşüyordu. Fâtih, bu hareketleri, casusları vasıtasıyla öğrenmiş ve ona göre hazırlanmıştı. Osmanlı dîvânı, Sırp hey’etine kendilerine âid iken Sırplara geçen bu kalelerden başka yine kendilerinin olan diğer kalelerin anahtarını istedi. Red cevâbı ahnca, 1454 senesi baharında Sırbistan üzerine sefer düzenledi. Bu seferde Ostroviç, Omol ve Sivricehisar zaptedildi. Osmanlı ordusu Sırbistan topraklarından çekilir çekilmez, Vidin Niş bölgesinde kral Hunyad kumandasındaki Macarlar güneyden, Brankoviç emrindeki Sırplar ise diğer taraftan hareket ederek Osmanlı topraklarına girdiler. Bölgede bırakılan Fîruz Bey, düşmana mâni olmak istedi ise de mağlûb olarak esir düştü. Bunu haber alan Fâtih Sultan Mehmed, tekrar sefere çıkıp Şehirköyü’ne doğru geldiği sırada, Sırp despotu Hunyad anlaşmak üzere Osmanlı Sultânı’na elçi gönderdi. Yapılan andlaşmaya göre Sırplılardan alınan kaleler Osmanlılarda kalacak, Sırp despotu senede otuz bin duka altın harac verecek ve Osmanlı tabiiyyetini kabul edecekti. Andlaşma üzerine Osmanlı ordusu geri döndü. 1455 senesinde Sırbistan’ın ele geçirilmesinin kolay olacağı yolunda akıncı beylerinden Evrenosoğlu Îsâ Bey’den haber alınmıştı. Nihayet ikinci defa Sırbistan üzerine sefer düzenlendi. Gümüş mâdenleriyle tanınan Novoberda kuşatılarak Haziran ayında feth edildi. Yine mâdenleriyle meşhur Banice şehri de alındı. Fâtih, sefer dönüşünde ceddi Murâd Hüdâvendigâr’ın şehîd düştüğü yeri ziyaret ettikten sonra, Selanik üzerinden Edirne’ye geldi. Fâtih sefere çıktığı sırada kapdân-ı derya komutasındaki Osmanlı donanması Ege adalarına sefer düzenleyerek, bâzılarını zaptetti. Osmanlı Devleti’nin, Sırbistan’ı elinde tutabilmesi için, kuzeyden gelecek tehlikelere karşı Tuna kıyılarını ve Özellikle Belgrad’ı ele geçirmesi lâzımdı. Osmanlı sultânı yapacağı seferin başarılı olması için esaslı bir hazırlık yaptı ve ordusunun başında 13 Haziran 1456’da Edirne’den hareket etti. Maiyyetinde 150.000 kişilik bir kuvvet ve üç yüz top olduğu hâlde Sofya üzerinden Sırbistan’a girdi. Aynı zamanda Vidin’de hazırlanan 200 çektiriden müteşekkil ince Osmanlı donanması da Sultan’a refakat ediyordu. Fâtih’in büyük bir ordu ile Belgrad üzerine yürümesi, Avrupa’da öğrenilince; Almanya ve İtalya, Belgrad’a 60.000 gönüllü gönderdiler. İstanbul’un fethine nisbetle bunun kolaylıkla tahakkuk edeceğine inanan genç hükümdar, babası tarafından 6 ay müddetle muhasara edilen Belgrad’ı kuşattı. Lâkin Osmanlı nehir filosunun Macar donanmasına yenilmesi ve Rumeli beylerbeyi Dayı Karaca Bey’in ölümü üzerine, Osmanlı kuvvetlerinde dağınıklık baş gösterdi. Fransisken tarikatı papaslarından Kapistrano’nun teşviki ile gayrete gelen haçlılar, Hunyad kumandasında topla yıkılmış gediklerden geçip, şehrin varoşlarına giren yeniçerileri mağlûb, azapları da geri çekilmeye mecbur ettiler. Bu durum karşısında Fâtih Sultan Mehmed, bizzat öne atılarak düşmana hücum etti. Türk ordugâhına hücum eden düşman kuvvetlerini geri püskürttü. Osmanlı ordusunun tekrar şehre gireceği sırada, Fâtih’in yaralanması ve yeniçeri ağası Hasan Ağa’nın ölümü, harekâtın başarısız kalmasına sebeb oldu. Bu taarruz sırasında Hunyad ve papas Kapistrano ağır yaralanarak, kısa süre sonra öldüler. 22 Temmuz Perşembe günü Belgrad muhasarası kaldırıldı. Osmanlı ordusunun bu muvaffakiyetsizliği Avrupa devletlerinin ümidlerini yükseltti. 1457 senesinde donanmasını Ege denizine gönderen papa üçüncü Calixtus, Osmanlılara başka müşkiller çıkarmak maksadı ile Uzun Hasan ve Gürcüler ile temasa geçti. Diğer taraftan Türk düşmanlığı ile tanınan papa İkinci Pius da aynı gâyenin tahakkuku için hıristiyan hükümetlerini bir kongreye çağırdı. Avrupa devletlerinin hazırlıklarına rağmen Sırp mes’elesini kökünden halletmeye karar veren Sultan, Macarların Sırbistan’ı ilhak etme niyetleri üzerine, Sırp beylerinin Osmanlı Devleti’ne müracaat edip Sırbistan’ın teslimini teklif etmelerinden dolayı, 1458 senesinde sadrâzam Mahmûd Paşa’yı Sırbistan seferine tâyin etti. Aynı zamanda anarşi içinde olan Mora Ortodoks kilisesi bu karışıklığa son vermesi için Fâtih’in müdâhalesini istemişti. Sultan bu istek üzerine Mora seferine çıktı. Temmuz-Ağustos aylarında Mora’yı tamamen ele geçirip mezhep hürriyetini îlân etti ve Mora’yı Rumeli beylerbeyliğine bağlı bir sancak hâline getirdi. Eski Yunan medeniyetinin merkezi olan Atina şehri, Yunan halkının arzu ve temennisi üzerine Osmanlı Devleti’ne katıldı. Bunun üzerine Sultan, Atina’ya giderek tedkiklerde bulundu. Diğer taraftan sadrâzam Mahmûd Paşa kumandasındaki bir Türk ordusu da Sırbistan’da Rassava, Rudnik ve Kolumbaç şehirlerini zaptederek, Sırbistan’ın merkezi Semendire’yi muhasara etti. Mahmûd Paşa ayrıca Minnet Beyoğlu Mehmed Bey’i akıncı kuvvetlerinin başında Macar topraklarına akınlar yapmakla vazifelendirdi. Mora’dan çıkan Sultan, Sırbistan sınırına geldi. Mahmûd Paşa’nın harekâtı mükemmel idare ettiğini öğrenince daha fazla ilerleme ihtiyâcını duymadı. Mahmûd Paşa, 8 Kasım 1459’da Semendire’yi fethetti ve şehir Rumeli beylerbeyliğine bağlı bir sancak hâline getirildi. Sırbistan mes’elesinin hâllolduğu sırada, Balkanların bâzı bölgelerinde, Osmanlı Devleti’nin müdâhalesini îcâb ettiren başka hâdiseler ortaya çıktı. Mora’da Fâtih’in tâbiiyyetinde olarak yerlerinde bıraktığı son Bizans imparatoru Konstantin Dragazes’in kardeşleri Thomas ve Dimitrios arasında çıkan ihtilâf dolayısı ile memleket karışmıştı. Aralarındaki mücâdele batılı devletlerin desteklediği Thomas’ın lehine gelişerek, Mora’ya hâkim oldu. Mora yarımadasını altüst eden bu karışıklığa son vermek için Fâtih 13 Nisan 1460 günü İkinci Mora seferine çıktı. Dimitrios derhâl Sultan’a bağlılığını arz etti. Thomas ise, İtalya’ya kaçtı. Böylece, sahildeki Venedik kaleleri hâriç, bütün yarımadayı feth eden Fâtih kendi topraklarına kattı. Despot Dimitrios ise, sadâkatinin mükâfatı olarak Enez Beyliğine tâyin edildi. Fâtih Sultan Mehmed, Anadolu’nun birliğini te’min maksadı ile kuzey Anadolu’da Ceneviz kolonilerini, İsfendiyâroğulları ülkesini ve Trabzon Rum İmparatorluğunu ortadan kaldırmaya karar verdiği için, Arnavutluk beyi İskender Bey’in mütâreke teklifini kabul etti. Fâtih’in Anadolu birliğini sağlamak için ilk hedefi Karadeniz sahillerini Osmanlı hâkimiyeti altına almaktı. Bu bölgede bulunan Amasra, Cenevizlilerin kolonisi idi. Fâtih bu şehri ele geçirmek için hiç kimseye belli etmeden 1461 senesi baharında sefere çıktı. Denizden de sadrâzam Mahmûd Paşa’yı donanma ile gönderdi. Aniden Osmanlı ordusunu ve donanmasını karşılarında gören Amasra müdafileri, karşı koymanın gereksiz olduğunu anlıyarak teslim oldu. Böylece vuruşma olmadan Amasra Osmanlı topraklarına katılmış oldu. Daha sonra Fâtih, Candar veya İsfendiyâroğullarının merkezi olan Sinop üzerine yürüdü. Bu beylik uzun süreden beri Osmanlı Devleti’ne tâbi idi. Böyle olmakla beraber Anadolu birliği için bu beyliğin tamamen ortadan kalkması gerekiyordu. Son derece müstahkem olan Sinop kalesinde 400 top, on bin asker vardı. Fakat muhasara başlamadan sadrâzam Mahmûd Paşa’nın te’mînâtı ile İsmâil Bey, beylikten feragat ederek şehri mukavemetsiz teslim etti (Temmuz 1461). Bunun üzerine Fâtih kendisine hürmet ve itibâr göstererek, Yenişehir, İnegöl ve Yarhisar kazalarını dirlik olarak verdi. Daha sonra ise Filibe sancağına tâyin edildi. Fâtih’in esas gayesi Trabzon’u fethetmekti. Fakat bu sırada Osmanlı topraklarını yağma ve tahrîb eden Akkoyunlu kuvvetlerini sınır dışı etmek için sahil yolunu bırakarak Sivas üzerinden yoluna devam etti. Akkoyunlu Devleti’ne âit Koyulhisar kalesini fethetti. Kendisine karşı koymak isteyen Uzun Hasan’ın amcasının oğlu Hurşid Bey kumandasındaki ordusu üzerine gönderdiği Gedik Ahmed Paşa, Akkoyunlu kuvvetlerini bozunca, Uzun Hasan telaşlandı ve sulh yapmak üzere annesi Sara Hâtûn ile Çemişkezek beyi Hasan’dan kurulu bir elçi hey’eti gönderdi. Fâtih gelen elçi hey’etini yanında alıkoyarak, yoluna devam etti. Trabzon imparatoru’nun herhangi bir yere kaçmasına mâni olmak için sadrâzam Mahmûd Paşa’yı Rumeli askerleriyle önden gönderdi. Kendisi sarp ve dağlık yollarda ilerleyerek Trabzon önlerine gelince imparator ümitsizliğe düştü. Hâmisi olan Uzun Hasan’dan yardım gelmeyeceğini anlayan imparator Dâvid Komnen, şehri anlaşma ile teslime razı oldu. Pâdişâh adına Mahmûd Paşa tarafından yapılan kayıtsız şartsız teslim teklifini kabûl etti. Böylece iki yüz elli sekiz sene devam eden Trabzon İmparatorluğu 15 Ağustos 1461 günü târihe karıştı. Fâtih, Trabzon’un fethinin arkasından Karadeniz kıyılarıyla meşgul olmaya başladı. Trabzon seferi sırasında, Eflak Voyvodası metbûu (tâbi) olduğu Osmanlı Devletine baş kaldırmıştı. Türkler arasında Kazıklı Voyvoda adı ile bilinen üçüncü Wlad, Fâtih’in Karadeniz seferinde bulunmasından faydalanarak, Tuna’yı geçerek Dobruca’nın büyük bir kısmı ile kuzey Bulgaristan’ı yağma etti. Bu durum üzerine Trabzon seferinden dönen Fâtih, 1462 baharında Eflak üzerine sefere çıktı. Osmanlı ordusu Tuna’yı geçip Eflak topraklarına girince; Voyvoda, çeşitli hîlelere baş vurarak, Osmanlı ordusunu yıpratmak istedi. Ancak düşmanın gayesini fark eden Pâdişâh, dâima kaçan ve değişik yerlerde görünen voyvodanın askerlerini bir kaç kere yakalıyarak büyük zayiat verdirdi. Yapılan muhârebe çete muhârebesi şeklinde olduğu için, en iyi yetişmiş ve tecrübeli akıncılar kullanıldı. Mihaioğlu Ali ile Turahanoğlu Ömer beyler, Kazıklı Voyvoda’nın peşini bırakmadılar. Voyvoda tam ele geçeceği sırada Macaristan’a sığındı ve onlardan yardım istedi. Fakat Macar kralı Matyas, Osmanlılarla hiç yoktan bir anlaşmazlığa düşmek istemediğinden yardım yapmadığı gibi yakalatarak hapsetti. Fâtih Sultan Mehmed Han, Kazıklı Voyvoda’nın yerine kardeşi Radul’u voyvoda tâyin etti. 1479’da Radul öldüğü sırada, Kazıklı Voyvoda, Macaristan’dan kaçıp Eflak’a geldi ise de yeni voyvoda Basarab, Osmanlı kuvvetlerinin de yardımıyla kendisini yakalayıp öldürmeye muvaffak oldu. Sırbistan’ın fethi ile Osmanlı Devleti’ne komşu duruma gelen ve Macaristan hâkimiyetinden çıkıp bağımsız olan Bosna krallığı orta çapta bir devlet idi. Ayrıca bogomiller ile katolikler arasındaki mücâdele Bosna’yı bir iç savaşa sürüklemişti. Bogomil mezhebinin ezilmesi, Bosna halkını Türk idaresini bekler duruma getirdi. Devlet ve hükümdardan nefret eden halk, aynı zamanda Macarlara karşı da kin duyuyordu. Türklerin getirdiği düzen, huzur, mal ve can emniyeti, din ve mezhep hürriyeti, halkın yanısıra asilzadelerini de Türk idaresini ister hâle getirdi. Bunun yanında pervasızca hareket eden Bosna kralı, Osmanlı Devleti’ne verdiği elli bin duka vergiyi vermedi ve gönderilen me’murları geri çevirdi. Bunun üzerine Fâtih, Venediklilerle yapılacak bir muhârebede kendisine önemli bir yol olacak olan Bosna’yı zapta karar verdi. Pâdişâh’ın kumandasında ordu Üsküp yolu ile hareket etti. Vilçitrin şehrine gelindiğinde, Bosna kralı Stefan Tomaşeviç’in Yayca kalesinde olduğu haber alındı ve sadrâzam Mahmûd Paşa, öncü olarak gönderildi. Bosna kralı Yayca’da tutunamıyacağını anlayınca, Kılaç kalesine çekildi. Krallığın merkezi Yayca, Fâtih tarafından muhasara edilirken, sadrâzam da Kiloç’u kuşattı. Yayça, su ve yiyecek kıtlığı yüzünden muhasaraya dayanamıyarak teslim oldu. Diğer taraftan Bosna kralı da Mahmûd Paşa tarafından ele geçirildi. Hiç durmadan Türk düşmanlığı yapan ve Avrupalıları Osmanlı Devleti aleyhine kışkırtan Bosna kralı, Şeyh Ali Bistâmî’nin fetvasıyla îdâm edildi. Fâtih Sultan Mehmed Han, Bosna’yı ele geçirdikten sonra, Hersek krallığının topraklarına girdi. Hersek kralı mukavemet gösteremeyerek kaçtı. Fakat Osmanlı himayesini kabul edince, topraklarının bir kısmı kendisine bırakıldı ve oğlunu rehin olarak pâdişâha gönderdi. Birinci Bosna seferi dönüşünde, Bursa’ya giren Pâdişâh, Ayvalık’dan Midilli adasına asker çıkardı. Sadrâzam Mahmûd Paşa kumandasındaki donanma da adayı çepeçevre kuşattı. Mukavemetin fayda vermeyeceğini gören şehir kumandanı teslim oldu. Bu yüzden Midilli’de hiç kimse esir alınmadı. Fâtih, Midilli şehrini ziyaret etti (1462). Osmanlı kuvvetleri ilk Bosna seferinden döndükten bir süre sonra 1463 Aralık ayında Venedikliler Mora’da, Macar kralı ise Bosna’da taarruza geçerek Türkleri buralardan çıkarmaya teşebbüs ettiler. Macar Kralı, Yayça’yı, Sırbistan hududundaki Serebriniçe’yi ve bâzı kaleleri alarak buraları tahkim etti. Durumu öğrenen Fâtih, kışı harp hazırlığı ile geçirdi. 1464 baharında pâdişâh ikinci defa Bosna üzerine yürüdü. Yayca önlerine gelerek burayı kuşattı. O sırada Bosna’ya gelerek İzvornik kalesini kuşatan Macar kralının üzerine de asker sevketti. Durumu öğrenen Macar kralı, iki ateş arasında kalmamak için İzvornik muhasarasını kaldırarak geri çekildi. Bu seferde Yayça alınamadı ise de ele geçirilen diğer kalelerin bir kısmı yıkıldı ve gerekli olanlarına asker ve mühimmat konuldu. Osmanlı Devleti’nin gösterdiği huzur, mal ve can emniyeti; kısa zaman sonra Bosna halkının İslâmiyet’i kabul etmesine sebeb oldu. Venediklilerin Mora’da başlattıkları savaş; karada ve denizde olmak üzere, Osmanlı Devleti ile yirmi beşe yakın devlet arasında 16 sene sürecek olan büyük harbin başlamasına sebeb oldu. Sadrâzam Mahmûd Paşa derhâl Mora’ya gönderildi. Venedikliler Korint’de sadrâzam tarafından büyük bir bozguna uğratıldı. Mora’da muvaffak olamıyan Venedik kuvvetleri ve donanması Kalomata’ya çekildi. Burada da Osmanlı kuvvetlerinin baskınına mâruz kalarak büyük bir darbe yediler. Daha sonra donanma komutanlığına getirilen Victor Kapello, Taşoz, İmroz ve Semendire adalarını alarak, Atina’yı işgal etti ise de Türk akınları neticesinde çekilmek mecburiyetinde kaldı. Bu arada Osmanlı Devleti’nin, Venedik, Napoli, Macar, Arnavutluk ve Papalık kuvvetleri ile savaş hâlinde bulunmasından istifâde ile Karamanoğlu Pir Ahmed Bey, daha önce Osmanlılara terk edilen yerleri geri almak istedi. Ancak Osmanlı Devleti’ne tek başına karşı koyamayacağını anlayınca, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’dan yardım istedi. Bu durumun Anadolu’da Osmanlılar aleyhinde büyük bir huzursuzluğun başlangıcı olabileceğini düşünen Fâtih, 1466 senesinde Karaman üzerine sefer düzenledi. Konya’ya girerek Karamanoğullarr beyliğinin topraklarını, merkezi Konya olmak üzere, bir beylerbeyilik olarak Osmanlı Devleti topraklarına kattığını açıkladı. Bölgeye Karamanoğullarının dönmemeleri için; Karaman tahtı denen Konya’ya beylerbeyi olarak oğlu şehzâde Mustafa’yı tâyin etti. Velîahd şehzâdenin Konya’ya yerleşmesi, Karamanoğullarının Konya ile Lârende’yi tamamen kaybetmelerine sebeb oldu. Böylece Fâtih, devletin doğusunu kısmen de olsa emniyete almış oldu. Pâdişâh, Karaman seferinden dönüşünde, Venedikliler ve Macarlarla Osmanlı Devleti’ne karşı anlaşan Arnavutluk beyi İskender üzerine sefer düzenledi. Akçahisar’ı muhasara etti ise de, son derece sarp olan bu kale fethedilemedi. Kısa bir süre sonra muhasara kaldırıldı. Fâtih bu sefer sırasında Arnavutluk’un fethini tamamlamak için ülkenin en merkezinde bulunan İlbasan kalesini inşâ ettirerek, müstahkem bir mevkiye sâhib oldu. Geri dönen Sultan, aynı senenin sonlarına doğru tekrar Arnavutluk üzerine yürüdü ve kışı orada geçirdi. 1467 Ağustos ayında Akçahisar tekrar kuşatıldı ise de, ele geçirilemedi. Bu iki sefer İskender Bey’in durumunu son derece nâzik bir hâle getirdi. Ele geçen kalelere asker yerleştiren Sultan geri döndü. Fâtih Sultan Mehmed Han Arnavutluk’tan döndükten kısa bir süre sonra, İskender Bey öldü. Ölümünden sonra İskender Bey’in topraklarının bir kısmı Osmanlı Devleti’ne kaldı. Bir kısmına ise mahallî Arnavud sergerdeleri, Osmanlı Devleti’ne ve Venedik’e tâbi olarak yerleştiler. Böylece bu târihten itibaren kuzeybatıda kalan dar bir şerit dışında bütün Arnavutluk, Osmanlı hâkimiyetine girmiş oldu. Yeni ilhak edilmiş olan Mora ve Yunan sahilleri ile Anadolu sahilleri arasında gidip gelen Türk gemilerinin yolları üzerinde bulunan Eğriboz adası, Venediklilerin Ege üzerinde en mühim üslerinden birisini teşkil etmekte idi. Mora sahillerinde bulunan ve henüz Venediklilerin elinde olan bir takım şehirlerin güvenliği bakımından pek, önemli olan Eğriboz, aynı zamanda Türk sahillerine ve denizlerde dolaşan Türk gemilerine saldıran hıristiyan korsan gemileri ile Venedik donanmasının sığındığı bir yerdi. Eğriboz Venedikliler elinde kaldıkça, bu kısımda seyahat eden Türk gemicilerinin ve hattâ ada civarında bulunan Türk topraklarının emniyet altında bulunması imkânsız gibi idi. Bütün bunları dikkate alan Osmanlı pâdişâhı, Venedik donanmasının adalarda ve Enez’de yaptığı tahribata karşılık olmak üzere, Ege denizinde Türk topraklarına saldırmak üzere Venediklilerin ileri karakolu sayılan bu adayı almak için hazırlıklara başladı. Nitekim eski sadrâzam Mahmûd Paşa’nın idaresi altında büyük bir donanma 1470’de Gelibolu’dan hareket ederek yol üzerindeki Şıra adasını zaptettikten sonra, Eğriboz’u kuşattı. Öte taraftan bizzat Fâtih Sultan Mehmed de 70-100 bin kişilik bir kuvvetle karadan Eğriboz karşısına gelmişti. Adanın karaya en yakın olan yeri üzerine gemilerini toplayan Fâtih, üç gün geceli gündüzlü çalışmak suretiyle kara ile adayı birbirine bağlayan bir köprü kurdurdu. Bu suretle adaya, yaya ve atlılardan başka top da geçirildi. Pâdişâh da bu köprüden geçerek surlara yakın bir yerde çadırını kurdurdu. Bu sırada Venedik donanmasının kalenin imdadına geldiği haber alındı. Bunun üzerine Fâtih, İstanbul ve Belgrad’da olduğu gibi gemilerden bir kısmını karadan yürüterek kalenin arka tarafına indirdi ve Venedik donanmasının yolunu kesti. Nitekim Venedik donanması geldiğinde, ne karadan ne de denizden kaleye girme imkânlarını bulamadığı için adaya yakın bir yerde demirlemek zorunda kaldı. Bununla beraber Venedik amirali Nicolas Canale, Türklerin kurmuş oldukları köprüye hücum etti. Fakat bir netice alamadı. Bu durum üzerine Venedik donanması bütün kuvvetiyle limana girerek Türk donanmasına saldırdı. Top, tüfek ve oklarla yapılan bu müthiş savaşta Venedikliler ağır bir hezimete uğradı. Kaptan Zuan Longo ve Zuan Tran dâhil olmak üzere bir çok Venedikli öldürüldüğü gibi, gemilerinin büyük bir kısmı da batırıldı. Venedik donanmasının bu bozgununa rağmen kaledekiler büyük bir iştiyakla müdâfaaya devam ettiler. Nihayet yirmi güne yakın bir kuşatmadan sonra 11 Temmuz 1470 Çarşamba günü gecesi başlayan hücum sabaha kadar sürdü ve 12 Temmuz Perşembe günü sabahleyin ada bütünüyle Osmanlı hâkimiyeti altına girdi. Uzakta bekleyen Venedik donanması kale burçlarında Türk bayraklarının dalgalandığını görür görmez, kalenin düştüğünü, yakın adalara bildirmek üzere bir gemilerini ateşlemişler ve ada civarından uzaklaşmayı faydalı görmüşlerdi. Fâtih Sultan Mehmed’in Karaman işlerini hallinden ve Konya’ya şehzâde Mustafa’yı vâli olarak bırakıp çekilmesinden sonra da bu ülkede Osmanlılar aleyhindeki faaliyetler son bulmadı. Hattâ yalnız İçel ve Taşeli’nde hüküm sürmekte olan Karamanoğulları Kâsım ve Pir Ahmed beyler, Türk ordusu çekildikten sonra müştereken hareket ederek Lârende’yi geriye almaya muvaffak olmuşlardı. Üzerlerine gönderilen Rum Mehmed Paşa bozguna uğradı ve hayâtını güçlükle kurtarabildi. Nihayet Fâtih Sultan Mehmed, Eğriboz seferinden dönüşte Venedikliler ile de işbirliği yapmış olan Karamanoğulları üzerine vezîriâzam İshak Paşa’yı gönderdi. Bu Seferde Niğde, Aksaray, Varköy, Uçhisar ve Ortahisar kaleleri fethedildi. Karamanoğulları sâdece Silifke civarında münhasır bırakıldı. Bu sırada alınan Aksaray halkının bir kısmı İstanbul’a getirilerek, memleketlerine istinaden Aksaray adını alan semte yerleştirildi. Ertesi sene Konya vâlisi şehzâde Mustafa, lalası Gedik Ahmed Paşa’yı Osmanlı hâkimiyetini tanıyan, fakat daha sonra düşmanlarla ittifak yapan Alâiye beyi Kılıç Arslan Bey üzerine gönderdi. Kılıç Arslan Bey, şehir ileri gelenlerinin teklifi üzerine kaleyi mukavemetsiz teslim etti. Bu yüzden de kendisine Gümülcine sancakbeyliği verildi. Anadolu’da Akkoyunlular ve Venedikliler gibi büyük Osmanlı düşmanlarıyla işbirliği yapabilecek bir kuvvet bırakmak istemeyen Fâtih, Karamanoğullarının elindeki son kalan Silifkeyi fethetmek için şehzâde lalası ve vezir Gedik Ahmed Paşa’yı vazifelendirdi. Gedik Ahmed Paşa, başta Silifke olmak üzere, Taşeli ve diğer Karamanoğlu topraklarını ele geçirdi. Böylece Karamanoğlu Beyliği fiilen son buldu. Bu durum, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın ve Memlûk sultânının hoşuna gitmemişti. Diğer taraftan Maraş ve Elbistan bölgesinde hâkim olan Dulkadir Beyliği, Osmanlı ve Memlûk sultanlığı arasında rekabet ve ihtilâf sahası durumunda idi. Süleymân Bey’in ölümü ile Dulkadir mes’elesi tekrar alevlendi. 1472’de Fâtih Sultan Mehmed’in kayınbiraderi ve sâdık dostu olan Dulkadiroğlu Şehsuvar Bey’i yakalayıp, Kâhire’ye götürerek öldürmeleri, OsmanlıMemlûklü münâsebetlerinin bozulmasına sebeb oldu. Şehsuvar Bey’in ölümü üzerine tahta geçen Şahbudak Bey, Osmanlılardan çok, Memlûklü Devleti’ni tuttu. Bunun, üzerine Fâtih, Şahbudak Bey’e karşı kardeşlerinden Alâüddevle Bozkurt Bey’i destekledi. Alâüddevle Bozkurt Bey, hem kayınbiraderi hem de şehzâde Bâyezîd’in kayınpederi idi. 1473 senesi yaklaşırken büyük harbin ilk devresi Osmanlı Devleti lehine neticelenmişti. Eğriboz adasının düşmesi ve akıncıların Venedik, Almanya, Macaristan topraklarında başarılı olmaları Avrupa’yı sarsmıştı. Fâtih de, Anadolu cephesinde düşmanlarına karşı muvaffak oldu. Karaman mes’elesi kökünden, Osmanlılar lehine bitmişti. Venedik donanması da, Osmanlı donanması karşısında hiç birşey yapamamıştı. Bu durumda harbin geleceği, kuvvetli bir Akkoyunlu müdâhalesine bağlı idi. Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan, Fâtih’ten sonra dünyânın en güçlü İmparatoru olduğundan, Avrupa ondan yardım bekliyordu. Venedik ve papa ile ittifak kuran Uzun Hasan, Osmanlı Devleti’ni ortadan kaldırma hazırlıklarına girişti. İstanbul’a bir elçi göndererek Karaman Eyâleti ve Trabzon sancağının kendisine bırakılması ile büyük ittifaktan ayrılacağını bildirdi. Fâtih, kılıcıyla feth ettiği toprakları, sebep ne olursa olsun anlaşma ile başkalarına verecek bir hükümdar olmadığından, teklifi kabul etmedi. Fâtih, düşmanlarından birkaçıyla uğraşırken, birkaçını sulh ve menfaat vadiyle oyalamaya çalışıyor, fakat her sene biri üzerine darbeler indiriyordu. Büyük savaşın mukadderatı, Osmanlı-Akkoyunlu savaşı üzerinde düğümlenmişti. İki devlet arasında ilk çatışma, Ömer Bey kumandasındaki Akkoyunlu kuvvetlerinin Karaman beyleri Pîr Ahmed ve Kâsım beyler de yanlarında olduğu hâlde Tokat kalesini tahrip ve yağma etmesiyle başladı. Baskından sonra bu kuvvetten 20.000 kişilik kuvvet ayrılarak Yûsufça Mirzâ’nın komutasında Karaman topraklarına girdi. Bölgede bulunan Gedik Ahmed Paşa, emrindeki küçük kuvvetle bunlara karşı koyamayacağını anlayınca Karaman vâlisi şehzâde Mustafa’nın yanına çekildi. Fâtih Sultan Mehmed Han’ın emriyle Anadolu beylerbeyi Dâvûd Paşa da bu kuvvetlere katılınca, Konya vâlisi şehzâde Mustafa büyük bir sür’atle hareket ederek Kıreli mevkiine geldi. Yûsufça Mirza, Osmanlı ordusunun bu kadar kısa zamanda harekete geçeceğini tahmin edemediğinden, Kıreli meydan muhârebesinde büyük bir hezimete uğradı. Bir çok Türkmen beyleri bu savaşta öldü. Yaralı olarak ele geçirilen Yûsufça Mirza da diğer esirlerle birlikte İstanbul’a gönderildi (18 Ağustos 1472). 1472 senesi sonlarına doğru Macar kralına gönderilen Uzun Hasan’ın elçisi, Osmanlılar tarafından yakalandı ve İstanbul’a gönderildi. Elçiyi sorguya çeken Fâtih, Akkoyunlu Devleti’nin işini bitirdiği takdirde, Avrupa’nın kendisine boyun eğeceği neticesine vardı. Uzun Hasan’la ittifak edecek bir Avrupa haçlı ordusu, Osmanlı Devleti için felâket olurdu. Durumu çok iyi bir şekilde hesaplayan Fâtih, 1473 kışını harb hazırlıkları ile geçirdi. Çanakkale boğazını, Venedik’den gelebilecek saldırılara karşı kuvvetli bir şekilde tahkim etti ve Osmanlı donanmasını boğazda hazır bekletti. Diğer taraftan Uzun Hasan, Osmanlılara karşı Mısır Memlûk Devleti ile anlaşmak istedi ise de başaramadı. Fâtih Sultan Mehmed, Uzun Hasan’ın Venedik Cumhûriyeti’ne gönderdiği bir mektubu ele geçirerek, Mısır Memlûk sultânına gönderdi. Bu mektupta Uzun Hasan, Osmanlı ülkesinde olduğu gibi, Mısır toprakları üzerinde de gözü olduğunu açıklıyordu. Uzun Hasan, Fâtih’le olan mücâdelesinde, kendi süvârî kuvveti ile Avrupalı dostlarının deniz kuvvetlerine güveniyordu. Zîrâ Uzun Hasan Osmanlı Devleti’nden bir kaç kere daha geniş bir ülkeye sâhib olmasına rağmen, idâri ve askerî teşkîlât bakımından çok geride idi. Harb hazırlıklarını tamamlayan Fâtih, oğlu şehzâde Cem’i Rumeli’nin muhafazasına tâyin ederek Edirne’ye gönderdi ve 11 Nisan 1473 günü Üsküdar’dan hareket etti. Fâtih Sultan Mehmed’in kumandası altındaki Osmanlı kuvvetleri on bin yeniçeri, on bin azab ve altmış bin tımarlı sipahi olarak seksen bin civarında idi. Devrine göre akıl almaz bir mükemmellikte teçhiz edilmiş Osmanlı ordusunun Sivas’a geldiğini haber alan Uzun Hasan, Harput’tan 100.000 süvari ile kuzeyden hareketle Erzincan havalisine gitti. Birbirlerini imha etmeye kesin şekilde kararlı olan iki ordu, Otlukbeli sahrasında karşılaştı. Sekiz saat süren savaşı disiplinli Osmanlı ordusu kazandı. Uzun Hasan savaş meydanından kaçtı. Bu savaşın kazanılmasında, harb plânının iyi hazırlanmış ve tatbik edilmiş olmasının büyük payı vardı (Bkz. Otlukbeli Savaşı). Fâtih Sultan Mehmed Han, Otlukbeli savaşını müteâkib esir düşen Karakoyunlu beyleri ile Akkoyunluları affetti. Şebinkarahisar üzerine yürüyüp, şehri zabtettiği sırada, Uzun Hasan’ın elçisi Mevlânâ Ahmed gelerek sulh teklifinde bulundu. Bir daha Osmanlı ülkesine tecâvüz etmemek ve Şebinkarahisar’ın fethini kabul etmek şartlarıyla iki devlet arasında sulh imzalandı. Fakat Uzun Hasan sözünü tutmayarak Venediklilerle temasa geçti. Otlukbeli savaşından sonra artık Avrupa’nın, Fâtih’i yenme ümidi kalmamıştı. Ülkesinin doğusunu garantiye alan Fâtih, bütün gücüyle batıya yöneldi. Otlukbeli savaşı sırasında, Osmanlı Devleti’nin Ege kıyılarına yaptığı taarruzları ile Karamanoğullarına yardımlarından dolayı, Venedik üzerine 1474’de açılan sefere, Rumeli beylerbeyi Hadım Süleymân Paşa me’mur edildi. Hadım Süleymân Paşa, Venedik hâkimiyetinde bulunan İşkodra’yı kuşattı. İşkodra’nın muhasarası Mayıs’tan Ağustos’a kadar üç ay sürdü. Osmanlı askeri iki yerden kaleye girdi ise de, kuvvetli müdâfaa üzerine, hayli zâyiât vererek geri çekilmek mecburiyetinde kaldı. Fâtih Sultan Mehmed Han, 1475 senesine kadar Karadeniz’in Anadolu sahillerini ele geçirmiş, Kırım sahilleri üzerindeki Ceneviz limanlarına henüz dokunmamıştı. Küçük bir bölgede toplanmış olan Kefe, Azak, Mankup şehirleri önemli ticâret yolları üzerinde idi. Aleyhindeki müthiş ittifak çemberinin halkalarını birer birer ortadan kaldırarak devrin en kudretli hükümdarı hâline gelen Fâtih, bir çok mes’eleler yanında Karadeniz’i tamamen Türk gölü hâline getirmek için harekete geçti. 1475 senesinde donanmayı, Gedik Ahmed Paşa komutasında Kırım’a gönderdi. Kefe önlerine gelen Gedik Ahmed Paşa, yaptığı teslim teklifine red cevâbı alınca, karaya asker çıkararak Haziran ayının altısında karadan ve denizden Kefe’yi kuşattı. Üç gün süren muhasaradan sonra şehir halkının baskısıyla kale komutanı teslim oldu. Gedik Ahmed Paşa, Kefe’nin teslim olmasından sonra donanmayı Azak Denizi’ne sokarak, Azak kalesini aldı ve Mankup şehrini kuşattı. Bir müddet yoğun top ateşine tutulan kale ele geçirilemedi. Osmanlı kuvvetlerine dayanılamıyacağına inanan kale komutanı teslim oldu ise de, kalede bulunan bir akrabası kaleyi müdâfaa etti. Bunun üzerine baş vurulan geri çekilme taktiği ile kaledekiler dışarı çekildi ve iki ateş arasında imha edildi. Mudâfîlerin çoğunu kaybeden Menkup, kolayca ele geçirildi. Bu sırada Kefe’de esir olarak tutulan Kırım hanı Mengli Giray kurtarıldı. Yeniden Kırım tahtına geçen Mengli Giray, bu târihten itibaren Osmanlı Devleti’ne tâbi hâle geldi. Diğer taraftan Fâtih, Rumeli beylerbeyi Süleymân Paşa’yı Karadeniz sahilinde bulunan Boğdan üzerine gönderdi. Boğdan voyvodası, Osmanlı askeri ile meydan muhârebesine girmekten sakındığı için, usta bir hareketle Paşa’yı Türklerin Ağaç denizi dedikleri Rasboleni ormanlarından geçirerek Berlad ırmağına kadar çekti. Burada Macar ve Leh kuvvetlerinin yardımıyla yorgunluğundan ve hava şartlarından faydalanarak Süleymân Paşa komutasındaki Osmanlı ordusunu ağır şekilde mağlûb etti. Süleymân Paşa güçlükle kurtulabildi. Boğdan voyvodası ele geçirdiği Osmanlı askerinin hepsini kazığa oturttu. Bunun üzerine Fâtih Sultan Mehmed Han, ordusu ile 1476 baharında Boğdan topraklarına girdi. Üç yüz gemiden müteşekkil donanma da Boğdan sahillerini top atışları ile vurdu. 26 Temmuz 1476 günü Osmanlı ordusu Akdere mevkiinde Boğdan kuvvetleri ile karşılaştı. Yapılan muhârebede voyvodanın kuvvetleri tamamen yok edildi. Voyvoda dördüncü Stefan, güçlükle hayâtını kurtardı. Boğdan ordusunda Leh ve Macar kuvvetleri de vardı. Bunların açtığı top ateşinden yeniçeri yere yatıp hareketsiz kalınca, Fâtih Sultan Mehmed atı ile ileri atıldı. Bunu gören yeniçeri de hücuma geçti ve düşman ağır şekilde mağlûb edildi. Böylece Boğdan da Osmanlı hâkimiyetine girdi. Fâtih daha sonra da bu küçük devleti himaye eden Lehistan’a göz dağı vermek için Hotin kalesini kuşattı. Böylece ilk defa muntazam Türk ordusu Lehistan’a girdi. Fâtih Sultan Mehmed, savaş alanında konaklayıp akıncıları Boğdan içlerine gönderdiği sırada, gelen bir haberci, Macarların Semendire civarında Türk askeri kalmadığını öğrendiklerini ve bunun için de o tarafa sefer düzenlediklerini bildirdi. Diğer taraftan Macar kuvvetleri Semendire’yi muhasara etti ve başarı sağlayamadı. Haberi alan Fâtih, Boğdan’dan ayrılarak sene sonuna doğru Macaristan topraklarına girdi. Türk akıncıları Dalmaçya ve Hırvatistan içlerine akın yapmakla vazifelendirildi. Mevsim kış olmasına rağmen akıncılar, buz tutan Tuna’yı geçerek, Macar Kralı’nın yaptırdığı ahşap kaleleri tamamen yıktılar. Sonra Fâtih ağır hava şartları yüzünden Edirne’ye döndü. 1477 baharına doğru Fâtih, sadrâzam Gedik Ahmed Paşa’yı Arnavutluk üzerine sefere çıkmakla vazifelendirdi ise de, sadrâzam bu sefere çıkmaktan kaçınıp tereddüt ettiği için azledilerek yerine Karamanî Mehmed Paşa getirildi. Bu görev değişikliği Fâtih devri için çok önemliydi. Çandarlı Halil Paşa’nın azlinden sonra bu makama hep devşirme olanlar getirilmişti. Gedik Ahmed Paşa’nın azli ile ilk defa devşirme ve asker olmayan, ilmiye sınıfından yetişmiş bir vezir olan Karamanî Mehmed Paşa sadrâzam oldu. 1463 senesinden beri süren Venedik-Osmanlı savaşları, Venedik hazînesine çok zarar verdi ve deniz ticâretini sarstı. Akkoyunlu Devleti’nin mağlûbiyeti ile Venediklilerin hiç bir ümidleri kalmadı. İki devlet arasında 1477 senesinde neticesiz kalan bir takım sulh müzâkereleri yapıldı. Bunun üzerine askerî muvaffakiyetler elde etmek isteyen Venedikliler, Antonio Loredano kumandasındaki donanmalarını Ege sahillerini vurmak için gönderdiler. Buna mukabil Rumeli beylerbeyi Hadım Süleymân Paşa, İnebahtı’yı (Lepanto) muhasara etti. Antonio Loredano’nun kaleye yardım etmesi üzerine, yalnız kara kuvvetleri ile kaleyi kuşatan Süleymân Paşa, fethe muvaffak olamadı. Diğer taraftan Arnavutluk beyi İskender’in ölümü üzerine Venediklilerin eline geçen Akçahisar (Kroya), Mihaloğlu Ali Bey tarafından kuşatıldı. Kalenin muhasarası on üç ay sürdü. Kale müdafileri daha fazla dayanamıyarak 16 Haziran 1478 günü teslim oldu. Arnavutluk’un en önemli şehri olan İşkodra da Venedikliler’in elinde idi. Burayı fethetmek üzere Fâtih, 1478 senesinde sefere çıktı. Sarp bir dağ üzerinde kurulan İşkodra kalesinin bir tarafından nehir akıyordu. Rumeli beylerbeyi Dâvûd Paşa ile Anadolu beylerbeyi Mustafa Paşa, 8 Haziran günü kalenin muhasarasına başladılar. Pâdişâh ordu-yı hümâyûn ile 1 Temmuz günü İşkodra önüne geldi. Yollar sarp ve top nakli mümkün olmadığı için hayvanlarla döküm levazımı da getirilmişti. Mühendisler, İşkodra önlerinde yüksek hararetli fırınlar hazırlayarak, top döktüler. Burada İstanbul’un fethinde kullanılan toplardan daha büyükleri döküldü. Bu muhasarada askerlik târihinde ilk defa olarak zeytinyağı, kükürt, balmumuna batırılmış yüngüherçileden meydana gelen yangın bombaları kullanıldı. Bu bomba, düştüğü yerleri yakıp kavurmakta ve söndürülememekte idi. Buna rağmen, müteaddit umûmî hücumlarla da İşkodra zaptedilemedi. Bunun üzerine kalenin fethi için Fâtih başka çârelere başvurdu. Önce etrafında bulunan kaleler fethedilerek, İşkodra’ya etraftan gelebilecek zahire ve sâire yolları kesildi. Boyana nehri üzerinde inşâ edilen köprünün iki başına kuleler yapılarak içine asker kondu. Böylece şehir yoluyla denizden kaleye gelecek yardıma mâni olundu. Bu tertibatı aldıktan sonra Fâtih Sultan Mehmed, İşkodra’nın muhasarasını, Arnavutluk cephesi akıncı kumandanı Evrenuzoğlu Ahmed Bey kumandasında kırk bin askere bıraktı. Ayaklarında bulunan nikris hastalığı yüzünden kış mevsimi gelmesi ile İstanbul’a döndü. Alınan tedbirler kaledekileri zor duruma düşürdü. Pâdişâh’ın avdetinden altı ay sonra kaledekiler mal ve canlarına zarar gelmemek ve isteyenin kalması, isteyenin gitmesi şartıyla teslim oldular. Osmanlı Devleti’nin eline geçen İşkodra, sancak merkezi hâline getirildi. Bu kalenin muhasarası, o sırada kalede bulunan Rahin Marino Barlozio tarafından Latince olarak üç cild hâlinde kaleme alınmıştır. Ellerinde bulunan kalelerin birer birer fethi üzerine, Venedikliler büyük harbin sona ermesi için Fâtih’e elçi gönderdiler. Uzun görüşmeler neticesinde harbin sonunu bildiren Osmanlı Venedik sulhu, 25 Ocak 1479 günü İstanbul’da imzalandı. Bu andlaşmaya göre Eğriboz adası, Doğu Arnavutluk’ta Venediklilerin elinde bulunan topraklar ve Kroya, Osmanlı Devleti’ne bırakılıyordu. Venedik 100.000 duka altını harp tazminatı ile Osmanlı Devleti’nin verdiği ticâret serbestliğine karşılık olarak da 12.000 duka altın harac ödeyecekti. Fâtih Sultan Mehmed, Venedik ile anlaştıktan sonra, dikkatini İtalya’ya, çevirdi. Bu devirde İtalya’da hâkim olan Floransa Devleti ile Aragon ve Napoli krallıkları arasında müthiş bir mücâdele hüküm sürüyordu. Floransa, kuvvetli düşmanlarına karşı müdâfaadan âcizdi. Buranın fethi için, Pâdişâh önce yol üzerinde bulunan ve Akdeniz’de korsanlık yapan Rodosluların merkezi olan Rodos adasını fethetmekle vezir Mesih Paşa’yı görevlendirdi. Mesih Paşa’ya verilen donanma 160 gemiden meydâna geliyordu. Gelibolu’dan hareket eden donanma 23 Mayıs 1480 günü Rodos önlerinde demirledi. Rodos muhasarasının devam ettiği bir sırada 100 gemiden meydana gelen diğer bir Osmanlı donanması da Gedik Ahmed Paşa komutasında 28 Temmuz 1480 günü İtalya’nın güneyinde bulunan Otranto limanına girdi. Gedik Ahmed Paşa, 18.000 yeniçeri ve 1.000 süvariyi karaya çıkardı. Süvârî kuvvetleri hızla Otranto havalisine yayıldı. Şehir ancak on dörtgün kadar Osmanlı kuvvetlerine karşı, koyabildi ve 11 Ağustos’ta teslim oldu. Fâtih’in burayı ele geçirmesindeki asıl gayesi, Batı Akdeniz ve İtalya hâkimiyeti için bir üs elde etmekdi. Diğer taraftan Rodos önlerinde çarpışan Osmanlı donanma komutanı Mesih Paşa, 28 Temmuz günü Rodos kalesine umûmî hücum emri verdi. Bu muhasarada ilk defa olarak infilaklı tahrip bombaları kullanıldı. Aynı gün açılan gediklerden kaleye giren Türk askerleri kale burçlarına Osmanlı bayrağını diktiler. Fakat Rodos şövalyeleri bir fırsattan istifâde ile, kaleye giren askerleri geri püskürttü. Birçok askerin telef olması üzerine Mesih Paşa muhasarayı kaldırmak mecburiyetinde kaldı. Mesih Paşa dönüşte önce Silifke limanını ve daha sonra aldığı emir üzerine Bodrum kalesini kuşattı ise de, bunları da alamadan İstanbul’a döndü. Başarısızlığı yüzünden İstanbul’a girmesine izin verilmiyerek donanma ile Beşiktaş önüne geldiğinde vezirlikten azlolunup, donanma ile Gelibolu sancakbeyliğıne gönderildi. Osmanlı donanmasının bir kolunun Otranto’yu ele geçirmesi üzerine, papalık müthiş bir telâşa kapıldı. Roma, Fâtih’in eline geçtiği takdirde, papa onun himayesine girecekti. Gedik Ahmed Paşa kuvvetleri sistemli bir şekilde İtalya’nın güney taraflarına yerleşmeye başlamışlardı. Papa, Avrupa devletlerini Türklere karşı birleşmeye çağırdı ise de, Osmanlı ordusunun kudret ve azametini bilen Avrupa devletleri, papanın çağrısına cevap vermediler. 1481 senesi ilkbaharında Fâtih Sultan Mehmed üç yüz bin kişilik bir ordunun başında olduğu hâlde sefere çıktı. 27 Nisan 1481 Cuma günü Kapıkulu askerleriyle Üsküdar’a geçti. Pâdişâh Üsküdar’a geçtiğinde hasta olduğu için bir kaç gün dinlendi. Daha sonra araba ile hareket etti. Gebze yakınlarındaki Tekirçayırı veya Hünkâr çayırına geldiği zaman hastalığı arttı. Bunun üzerine hekimler tarafından konsültasyon yapılarak, verilen ilâcın dozu arttırıldı. Fâtih’in özel doktoru, Yakup Paşa isminde bir yahûdî dönmesi idi. Venedikliler, Fâtih’in zehirlenmesi karşılığında bu dönme Paşa’ya büyük bir servet vâdetmişlerdi. Fâtih zehirlendiğini anladığı zaman iş İşten geçmişti. Birden bire müthiş sancılar başladı ve 3 Mayıs 1481 Perşembe günü öğleden sonra saat dörtte, 49 yaşında iken vefât etti. Fâtih’in ölümü bir müddet halktan ve askerden saklandı. Ölüm hâdisesi duyulunca, Sultan’ın bir zehirlenme olayına mâruz kaldığı anlaşıldı ve Yâkub Paşa, asker tarafından parçalanarak öldürüldü. Böylece vâdedilen milyonlara kavuşamadı. Fâtih’in ölümü, Türk milletini büyük mateme gark etti. Ölüm haberi Roma’ya ulaşınca, İtalya’da toplar atılıp günlerce şenlikler yapıldı. Papa bütün Avrupa kiliselerinde üç gün çanlar çaldırıp, şükür âyini yapılmasını emretti. Eğer Fâtih bir müddet daha yaşasaydı. Belki dünyâ târihinin akışı ve bugünkü coğrafyası değişecekti. Fâtih’in nâşı İstanbul’a nakledilerek Muhyiddîn Ebü’l-Vefâ hazretleri tarafından kıldırılan cenaze namazından sonra İstanbul’da yaptırdığı Fâtih Câmii’nin bahçesine defnedildi. Daha sonra üzerine türbe inşâ edildi. Fâtih Sultan Mehmed Han orta boylu, kırmızı beyaz yüzlü, dolgun vücutlu, sakalları altın telleri gibi kalın, yanakları dolgun, kolları kuvvetli, burnunun ucu hafif kıvrık, saçı siyah ve sık olup, fizîkî bir yapıya sahipti. Ne istediğini, ne yapacağını, ne yapabileceğini bilen ve bu büyük işleri başarabilmek için gerekli tedbirleri, yorulmak bilmeyen bir azim, sabır ve sükûnetle hazırlayan bir insandı. Türk târihi, sayılamayacak kadar çok kahraman ve cihângirlerle doludur. Fâtih Sultan Mehmed de bunların başında gelenlerdendir. Çünkü o kılıçla keşfi yanyana yürütmüş, çağ açıp çağ kapatmıştır. İstanbul’u bütün ganimetleri içinde fîrûze bir yüzük taşı gibi parmağında taşımış, bu güzel şehri torunlarının torunlarına bırakmıştır. Onun için, asırlar boyu her cephesiyle yazılmış, çizilmiş, hakkında Garp’ta ve Şark’ta çok şeyler söylenmiştir. Tedkîk edildikçe derinleşen, derinleştikçe deryâlaşan bu cihângirin, sayısız vasıflarından bâzıları şunlardır: Fâtih Sultan Mehmed soğukkanlı ve cesur idi. Bu özelliğinin en güzel misâlini, Belgrad muhasarası sırasında, askerin gevşediğini gördüğü zaman önlerine geçip düşman hatlarına girerek gösterdi. İstanbul muhasarasında da donanmanın başarısızlığı yüzünden atını denize sürmesi bu cesaretinin büyük bir örneğidir. Çok merhametli ve müsamahalı idi. Kendisine elli gün mukavemet eden ve bir çok müslümanın şehîd edilmesine sebeb olan İstanbul şehri ve onun sakinleri hakkında gösterdiği merhamet, aklın alamıyacağı genişliktedir. Hâlbuki o devir Avrupa’sında muzaffer bir kumandan, zaptettiği şehrin halkına görülmedik zulüm ve işkence yapmakta kendini haklı görürdü. Fâtih vicdan hürriyetine büyük kıymet verirdi. İstanbul’a girdiği vakit ayaklarına kapanan İstanbul patriğini yerden kaldırmak âlicenaplığını gösteren cihângir, şu sözlerle patriği teselli etti: “Ayağa kalkınız. Ben sultan Mehmed, hepinize söylüyorum ki; şu andan itibaren artık ne hayâtınız ne de hürriyetiniz hususunda gazâb-ı şahanemden korkmayınız!” Fâtih, gayr-i müslim tebeasının din ve mezheplerine asla dokunmadı, herkesi vicdanî inanışında serbest bıraktı. Fâtih, İstanbul’un îmârında ücret karşılığında daha çok Rum esirlerini kullandı. Bu sırada biriktirdikleri paralarla hürriyetlerini satın alma imkânını sağladı. Bu müsamaha o devir dünyâsının hayâlinden bile geçirmediği bir olgunluk eseri idi. Batılıların iddialarına göre şehre giren Türkler, mâbedleri yıkmışlar veya yakmışlar, hiç bir şey bırakmamışlardır. Hâlbuki bunları yıkan ve yakan yine kendileridir. Bizanslılar surlarda açılan gediklerin tamirinde kullanılmak üzere yüzden ziyâde kilise yıkmışlardır. Öyle ki, Fâtih Sultan Mehmed, Ayasofya’yı yakından seyrederken, bir yeniçeri neferinin kilisenin taşlarından birini sökmek üzere olduğunu görünce, mâni oldu ve; “Size malca alınacak şeylere izin vermiştim, mülk ise benimdir demiştim” diyerek yeniçeriyi şiddetli bir şekilde cezalandırmıştır. Askeri ve siyâsî sahada eşsiz bir dehâ idi. Askerî alanda başarısının ilk özelliği kılıçla kalemin işbirliğidir. Ordunun disiplinine çok dikkat ederdi. En küçük itaatsizliği ve buna sebeb olan subayları şiddetli bir şekilde cezalandırırdı. Ordusunu, plânsız, düzensiz hareket ettirmez, mâcerâ hevesiyle kan dökmezdi. Kendi devrine kadar atalarının yer yer, ada ada yapmış oldukları akınlarını, plânlı bir fütûhat hâline getirdi ve devletini, sistemli bir idarecilik şuuruyla istikrarlı, yerleşmiş bir devlet yaptı. Otuz senelik saltanat devresinde düzenlediği küçük büyük seferler, memleketin coğrafî birliğini sağlamaya dayanır. Bu gayeye ulaşmak için de at geçmez kayalıklardan, geçid vermez nehirlerden geçerek; durmadan, dinlenmeden, kış yaz demeden savaştı. Bütün bu seferleri bir plâna göre yaptığından, nereye gitmesi, nerede durması lâzım geldiğini bilerek hareket etti. Yapacağı seferlerin muvaffakiyetle neticelenmesini sağlamak için aylarca bu seferin bütün teferruatını hazırlardı. Kumandanlığı ile diplomatlığı dâima beraber hareket ederdi. Hangi devlet üzerine sefer düzenleyecekse, o devletin iç ve dış münâsebetlerini, zaaflarını, kuvvetini, diğer devletlerle olan münâsebetlerini en ince noktasına kadar tetkik eder ve sefere hasmının en zayıf ve kendisinin en kuvvetli zamanında çıkardı. Yapacağı seferlerden en yakınlarına bile haberdâr etmez ve bunların gizli kalmasına çok dikkat ederdi. “Sırrıma sakalımın bir tek telinin vâkıf olduğunu bilsem, onu yolar atarım” sözü meşhurdur. Böyle hareket etmeyi muvaffakiyetlerinin başlıca sebeblerinden sayardı. Nitekim böyle hareket etmesinin neticesinde İsfendiyâr beyliği ve Trabzon Rum İmparatorluğunu kolayca ele geçirdi. Çok başarılı bir diplomattı. Otuz sene, Asya ve Avrupa’da bâzan bir kaç cephede beş, on hattâ daha fazla devletle birden harb hâlinde bulunduğu günler oldu. Böyle zamanlarda düşmanlarının, kuvvetlerini birleştirmemenin, siyâsî müzâkereler, vâdler ve muvakkat tâvizlerle müttefikleri birbirinden ayırmanın kolayını buldu. Rodos adasının fethi için donanmayı hazırlarken, zaman kazanmak ve oyalama taktiğine girişerek şehzâde Cem’e bir mektup vererek Demetrios Soplionos isimli Rum ile birlikte Rodos’a gönderdi. Fâtih bu mektubunda hafif bir vergi karşılığında kendileriyle sulh ve sükûn içinde yaşıyacaklarını bildiren diplomatça bir harekette bulundu. Casuslar bulundurduğu gibi, Avrupalı devletlerin Osmanlılarla ilgili hareketleri müzâkere eden bütün meclislerinde geniş bir haber alma teşkilâtına da sahipti. Almanya’da yerlilerden elde edilmiş casuslar da vardı. İtalya ise, son derece gizli ve daimî bir Türk haber alma servisi ile örülü idi. Fâtih, bu teşkilâtı sayesinde düşmanlarından günü gününe haber alır, hareketlerini değerlendirerek tedbirler alırdı. Fâtih, ordu ve donanmasını iyi bir şekilde tekâmül ettirmişti. Ordunun silâhları bir kaç senede yenilenir ve daha mütekâmilleri, eskilerinin yerine konurdu. Osmanlı donanmasının tekâmül etmiş şekilde kurucusu Fâtih’tir. Topçuluğa gerekli ehemmiyeti veren ilk pâdişâhtır. Fâtih’ten önce, top, bütün dünyâda, daha çok sesi ile düşmanı ürkütmek için kullanılırdı. Büyük kaleleri yerle bir edebileceği ve meydan muhârebelerinde rol oynıyacağı hiç düşünülmemişti. Fâtih, bütün bunları akıl ederek, o târihe kadar görülmeyen sayı ve çapta top yapılmasına yöneldi. Topların balistik ve mukavemet hesaplarını kendisi yaptı. Piyadeye de, öncesine nisbetle, büyük önem verdi. Osmanlı ordusu esas bakımından bir süvârî ordusu olmaya devam etmişse de, yeniçeri ve azab gibi piyade sınıfları, Fâtih devrinde önem kazandı. Fâtih Sultan Mehmed, ilme, san’ata ve ilim adamlarına çok kıymet verirdi. Zihniyeti ve tabiatı itibariyle ileri hamleden hoşlanan, Terakkî ve medeniyetten zevk alan bir pâdişâhtı. Tıpkı askerî fetihleri gibi, ilim adına açtığı savaşta da bir âlimler, san’atkârlar ordusu kurdu ve bu muhteşem orduya kendisi serdâr oldu. Yeni devletin kurulması plânının icrasında eğitim ve öğretimin te’sir ve önemini her şeyden üstün tuttu. Maârif sistemini kânunla tanzim ederek ulemâ sınıfı diye tanınan ve idarenin temelini meydana getiren diyanet ve hukuk kurumlarını teşkilâtlandırdı. Devlet idaresini ve bunun ilmîleştirilmesini esas aldı. Londra’da, National Gallery’de, Fâtih Sultan Mehmed’in bir portresi bulunmaktadır. Bu portrenin Centile Bellini tarafından yapıldığı delil olmadığı hâlde iddia edilmektedir. Hâlbuki, National Gallery’de bu portre ile ilgili dosyadaki bilgilerden anlaşıldığına göre, her şeyden önce portre üzerindeki Centile Bellini adı kesin olarak okunamamıştır. Ayrıca Bellini’nin İstanbul’a gelip, Topkapı Sarayı için manzara resimleri yaptığı bilinmekle beraber, pâdişâhı gördüğü belli değildir. Aklî ve naklî ilimlerde söz sahibi olan âlimleri İstanbul’a topladı ve Onların talebe yetiştirmesi için medreseler kurdu. Devrinde yetişen büyük âlım ve san’atkârlar mühim eserler verdiler. Fıkıh ilminde Molla Hüsrev, tefsirde Molla Gürânî, Molla Yegan, Hızır Çelebi, Matematikte Ali Kuşçu, kelâmda Hocazade, zamanının büyük âlimlerindendi ve ülkesine dünyânın dört bir tarafından âlimler akın ederdi. İyi bir komutan ve devlet reisi olan Fâtih, aynı zamanda iyi bir ilim adamı ve şâir idi. Latince ve Rumca ile Arapça, Farsça ve Türkçe’ye bütün incelikleriyle vâkıf idi. Şiirde, devrin üstâdları arasında yer aldı ve sarayda ilk dîvânı yazdı. Çünkü o, medeniyetin, san’atsız olarak fertlerin gönüllerinde yer alacağına ihtimâl vermiyordu. Dedelerinin devlet kuruculuk kudretini, iradeli bir idarecilik şuuruyla geliştirmesini bilen Fâtih, çevresinde devrin üstâd şâirlerini topladı. Avnî mahlâsıyla edebî değeri yüksek beyt ve gazeller söyledi. Arûzu, usta şâirlerden farksız bir hâkimiyetle kullanmış, şiirlerinde ince hissiyat ve düşüncelerini dile getirmiştir. İstanbul’un fethinden sonra Fâtih, hocası Akşemseddîn’in elini öpüp, tahtı tacı bırakıp derviş olmak istedi. Akşemseddîn bu teklifi reddederek, devlet işlerine me’mur edilen pâdişâhın asıl vazifesini yapmamış olacağını, dîn-i İslâm ve adaletle memleketi ve dünyâyı idare etmenin daha makbûl olduğunu; aksi hâlde din ve devletin zarar göreceği için, ikisinin de Allah indinde mes’ûl olacaklarını bildirdi. Bunun üzerine Allah aşkı ile yanan kalbinin ateşini de şiirleriyle ortaya döktü. Fâtih Sultan Mehmed, kelâm ve matematik ilminde devrinin en büyük otoritelerinden biri idi. Bizanslı tarihçi Kritobulos’un hayranlıkla anlattığı, balistik sahasındaki keşifleri, ortaçağın surlarını yıkmıştır. Bu suretle Avrupa’nın timsâli olan derebeyi şatoları toplarla yıkılarak büyük devletler kurulmuş; neticede büyük güç kaynakları biraraya toplanarak ortaçağa son verilmiştir. Bu suretle Türkler, ortaçağdan yeniçağa Avrupa’dan daha evvel geçmişlerdir. Fâtih Sultan Mehmed, teşkîlâtçı ve îmârcı idi. Devlet idaresini tam bir intizâm içinde yürütmek için lüzum ve ihtiyâç görüldükçe İslâm’ın esaslarına uygun kânunlar ve fermanlar yayınladı. Tanzîmât dönemine kadar Osmanlı Devleti’nin temel kânunu olarak mer’iyette kalan Fâtih Kanunnâmesi çok mühim bir eserdir. Pâdişâh’ın görüşleri alınarak sadrâzam Karamanî Mehmed Paşa tarafından hazırlanan bu çok önemli kanunnâmeyi, nişancı Leyszâde Mehmed Çelebi kaleme almıştır. Kânûnî Sultan Süleymân devrinde hazırlanan kanunnâmede de bu eser esas alınmıştır. Osmanlı Devleti’nin bütün temel müessese ve teşkilâtı, Fâtih devrinde en mükemmel hâle gelmiştir. Enderûn mektebini kurarak memleket için gerekli devlet adamı yetiştirilmesini yine o sağlamıştır. Fâtih Sultan Mehmed, doğu Türkleri ile temasa büyük önem verdi. Oğlu sultan İkinci Bâyezîd de Türk medeniyetini ilerletmek hususunda babasını tâkib etti. Doğu Türklerinin, Tîmûr Han Devri medeniyeti denilen, medeniyet hareketlerinin benzeri, Fâtih devrinde Osmanlılarda tahakkuk etti. Fâtih, batı dillerinden bir kaçını bilmesi sebebiyle Avrupa literatürünü çok iyi tâkib etmiş, Türklerin her hususta Avrupalılardan üstün bulunması sebebiyle, Avrupa’dan bir şey alma ihtiyâcını duymamıştır. İstanbul’un îmârına çok önem veren Pâdişâh, saray, câmiler, medreseler ile hamamlardan başka şehrin çeşitli yerlerinde 4.000 dükkan yaptırarak, vakfetti. Büyük câmilerin yanındaki medreselerin hâricinde 24 medrese, 12 han, 40 çeşme ve Halkalı su te’sîsâtı ile iki gemi tersanesi ve kışla, yapılan binalar arasındadır. İstanbul îmâr olunurken, diğer taraftan Bursa, Edirne gibi şehirlerde îmâr faaliyetleri büyük bir hızla devam etti. Bu devirde Bursa’da 37, Edirne’de 28 ve sâir şehirlerde 60 câmi yapıldı. Edirne’de Tunca nehri kenarında 1451 senesinde büyük bir saray inşâ edildi. Bu sarayın bir modeli Topkapı Sarayı’dır. Bu saray. 1876 Osmanlı-Rus harbinde cephane infilâkıyla harâb oldu. Batılı Gözüyle Fâtih: Büyük devlet ve ilim adamı olan Fâtih, en büyük düşmanlarının gözlerini kamaştıran pâdişâhtır. Eserlerinde ondan takdirle bahsetmişlerdir. Fetih sırasında İstanbul’da bulunan İtalyan Zorzo Dolfin bir keresinde; “Sultan Mehmed” çok az gülerdi. Zekâsı, daimî bir çalışma halindeydi. Çok cömertti. Her İşte fevkalâde atılgan, hattâ cür’etkârdı. Seçtiği hedeflere erişmek için çok ısrar ederdi. Soğuğa, sıcağa, açlığa, susuzluğa tahammüllüydü. Kesin konuşur, kimseden çekinmezdi. Zevk ve sefadan uzaktı. Türkçe, Yunanca ve Sırpça’yı çok iyi konuşurdu. Her gün bir müddet okurdu. Roma târihi, başka devletler târihi, Laerce, Tite-Live, Herodot, Quinte-Curce, Papaların, Alman İmparatorları ile Fransa ve Lombardiya krallarının vak’aları okuduğu târihler arasında idi. Avrupa’daki bütün devletleri tanırdı. Özellikle İtalya’nın coğrafyasını en ince noktasına kadar bilirdi ve bir Avrupa haritasını yanından ayırmazdı. Askerî ve coğrafî ilimlerle isteyerek meşgul olur, araştırmalar, incelemeler yapardı. Tabiiyyeti altında bulunan ülkelerin âdet ve şartlarını devletin ve bölgenin menfaatlerine kullanmakta maharetliydi.” Diğer bir İtalyan tarihçi Langusto, İstanbul’un fethinden sonra şöyle yazmıştır: “Sultan Mehmed, İnce yüzlü, ortadan fazla uzun boylu, silâhlar kuşanmış, asîl tavırlı, çok az gülen, devamlı öğrenmek ihtirası ile yanan, cömert ve iyi kalbli, gayelerine ulaşmakta inatçı bir hükümdardı. En çok harp san’atına meraklıydı. Her şeyi öğrenmek isteyen zekî bir araştırmacıydı. Sefahat düşkünlüğü olmayıp, kötü âdetleri yoktu. Harem dâiresinde çok az vakit geçirirdi. Nefsine hâkim ve uyanıktı. Her şarta tahammül gösterebilirdi ve bir cihân devleti peşinde idi.” Alman müsteşrik Franz Babinger, “Mehmed-II der eroberer und seine Zeit Weltens-türmer einer Zeitenwende” adlı eserinde şöyle yazmaktadır: “Türk dünyâsı için Fâtih günümüze kadar, bütün imparatorların en büyüğü olup, beşer târihinde başka her hangi bir şahsın kendisi ile mukayese edilmesi zordur. O Türk milletine, bütün târihinin en harikulade ve en yaklaşılması gayr-i kabil şahsiyet olarak takdim edilmiştir. Batı âleminin mukadderatı, Fâtih Sultan Mehmed’in görünmesi ile sarih bir şekilde işaretlenmiştir. Kudretli şahsiyeti, büyük Avrupa sahalarının dış görünüşünü derinden değiştirmiştir. Ortaçağdan çıkarken insanları ve dünyâyı görüş tarzında, Fâtih’in şahsiyeti, zekâları te’sir aftında bırakmıştır.” Adaletten kıl kadar ayrılmayan, kendisine takdîr edilen iki mısrâlık basit şiir için sahibine bol ihsânda bulunan ve bir çiçek yetiştirene 500 altın bahşiş veren Fâtih, her bakımdan devrinin üstüne çıkmış bir hükümdar ve insan-ı kâmildir. Bu büyük cihângiri anlatmak için günümüze kadar binlerce kitap yazılmıştır. SÜNNET DÜĞÜNÜ Fâtih Sultan Mehmed Han, oğulları Bâyezîd Han ile Mustafa Çelebî’yi Edirne’de Meriç nehri arasındaki Ada’da 1457 senesinde sünnet ettirdi. Hâdiseyi, Âşıkpaşazâde şöyle anlatır: “O vakit Sultan Bâyezid, Amasya’da idi. Onı getürtdi. Mustafa Çelebi dahi o vakit Manisa’da idi. Onı dahi getürtdi. Bunları Edirne’ye götürdiler. Düğüne başlandı. Etrafa ağırlıklarla dâvetçiler gönderildi. Bütün sancak beğleri ve her şehirün uluları ve ileri gelenleri geldiler. Edirne’nin çevresine konup daldılar. Nice günlik yollar düğüncilerle dolmuştu. İzin aldı. Pâdişâhın otaklarını Ada’ya kurdılar. Pâdişâh dahi devletle Ada’ya geçip oturdı. Haber aldı. Her tarafın halkı tayfa tayfa, vakitlü vakti ile geldiler. Önce ulemâ davet olındı. Pâdişâh dahi gelip devletle geçti, devlet tahtında oturdı. Sağ tarafına fâzıl kişilerden Mevlânâ Fahreddin oturdı. Solunda Mevlânâ Tûsî oturdı. Karşısında Mevlânâ Şükrüllah oturdı. Onun yanına Hızır Beğ Çelebi oturdı. Emrolındı: Hafızlar Kur’ân-ı kerîm okıdılar. İlmi sohbetler olındı. Ondan sonra izin verildi: Edibler güzel medihler ve gazeller okıdılar. Pâdişâha lâyık konuşmalar yapıldı. Ondan sonra izin oldu. Sofralar kurıldı. Nimetler yinildi. Yimekten sonra yine edebiyatçılar okıdılar. Ondan sonra Kur’ân okındı. Ondan sonra izin oldı. Şekerlü şeyler getürdiler. Her ilim ehlünün önine sini kaydılar. Bu ülemânun hizmetkârları futalar (bohçalar) doldurdılar. Ben dahi bir futa doldurdım. Hizmetkâruma virdim. Ondan sonra pâdişâh bu gelen hürmete lâyık kişilere ihsânlarda bulındı, hil’atlar geydürdi. Niceleri fakir geldi, zengin gitdi. Bu pâdişâhun devlet günlerinde ve mutlu saltanatında hoş zaman geçirdiler. Ondan sonra ikinci gün dervişler tayfası davet alındı. Onlara dahi gereği gibi hürmet olındı. Pâdişâhun ihsânları bunlara dahi mikdârlu mikdârınca yetişti. Bunlar dahi fukara kanuni üzerine saygılarını gösterdiler. Pâdişâha gayet hoş geldi. Üçünci güni beğler davet olındı. Bunlara dahi pâdişâh kânunı nasılsa öylece yapıldı. Konışıldı, içildi. Bir nice günlik yollardan atlar seğirtdiler. Çok ögdüller verdiler. Elhâsıl bu seğirden atlardan hiç birini mahrum bırakmadılar. Onun içün ki her pâdişâh kurduğu dirneği kendi değerini göstermek için yapar ki ululığını göreler. Bu pâdişâh dahi ululığını taman, eksüksüz gösterdi. Âlimler, dervişler ve başkaları hep hoşnut gitdiler.” BUNU BÖYLE BİLESİNİZ Fâtih Sultan Mehmed Han’ın namaz kılınmasına dikkat edilmesi hususunda Rum vilâyetlerine gönderdiği ferman şöyledir: “Allahü teâlâ, emirlerinin yerine getirilmesini bize nasîb ve müyesser eylesin. Bu hükümde bildirmek istediğim husus şudur: Rum diyârındaki şehir ve kasabalarda ve buraların köylerinde yaşayan müslüman ahâlî, İslâm dîninin emir buyurduğu farzları yapıp, sünnetlerine riâyet etmekte, Kelâm-ı kadîme ve Furkân-ı mecîde yâni Kur’ân-ı kerîme, hadîs-i şeriflere uymakta gevşeklik gösterip muhalefet ederler imiş. Allahü teâlânın “Namazı ikâme ediniz” emrini çiğneyip; “Namaz dînin direğidir. Onu dosdoğru kılan dînini ikâme etmiş olur. Terkeden dînini yıkmış olur” hadîs-i şerifine uymayıp, tuğyan yoluna sapanlar ve böylece mescid ve câmileri viraneye ve harabeye döndürüp, fısk ve fücur, yâni günah işlenen yerleri mâmur ederler imiş. Bu ve buna benzer haberler bize ulaşıyor. Eğer bunlar doğru ise, emr-i bil ma’rûf ve nehy-i anil münker eylemek üzerime vâcib olduğundan, ileri gelen bir adamımı bu iş için vazifelendirdim. O inceleyip tâkib edecek. Şöyle emr eyledim ki: “Her kim namazı terk ederse, dövülmek ve mâlî cezaya çarptırılarak ta’zir eylemek meşru olduğundan, İslâm dîninin emri gereği artık Rum diyarında namazını geçirenler tesbit edilip, tamâm haklarından gelinsin. Halka namaz kılmaları tenbih edilip, kılmayanlar hakarete uğratılıp teşhir edilsin. Hiç kimse ne olursa olsun bu icrâata mâni olmaya!.. Rum sancağı beyleri ve kâdıları ve sübaşıları ve bunların emrindeki diğer me’mûrlar gönderdiğim vazifeliyle bu hususda elbirlik edip yardımcı olalar. Böylece İslâmiyet’in yüce ahkâmı, emri ve yasaklarını yerine getirmekte gevşeklik ve tenbellığe asla meydan verilmeye. Öyle ki, mescidler dolacak, medreseler mâmur edilecek ve din-i İslâm kuvvetlendirilmiş olacaktır. Böylece müslümanlar refah, huzur ve seâdet içinde olup, Pâdişâhın devâm-ı devletine ve kudretinin artmasına duâcı olacaklardır. Bunu böyle bilesiniz. Alâmet-i şerîfeme (tuğrama) îtimâd kılasınız.” SULTANA KAPI AÇILMADI Fâtih, Allahü teâlânın velî kullarını ziyaret edip, onların duâsını almayı, feyz ve bereketlerine kavuşmayı çok sever, hizmetlerine koşmayı zevk sayardı. Bir defasında, zamanın evliyâsından Vefâ-i Konevî’yi ziyarete gitti. Bu meşhur zâtı hiç görmemişti. Vefâ-i Konevî’nin kapısına kadar bizzat gitti. İçeri girmek için müsâade istedi. Şeyh Vefâ-i Konevî, Pâdişâh’ın kendisini ziyaretine müsâade etmedi. Bizans surlarını topla yıkan o yüce pâdişâh, garib bir dervişin kapısını açmaması üzerine dönüp gitti. Adetâ ağlar bir hâli vardı. Şeyh Vefâ’nın talebeleri; “Efendim neden pâdişâhı kabul etmediniz? diye gözlerinden yaşlar akan hocalarına sordular: “Hem siz üzüldünüz, hem de o” dediler. Vefâ hazretleri, gözlerinden akan yaşları eliyle silerek; “Doğru söylersiniz. Ama inanıyorum ki, benim ona olan sevgim ve onun bana olan ihtiyâcı, bize asıl vazifemizi unutturacak kadar fazladır. Dostluğumuz ve sohbetimiz, bir çok vatandaşın işinin yarım kalmasına sebeb olacaktı. Şimdi anladınız mı, Sultân’ı niçin kabul etmiyorum?” cevâbını verdi. ÖNCE İMTİHANA GİRİN!.. Fâtih Sultan Mehmed ele geçirdiği beldeleri kendi hâline bırakmıyarak, imârına çalıştı. İstanbul’un fethinden sonra, Edirne’ye geri dönerken oğlu Bayezid’e bir saray yapılmasını emretti. Daha sonra 1456’da Eyyûb Sultan Câmii, türbesi, medrese, imâret ve hamam yapıldı. Sekiz kilise medrese hâline getirildi. 1470 senesinde kendi ismine yaptırdığı câminin etrafında meşhur Sahn-ı semân medreselerini kurdu. Medreselerin açıldığı sıralarda koca Fâtih, külliyede kendisine de bir oda ayrılmasını istedi. Fakat müderrisler bu isteğe karşı; “Siz külliyenin kurucususunuz, ama önce imtihana girin, dânişmend (asistan) olun, tercih ettiğiniz ilim şubesinde tez yapın, eser verin, sonra müderrisliğe erişin; ancak ilim ocağında bu şekilde makamınız olur” dediler. Bunun üzerine müderrislerin koştukları şartı gerçekleştirdikten sonra Sahn-ı semânda oda sahibi olabildi. BUNCA ZAHMET NİYE?! Fâtih Sultan Mehmed Han, kış-yaz demeden ve hiç dinlenmeden ordusunun hasında Anadolu’dan Rumeli’ye, Rumeli’den Anadolu’ya defalarca geçmiştir. Trabzon Rum İmparatorluğu üzerine sefere çıktığı zaman, Doğu Karadeniz dağlarında bir nefer gibi kayadan kayaya atlayarak, tırmanarak kale önüne varmıştı. Bu sırada yanında elçi bulunan Uzun Hasan’ın annesi iyice yorulduğundan, pâdişâha; “Hey oğul!.. Bir Trabzon için, bunca zahmet çekmek niye?” diye sorunca; “Ey koca analık! Bu zahmetler, İslâm dîni yolunadır ki, yârın âhiret gününde Allahü teâlânın huzurunda utanmıyalım diyedir... Çünkü bizim elimizde İslâm kılıcı vardır. Eğer bu zahmete katlanmaz isek, bize Gâzi demek yalan olmaz mı?” cevâbını verdi. FÂTİH’İN GÂYESİ İmtisâl-i cihâd-ı Fillâh olupdur niyyetüm Dîn-i İslâm’ın mücerred gayretidür gayretüm. Fazl-ı Hakk u himmet-i cünd-i ricâlullah ile, Ehl-i küfr-i serteser kahreylemekdür niyyetüm. Enbiyâ vü evliyâya istinâdum var benüm Lütf-i Hakdandur hemân ümmîd-i feth ü nusretüm Nefsü mal ile n’ola kılsam cihânda ictihâd? Humdülillah var gazâya sad hezârân rağbetüm Ey Muhammed, mu’cizât-ı Ahmed-i Muhtar ile Umaram gâlib ola a’dâ-yı dîne devletüm. Fâtih Sultan Mehmed Han Devri Kronolojisi 1451 : Karaman Seferi ve Menteşe Beyliği’nin ilhâkı. 21 Mart 1452 : Rumeli hisarının yapımına haşlanması. 2 Nisan 1453 : Şâhî denilen büyük topların İstanbul’a getirilmesi. 5 Nisan 1453 : Haliç’in ağzına zincir gerilmesi. Osmanlı ordusunun İstanbul önlerine gelmesi. 6 Nisan 1453 : İstanbul kuşatmasının başlaması. 12 Nisan 1453 : Osmanlı donanmasının Dolmabahçe önlerine gelmesi. 18 Nisan 1453 : Adaların fethi. 22 Nisan 1453 : Donanmanın karadan Haliç’e indirilmesi. 28 Mayıs 1453 : Umûmî hücumdan önce Fâtih’in, Bizans İmparatoru’na son defa teslim teklifi. 29 Mayıs 1453 1 Haziran 1453 : İstanbul’un fethi ve Ayasofya’nın Câmiye çevrilmesi. : Ayasofya’da ilk Cuma namazı kılınması. Sadrâzam Çandarlı Halil Paşanın azli ve Mahmûd Paşa’nın sadâreti. 1454 : Birinci Sırbistan seferi. 1455 : İkinci Sırbistan seferi. 26 Temmuz 1455 : Arnavutluk’ta Berat zaferi. 1456 : Cenevizlilere âid Ege adalarının fethi. 13 Haziran 1456 : Üçüncü Sırbistan seferi. 15 Mayıs 1458 : Mora seferi, Atina’nın fethi. 1458 : Sırbistan’ın fethi. 8 Kasım 1459 13 Nisan 1460 : Semendire’nin fethi : İkinci Mora seferi. 1461 : Amasra’nın fethi. Temmuz 1461 : İsfendiyaroğullarının Osmanlı tabiiyyetine girmesi. 15 Ağustos 1461 : Trabzon Rum İmparatorluğu’nun fethi. 1462 : Eflak seferi. Midilli adasının fethi. Şubat 1463 : Fâtih Câmii’nin temelinin atılması. 1463 : Bosna krallığının fethi, Hersek dukalığının tâbiyet altına alınması, on altı sene sürecek Osmanlı-Venedik harbinin başlaması. 1464 : İkinci Bosna seferi. 1466 : İkinci Karaman seferi ve Konya’nın zabtı. İkinci Arnavutluk seferi. Sadrâzam Mahmûd Paşa’nın azli. Mehmed Paşa’nın sadâreti. 1469 : Arnavutluk beyi İskender’in ölümü. Şehzâde Cem’in Kastamonu vâliliğine tâyini. Sadrâzam Mehmed Paşa’nın Kilikya seferi. 12 Temmuz 1470 : Eğriboz adasının fethi. 1470 : Sadrâzam İshak Paşa’nın Karaman seferi. 1471 : Alâiyye Beyliği’nin zabtı, Silifke havalisinin fethi. 18 Ağustos 1472 : Kıreli zaferi. 11 Ağustos 1473 : Otlukbeli zaferi. 1474 : İşkodra’nın muhasarası. Şehzâde Cem’in Karaman vâliliğine tâyini. Gedik Ahmed Paşa’nın sadâret makamına getirilmesi. 1475 : Gedik Ahmed Paşa’nın Kırım seferi. 26 Temmuz 1476 : Boğdan’ın fethi. 1477 : İnebahtı’nın muhasarası. 16 Haziran 1478 : Akçahisar’ın teslim olması. 1478 : Üçüncü Arnavutluk seferi 25 Ocak 1479 : Osmanlı-Venedik sulh andlaşması. 23 Mayıs 1480 : Rodos muhasarası. 11 Ağustos 1480 : Osmanlı donanmasının İtalya’nın Otranto limanını fethi. 3 Mayıs 1481 : Fâtih Sultan Mehmed Han’ın vefâtı. 1) Îzâhlı Osmanlı Kronolojisi (Danişmend); cild-1, sh. 226 2) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-12, sh. 3 3) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Danişmend); cild-4, sh. 7 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 299 5) Tevârih-i Âl-i Osman; sh. 135 6) Devlet-i Osmâniyye Târihi (Hammer); cild-3, sh. 46 7) Amasya Târihi; cild-3, sh. 207 8) Neşrî Târihi; sh. 209 9) Tâc-üt-tevârih; cild-1, sh. 565 10) Aşık Paşazâde Târihi; sh. 69 11) Mir’ât-ı kâinat; cild-3, sh. 55 12) Mecmûa-i Münşeât-i Feridun Bey; cild-1, sh. 64 13) Künh-ül-ahbâr; cild-5, vr. 130 14) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1005 15) Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-2 sh. 432, cild-3, sh. 7 16) Fâtih Sultan Mehmed Han-ı Sâni ve İstanbul’un Fethi (M. Şerif Çavdaroğlu, İstanbul-1953); sh. 5 17) Fâtih Devri Üzerinde Tedkîkler ve Vesikalar (Halil İnalcık, Ankara-1987); sh. 69 18) Edebi ve Mânevi Dünyâsı içinde Fâtih (Sâmiha Ayverdi); sh. 1 v.d. 19) Osmanlı Târihi (İ. H. Uzunçarşılı); cild-1, sh. 452 v.d. cild-2, sh. 1 v.d. 20) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-1, sh. 384 21) Osmanlı Pâdişâhlarının Hayat hikâyeleri (Y. Öztuna); sh. 43 22) Fâtih’in Askerî ve Siyâsî Faaliyetleri (Selâhaddîn Tansel) 23) Eshâb-ı Kiram; sh. 372 24) Şakâyık-ı Nu’mâniyye Tercümesi (Mecdî Efendi); sh. 104 25) Havâdis-üd-dühûr; cild-3, sh. 483 FÂTİH KÜLLİYESİ İstanbul’un fethinden sonra, Fâtih Sultan Mehmed Han tarafından yaptırılan ilk büyük külliye. Külliyenin merkezinde Fâtih Câmii bulunur. Câmi, 1463’de yapılmaya başlandı ve 1471’de tamamlandı. Mimârı, kabri Fâtih’deki Kumrulu Mescidi’nin bahçesinde bulunan Sinânüddîn Yûsuf bin Abdullah’dır. Osmanlılarda ilk medrese, Orhan Gâzi tarafından İznik’de yaptırıldı. Sonra Bursa’da medreseler açıldı. Daha sonra Edirne’de Dârülhadîs ve Üçşerefeli medrese te’sis edildi. Bu medreselerde devrin en mümtaz müderrisleri ders verdiler. Medreseleri binâ ettirip açan devlet adamları ve zenginler, bilhassa pâdişâhlar, zengin gelirlerle onların ihtiyâçlarını karşıladılar. Fâtih Sultan Mehmed Han da, İstanbul’u fethedince, ilk önce, Ayasofya kilisesinin papaz odalarını, Ayasofya Medresesi, Zeyrek’teki kilisenin odalarını da müderrisinin adıyla Zeyrek Medresesi olarak eğitim ve öğretimin hizmetine açtı. Bir taraftan Bizans İmparatoru’nun zulmüyle boşalan İstanbul’a, Anadolu’dan müslüman nüfus getirilip yerleştirilirken, diğer taraftan da cemâatsiz kalan kiliseleri câmiye tahvil edilerek, küçük öğretim birimleri teşkil edildi. Bu arada devlet adamları ve Pâdişâh, şanlarına yakışır câmi ve medreseler inşâ etmeye başladılar. Fâtih Sultan Mehmed Han, bu günkü Fâtih Câmii’nin yerine bir câmiyle büyük bir külliye inşâ ettirdi. Külliye, câmiden başka; sekiz medrese (sahn-ı semân), sekiz tetimme, dârüşşifâ, mekteb, kütübhâneler, hamamlar, imâret, ahır, kervansaray ve mutfaktan müteşekkildi. Sekiz medreseden dördü, câminin sağında, yâni Marmara tarafında, dördü de câminin solunda Haliç tarafındadır. İlk dördü Akdeniz cihetindeki medreseler, son dördü de Karadeniz cihetindeki medreseler adıyla anıldılar. Câminin kıble cihetindeki sağlı sollu ilk iki medreseye; başkurşunlu, bitişiğindeki İki medreseye çifte başkurşunlu, bunların da bitişiğindeki iki medreseye çifte ayak kurşunlu ve en sondaki iki medreseye de ayak kurşunlu medreseler adı verildi. Bu medreselerin her birinde bir dershâne, bir mescid ve on dokuz oda vardı. Bu odalardan on beşi talebeler için (iki talebeye bir oda), iki tanesi muîd, iki tanesi de diğer hizmetliler için yapılmıştı. Medreselerin arkalarında kalan tetiinmelerin de dördü Karadeniz, dördü de Akdeniz cihetinde idi. Mûsîle-i sahn diye de anılan tetimmeler, sahn-ı semân medreselerine talebe yetiştirirlerdi. Sahn-ı semân medreselerinde, aklî ve naklî ilimler yâni fen ve din bilgileri öğretilirdi. İstanbul’un ilk tıb fakültesi olan dârüşşifâda uygulamalı tıb eğitimi yapılırdı. İmarette müderris, talebe ve misafirler için yemek çıkarılırdı. Kervansarayda, gelen misafirler için konaklama imkânı sağlanırdı. Sıbyân mektebinde, küçük çocuklar okutulur, muvakkıthânede namaz vakitleri tâyin edilirdi. Medreselerde, câmi dolaplarında ve müstakil binada bulunan kütüphâneler, talebe ve müderrislerin devamlı hizmetinde idi. Talebe ve müderrislerin yıkanması için hamam, dinlenmesi için bahçe ve ağaçlı meydanlar, külliyeyi tamamlayan diğer unsurlardır. Ayrıca külliye çevresinde müderrislerin ikâmetleri için ev ve arsa tahsîs edilmişti. Fâtih Sultan Mehmed Han, devletinin istikbâldeki eğitim ve kaza kadrosunu yetiştirmek için kurduğu bu külliyeyi, çok sayıdaki vakıflarıyla zenginleştirdi. Müderrise elli akçe yevmiye verirken, muîdlere beşer akçe ve her talebe için de iki akçe yevmiye tahsîs etmişti. Hazırlanan vakfiyeler, külliyenin tamâmı için bir yönetmelik şeklindeydi. Külliyede çalışanların vazifelerinden, imâret aşhânesinden verilecek yemek mikdârlarına kadar her şey tesbit edilip, yazılmıştı. Müderrislere ve talebelere her gün kuşluk yemeği verilirdi, öğle yemeği yoktu. Akşam da yemek verilirdi. Misafirlere ise ayrıca başka ikrâmlar yapılırdı. Caminin ilk inşâ şekli, ortada büyük bir kubbe ile mihrâb tarafında yarım bir kubbe, yanlarda ise daha alçak üçer küçük kubbeli bölümler hâlinde idi. 1509’da İstanbul’da vuku bulan büyük zelzelede câminin kubbesi hasara uğrayıp, sütün başlıkları parçalandı. Ayrıca külliyenin dârüşşifâ, imâret ve medrese binalarının kubbelerinde de önemli hasarlar meydana geldi. 1557 ve 1754 zelzelelerinde de hasara uğrayan Fâtih Câmii tamir edildi. Ancak 1766’da vuku bulan zelzelede ana kubbe tamamen çöktü ve duvarları da yıkıldı. Sultan üçüncü Mustafa Han, Hâşim Ali Bey’i bina emîni tâyin ederek önce türbe ve külliye binalarının, sonra da câminin yapılmasını istedi. Böylece, Fâtih Câmii kendi yerinde yeni bir plâna göre 1767’de inşâ edilmeye başlandı ve 1771’de tamamlandı. Caminin ilk inşâsından sâdece şadırvan avlusunun üç duvarı, şadırvan, taçkapı, mihrab, birinci şerefeye kadar minareler ve çevre duvarının bir kısmı kalmıştı. Şadırvan avlusunda kıble duvarına paralel revak, diğer üç yöndeki revaklardan yüksektir. Kubbelerin dış kasnakları sekiz köşeli olarak yapılmış ve kemerlere oturtulmuştu. Kemerler genellikle kırmızı taştan ve beyaz mermerden işlenmiş, alt ve üst pencerelerin etrafı geniş silmelerle çevrelenmişti. Revak sütunlarının sekizi yeşil eğriboz, ikisi pembe, ikisi esmer granittendir. Başlıklarla kaideler tamamen mermerdendir. Avlunun üç kapısı olup ikisi yandadır. Caminin ilk yapılışında câmi alanını genişletmek için duvarlar ve iki ayak üzerine bir kubbe oturtulmuştu. Bu kubbenin de önüne bir yarım kubbe ilâve edildi. Yirmi altı metre çapındaki ana kubbe bir asır boyunca en büyük kubbe özelliğini taşıdı. Câmi iki defa yapıldığından, payandalı câmilerin plânı tatbik edilerek küçük kubbeli sivri bir bina olarak yapılmıştı. Son durumunda merkezî kubbe dört fil ayağına oturtulmuş ve bunu dört yarım kubbe çerçevelemiştir. Yarım kubbelerin etrafında ikinci derecede yarım ve tam kubbeler; mahfeldeki ve dışdaki abdest musluklarının önündeki galerileri örtmektedir. Mihrabın sol tarafında türbe yanından geniş bir rampa ile girilen hünkâr mahfili ve odalar vardır. Câminin geniş bir dış avlusu vardır. Bu avlunun tabhâneye çıkan kapısı eski câmiden kalmıştır. Artık kullanılmaz hâle gelen Dârüşşifâ on dokuzuncu asırda yıktırılarak parsellenen arsası üzerinde bir mahalle kurulmuştur. Ayrıca Fâtih Câmii külliyesinin güney tarafında büyük bir çarşı kurulmuşsa da saraçlar çarşısı da denilen bu çarşı, sonradan kaldırılmışdır. Külliyenin değişik büyüklükteki dokuz kütüphânesi, sultan birinci Mahmûd Han zamanında birleştirilerek Fâtih Kütüphânesi meydâna getirilmiş ve daha sonra da Süleymâniye Kütüphânesi’ne nakledilmiştir. Tetimmelerden Akdeniz cihetinde olanlar yıkılarak bugünkü Fevzipaşa caddesi açılmıştır. Bugün külliyeden artakalan câmi, ibadethâne; medreseler de yurt olarak kullanılmaktadır. 1) Fâtih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayâtı (A. Süheyl ünver, İstanbul-1946) 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 295 3) Zamanın En Büyük Kültür Merkezi olan Fâtih Câmii (O. Şevket Yüksel, Hayat Târih Mecmuası, -1966, sayı-8); sh. 54 4) Fâtih Dâr-üş-şifâsı (S. Ünver, Hayat Târih Mecmuası, 1970; sayı-7); sh. 76 FECR-İ ATİ EDEBİYÂTI (Bkz. Osmanlı Edebiyâtı) FEHÎM-İ ARVÂSÎ İslâm âlimlerinin büyüklerinden ve evliyânın meşhurlarından. Silsile-i aliyye denilen evliyânın otuz üçüncüsüdür. Osmanlı Devleti’nin son devirlerinde yaşadı. Seyyid olup, soyu hazret-i Hüseyin’e ulaşır. Lakabı, Şeyh ve Allâme’dir. Arvaslı olduğu için Arvâsî nisbesi ile meşhurdur. Babası, Abdülhamîd Arvâsî’dir. 1825 (H. 1241)’de Arvas’da doğdu. 1895 (H. 1313)’de vefât etti. Kabr-i şerifi, Van’da Müküs’ün Arvas köyündedir. Mensub olduğu temiz ve asîl aile; Anadolu’nun şark vilâyetlerinin ilim, irfan ve güzel ahlâk vasfının timsâli olmuştur. Dedelerinin herbiri; zamanlarının âlimi, fazîlet örneği ve saygı değer ferdleri idi. Babası Abdülhamîd Efendi’yi küçük yaşta kaybeden Seyyid Fehîm hazretleri ilim tahsîline başladı. Kısa zamanda Kur’ân-ı kerîmi hatm ve hıfzetti. Sonra ecdadının kurduğu ve öteden beri ilim yayan büyük âlimler yetiştiren Arvas ve Hasan Velî medreselerinde Arabî ve fen ilimlerini okudu. Sonra Cezîre’ye gidip, Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin talebelerinden Şeyh Hâlid-i Gezeri’nin derslerine devam etti. Kısa zamanda emsâlini geçip meşhur oldu. Dînî ilimleri ve zamanın fen bilgilerini kısa zamanda öğrendi. Tasavvufda ise, büyük âlim ve velî Seyyid Tâhâ-yı Hakkârî hazretlerinin huzurunda manevî olgunluklara erişip, icâzet-i mutlaka ile insanlara doğru yolu anlatmak ve öğretmek müsâdesi verildi. Hocasının emrine uyup, aklî ve naklî ilimlerde zamanın yegâne âlimi oldu. Buyururdu ki: “Allahü teâlâ’ya hamd olsun. Seyyid Tâhâ’yı gördüm, tasavvufun ve hakîkatin ne olduğunu öğrendim.” Çeşitli ilimleri, hattâ zirâatı ve san’atları, siyasal bilgileri de iyi bilen Fehîm-i Arvâsî hazretlerine, Van vâlisi ve devlet adamları mes’elelerini gelip sorarlar ve müşküllerini hallederlerdi. Bütün bunlara rağmen yüksek bir tevâzû sahibi idi. Hocasına gösterdiği edeb ve sadâkat karşısında hocası Tâhâ-yı Hakkârî; “Yeter Molla Fehîm! Kanâatime göre bugün ilimde bir umman denizisiniz. Seyyid Şerîf Cürcânî hazretlerinden sonra ilimde seyyidlerin yüzünü siz güldürdünüz. Bu ilmi bu kadar yere sermeye hakkın var mı?” buyurmuştur. Bu söze karşı da gösterdiği tevâzû ve arz-ı hâli üzerine, hocası onu kucaklayıp, çok yüksek mârifetlere kavuşturdu. Seyyid Fehîm-i Arvâsî hazretleri, hocası Tâhâ-yı Hakkârî’nin vefâtı üzerine onun kardeşi Seyyid Salih ile sohbet etti. Daha sonra da hocasının yerine talebelere ders verip, insanlara rehberlik yaptı. Sohbet ve dersleriyle pek çok insanın doğru yola kavuşmasına vesile oldu. Van ve havâlisinde çok sevildi ve hürmet gördü. İlmin, medeniyetin ve İslâm ahlâkının yayılmasında çok büyük hizmetler yaptı. Doksanüç harbinde Ruslara karşı millî birliğimizi korumak için talebeleriyle birlikte Doğu Bâyezîd cephesine gidip, büyük muvaffakiyetler gösterdi. Seyyid Fehîm hazretleri, hocası Tâhâ-yı Hakkârî’nin oğlu Seyyid Ubeydullah-ı Hakkârî ile birlikte hacca gitmek üzere Hicaz yolculuğuna çıktıklarında, önce İstanbul’a uğradılar. Sultan İkinci Abdülhamîd Han onların, İstanbul’u teşrifini duyunca sarayına davet etti. Sarayda onları misafir edip, ziyadesiyle ikrâm gösterdi. Sohbetlerine iştirak etti. On iki günlük bir misafirlikten sonra, Mısır’a gitmek üzere merasimle Haydarpaşa’ya kadar uğurladı. Mısır’a vardıklarında kiraladıkları bir evde bir müddet ikâmet ettiler. Bu arada Câmiülezher Medresesi’ne gidip oranın müderrisleriyle görüştüler. Yine bir gün yanlarında bulunan Hacı Ömer adında bir zât ile birlikte Câmiülezher Medresesi’ne giderler. Odalardan birinde, önündeki kâğıtta yazılı bir mes’eleyi çözmek için, etrafına açtığı pek çok kitabı, durmadan karıştırıp mütâlâa ettiği hâlde içinden çıkamayıp derin derin düşünen bir âlimi görürler. Seyyid Fehîm hazretleri kâğıttaki yazıyı ilk görüşte okur ve anlar. Bu sırada o âlim başını kaldırıp, Seyyid Fehîm hazretlerinin nûrânî ve heybetli simalarına bakarak; “İlim okumuş musunuz?” diye sorar. Tevâzû ile, ilimle biraz meşgul olduğunu söyleyince; “Siz bu kâğıttaki ibarenin mânâsını bilir misiniz?” der. “Evet” cevâbını alınca, yine hayretler içinde düşünceye dalar. Meğer Câmiülezher Medresesi’nin bütün şubeleri (fakülteleri) bu mes’elenin çözülmesi için seferber edilmiş, Reîs-ül-ulemâ başta olmak üzere bütün müderrisler gece-gündüz çalışarak, bu mes’eleyi araştırıp çözmek için gayret sarf ederlermiş. Bunu öğrenen Seyyid Fehîm hazretleri; “Basit bir mes’eledir” buyurur. O âlim daha da şaşırır. Sonra Seyyid Fehîm hazretleri şaşılacak vukûfiyet ve marifetle mes’eleyi çözmeye ve îzâh etmeye başlar. Îzahı dinleyen âlim, hürmetle elini öper ve müsâde isteyerek yapılan îzahı yazar ve kaldıkları evin adresini alır. Seyyid Fehîm-i Arvâsî hazretleri de ikâmet ettikleri eve dönerler. Adreslerini alan âlim, bir saat sonra evlerine gelip, kendilerine Reîs-ül-ulemânın Câmiülezher’e davet ettiğini söyler. Kabul edip giderler. Câmiülezher Medresesi’ne vardıklarında pek geniş bir salonda, başta Reîs-ülulemâ olmak üzere beş yüz kadar âlim büyük bir saygı ile karşılarlar. Reîs-ül-ulemâ yanında yer gösterip oturturlar. Sohbette; Reîs-ül-ulemâ, Seyyid Fehîm-i Arvâsî hazretlerine; “Efendi hazretleri, tam arzu edilen şekilde açıkladığınız mes’ele, Câmiülezher’de müşkil ve mânâsı anlaşılmayan bir mes’ele hâline gelmişti. Cenâb-ı Hakk’ın yardımı ile bizi bu müşkilâttan kurtardınız. Câmiülezher ebediyen size medyûn-i şükrandır (şükran borçludur)” der. İlmî müzâkere sırasında, Seyyid Fehîm Arvâsî hazretlerinin ilmine ve tasavvufdaki yüksek derecesine hayran kalan Reîs-ül-ulemâ; “Yemîn ederim ki, bizim ilmimiz bu zâtın ilmi yanında denizde bir damla gibidir. Verâ ve takvamız ise, bu zâtın verâ ve takvası yanında bir hiçtir...” der. Seyyid Fehîm hazretlerinin şöhreti bir kaç günde Mısır’da yayılınca, oradan ayrılıp gitmek ister. Ancak âlimlerin ısrarı ve Seyyid Ubeydullah’ın ricası üzerine bâzı müşkil mes’eleleri halletmek üzere, bir müddet daha Mısır’da kalırlar. Sonra kendisine hayran kalan âlimlerin hasret ve hürmet dolu bakışları arasında Hicaz’a gitmek üzere ayrılırlar. Hicaz’a varınca buranın âlimleri ile de sohbet ve ilmî müzâkerelerde bulunan Seyyid Fehîm Arvâsî; Mekke’de Şafiî mezhebinde İânet-üt-tâlibîn adlı kitabını yazmakta olan Seyyid Ebû Bekr adında bir âlimi ziyaret ederler. Bu âlim takıldığı müşkil bir mes’eleyi Seyyid Fehîm hazretlerine sorarak yazar ve diğer müşkillerini de hâlleder. O âlim ilimdeki yüksek derecesine hayran kalıp; “Bu beldede bulunduğumuz müddetçe ilminizden istifâde edeyim” diye arzeder. Bir gün de Seyyid Fehîm Arvâsî hazretlerinin hizmetinde bulunan Hacı Ömer’e; “Belki Mısır’daki Reîs-ül-ulemâ bu zâtın derecesinde olabilir. Ondan başka yeryüzünde bu mübarek zât gibi bir âlimin bulunduğuna inanmam” deyince; Hacı Ömer, Mısır’da Câmiülezher’de geçen hâdiseyi anlatır. Bunun üzerine o âlim zât, Seyyid Fehîm hazretleri için; “Allahü teâlâ ona uzun ömür vererek bizleri ondan faydalandırsın. İlminden, salâhından, takvasından ve himmetlerinden bizleri nasîblendirsin” diye duâ eder. Hicaz’da iken görüşüp sohbet ettiği bir zât da, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin torunlarından Şeyh-ul-Haremeyn Muhammed Mazhar Müceddidî’dir. Bu zât, Seyyid Fehîm Arvâsî hazretlerine büyük iltifat gösterip, memnuniyetini belirtmiştir. Seyyid Fehîm hazretlerinin güzel ahlâkı, kerâmetleri sayılmakla bitmez. Kerâmetlerinin en büyüğü ve en açığı, Abdülhakîm Arvâsî gibi bir zâtı yetiştirmesidir. 1882 (H. 1300, 17 Cemâzilâhir)’de Abdülhakîm Arvâsî’nin kardeşlerine yazdığı mektubda buyurdu ki: “Sevdiğim, kıymetli Seyyid İbrâhim ve Seyyid Tâhâ! Allahü teâlâ ikinize de selâmet versin! Size çok duâ ettikten ve selâm eyledikten sonra, bildiğiniz gibi, kardeşiniz Seyyid Molla Abdülhakîm geçen sonbaharda buraya gelmiş, ders okumaya başlamıştı. Bu fakîr de onun dersini gayet dikkatle tahkîk ederek anlattım. O da, gerek dersde, gerek kendi çalışmalarında, öylece dikkat ve tahkik eyledi. İlimden başka bir şeye bakmasına vakit bırakmadım. Şimdi zamânımızdaki usûle göre kitapları bitirdi. Bu fakîr, âlet ilimlerini, fıkıh ve hadîs bilgilerini okutmak için, üstâdlarımızdan nasıl me’zun oldu isem, onu da öylece me’zun eyledim. Sizler artık ona kardeş gözü ile bakmayınız! İlmin şerefini gözetmek için, kendisine tevâzû gösteriniz! Bunları sizin iyiliğiniz ve yükselmeniz için yazıyorum. Ayrıca, ilme ve âlimlere tevâzû göstermek, Allahü teâlâya tevâzû etmek demektir. Bu kısa yazımdan çok şeyler anlayınız. Esseyyid Fehîm.” Seyyid Fehîm hazretlerinin, her biri büyük âlim ve kâmil olan talebe ve oğulları, bulundukları beldelere ilim saçmışlar, güzel ahlâk ile vatanseverlik ve muhabbeti aşılamışlardır. Kerâmetlerinden bâzıları şöyledir: Seyyid Fehîm hazretleri bir defasında talebeleri ile Van gölü kıyısında giderken, gölde bulunan Ahtamar adasındaki ermeni kilisesinden bir papaz çıkarak su üstünde yürümeye başlar. Talebeler bunu görünce, bâzılarının hatırına: “Allah’ın düşmanı dediğimiz papaz, su üzerinde yürüyor da, evliyânın büyüğü, Allahü teâlânın sevdiği, seçtiği kulu bildiğimiz, Seyyid hazretleri acaba neden yürümeyip kıyıdan dolaşıyor?” diye gelir. Seyyid Fehîm, bu düşünceyi anlayıp, mübarek ayaklarındaki nalınları ellerine alıp, birbirine çarpar. Nalınlar birbirine çarpdıkça papaz suya batar. Boğazına kadar gelince, bir daha çarpar. Batar ve boğulur. Sonra, böyle düşünen talebesine dönerek; “O, sihr yaparak, su üstünde gidiyor, böylece sizin îmânınızı bozmak istiyordu. Nalınları çarpınca sihri bozulup battı. Müslümanlar sihr yapmaz. Allahü teâlâdan kerâmet istemekten de hayâ ederler” buyurdu. Kerâmeti ile papazın sihrini bozdu. Seyyid Fehîm hazretleri, her yıl bir kere, Müks’den Van’a gelir, bir iki ay kalırdı. Âşıkları toplanır, feyz alırlardı. Çok defa, kendisini çok seven, mahkeme baş kâtibi Ahmed Bey’in evinde misafir olurdu. Bir sene, Ahmed bey hacca gitmişti. Fakat, yine onun evinde kaldı. Bir gece yarısı, yakınlarından birini çağırdı. “Arkadaşlarını uyandır! Şimdi buradan çıkıp, falan eve gideceğiz” buyurdu. “Efendim! Gece yarısı gitmek ayıp olur. Yarın gitsek olmaz mı?” deyince; “Hayır, şimdi gideceğiz. Ahmed Bey’in oğullarına da haber ver!” buyurdu. Oğulları gelip yalvardılar. “Efendim, bir kusur yapdıksa af buyurun! Bizden ayrılmayın. Babamız işitince yüreğine iner. Biz kendisine ne cevâb veririz. Lutf ediniz, ihsân ediniz! Kabahatimizi bağışlayınız” deyip çok göz yaşı döktüler. “Hayır. Sizden çok razıyım. Bize her hizmeti, fazlası ile yapıyorsunuz. Sizlere duâ etmekdeyim. Fakat; şimdi gitmemiz lâzım” buyurdu. Çocuklar; “Emr buyurduğunuz gibi olsun” dediler. Gece yarısı, sevdiklerinden bir başkasının evine göç ettiler. Ertesi gün, oğlu Muhammed Emîn Efendi, Ahmed Bey’in oğullarının çok üzüldüklerini söyledi ve; “Babacığım, o evde sabaha kadar kalsaydık ne olurdu?” dedi. Seyyid Fehîm hazretleri de; “Oğlum, şimdi kimseye söyleme! Bu gece, Ahmed bey, Mekke-i mükerremede vefât etti. Ev, yetim evi oldu. Mal, mîrâsçılara kaldı. Evvelce her şeyi kullanıyor, yiyip, içiyorduk. Çünkü Ahmed Bey’in seve seve helâl edeceğini biliyordum. Şimdi ise, bâzısını bilmediğimiz mirasçılar hak sahibi oldular. Rızâları olmadan bir şeyi kullanmak caiz olmaz. Kul hakkından kaçınmak için acele ayrıldım” buyurdu. Bir ay sonra hacılar döndü; Ahmed Bey gelmedi. Sorduklarında; “Bir gece yarısı, Mekke’de öldü” dediler. Hesâb ettiler. Tam o gece yarısı idi. Vefâtından altı ay önce âhiret seferinin hazırlığına başladı, ölümün bir nîmet olduğunu, Hak, teâlâya kavuşturacağını, her sohbetinde geniş olarak îzâh ederdi. Şimdi medfûn bulunduğu kabrinin yerine nazar ederdi. Vasiyetini yaptıktan sonra son nefesini; zikir, murakabe ihlâs ve “İnnî küntü...” (Enbiyâ sûresi: 87) âyet-i kerîmesini okuyarak geçirdi. Her zikr ve tefekkürün sonunda da İlâhî, benim maksadım sen ve senin rızândır mânâsında; “İlâhî ente maksûdî ve rıdâke matlûbî” okurdu. Vefât edeceği gün, ikindi namazını oturarak kıldı. Vücûdunun zayıflığından secdeden başını Seyyid Muhammed Emîn’in yardımı ile kaldırabildi. Secdeden kalkınca; “Er’refîk-ul-a’lâ” diyerek vefât etmiştir. Vefât haberi büyük bir üzüntüyle karşılandı. Temiz ve medhedilmekten âciz kalınan bir ömür yaşadı ve vefâtı büyük bir kayıb oldu. Binlerce talebesiyle sevenleri, yetim ve mahzun kaldı. Dokuz oğlu dört kızı vardı. 1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1128 2) Eshâb-ı Kiram; sh. 333 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 323 4) İslâm Meşhurları Ansiklopedisi; cild-2, sh. 771 FETİH VE FETİHNÂME Allah rızâsı için savaşarak bir yeri ele geçirme ve elde edilen zafer neticesinin devletlere tebliğ edilmesi için yazılan nâmeler. Osman Gâzi ile oğlu Orhan Gâzi’den başlayarak Anadolu, Rumeli ve yedi iklim üç kıtada hüküm süren Osmanlı Türkleri, fethettikleri yerlere medeniyetin damgasını vurdular. Osman Gâzi ve Orhan Gâzi’nin nasihatleri Osmanlı Devleti anayasasının çekirdeğini teşkil etti. Osman Gâzi Yenişehir’de son günlerini yaşarken, oğlu sultan Orhan gelip Bursa şehrinin fethini müjdelediğinde; “Matlabımız dîn-i Hüdâdır! Mesleğimiz Râh-ı hüdâdır. Yoksa, kuru mihnet ve gavga değil, Şâh-ı cihân olmak değil, nusret-i din maksad bana. Bu maksadıma kasd yaraşır sana” buyurup başka nasihatlerini bildirmiştir. Oğlu Orhan Gâzi de Velîahd Murâd Bey’e; “Oğlum! Unutma ki, dünyâ saltanatı geçicidir. Lâkin büyük bir fırsattır. Allah yolunda hizmet ve Peygamber efendimizin şefaatine kavuşmak için bu fırsatı iyi değerlendir. Rumeli fethini tamamla. Osmanlı’ya iki kıt’a üstünde hükmetmek yetmez. Zîrâ Allahü teâlânın dîninin yüceltilmesi azmi iki kıt’aya sığmayacak kadar yüce bir azmdir. Kur’ân-ı kerîmin hükmünden ayrılma, adaleti gözet. Cenâb-ı Mevlâ saltanatını mübarek kılsın” diye vasiyyet etmiştir. Osmanlı Devleti’nin kuruluş, yükseliş ve fetihlerinde, tasavvuf büyüklerinin, derviş gâzilerin çok büyük rolü olmuştur. Osman Gâzi ve haleflerinin etrafı dâima din adamları, evliyâlar ve derviş gâziler ile dolmuş, daha ilk günde Osmanlı akınları gazâ mâhiyetini almış ve bir gâziler devleti kurulmuştu. Böylece Sahâbî devri ile başlayan, Türkistan’da gelişen, Selçuklular ve Danişmendliler devrinde genişleyen gâzilik ruhu, Anadolu’da da zirveye ulaşıyordu. Osmanlı gâzileri, artık her tarafta âlimlere medrese, tasavvuf büyüklerine zaviye, fakirlere ve muhtaçlara İmaretler inşâ ediyordu. Böylece maddî güç ile manevî güç birleşiyordu. Osmanlı Türklerinin fethettiği yerlerin ahâlisi sulh yolu ile teslim oldukları takdirde, İslâm hukukuna göre, hiç bir şekilde rahatsız edilmez, şehrin yalnız en büyük kilisesi câmiye çevrilir, başka bir şekilde hıristiyanların menfaatlerine dokunulmazdı. Şehir düşer-düşmez kale üzerinde ezânlar okunur, ilk Cuma günü büyük bir merasimle câmiye çevrilmiş kilisede namaz kılınıp, pâdişâhın adı hutbede okunur, bu zaferi nasîb ettiğinden dolayı Allahü teâlâya şükürler edilirdi. Daha sonra câmi etrafında mekteb ve medreseler, hamam; şehrin fethinde, maddî ve mânevi büyük yardımları görülen gâzi dervişler için tekke ve hastahâne, kervansaray, imâretler, çeşmeler, yollar, köprüler yapılır, içtimaî (sosyal) yardım müesseseleri faaliyete geçerdi. Eğer şehir harb yoluyla alınmışsa, sultânın veya kumandanın takdir ve emrine göre hareket edilir, şehri Türklere karşı savunan askerlerin hepsi esir alınırdı. Fakat ne suretle olursa olsun hıristiyan ahâliye zulüm edilmez, zaferin zekatı olarak bağışlanırlardı. Hıristiyan ahâlî büyük bir müsamaha içerisinde hayatlarına devam ederler, müslüman fâtihleri halaskar (kurtarıcı) olarak kabul ederlerdi. Hıristiyanlar ile meskûn Türk topraklarından geçen Türk askerlerinin, ahâliyi herhangi bir sûrette rahatsız etmelerinin cezası, îdâmdı. Kânûnî devrinde dikkatsizlikle atını bir hıristiyanın tarlasına bırakıp ekinini yedirten bir yeniçerinin cezalandırılması meşhurdur. Fethedilen yerlerdeki gayr-i müslimlerden (hıristiyan vs.) kendilerini himaye karşılığında cizye ve harac denilen husûsî bir vergi alınırdı. Cizyeden sâdece fakirler, sakatlar, hastalar, ihtiyarlar, çocuklar, kadınlar, rahipler ve sultânın husûsî bir fermanı ile vergi alınmaması belirtilenler muaf tutulurdu. Feth edilen yerlerdeki hıristiyanlar dînî cemâat ve teşkilâtlarını muhafaza ederler, kendi aralarındaki her türlü mes’eleyi mahkemelerinde hallederlerdi. Ancak bir müslüman ile bir hıristiyan arasındaki dâvaya hıristiyan mahkemesi bakmaya selâhiyetli olmayıp, İslâm mahkemesi bakardı. Osman Gâzi ile oğlu Orhan Gâzi’den başlayarak Anadolu, Rumeli ve yedi iklim üç kıt’ada hüküm süren Osmanlı Türkleri, fetihleriyle aldıkları yerlere medeniyetin damgasını vurdular. Eskiden her devlette ve doğudaki İslâm devletlerinde olduğu gibi bilhassa Osmanlılarda, fetih neticesinde fetihnâmeler yazılıp gönderilirdi. Osmanlı sultanları, daha İstanbul fethinden önce bu usûle riâyet edip, büyük zaferleri, bilhassa hıristiyan âlemine karşı kazanılan muvaffakiyetleri, İslâm devletlerine fetihnamelerle tebliğ ettiler. Fetihnâmeler, düşman devletler için bir tehdîd, dostlar için müjdeli bir haber niteliği taşırdı. Bunda, yanlış söylentilere meydan vermemek, içte ve dışta kendisine zarar vereceklerin ümîdini kırmak, dostları sevindirmek gâyesi vardı. Osmanlılarda fetihnâmeler Türkçe, Arapça ve Farsça yazılabilirdi. Duruma göre âyet-i kerîme, hadîs-i şerif ve derin anlamlı edebî cümlelerle başlanırdı. Elde edilen muvaffakiyetin Osmanlı Devleti’nin her tarafında îlân edilip, şenlik yapılması da belirtilirdi. Fetihnâmeler resmî me’murlar tarafından yazıldığı gibi, bâzan özel kişiler tarafından da yazılırdı. Fâtih Sultan Mehmed’in Mısır sultânına gönderilmek üzere Molla Gürânî’ye İstanbul’un fethiyle ilgili yazdırdığı fethnâme resmi, nişancı Tâcizâde Cafer Çelebi’nin yazdığı Mansûre-i İstanbul fetihnâmesi de özel bir fetihnâmedir. Fetihnâmeler, yapılan muhârebelerin bir tarihçesi olduklarından, târihî kıymetleri oldukça büyüktür. 1) Büyük Türkiye Târihi; cild-2, sh. 24 2) Osmanlı Târih Deyimleri: cild-1, sh. 614 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 341 4) Kolonizatör Türk Dervişleri (Ö.L. Barkan, İstanbul-1988) 5) Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Târihi; cild-2, sh. 25 FETRET DEVRİ (Bkz. Çelebi Sultan Mehmed) FETVÂ (Bkz. Şeyhülislâm) FEYZULLAH EFENDİ Osmanlı Devleti’nin kırk altıncı şeyhülislâmı. İsmi, Feyzullah’dır. Erzurum’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. Babası Erzurum müftîsi Seyyid Muhammed’dir. Şems-i Tebrîzî’nin soyundandır. 1703 (H. 1115) yılında Edirne isyânında fitneciler tarafından şehîd edildi. Küçük yaşından îtibâren ilim tahsiline yönelip din ve fen ilimlerinde yetişti. Vânî Muhammed Efendi’nin tefsîr, mantık, matematik, geometri ve astronomi ilimlerini öğrendi. Bu sırada dördüncü Mehmed Han’ın hocalığına tâyin edilen hocası Vânî Muhammed Efendi’nin daveti üzerine, İstanbul’a geldi. Vânî Efendi’ye dâmâd oldu. Şeyhülislâm Minkârîzâde Yahyâ Efendi’nin yanında mülâzım (stajyer) olarak çalıştı. Daha sonra hacca gitti. Hac dönüşü Yenişehir’e gelip kayınpederi tarafından pâdişâhın huzuruna çıkarıldı. 1669 târihinde şehzâde sultan Mustafa’nın hocası, 1670’de müderris oldu. Fâtih’de Sahn-ı semân medreselerinde vazifelendirildi. Sırasıyla Ayasofya, Süleymâniye, Sultan Ahmed medreselerinde müderrislik yaptı. 1686’da Rumeli kazaskerliği pâyesiyle şehzâde üçüncü Ahmed’in hocalığını, bir sene sonra da Nakîb-üleşraflığa (sevgili Peygamberimizin soyundan gelen seyyid ve şeriflerin işleriyle ilgilenen makama) tâyin edildi. 1688’de, sultan İkinci Süleymân Han’ın tahta geçmesi ile şeyhülislâm oldu. Daha sonra Erzurum’a gönderildi. Sultan ikinci Mustafa tahta geçince, 1695 târihinde ikinci defa şeyhülislâmlığa getirildi. Sekiz buçuk sene fetva makamında kaldı. Feyzullah Efendi, ilmî üstünlüğü yanında, yaptırdığı hayır eserleriyle de meşhur oldu. Erzurum’da bir medrese, bir câmi, hafızların kıraat ilmini okudukları dershâne, Şam’da hadîs okutulan bir medrese, Medîne-i münevverede ve İstanbul’da bir medrese, kütüphâne ve mektep yaptırdı. Feyzullah Efendi’nin eserleri şunlardır: 1- Hâşiyetün alâ Envâr-it-tenzîl (Kadı Beydâvî’nin meşhur tefsîrine yazdığı haşiye), 2- İslâm haşiyesi, 3- Nesâyih-ülmülûk, 4- Hâlhâlî’nin Şerh-i Akâid’i üzerine ta’lîkâtı, 5- Kitâb-ül-ezkâr, 6- Mecmûa-ı hikâyât, 7- Fetâvâ-i Feyziyye (fetvalarının toplandığı eserdir), 8- Ravda tercümesi, 9- Riyâz-ür-rahme, 10- Dîvân, 11- Kendi kaleminden hâl tercümesi, 12- Feyzullah Efendi Vakfiyesi’dir. Feyzullah Efendi âlim, sâlih evlât yetiştirdi. Oğullarından Seyyid Mustafa Efendi, Osmanlı şeyhülislâmlarının altmış üçüncüsü, Murtaza Efendi de altmış dokuzuncusudur. Seyyid Mustafa Efendi, 1745’de İstanbul’da doğdu, yine İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’da Mîrzâde Mehmed Efendi’nin yanında medfundur. Tahsilini babasından ve zamanın âlimlerinden yaptı. İlimde üstün bir dereceye yükseldi. Bir çok medresede müderrislik yaptı. Otuz üç yaşlarında kâdı oldu. Mekke-i mükerreme kâdılığı, Anadolu, Rumeli kazaskerliği yaptı. Edirne vak’asında kardeşiyle Yedikule’ye haps edildi. Sultan birinci Mahmûd Han fitneyi bastırınca, pâdişâhın lütuf ve ihsânlarına kavuştu, önce Rumeli kazaskeri; sonra da 1734 târihinde şeyhülislâm oldu. Bu şerefli vazifeyi dokuz sene iki ay sadâkatle yürüttü. Yardımsever bir zât olup, Eyyûb Nişancası’nda bir dergâh ve Saraçhâne’de bir çeşme yaptırmıştır. Diğer oğlu Murtaza Efendi de İstanbul’da doğmuş ve İstanbul’da vefât etmiştir. Eyyûb Sultan civarında annesinin kabri yanında medfûndur. O da babasından ve zamanın âlimlerinden okudu. Aklî ve naklî ilimlerde yetişti. Behcet-ül-Fetâvâ müellifi Yenişehirli Abdullah Efendi’den ilim tahsîl etti. Müderris oldu. Galata ve İstanbul kâdısı oldu. Ardından Anadolu kazaskerliğine getirildi. 1750 târihinde Sultan birinci Mahmûd Han tarafından şeyhülislâmlığa tâyin edildi. Dört sene yedi ay on iki gün adaletle vazifesini yürüttü ve hastalığı sebebiyle ayrılmak zorunda kaldı. Feyzullah efendizâdeler âlim, fazilet sahibi zâtlar olup, Nakşibendî yüksek yolundan feyz almışlardır. Allahü teâlânın dînine sımsıkı bağlı, haramlardan ve şüphelilerden şiddetle kaçınır, vakitlerini ibâdet etmekle değerlendirirler, kimseyi kırmamaya dikkat ederlerdi. Makam ve mevkîi; insanlara hizmet yeri ve Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için vâsıta olarak kabul etmişlerdir. Murtaza Efendi, emekli maaşı olarak kendisine tahsîs edilen arpalıkları kabul etmemiştir. 1) Devhat-ül-meşâyıh; sh. 74, 92, 97 2) Silk-üd-dürer; cild-4, sh. 6 3) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 393 4) İlmiye Salnamesi; sh. 491, 525 5) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-5, sh. 3464, 4257 6) Sicilli Osmânî; cild-4, sh. 33 7) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-16, sh. 327 FIRKALAR İnsan topluluğu; Osmanlı ordusunda ve Cumhûriyet’in ilk yıllarında bugünkü tümen karşılığı olan askerî birlik, Osmanlı donanmasının bir bölümü; îtîkâdî yönden aynı veya yakın inanışlara sâhib olan grup. Fırka kelimesi Osmanlı târihinde meşrûtiyet döneminde kurulmuş olan siyâsî parti mânâsında da kullanılmıştır. Yüce dînimiz İslâmiyet; birliğe, beraberliğe, kardeşliğe ve dayanışmaya çok önem vermiş, bütün mü’minlerin kardeş olduğunu bildirmiştir. Âl-i İmrân sûresi yüz üçüncü âyetinde meâlen; “Ey îmân edenler! Allah’ın ipine (âlimlerin bildirdiklerine) sarılınız. Ayrılmayınız” buyrulmuştur. Enfâl sûresi kırk altıncı âyetinde ise meâlen; “Allah’a ve O’nun Resûlüne itaat ediniz. Birbirinizle çekişmeyiniz. Sonra korku ile zaafa düşersiniz. Kuvvetiniz (elden) gider. Bir de sabr ediniz. Çünkü Allah sabr edenlerle beraberdir” buyruluyor. Sevgili Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâm da; “Mü’minin mü’mine bağlılığı, taşları birbirine kenetlenmiş duvar gibidir” buyurarak, İki elinin parmaklarını birbirine kenetledi. Bir hadîs-i şerîfde de; “Sakın birbirinize (düşman olup) buğz etmeyiniz. Birbirinize hased etmeyiniz. Birbirinizden (yüz çevirip) ayrılmayınız. Ey Allah’ın kulları! Birbirinizle kardeş olunuz” buyurarak birlik, beraberlik, kardeşlik ve dayanışmanın önemini işaret etmiş; düşmanlık, ayrılık ve bunlara sebeb olan söz ve davranışlardan kaçınmayı emir buyurmuştur. Allahü teâlânın emirlerine ve Peygamber efendimizin sünnetine uyan binlerce İslâm âlimi de; müslümanların birlik, beraberlik ve kardeşlik içerisinde yaşamaları için gayret sarf ettiler. Böyle hareket eden müslümanlar da birlik beraberlik içinde yaşayarak, güçlü devletler kurdular, ilmin, medeniyetin, adaletin müdâfîliğini yaptılar. İslâmiyet’in bildirdiği birlik ve beraberlik esâsı üzerine kurulan Osmanlılar da; birleşmeği, sevişmeği, yardımlaşmayı, fitne yâni anarşi çıkarmamağı, kâfirlerin haklarını da gözetmeği, kimseyi incitmemeği prensip edindiler. Dinimizin güzel emirlerini bildirmek, gelecek nesillerin dinlerini, îmânlarını korumak için bütün istirâhatlerini ve şahsî menfaatlerini feda ettiler. Güzel ahlâkı, adaleti, çalışkanlığı, fende, san’atda birinciliği, yiğitliği dünyâ târihlerine silinmez harflerle yazdılar. Fırka tâbiri Osmanlılarda İkinci Meşrûtiyet’ten sonra kullanılmıştır. Zîrâ, Osmanlı Devleti’nde bir çok millet bir arada yaşıyordu. Böyle bir fırkalaşma hareketi, devleti parçalayacağı için müsâde edilmiyordu. Bu sebeple 1908’den önceki fırkalaşmalar, batılı devletlerin tahrîki ile gizli kurulmuştur. Yeni Osmanlılar, daha sonra İttihâd ve Terakkî Cemiyeti, Ahrâr-i Osmaniye Cemiyeti bunların en önemlileri idi (Bkz. Cemiyetler). Avrupa devletlerinin ve Balkan komitacılarının baskıları netîcesinde 1908 senesinde îlân edilen İkinci Meşrûtiyetle serbest olarak siyâsî fırkalar kuruldu. Kurulan ilk fırkalar, daha önce gizli cemiyet olan İttihâd ve Terakkî ile, 14 Eylül 1908’de Prens Sabahaddîn’in Osmanlı Ahrâr fırkası idi. Bu iki fırkanın katıldığı ve rumlar, ermeniler ve bulgarların Türk aleyhdârı kampanya gösterileri içinde yapılan seçimde, İttihâd ve Terakkî fırkası, Meb’ûsân meclisinin çoğunluğunu elde etti. 14 Kasım 1909’da Mutedil Hürriyet-perver fırkası ve yine bu sırada Osmanlı Demokrat fırkası, 1910 yılı başlarında da Ahâlî fırkası, Kasım 1911’de ise, Hürriyet ve İtilâf fırkası kuruldu. İktidarda kaldığı üç yıl içinde uyguladığı politikalarla îtibârını kaybeden ve içinde gruplaşmalar meydana gelen İttihâd ve Terakkî fırkası, 1911 yılının Kasım ayında İstanbul’da yapılan ara seçimi kaybetti. Bu seçim ise henüz bir aylık bir geçmişi olan ve kazançlı çıkan Hürriyet ile İtilâf fırkasının mecliste hükümetin Trablusgarb’ı savunmasındaki başarısızlığı ile ilgili bir genel soruşturma açılmasını istemesine sebeb oldu. Bâzı ittihâdçılar da muhalefete katıldı. Meclisin kontrollerinden çıkmak üzere olduğunu gören İttihâd ve Terakkî fırkası ileri gelenleri, sadrâzam Saîd Paşa’dan meclisi fethetmesini istediler. Bunu yapmak için Kânûn-i esâsî’nin 35. maddesini değiştirerek; pâdişâha, meclisle kabîne arasında bir tartışma olmadan da meclisi fesh hakkı yeniden verilmek istendi. Hürriyet ve îtilâf fırkası, pâdişâhın yetkisini güçlendirmek için bu tedbîrin alınmasını daha önce kendisi istediği için buna karşı çıkamadı. Buna rağmen değişiklik teklifi mecliste reddedildi. Böylece meclisle, kabîne arasında görüş ayrılığı çıkması üzerine kanûn-i esâsî hükmüne göre meclis fesh edildi. 1912’de yeni bir genel seçime gidildi. “Sopalı ve dayaklı seçim” diye adlandırılan bu seçim sonunda, pek az muhalif meb’ûs meclise girebildi. Ordu içindeki halaskarân grubunun hareketiyle İttihâd ve Terakkî’nin muhalefete düşmesi üzerine, bir kaç ay çalışabilmiş olan Meb’ûsân meclisi bir kere daha fesh edildi. Bâb-ı âlî baskını netîcesinde tekrar iktidara gelen İttihâd ve Terakkî fırkası, Mahmûd Şevket Paşa’nın öldürülmesi üzerine çok partili rejime son verdi. 1913’de kurulmuş olan Millî Meşrûtiyet fırkası da hâdiseler arasında kayboldu. 1914’de yapılan seçime tek parti olarak katılan İttihâd ve Terakkî fırkasının iktidarı, Birinci Dünyâ harbi yenilgisine kadar sürdü. 1918’de son kongresini yapan İttihâd ve Terakkî fırkası, Teceddüd fırkası olarak değişti. Talat, Enver ve Cemâl paşalarla bâzı arkadaşlarının Avrupa’ya kaçmasından sonra 1919’da yapılan genel seçimde, son Osmanlı Meb’ûsân meclisi teşekkül etti. Mütâreke ve müdâfaa-i hukuk dönemlerinde yeniden teşkilâtlanan Hürriyet ve îtilâf fırkası te’sirli oldu. Mütâreke döneminde başka siyâsî partiler kurulduysa da pek etkili olamadılar. Osmanlılar zamanında kurulan fırkalar yâni siyâsî partiler şunlardır: 1- Osmanlı İttihâd ve Terakkî Cemiyeti (Bkz. İttihâd ve Terakkî). 2- Osmanlı Ahrâr Fırkası: 14 Eylül 1908’de İstanbul Bâb-ı Alî Cad. No: 65’da kuruldu. Kurucuları; Nûreddîn Ferruh, Ahmed Fazlı, Kıbrıslı Tevfik, Nâzım ve Tevfik beyler ile Celâleddîn Arif ve Mahir Saîd beylerdir. 1908’de Osmanlı siyâsî hayâtına giren bu fırka, Prens Sabahaddîn’in etrafında toplanan kimselerce İttihâd ve Terakkî karşısında bir güç meydana getirmek için kuruldu. Programı, Nûreddîn Ferruh Bey tarafından hazırlandı. İngiliz siyâsî partilerini taklid ettiği söylenen Ahrâr fırkası, 1908 genel seçimlerine yalnız İstanbul’dan katıldı. Ancak tek meb’ûs çıkarabildi ve yenilgiye uğradı. Daha sonra adliye nâzırı Manyâsizâde Refik Bey’in ölümü üzerine yapılan ara seçimde gazeteci Ali Kemâl’i aday gösterdiyse de, bu seçimi de İttihâd ve Terakkî adayı kazandı. Seçimlerden yenik çıkan Ahrâr fırkası, Meclis-i meb’ûsânda kendinden söz ettirdi. Daha sonra İsmâil Kemâl, Kirkor Zohrap, Dr. Rızâ Nur gibi meb’ûslar Ahrâr fırkasına geçtiler. Özellikle, arab, arnavut, rum ve ermeni meb’ûslar tarafından yakınlık gösterilen Ahrâr fırkası, Osmanlı ülkesindeki gayr-i müslim unsurlara eşitlik tanınması, adem-i merkeziyete dayanan bir siyâsî düzenin kurulması fikrini savundu. 31 Mart vak’ası sırasında İttihâd-ı Muhammedi fırkasıyla işbirliği yaptı. Hey’et-i Müttefika-i Osmaniye’nin kurucuları arasına girdi. İttihâd ve Terakkî’ye karşı da ermeni komitacılarıyla işbirliği yaptı. Doğrudan doğruya bir yayın organı yoktu. Fakat İttihâd ve Terakkî’nin muhalifi olan her gazete Ahrâr fırkasının yanında yer aldı. İkdam, Sabah, Yeni gazete, Sadâ-yı millet ve Servet-i fünûn bunlardandır. Serbestî gazetesi de fırkanın gazetesi gibiydi. 31 Mart olaylarıyla yakından ilgilenen Ahrâr fırkası, hem sultan Abdülhamîd Han’dan, hem de İttihâd ve Terakkî fırkasından kurtulmak istiyordu. Bu umudlarının gerçekleşmesi için de bâzı askerlerle ve Derviş Vahdeti grubuyla temasa geçtiler. Derviş Vahdetî’nin ve Ahrâr fırkasının teşviki ve tahrikleriyle zuhur eden 31 Mart vak’asından sonra, sultan İkinci Abdülhamîd Han tahttan indirildi. Olaylardan mes’ûl tutulan Ahrâr fırkası mensubları tutuklandılar. Ahrâr fırkası bu olayların ağırlığı ve sorumluluğu altında ezildi. Üyelerinin bir kısmı tutuklandı, bir kısmı suçlu bulunarak yargılandı, bir kısmı da ülke dışına kaçtı. Fırkayı yeniden canlandırma çabaları sonuç vermedi. 1910 yılı başında yurda dönen Kâtib-i umûmî Nureddîn Ferruh Bey, 30 Ocak 1910’da fırkanın sonunu îlân eden bir bildiri yayınladı. Böylece resmî varlığı son buldu. 3- Osmanlı Demokrat Fırkası (Fırka-i İbâd): 6 Şubat 1909’da İstanbulSultanahmed-Millet bahçesi karşısındaki Fuâd Şükrü Bey’in evinde kuruldu. Selâmet-i Umûmiye kulübünün bütün üyeleri; İbrâhim Naci, Giridli Ali, Fuâd Şükrü, Dr. Rızâ Abut, Pertev Tevfik, Yenişehirli Salih, Mustafa, Sermakinist Rızâ Beyler ile Dr. Abdullah Cevdet ve İbrâhim Temo’nun kurucuları arasında yer aldığı Osmanlı Demokrat fırkasının ilk yönetim kurulunda, Dr. İbrâhim Temo (reis), Dr. Abdullah Cevdet (İkinci reis), Fuâd Şükrü (umûmî kâtib) yer aldılar. 31 Mart vak’ası olduğu zaman fırkanın program tüzüğü tamamlanmış değildi. Bu olaylar sırasında kurulan Hey’et-i Müttefika-i Osmaniye’ye katılmış olan fırka, İttihâd ve Terakkî’nin uyguladığı yanlış politikalardan istifâde ederek gelişmeye çalıştı. Meclis-i meb’ûsânda mensubu olmamasına rağmen, hararetli tartışmalara sebeb oldu. Yayın organlarının İsmâil Hakkı Paşa hükümeti döneminde kapatılması, gazetelerini satan çocukların döğülmesi, fırka üyelerinin işkenceye mâruz kalmaları üzerine fırkanın ismi meşhûrlaştı. Daha çok genç nesle hitâb ettiği için, çıkarttığı gazetelerde yayınlanan ateşli makalelerle kamuoyunda hayli te’sirli oldu. Fırkanın resmî yayın organı olarak; İstanbul’da; Türkiye; İzmir’de, Feryâd; Manastırda Hukûk-ı İbâd; Halep’de, Ahali gazeteleri çıkarıldı. Bâzıları kapatıldı ise de yeni isimlerle tekrar çıktılar. Selâmet-i Umûmiye, Hâkimiyet-i Milliye, Muahede, Yeni Ses, Hukûk-ı Beşer, Genç Türk, Âzâd gazeteleri de fırkanın fikirleri doğrultusunda yayın yaptılar. 1911 yılından itibaren İttihâdcıların baskısı sebebiyle ciddî bir varlık gösteremeyen fırka mensuplarının bir kısmı Hürriyet ve îtilâf fırkasına, bir kısmı ise, Osmanlı Sosyalist fırkasına katıldılar. Mütâreke döneminde yeniden toparlanmak isteyen fırka mensupları, Yeni Demokratlar diye dikkati çektilerse de başarılı olamadılar. 4- İttihâd-ı Muhammedî Fırkası: 5 Nisan 1909’da, İstanbul’da Volkan gazetesi idare merkezinde kuruldu. Süheyl Paşa, şeyhülislâm Feyzullah Efendizâde Mehmed Sâdık Efendi, Mehmed Emin Hayretî Efendi, İbn-ün-Nafî’ Ahmed Es’ad Efendi, Şeyhülhâc Mehmed Emin Efendi, Nevşehirli Hâfız Mehmed Sabri Efendi, Bandırma Naibi Şevket Efendi, Sa’îd-i Kürdî, ibni Mirza, Hacı Hayri Bey, Ferik Rızâ Paşa, Fârûkî Ömer Şevki Efendi ve Derviş Vahdetî gibi kişilerin kurucuları arasında yer aldığı İttihâd-ı Muhammedî fırkası, 31 Mart olaylarından önce parlamento dışında gizli ve ihtilâlci eğilimde kuruldu. 21 Mart’ta Ayasofya Câmii’nde okunan mevlidden sonra Derviş Vahdetî’nin bir nutku ile kuruluşu îlân edilen bu fırka; Fırka-i Muhammediye, Volkancılar cemiyeti, Cemiyet-i Muhammediye olarak da adlandırılırdı. 31 Mart vak’ası içinde, yayın organı olan Volkan’ın yayınlarına dayanarak bu hareketlerin baş idarecisi durumunda olan fırka; “Din elden gidiyor, şeriat isteriz” gibi sloganlarla hareketleri yönlendirmeye çalışdı. Müslümanlar arasında fitne çıkardığı için, hiç bir zaman ilmiye sınıfı mensuplarından ve din adamlarından destek görmedi. Bilakis ilmiye mensuplarının tenkidlerine sebeb oldu. Bu hâdiseler sırasında Ahrâr fırkası ile yakın münâsebette bulunan fırka, İttihâd ve Terakkî’ye karşıydı. “Yalnızca Osmanlı müslümanlarına değil, bütün dünyâ müslümanlarına açığız; milliyetçi değil, ümmetçiyiz; cemiyetin başkanı hazret-i Muhammed’dir” gibi parlak sloganlara sâhib çıkan bu fırka, ihtilâlci bir metod benimsemişti. Onlara göre olağanüstü bir dönemde ilmiye ve askeriye birlikte hareket etmeli, olağanüstü dönem geçince askerler siyâsetten ellerini çekmelidir. Asker kışlasına dönünce, siyâsî iktidar ilmiyenin elinde veya denetiminde kalacaktır. 31 Mart vak’asından sonra, Abdülhamîd Han’ı tahttan indiren ve sıkıyönetim îlân eden İttihâd ve Terakkî, kurduğu dîvân-ı harbde, hâdiseleri tezgahlayan Derviş Vahdetî’yi ve adamlarını îdâma mahkûm etti. Böylece İttihâd-ı Muhammedi fırkası da ardında derin ve acı izler bırakarak siyâsî hayattan silindi. 5- Hey’et-i Müttefika-i Osmâniyye: 17 Nisan 1909’da İstanbul’da kuruldu. Daha çok meşrûtiyeti korumak ve kollamak gayesiyle kurulmuş olup, partiler arası veya partiler üstü bir kuruluştu. Siyâsî programı vardı ve koalisyoncuydu. 31 Mart hâdiselerinin ilk gününde, Osmanlı Ahrâr fırkasının fikirlerini yayınlayan Osmanlı gazetesi tarafından kurulması teklif edildi. İttihâd ve Terakkî cemiyeti, Osmanlı Ahrâr fırkası, Ermeni Taşnak sütyûn ve Rum Cemiyet-i siyâsiyesi, Fırka-i İbâd, Arnavud Başkim Merkez kulübü, Kürt Teâvün kulübü, Çerkez Teâvün kulübü, Bulgar kulübü, Mülkiye me’zûnîn kulübü, Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmaniye ve sâir kulüb ve heyetler yanında bir çok gazetenin iştirakiyle kuruldu. Ancak İttihâd-ı Muhammedi fırkası ve Fedâkarân-ı Millet cemiyeti bu hey’et dışında bırakıldı. 6- Mûtedil Hürriyetperverân Fırkası: Kasım 1909’da İstanbul, Bâb-ı âlî Tanzîmât gazetesi idarehânesinde kuruldu. Berât meb’ûsu İsmâil Kemâl Bey, Haleb meb’ûsu Nâfî Paşa, Kerbelâ meb’ûsu Mehdi Bey, Priştine meb’ûsu Hasan Bey, Zur meb’ûsu Hızır ve Şefik el-Müeyyed beyler tarafından kuruldu. Bu fırka, İkinci Meşrûtiyet parlamentosu içinde kurulmuş olan ilk siyâsî partidir. Ahrâr fırkasının varlığına son vermesi üzerine, İttihâd ve Terakkî’ye muhalif milletvekilleri tarafından kuruldu ise de 1911 yılı Nisan ayına kadar kendini topartayamadı. Bu târihte programında değişiklik yaparak güçlendi. Meclis-i meb’ûsânda etkili muhalefet çalışmalarında bulundu. Fırka üyelerinden meb’ûsân meclisi ikinci reisliğine seçilenler oldu. Doğrudan bir yayın organı yoktu. Fikirlerini bir çok gazete destekledi. Üyeleri umumiyetle bürokrasi kesiminden olan Mutedil Hürriyetperverân fırkasının varlığı kısa sürdüğü için pek teşkilâtlanamadı. Milleti Osmaniye (Osmanlı Milleti) kavramına inanmakta olup, bu milleti meydana getiren etnik unsurlar arasında eşitiik istemekte idi. Ayrıca idarede adem-i merkeziyetçiliğe karşı idi. Mutedil Hürriyetperverân fırkası, 1911 Kasımı’nda kendisinin de kurucularından olduğu Hürriyet ve İtilâf fırkasına katılarak varlığına son verdi. 7- Islâhât-i Esâsîye-i Osmaniye Fırkası: 1909 yılının sonunda Paris’te kurulan ve merkezi Paris olan bu fırkanın ilk kurucuları; Şerif Paşa, Ali Kemâl, Mevlânâzâde Rif’at, Pertev Tevfik, Dr. Refik Nevzat, Albert Fuâd ve Kemâl Avni beylerdi. Daha önce Jön Türkleri destekleyen, İttihâd ve Terakkî üyesi olan, meşrûtiyetin ilânından sonra da Londra sefîr-i kebîrlğini isteyen ve bu isteği İttihâdçılar tarafından kabul edilmediği için İttihâd ve Terakkî’ye cephe alan Şerif Paşa ve çevresindeki kimseler, İttihâdçılara karşı sert bir muhalefete geçtiler. Fransa’da Islâhât-ı Esâsiye-i Osmaniye fırkasını, yurt içinde de Yapıcılar cemiyeti adı verilen gizli bir cemiyet kurdular. Bâzı kimselere karşı komplo düzenlemeyi plânladılar. Ülke içindeki olayları ayrıntılarıyla ve sert muhalefet duygularıyla anlatan ve tenkîd eden fırka, Şerif Paşa’nın Türkler dışındaki etnik unsurların koruyucusu olduğunu belirtmesiyle dikkat çekip ilgi topladı. Yurt dışında kurulan bu fırka seçimlere katılamadı. Fakat seçim sonuçlarını etkilemek için propaganda yaptı. Fransızca ve Türkçe çeşitli yayın organlarına sâhib olan fırka, Türkçe olarak Yeni Yol ile Fransızca Mecheroutiette gazetelerini çıkardı. 1913 Ağustosu’na kadar devam eden fırka, Bâb-ı âlî baskınından sonra Paris’e kaçan Hürriyet ve îtilâfçılarla birleşti. Durumu bir bildiriyle îlân eden Şerit Paşa, yeni Hürriyet ve İtilâf fırkasının da başkanı oldu. 8- Ahâlî Fırkası: 21 Şubat 1910’da İstanbul’da kuruldu. Gümülcine meb’ûsu İsmâil Bey (reis), Karesi meb’ûsu Vasfi, Konya meb’ûsu Zeynelâbidîn, Tokat meb’ûsu Mustafa Sabri, Karahisar meb’ûsu Ömer Feyzi, Erzurum meb’ûsu Şefket efendiler ile Trablusgarb meb’ûsu Ferhat, Bâyezîd meb’ûsu Süleymân Sûdî beylerin kurduğu bu fırka; meşrûtiyet parlamentosu içinden kurulan ikinci muhalefet partisidir. İttihâd ve Terakkî fırkasından ayrılan meb’ûslar tarafından 1911 yılına kadar parlamentoda sesini duyurdu. İttihâd ve Terakkî’ye karşı sert mücâdelelere girişti. O zaman yayınlanan Yeni gazete, Sadâ-yı Millet, İkdam, Yeni İkdam gazeteleri ve Osmanlı Sosyalist fırkasının gazetesi olan İştirâk tarafından destek gördü. İlk defa Siyonizm ve yahûdî aleyhdarlığı konusunu ortaya atıp, İttihâdçıların Siyonist baskısı altında olduğunu iddia etti. Harbiye nâzırı Mahmûd Şevket Paşa’yı ağır şekilde itham eden İstizah (gensoru) önergesini meclise verdi. Muhafazakâr çizgide bir siyâsî parti olan Ahâlî fırkasının sosyal yönü pek çoktu. Kurucularının pekçoğu ilmiyecilerden olduğu için, Osmanlı bürokrasisinin bu sınıfın elinde olmasını savundu. Meclis dışında pek teşkilâtlanmamış olan fırkaya bağlı meb’ûsların sayısı yirmiyi aşmadı. 1911 yılı Aralık ayına kadar bağımsız çalıştı. Bu târihte kurulan Hürriyet ve İtilâf fırkasına katılarak varlığına son verdi. 9- Osmanlı Sosyalist Fırkası: Eylül 1910’da İstanbul Nûr-ı-Osmâniye’de Hürriyet mat-baası kuruldu. Kurucuları; İştirâk gazetesi sahibi Hüseyin Hilmi, Sosyalist gazetesi sahibi Nâmık Hasan, Muahede gazetesi sahibi Pertev Tevfik, İnsâniyet gazetesi sahibi İbn-üt-Tâhir İsmâil Faik, Baha Tevfik ve Hâmid Subhi beylerdir. İkinci Meşrûtiyetin îlânından sonra başlayan serbestlik ve hürriyet havası içinde, sosyalist fikirleri ileri süren ve savunan kimseler çıktı. Bunlar, sâhib oldukları fikirleri savunarak 1910 yılına kadar geldiler. Bu târihte cemiyet kurma ve matbûât ile ilgili bâzı düzenlemelerin de yapılmasından istifâde ile, işçi haklarını bahane ederek fikirlerini yaymaya çalıştılar. Köylüleri, gündelik çalışan ameleleri ve müstahdemleri içine alan bir Osmanlı proletaryasından bahs ettiler. Bu kimseler, 1910 yılı sonunda Osmanlı Sosyalist fırkasını kurdular. Hiç bir genel ve ara seçime katılmayan fırkanın fikirleri, Meclis-i meb’ûsânın bulgar ve ermeni üyeleri tarafından da destek gördü. İlk zamanlar İttihâd ve Terakkî fırkasıyla iyi geçinmeye çalışan fırka, zamanla muhalefet saflarında yeraldı. İttihâd ve Terakkî’nin fırkaya karşı tutumu da sert oldu. Sosyalist kulüpleri ve sosyalizmi savunan gazeteleri kapattı. Sendika kurmayı yasakladı, dernek biçiminde kurulan sendikaları da kapattı ve sosyalist fırkanın idarecilerini tutuklattı. Ülke dışındaki sosyalistlerle de irtibat kuran fırka, ikinci enternasyonale bağlandı. Sosyalist ve ihtilâlci fikirleri savunan İştirak, Sosyalist, Muahede, İnsaniyet ile Paris şubesinin yayınladığı Beşeriyet gazeteleri, fırkanın yayın organlarıdır. Yurt içinde şubesi bulunmayan fırkanın Dr. Refik Nevzat tarafından Paris şubesi açıldı. Meb’ûsân meclisi içindeki ermeni ve bulgarlardan destek gören ve İttihâd ve Terakkî’nin uyguladığı baskı politikası sebebiyle teşkîlâtlanamayan Osmanlı Sosyalist fırkası, etkinliğini kaybetti. Mensuplarından bâzıları Hürriyet ve îtilâf fırkasına katıldılar. 10- Hürriyet ve Îtilâf Fırkası: 21 Kasım 1911’de İstanbul, Şehzâdebaşı’nda kuruldu. Amasya meb’ûsu İsmâil Hakkı Paşa, Sivas meb’ûsu Dr. Dagavaryan, Tokat meb’ûsu Mustafa Sabri Efendi, Hama meb’ûsu Abdülhamîd Zöhrâvî, Piriştine meb’ûsu Hasan Bey, Sinop meb’ûsu Dr. Rızâ Nur Bey, Âyân meclisi âzâları Dâmâd Ferîd ve Müşir Fuâd paşalar, emekli Süleymân Paşa, Sâdık Bey, gazeteci Tâhir Hayreddîn Bey tarafından kurulan fırkanın ilk reisi Dâmâd Ferîd Paşa’dır. İkinci Meşrutiyet’ten sonra kurulan en güçlü muhalefet partisi olan Hürriyet ve İtilâf fırkası, son derece bunalımlı bir dönemde kuruldu. Meclis içinde bulunan mutedil Hürriyetperverân ve Ahâlî fırkalarına mensûb meb’ûslarla, rum, arnavut, arab, ermeni meb’ûsları ve hiç bir partiye üye olmadıklarını söyleyen Hizb-i müstakil meb’ûslarının birleşmesiyle ortaya çıktı. Böylece İttihâd ve Terakkî karşısında dağınık durumda olan muhalefet toplanmış oldu. Ayrıca meclis dışında bulunan eski İttihâdçılar, devre dışı bırakılan ilmiyeciler, eski Ahrârcılar, demokratlar ve sosyalistler gibi düşünceleri farklı ve İttihâd ve Terakkî’ye karşı olan kimseler de bu fırka içinde yer aldılar. Tek başlarına İttihâd ve Terakkî’ye karşı koyamayan kişilerin ve partilerin birleşmesi neticesinde ortaya çıkan fırkanın belli bir ideolojisi yoktu. İttihâdçıların çeteciliğini ve komitacılığını önlemek ve iktidar tekelini kırmak, tek ve temel gayeleri idi. Ancak bünyesinde topladığı unsurların eğilimine göre, Osmanlıcılık, adem-i merkeziyetçilik ve teşebbüs-i şahsî (yerinden idare ve hür teşebbüs), meşrûtiyetçilik, liberal ekonomi gibi fikirlerin savunuculuğunu yaptı. İttihâd ve Terakkî fırkasıyla kıyasıya mücâdele etti. Sopalı seçim olarak bilinen 1912 seçiminde pek az meb’ûs çıkarabilen fırka, İttihâd ve Terakkî’nin uyguladığı baskı politikaları yüzünden etkinliğini kaybetti. Meclis-i meb’ûsânın 4 Ağustos 1912 târihinde fesh edilmesinden sonra, Balkan savaşının bunalımlı günlerinde seçimler ertelendi. 1914 yılına kadar meclissiz bir meşrûtiyet denemesi yapıldı. Meclissiz dönemdeki Gâzi Ahmed Muhtar Paşa ve Kâmil Paşa hükümetleriyle iyi münâsebetler kuran Hürriyet ve îtilâf fırkası, Bâb-ı âlî baskınıyla iktidarı tekrar ele geçiren İttihâd ve Terakkî fırkasına karşı mücâdeleye devam etti. Sadrâzam Mahmûd Şevket Paşa’nın öldürülmesinden sonra daha sert tedbirlere başvuran İttihâd ve Terakkî, kurduğu Dîvân-ı harbde fırka liderlerinden Gümülcineli İsmâil Bey ile önde gelen meşhur kişileri gıyaben îdâma mahkûm etti. Bünyesinde çeşitli unsurları barındıran ve kitle partisi hüviyetinde olan Hürriyet ve İtilâf fırkasının; Teşkilât, Tahdîrât, Teminât, Merih, Hemrâh, Islâhat, Şehrâh, Ifhâm gazeteleri gibi yayın organları yardı. İkdam, Yeni ikdam, Yeni gazete, Alemdâr gazeteleri de fırkanın faaliyet ve fikirlerini desteklediler. Fırkanın ideolojik birliğe ve herhangi bir sosyal sınıfa dayanmayışı, mensubları arasında görüş ayrılıklarına ve tartışmalara sebeb oldu. İlk olarak, Avrupai düşünceli gençlerle ilmiyeciler arasında çıkan tartışmalar istifalara yol açtı. İstifalardan sonra fırka, miralay Sâdık Bey, Şaban Efendi, Gümülcineli İsmâil Bey takımının idaresine girdi. Küçük bir hizbin eline geçen Hürriyet ve itilâf fırkası gittikçe zayıfladı. İlk ve son kongresini 3 Haziran 1912’de yapan fırka, ikinci kongre girişimini İttihâd ve Terakkî’nin muhalefette bulunduğu, Bâb-ı âlî baskınından önceki dönemde yapmaya teşebbüs etti ise de, iç çekişmeler sebebiyle çoğunluğun sağlanamaması üzerine, hasbihâl şekline dönüştü. İstanbul içinde ve dışında teşkilâtlanmış olan Hürriyet ve İtilâf fırkasının bâzı elemanları, Mahmûd Şevket Paşa sûikasdından sonra Sinop’a sürüldüler. Ağır cezaya çarptırılmış olanlardan kimi îdâm edildi, kimi de ülke dışına kaçtı. Hükümet tarafından resmen kapatılmamış olan Hürriyet ve İtilâf fırkası, kendiliğinden siyâsî hayâttan çekildi. Yurt dışına kaçan muhalefet mensupları Paris’te birleşerek, Hürriyet ve îtilâf fırkası veya Millî Muhalefet fırkasını kurdular. Bu yeni fırkaya Islâhât-ı Esâsiye ile Osmanlı Sosyalist fırkaları da katıldı. Birinci Dünyâ savaşı sırasında Osmanlı Devleti’ni parçalamak isteyen devletlerin emellerine hizmet eden Hürriyet ve îtilâf fırkası mensupları, arabları, îtilâf ve Terakkî’ye karşı kışkırttı. Ermenilerle de işbirliği yaparak Cemâl Paşa’nın ermenilerin desteğiyle bir devlet kurma çalışmasına yardımcı oldu. Mütâreke döneminde 14 Ocak 1919’da yeniden kuruldu. Bu kuruluşta; Müşir Nuri Paşa (reis), Zeki Paşa, Abdülkâdir Efendi, Mustafa Sabri Efendi, Ali Kemâl Bey, Refik Hâlid (Karay), Rızâ Tevfik (Bölükbaşı) gibi kimseler yer aldılar. 1919’da yapılan Meclis-i meb’ûsân seçimine de katılmayan Hürriyet ve itilâf fırkası, Dâmâd Ferîd Paşa kabinelerinde etkili oldu. Zamanla Dâmâd Ferîd Paşa hükûmetlerinin icrâatlarını beğenmeyen bâzı kimseler, Mutedil Hürriyet ve îtilâf fırkasını kurdular. Daha sonra bu iki ayrı fırka birleştirilmek istendiyse de netîce alınamadı. Anadolu’daki millî mücâdele hareketlerine karşı çıkan Hürriyet ve îtilâf fırkası, bu hareketin başarıya ulaşması üzerine kendiliğinden ortadan kalktı, îtilâf ve Hürriyet fırkası mensubları yurt dışına çıkarak İtalya, Balkanlar, Suriye, Mısır, hattâ Cava adasına kadar dağıldılar. 11- Halâskârân Grubu: Mayıs-Haziran 1912’de İstanbul’da kuruldu. Erkân-ı harb binbaşı Gelibolulu Kemâl Bey, erkân-ı harb kolağası Kastamonulu Hilmi Bey, süvari kaymakamı Recep Bey, bahriye binbaşı İbrâhim Aşkı Bey, yüzbaşı Kudret Bey bu fırkanın ilk kurucularıdır. 1908 yılında ordunun desteğiyle meşrûtiyeti ilân eden ve iktidara gelen İttihâd ve Terakkî fırkası, iktidara geldikten sonra ordunun siyâsetten çekilmesi için bâzı tedbirler aldı. Fakat 31 Mart vak’ası üzerine sıkıyönetim îlân ederek orduyu tekrar siyâsete soktu. Ordunun o günkü şartlarda idareye karışması demek olan sıkıyönetim, 1912 Temmuzu’na kadar sürdü. İttihâd ve Terakkî’nin karşısındaki muhalifler, sıkıyönetim idaresi altında fikirlerini sâdece meclisde söyleyebildiler. Dışarıda ise muhaliflere karşı sert tedbirler uygulandı. Bu sırada, bir yandan askerin kışlasına dönmesini isteyen muhalefet, diğer taraftan da ordu içinden askeri destek aramaya başladı. Meclis-i meb’ûsânda harbiye nâzırı Mahmûd Şevket Paşa’ya karşı sert tenkîdler yöneltildi. Mecliste Hürriyet ve îtilâf fırkası kuruldu, yukarıda bildirilen gelişmelerden sonra Meb’ûsân meclisi fesh edildi. 1912’de yapılan seçimlerde İttihâd ve Terakkî ekseriyeti alınca, ordu da ikiye bölündü. Subaylar İttihâdçı ve îtilâfçı tiiye iki gruba ayrıldı. Bu sırada askerin siyâsetle meşgul olamıyacağına dâir bir kânun teklifi Meclis-i meb’ûsânda görüşülerek Âyân meclisine gitti. Mahmûd Şevket Paşa da harbiye nâzırlığından istifa etti. Ordu içinde kendilerine Halâskârân denilen bir grup, dışarıdaki muhaliflerle birleşerek harekete geçtiler. Ordu içindeki İttihâdçı-îtilâfçı bölünmesinden istifâde eden Halâskârân grubu, Meclis-i meb’ûsân üzerinde baskı kurmayı denedi. Sadrâzam Saîd Paşa’nın Arnavutluk hâdiseleri üzerine meclisden güven oyu aldığı sırada faaliyete geçen Halâskârân grubu, Rumeli’deki hâdiselerin İstanbul’a sıçradığını, ordu içinde kaynaşmalar olduğu haberini yayarak, bir grup beyannâmesi neşretti. Bu sırada sadrâzam Saîd Paşa istifa etti. Nâzım Paşa ile harbiye nâzırı Kâmil Paşa’nın da vazifeyi kabul etmesi şartıyla herhangi bir kabinenin teşkilini isteyen Halâskârân grubunun isteği üzerine Gâzi Ahmed Muhtar Paşa idaresindeki büyük kabîne kuruldu. Ekseriyeti İttihâd ve Terakkî üyesi olan Meclis-i meb’ûsânla Gâzi Ahmed Muhtar Paşa kabînesinin diyalog kuramaması üzerine, Halâskârân grubu meclis üzerinde baskı kurmaya çalıştı. Hükümet, Kânûn-i esasideki bir boşluktan faydalanarak meclisi fesh ettirdi. Bu sırada Balkan savaşı patlak verdi. Alınan kötü sonuçlar üzerine Gâzi Ahmed Muhtar Paşa kabînesi de istifa etti. Kâmil Paşa idaresinde yeni bir kabîne Kuruldu. Halâskârân grubu Balkan savaşlarına katıldı. Bu sırada İttihâd ve Terakkî, Bâb-ı âlî baskınıyla iktidarı tekrar ele geçirdi. Halâskârân grubunun bâzı üyeleri tutuklandı. Yeni bir hükümet darbesi girişiminde bulunan grup, Mahmûd Şevket Paşa hükümetini iktidardan uzaklaştırmak istedi. Bu girişimi haber alan hükümet tekrar tutuklamalara başladı. Lider durumunda olan Kemâl ve Kudret beyler yurt dışına kaçınca, grubun faaliyetleri de son buldu. 12- Millî Meşrûtiyet Fırkası: 5 Temmuz 1912’de İstanbul’da, İfham gazetesi idarehânesinde kuruldu. Kurucuları: İfham gazetesi başyazarı ve eski Kütahya meb’ûsu Ferit, siyâsî târih müderrisi Akçoraoğlu Yûsuf, mâliye ve iktisat müderrisi Zühdî, belediye meclisi reisi Mehmed Ali ve eski Fizân meb’ûsu Câmi beylerdir. Millî Meşrûtiyet fırkası, Gâzi Ahmed Muhtar Paşa hükümetinin meclissiz döneminde ve Balkan harbinin başlıyacağı günlerde kuruldu. İttihâdçı, îtilâfçı cepheleşmesinin yoğunlaşmaya başladığı devrede kurulan ilk açık Türkçü fırkasıdır. Meclissiz dönemde kurulan fırka, 1914 yılına kadar yaşayamadığı için seçimlere katılamadı, dolayısıyla meclise giremedi. Kendi yayın organı olan İfham gazetesinin yanında Tercümân-ı Hakikat gazetesiyle fikirlerini anlatmaya çalıştı. İttihâd ve Terakkî partisinden ayrılan kimselerce kurulan fırka, daha çok İttihâd ve Terakkî’ye karşı rakîb olarak ortaya çıktı. Tanzîmât aleyhdârlığı konusunu da işleyen fırka, Hürriyet ve îtilâf fırkasıyla da anlaşamadı. Türk ocağı ile münâsebet kurarak İstihlâk-ı Millî cemiyetinin kuruluşuna katıldı. İstanbul dışında şubesi olmayan fırka, uzun ömürlü olmayıp, eleman kıtlığı ve maddî problemler sebebiyle terkedilmiş duruma düştü. Mütâreke döneminde kurucularından bâzıları Millî Ahrâr ve Millî Türk fırkalarında vazife aldılar. 13- Ahâli İktisat Fırkası: 1918 senesinde kurulan ve programında iktisadî ve içtimaî mes’elelere yer veren bir fırka olup, Ticâret-i umûmiye gazetesi bu fırkanın yayın organı idi. 1919 senesinde yapılan seçimlere katılmak için Millî kongre ile işbirliği yaptı. İstanbul’da Millî Ahrâr fırkası ile ortak bir liste hazırlayıp seçimlere katıldı ise de başarı elde edemedi. Meclis-i meb’ûsânın işgal kuvvetleri tarafından basılmasını tâkib eden günlerde siyâsî hayâttan çekildi. 14- Osmanlı Hürriyetperver Avâm Fırkası: Ekim 1918’de İstanbul Bâb-ı âlî’deki Minber gazetesi idarehânesinde kuruldu. Kurucuları; Ali Fethi (Okyar), Karesi meb’ûsu Hüseyin Kadri, Tokat meb’ûsu Tahsin, Dîvâniye meb’ûsu Dr. Sami, Erzincan meb’ûsu Halet Bey, Yozgat meb’ûsu Şâkir, Antalya meb’ûsu Fuad Hulûsî (Demirelli) beylerdir. İzzet Paşa kabinesi döneminde, mütârekenin imzalanmasından ve İttihâd ve Terakkî’nin son kongresinden önce kuruldu. Kurucularının tamâmı İttihâd ve Terakkî’nin eski meb’ûslarıdır. Parlamento içinde kurulan bu fırka, ülke içinde teşkilâtlanamadı. Meclis-i meb’ûsânın fesh edilmesine kadar devam etti. İzzet, Tevfik ve Dâmâd Ferîd Paşa kabîneleriyle diyalog içinde bulundu. Fırkanın yayın organı Minber gazetesi idi. İttihâd ve Terakkî’ye karşı tutum içinde olan fırka, 1919 yılında Dâmâd Ferîd Paşa hükümetince İttihâd ve Terakkî’nin devamı olduğu gerekçesiyle fesh edildi. 15- Radikal Avam Fırkası: Ekim 1918’de İstanbul’da, Mevlânzâde Rıfat Bey, Emin Ali Bey, gazeteci Mazlum Bey, Mehmed Faik Bey, Müdâfaa gazetesi sahibi Râgıb Bey ve Babanzâde Aziz Bey tarafından kuruldu. İttihâd ve Terakkî’ye karşı parlamento dışında kurulan bu fırka, mütâreke döneminin ilk siyâsî partisidir. Osmanlı ülkesindeki unsurların ittihadına halel gelmemek şartıyla, milliyetçilik prensipleri dâiresinde hareketetmeyi gaye edinen fırka, 1919 genel seçimine katılmadı. Aynı yıl içinde Demokrat fırka ile birleşti. 16- Selâmet-i Osmaniye Fırkası: Aralık 1918’de İstanbul’da; sabık Amasya meb’ûsu İsmâil Hakkı Paşa, ulemâdan Fâzıl Efendi, Ferik Ferid Paşa, Kudret Hâkî, Mehmed Ali (Fesçi) beyler gibi kimselerce kuruldu. Söz ve Tarîk gazeteleriyle sesini duyurmaya çalışan fırka, Osmanlı Sulh ve Selâmet cemiyeti ile birleşerek, Sulh ve Selâmet-i Osmaniye fırkası adı altında siyâsî hayâta devam etti. 17- Sosyal Demokrat Fırkası: Aralık 1918’de İstanbul’da; Dr. Hasan Rızâ Bey, Kâzım Bey, Yorgaki Efendi, Dr. Lebib Bey, Cemâl Efendi ve Salim Bey, Mehmed Esad Bey, Muallim Osman Nuri Bey, Muallim Abdullah Bey gibi kimseler tarafından kuruldu. Rus ihtilâlinin patlak vermesinden sonra kurulan fırka, merkezi Brüksel’de olan ikinci (sosyalist) enternasyonale dâhil oldu. Özel bir yayın organı olmayan, bütçesi zayıf olduğu için teşkîlâtlanamayan fırka, 1919 seçimlerine katıldıysa da başarı sağlıyamadı. Sosyalist fikirlerin yayılması için işçi ve küçük san’atkârları teşkilâtlandırmaya çalıştı. 1919 seçimlerinden sonra diğer siyâsî partiler gibi kendiliğinden silindi. 18- Sulh ve Selâmet-i Osmaniye Fırkası: Ocak 1919’da Fâzıl Efendi, Mehmed Ali Fesçi Bey, Hüseyin Hakkı Bey, Ferik Ferid Paşa, İsmâil Hakkı Paşa, Yahyâ Adnan Paşa, Âsaf Muammer Bey gibi kimseler tarafından İstanbul’da kuruldu. Sulh ve Selâmet cemiyeti ile Selâmet-i Osmaniye fırkasının birleşmeleriyle meydana geldi. İstanbul dışında bâzı vilâyetlerde de şubeler açtı. İttihâd ve Terakkî düşmanlığı üzerinde kurulan fırka, diğer siyâsî fırkalarla ve millî kongre ile de anlaşamadı. Özel bir yayın organına sâhib değildi. Aday gösterdiği hâlde 1919 genel seçimine katılmadı. İstanbul’un işgali ve Meclis-i meb’ûsânın feshi üzerine diğer siyâsî partiler gibi silinip gitti. 19- Türkiye Sosyalist Fırkası: Şubat 1919’da İstanbul’da Hüseyin Hilmi Bey, Mustafa Fâzıl, Nâmık Hasan, Mehmed Ali (Bilgişin), Hasan Sadi (Birkök), Dr. Refik Nevzat, Sadreddîn Celâl, Çopur Rızâ (Kiper), Dr. İhsân (Özgen) ve Mehmed Nûreddîn Bey tarafından kuruldu. Osmanlı Sosyalist fırkası kurucusu iştirakçi (sosyalist) Hilmi Bey, 1919 yılı başında İstanbul’a dönünce eski partisini yeni adıyla kurdu. Sosyalist fikirlerin savunuculuğunu yapan fırka, mütâreke döneminde işçilerin mes’elelerine sâhib olduğu iddiasıyla ortaya çıktı. Parti programını kendi organı olan İdrâk gazetesinde yayınladı. 20 Temmuz 1919’da ilk kongresini, 8 Mart 1922’de de ikinci kongresini yaptı. İkinci (sosyalist) enternasyonale girdi. Bir takım işçi grevlerinin teşvik ve destekçiliğini yaptı. İşçi ve esnaf kesiminden fırkaya katılmalar oldu. Fırkanın 1919 nizâmnâmesinin 47. maddesine göre, Mayıs’ın birinci günü amele ve çiftçi bayramı olarak kabul edildiği için, her yıl fırka üyelerinin bulundukları yerlerde dinlenerek gösteriler yapmaları kabul edildi. 1919 seçimlerine İstanbul’dan katılan fırka başarı gösteremedi. 1922’de iştirakçi Hilmi, fırka reisliğinden uzaklaştırıldı. İşçiyi greve teşvik ve elektrik kablolarını bozmaya girişmek suçundan mahkûm edilerek Tunus’a sürüleceği haberi yayıldı. İştirakçi Hilmi’nin, Bozdoğan kemeri önünde yanındaki arkadaşı tarafından tabancayla, Mustafa Subhi’nin Sinop’da öldürülmesi ve Anadolu’daki Millî kurtuluş hareketinin zafere ulaşması, Türkiye Sosyalist fırkasının sonu oldu. 20- Millî Ahrâr Fırkası: 4 Mayıs 1919’da İstanbul’da kuruldu. Câmi Bey, Asaf Muammer Bey, Agah Mazlum Bey, İsmâil Subhi Bey, Bekir Sami Bey, Süleymân Nüzhet Bey, Abdülhak Şinâsi (Hisar) Bey, Mahir Sa’îd Bey, Mehmed Refik Bey gibi kimseler tarafından küçük bir kadro partisi olarak parlamento dışında kuruldu. Daha önceki Ahrâr fırkasıyla ilgisi bulunmayan bu fırkanın yayın organları Söz ve Tarik gazeteleriydi. İttihâd ve Terakkî’ye karşı olan bu fırka, 1919 seçimine Ahâlî İktisat fırkası ile anlaşarak katıldı. Fakat başarılı olamadı. Daha sonra Millî Ahrârcılar arasında ayrılıklar baş gösterdi ve kendiliğinden dağıldı. 21- Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası: Eylül 1919’da İstanbul’da, Mehmed Vehbi (Sandal), Vedat Nedim (Tör), Ali Nizamî, Mümtaz Fazlı (Taylan), Nûrullah Esat (Sümer), Nâmık İsmâil (Yeğenoglu), Dr. Şefik Hüsnü Bey gibi kimseler tarafından kuruldu. Almanya’ya tahsil için gidip sosyalist fikirlerin etkisinde kalan gençler, Temmuz 1919’da İstanbul’a gelip, parti kurma çalışmalarına başladılar. Eylül 1919’da kuruluşu tamamlayarak bir kısmı Anadolu’ya geçti. Bir kısmı ise, İstanbul’da çalışmalarını sürdürdü. İstanbul’da kalanlar, üçüncü (komünist) enternasyonale girerek gizli çalışmalarını sürdürdüler. Bâzı üyeler bu tutuma karşı koymak için direndiler. Vedat Nedim (Tör) Şevket Süreyya (Aydemir), İsmâil Hüsrev (Tökin), Burhan Asaf (Belge) Moskova’nın kayıtsız şartsız emrinde olmayı reddettikleri için partiden çıkarıldılar. Fırka, meşrûtiyet yılları boyunca işlenmiş olan Osmanlı sosyalizminden farklı bir ideoloji getirmek istedi. Marksist-Leninist fikirleri kurtuluş reçetesi gibi anlattı. Kurtuluş dergisinde bu fikirleri işledi. İstanbul’daki fırka mensubları Aydınlık dergisinde toplandılar. Anadolu’dakiler ise, Türkiye Halk İştirâkiyûn fırkasının kurucuları olarak Yeni Hayât dergisini çıkardılar. Ağır tenkidlere uğrayan Aydınlıkçılar, halka ve köylüye hitâb etmek için Orak-Çekiç dergisini çıkardılar. Diğer sosyalistlerle birleşerek ortak cephe kurmak isteyen bu fırka mensupları, 1919 seçimleri öncesinde bu yönde çalıştıysa da başarı gösteremedi. Fakat işçi hareketleri tertip etmekten geri kalmadılar. Daha sonra da aynı türden teşebbüsleri başarısızlıkla neticelendi. Dâmâd Ferîd Paşa hükümetinin politikalarına karşı çıkan fırka, T.B.M.M. döneminde de devam etti. 1924 yılında fesh edilerek son buldu. 22- Millî Türk Fırkası: 1919’da İstanbul, Mahmûdpaşa’da İfham gazetesi idârehânesinde kuruldu. Ahmed Ferid (Tek), Şâir Mehmed Emin (Yurdakul), Ahmed Hikmet, Zühdü (İnhan), Akçoraoğlu Yûsuf, İsmâil Hakkı (Baltacıoğlu), Mehmed Emin (Erişirgil) beyler tarafından, Millî Meşrûtiyet fırkasını ve Türkçülük akımını sürdürmek için mütâreke dönemi içinde kuruldu. 1919 seçimlerinden bir süre önce kurulan fırka, seçimlere katıldı. Bağımsız listeyle girdiği seçimlerde, adaylarından Dr. Abdülhak Adnan Adıvar seçilebildi. İstanbul merkezi dışında hiçbir şube açmamış olan fırkanın yayın organı İfham gazetesi idi. Millî kongreye katılan fırka, Anadolu millî kurtuluş hareketine karşı sert bir dil kullanılması karârına uymadı. Meb’ûsân meclisinin fesh edilmesinden sonra, İstanbul’da çalışamaz duruma geldi. Kurucu ve idarecilerinden bir kısmı T.B.M.M.’ne katıldılar. 23- Amele Fırkası: 1920’de İstanbul’da kuruldu. Kurucuları; Amirâlzâde Cemâl Hüsnü, Mehmed Behçet, Haydar Mehmed Kâmil, Hüsnü Paşazade gibi kimselerdi. Kurucuları ve idarecileri arasında çok az işçi bulunan bu partinin gayet basit bir programla, işçi haklarını korumak gayesiyle kurulduğu açıklanmıştı. Meclis-i meb’ûsânın feshinden sonra karışık bir siyâsî hayâtta kurulan bu fırka, teşkîlâtlanamamış ve faâiiyet gösterememiştir. 24- Türkiye Zurra Fırkası: Kasım 1920’de İstanbul’da Cevat Rüşdi, Şükrü, Yahyâ Sezâî beyler ile Abdülazîz Mecdî Efendi tarafından kuruldu. Mütâreke döneminde doğmuş olan fırkanın ayrıntılı bir programı vardı. Yayın organı Yeni Zirâat gazetesi idi. Fırka çalışamamış ve teşkîlâtlanamamıştır. 1921 yılında Sofya’da toplanan Zirâatçiler kongresine katıldı. Mütâreke döneminin sıkıntılı siyâsî hayâtı içinde kendiliğinden kayboldu. 25- Müstakil Sosyalist Fırkası: Haziran 1922’de İstanbul’da Mehmed Nûreddîn ve Dr. İhsân (Özgen) tarafından kuruldu. Türkiye Sosyalist fırkasının son kongresinde iştirakçi Hilmi’yi devirerek seçilmiş olanların, bu karârın hükümetçe tanınması üzerine Türkiye Sosyalist fırkasından ayrılarak tramvay işçilerinin desteğiyle kurdukları bu fırka, Beşiktaş ve Aksaray’da şubeler açtı. Daha sonra fırka, liderinin Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist fırkasının aydınlık kesimine katılması ile terkedilmiş durumda kaldı. 1) Türkiye’de Siyasal Partiler (T.Z. Turtaya) 2) İnkılâb Târihimiz ve Jön Türkler; sh. 270 3) Ben de Yazdım (Celâl Eayar, İstanbul-1965); cild-1, 4) Eshâb-ı kiram; sh. 269 5) History of the Ottoman Empire and Modern Turkey; cild-2, sh. 282 v.d. 6) Modern Türkiye’nin Doğuşu; sh. 209 7) Âmme Hukukumuzun Anahatları; sh. 285 8) Anayasa Hukuku Dersleri; sh. 72 FİLİSTİN Hazret-i İsa’nın doğup yaşadığı, Allahü teâlânın dînini yaymak için ızdırap çektiği yer olması sebebiyle hıristiyanlarca; kendilerine Allahü teâlâ tarafından vâd edilen yer, ard-ı mev’ûd olduğu için yahûdîlerce; Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) mîrâca yükseldiği ve müslümanların ilk kıblesi olan Mescid-i Aksâ’nın bulunması sebebiyle de müslümanlarca mukaddes kabul edilen Kudüs’ün de içinde yer aldığı; kuzeyde Lübnan, güneyde Kızıldeniz, batıda Akdeniz, doğuda Suriye çölü ile çevrili bölgeye verilen ad. Asya-Afrika yolu üzerinde stratejik bir kavşak noktası olduğundan; eski çağlardan beri istilâ ve göçlere mâruz kalan ve çeşitli medeniyetlere sahne olan Filistin’in bilinen târihi, mîlâddan beş bin sene öncelere kadar uzanır. Nûh aleyhisselâmın torunu ve Hâm’ın oğlu Kenan’ın soyundan gelen Kenânîlerin yerleştiği Filistin’e ilk olarak İbrâhim aleyhisselâm ile Lût aleyhisselâm geldiler. Daha sonra İbrânım aleyhisselâmın oğlu İshak aleyhisselâm orada ikâmet etti. Onun oğlu Ya’kûb aleyhisselâm da oğulları ile birlikte Mısır’a göçmeden önce bir müddet kaldı. Mısır’da mâliye nâzırı olan oğlu Yûsuf aleyhisselâmın daveti üzerine Mısır’a giden Ya’kûb aleyhisselâm, Benî İsrail adıyla anılan çocukları ve torunları ile birlikte orada yerleşti. Daha sonra Benî İsrail, Mûsâ ve Hârûn aleyhimesselâm zamanında Fir’avn’ın zulmü sebebiyle Mısır’dan çıkıp, Mûsâ aleyhisselâmı dinlemedikleri için Tih çölünde, kırk sene şaşkın bir surette dolaştıktan sonra, Filistin’e yerleştiler. Dâvûd aleyhisselâm zamanında aldıkları Kudüs’ü, Süleymân aleyhisselâm zamanında îmâr ettiler. İsrâiloğulları güçlü bir devlet kurdular. M.Ö. 931’de kuzeyde İsrail, güneyde Juda (Yahuda) krallıklarına bölündüler. Daha sonraki devirlerde Âsurlular, Bâbiller, Persler ve Romalıların hâkimiyeti altına giren Filistin, Roma İmparatorluğu ikiye bölününce, Bizanslıların (Doğu Roma İmparatorluğu) payına düştü. İslâmiyet’in zuhurundan sonra hazret-i Ebû Bekr zamanında Gazze ve Ecnâdeyn, hazret-i Ömer zamanında da Kudüs’ün feth edilmesiyle müslümanların hâkimiyeti altına giren Filistin’e; Emevî, Abbasî, Fatımî ve Selçuklular hâkim oldular. 1099’daki haçlı seferleri neticesinde Kudüs’de hıristiyan krallığı kuruldu. 1187’de Selâhaddîn Eyyûbî, Kudüs’ü yeniden feth ederek Filistin’e hâkim oldu. 1281’de Akka’nın fethi ile Memlûklü hâkimiyetine giren Filistin, 1516 senesinde Yavuz Sultan Selîm Han’ın Mercidabık zaferiyle Osmanlı topraklarına katıldı. Kudüs, Gazze ve Nablus olmak üzere üç sancağa ayrılan Filistin, Şam eyâletine bağlandı. Filistin halkı, Osmanlı Devleti hâkimiyetinde uzun zaman bolluk, huzur ve refah içinde yaşadı. Osmanlı Devleti zayıflayınca, Filistin’deki sancaklar eyâlet, sonra da bağımsız emirlikler hâline geldi. 1799’da Napolyon Bonapart Mısır seferinde, Yafa’ya kadar Filistin’in bir kısmını ele geçirdi. Ancak Cezzâr Ahmed Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusu, Akka önlerinde Napolyon’un ordusunu geri püskürttü (1799). Sonra, Mısır vâlisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın oğlu Tosun İbrâhim Paşa, Filistin’e hâkim olunca, bölge, 1840’a kadar Mısır idaresinde kaldı. Orta Doğu’nun zenginliklerinden faydalanmak ve dünyâ hâkimiyetini devam ettirmek isteyen İngiltere, on dokuzuncu yüzyılın başından îtibâren, Osmanlı Devleti’ni yıkmak ve İslâm ülkelerini bölmek için, Filistin’de bir yahûdî devleti kurulması, bunun için de dünyâ yahûdîlerini bir bayrak altında toplama fikrini ortaya attı. İngiliz hükümeti ve yahûdîler, Sir Herry Finch isimli bir avukata Calling of the Jews adında bir kitap yazdırdılar. Bu kitapta, yahûdîlerin, Filistin’de bir yahûdî devleti kurmaları fikri işlenerek, kamuoyu meydana getirildi. Londra’da yerleşen ve büyük servet sahibi olan İtalyan yahûdîsi Musos Haim Montefiore, 1824 yılında Filistin’e göç etti ve 1837’ye kadar burada yaşadı. Bu târihte Filistin’de sekiz bine yakın yahûdî nüfûsu bulunuyordu. Bu kadarcık nüfûsla devlet kurulamıyacağını anlayan Musos Haim Montefiore, 1837’de Londra’ya döndü. Yazdığı bir kitapda Filistin’in tarıma elverişli olduğunu anlatıp yahûdîlerin Filistin’e göç etmesini teşvik etti. İngiltere hükûmeti, konsolosluklarına gönderdiği bir emirle Filistin’deki yahûdîlerin korunmasını bildirdi. 1862’de Mûsâ Hese isimli bir Alman yahûdîsi, Roma ve Kudüs isimli kitabında; yahûdî dâvasının ortaya atılacağı ve emellerinin tahakkuk edeceği günün yaklaştığını, her ne bahasına olursa olsun, Filistin’de bir yahûdî devleti kurulacağını, bu işe Fransa’nın yardımcı olacağını, hattâ Fransız ihtilâlinin bu maksatta yapıldığını yazdı. Komünist fikirlerin de savunuculuğunu yapan Hess için yahûdî devleti başlıbaşına bir gaye olmayıp, özlemini çektiği marksist bir sosyo-ekonomik sistemin deneneceği laboratuvardı. Bu sırada hıristiyan cemiyetlerini bir salgın gibi saran yahûdî aleyhdârlığı da yahûdîleri, birleşerek müstakil bir devlet kurmaya yöneltti. Rusya ve Romanya’da yahûdîlere karşı çok sert muameleler yapılıyordu. 1878’de Rusya’da yahûdî talebeler muhtelif cemiyetler kurdular. Hayfa yakınlarında iki bin dönüm arazî satın alınarak zirâat okulu kuruldu ve bu okula Mihfeh İsrâel adı verildi. Rusya’da kurulan Siyonizmi sevenler cemiyeti, yahûdîlerin Filistin’e göç etmelerini teşvik etti. 1881’de çar ikinci Alexandre öldürüldükten sonra faaliyetlerini artıran yahûdîler, Filistin’de koloniler kurmaya başladılar. 1884 yılında bir Rus yahûdîsi olan Leon Pinsher’in başkanlığında ilk yahûdî millî kongresi toplandı. 1891’de Rusya’dan Kudüs’e gelen Elleze Ben Yehude, yahûdî lisânının kaybolmaması için, İbrânice lügatını neşretti. Alman yahûdîsi Hırsch, yahûdî devletinin Arjantin’de kurulmasını ileri sürdüyse de, yahûdî yazar Shmaryahu Levin, Youth in Revolt adlı eseri ile bu fikrin yahûdî dâvasına ihanet olduğunu söyledi. 1896’da Avusturyalı gazeteci yahûdi Thedor Hertzel, Yahûdî Devleti isimli bir kitap yazdı. Bu kitap siyonizmin kuruluşunu te’min etti. 1897’de dünyâ siyonist teşkilâtı kuruldu. 27 Ağustos 1897’de İsviçre’nin Bezel (Basle) şehrinde üç gün süren birinci siyonist kongresi toplandı. Thedor Hert-zel 3 Eylül 1897 târihinde hâtıralarına şu notu düşmüştü: “Bugün Bazel’de yahûdî devletini kurdum. Eğer bugün bunu dünyâ kamuoyuna açıklarsam herkes beni alaya alır. Oysaki belki beş, fakat hiç şüphesiz ki, elli sene içinde herkes bu gerçeği görecektir. Yahûdî devletinin mevcudiyeti manevî temellere oturtulmuştur. Bu devlet, yahûdî halkının bu husustaki arzu ve azmi ile kurulmuştur.” Bu zamana kadar yahûdîlerin Filistin’de toplanması ve yahûdî devleti kurulması bir fikir iken, bu târihten sonra tek hedef olarak kabul edildi. Bu kongre ile nihâî hedeflerini tesbit eden yahûdîler; “Nil’den Fırat’a kadar bütün bölgeler yahûdî kolonizasyonuna açılmalıdır” tezini savunmaya başladılar. Kongreyi tâkib eden ve yahûdîlerin bu kirli emellerini tesbit eden zamanın Berlin Osmanlı büyükelçisi Ahmed Tevfik Paşa, Bâb-ı âlîye yolladığı raporda yahûdîlerin Filistin’de büyük bir devlet kurmayı tasarladıklarını bildirdi. Siyonizmin hedeflerini gerçekleştirmek için ticarî bir şirket kuruldu. İki milyon Sterlin sermayeli Karen Kaymet adlı bir vezne vasıtasıyla Filistin’de yahûdî kolonileri kurulmasına karar verildi. Yahûdîlerin bu sinsi emellerini tesbit eden ve siyonizmin tehlikesini gören İkinci Abdülhamîd Han, buna manî olmak için Filistin’in bütün topraklarını sarayın (Osmanlı hânedânının) mülkü hâline getirdi. Filistin’de toprak satışını kesin olarak önledi. Siyonizm teşkilâtının lideri Thedor Hertzel, bir çok defa Osmanlı sarayına ve Bâb-ı âlî hükümetine mektûb yazdı, ikinci Abdülhamîd Han’la görüşmesi ve arabuluculuk yapması için Polanyalı asilzade Newlinski’yi gönderdi. Abdülhamîd Han, Newlinski’ye; “Eğer Bay Hertzel, senin, benim arkadaşım olduğun gibi arkadaşın ise, ona söyle bu mes’elede ikinci bir adım atmasın. Ben bir karış da olsa toprak satmam. Zîrâ bu vatan bana değil milletime âiddir. Milletim bu toprakları kanlarını dökerek kazanmışlar ve yine kanlarıyla mahsuldar kılmışlardır. O bizden ayrılıp uzaklaşmadan tekrar kanlarımızla örteriz. Benim Suriye ve Filistin alaylarımın efradı birer birer Plevne’de şehîd düşmüşlerdir. Bir tanesi dahi geri dönmemek üzere hepsi muhârebe meydanında kalmışlardır. Bu vatan benim değil milletimindir. Bırakalım yahûdîler milyarlarını saklasınlar. Benim imparatorluğum parçalandığı zaman onlar Filistin’i karşılıksız ele geçirebilirler. Fakat bizim cesetlerimiz taksim edilebilir. Ben canlı bir beden üzerine ameliyat yapılmasına müsâde edemem” diye cevap verdi. Bu teşebbüsün arkasında İslâm düşmanı İngiltere ve meşhûr yahûdî asıllı banker Roçil de vardı. İngilizlerin ve yahûdîlerin bu sinsi plânları ve istekleri karşısında, sultan İkinci Abdülhamîd Han bâzı tedbirler aldı. Filistin’i doğrudan İstanbul’a bağlayabilmek için, Suriye ve Filistin’de sulh ve nizâmın muhâfazasıyla vazifeli ve Şam vâlisinin emrinde olan Beşinci orduyu İstanbul tarafından tâyin edilen ve harbiye vekâletine bağlı bir müşîrin emrine verdi. Bu şekilde Avrupa devletlerinin müdâhalesini gerektirecek muhtemel bir ihtilâlin önüne geçiliyordu. Ayrıca bu ordudan başka yerli ahâliden meydana gefen mahallî milis kuvvetleri teşkil ettirdi. Bu kuvvetlere umûmî olarak Hamîdiye alayları deniliyordu (Bkz. Hamîdiye alayları). Doksanüç harbinden sonra Balkanlardan ve Kafkasya dan göç eden müslümanların bir kısmını da Filistin’in Horan bölgesine yerleştirdi. Burada teşkil edilen mahallî milis kuvvetlerinin geçimlerini te’min etmek ve Filistin’in iktisadî kalkınmasını sağlamak için ekilebilir toprakları genişletme hususunda tedbirler aldı. Bu bölgelerde modern tarım araç ve metodlarının kullanılışını yerli halka gösteren model çiftlikler kurdurdu. Filistin’in kalkınmasında ticâretin önemli olduğuna inanan Sultan, Hayfa ile Yafa, Yafa ile Kudüs arasında demiryolu hattının döşenmesi için bir Fransız şirketine gerekli imtiyazı verdi. Aynı Fransız şirketine, Filistin’i; Beyrut, Şam ve Haleb’e bağlayacak demiryolu ihalesini verdi. Bütün bu hatlar yirminci yüzyılın başında açılmış, kargo ve yolcu taşımacılığına başlanmıştı. Bu çalışmalardan sonra Hayfa ve Yafa limanları Arab pazarlarını Avrupa müşterisine açan ticâret merkezleri hâline geldi. Filistin’den Avrupa’ya ihraç edilen yağ, tahıl ürünleri, susam, tütün, ipek, turunçgiller gibi maddelerin satışından elde edilen kazanç, mahallî üreticinin cebine kâr ve Osmanlı Devleti bütçesine de gümrük olarak giriyordu. Beyrut, Hayfa, Horan, Kudüs ve Yafa’da ticâret adaları kuruldu. Bu devirde Filistin’deki iktisadî hayat o kadar gelişmişti ki, Pâdişâh’ın otuz yılı aşkın saltanat devrinde hiç bir zaman mahallî bütçesinde açık vermemiş, zarar göstermemişti. Filistin’in her bakımdan rahat ve refah seviyesinin yüksek olduğunu ve gittikçe geliştiğini gören ve; “Filistin’deki Hamid rejimi bir bütün olarak ele alındığında, bir terakkî ve inkişâf devridir” diyen İngilizler, Thedor Hertzel’i teşvik ve tahrik etmeye devam ettiler. Thedor Hertzel, sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın Newlinski’ye verdiği cevâba rağmen fikrinden vaz geçmedi. İngilterenin arabuluculuk yapmasıyla defalarca İstanbul’a geldi. 3 Ağustos 1899, 13 Mayıs 1900 ve 18 Mayıs 1901 târihlerinde sultan İkinci Abdülhamîd Han’a başvurdu ve isteklerini tekrarladı. Hepsinde de red cevâbı aldı. Thedor Hertzel’in, Sultan’ın huzuruna son çıkışında, yanında hahambaşı Mûsâ Levi de vardı. Bu görüşmede de Filistin’den yahûdîlere toprak satılmasını istediler ve şu tekliflerde bulundular: “Yahudiler Osmanlı Devleti’nin bütün borçlarını ödeyecek, Osmanlı Devleti’ne büyük yardımda bulunacaklardı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın siyâsetini Avrupa’da destekleyecekler, Osmanlı Devleti’nde inşâ edilecek savaş üslerinin parasını ödeyecekler, sultan İkinci Abdülhamîd Han’a şahsı için büyük servet vereceklerdi. Ayrıca Filistin’de kurulacak büyük üniversitede Türk talebeleri de okuyacaktı.” Bu teklifler karşısında hiddetlenen Abdülhamîd Han; “Dünyânın bütün devletleri ayağıma gelse ve bütün hazînelerini kucağıma dökseler, size siyonistlik adına bir karış yer vermem. Ecdadımızın ve milletimizin kanıyla elde edilen bir vatan para ile satılamaz. Derhâl burayı terk edin” cevâbını verdi. Ayrıca Makedonya’daki gizli İttihâd ve Terakkî cemiyeti üyesi yahûdî Emanuel Karaso da Filistin’de bir yahûdî devleti kurulması için Abdülhamîd Han’dan toprak satın almak istedi. Pâdişâh’ın karşı çıkması üzerine aleyhinde bulunan bir casus teşkilâtının başına geçti. Siyonistlerin sesi ve batı emperyalizminin elçisi durumundaki Hertzel’in çabaları boşa çıkınca, sömürgeci güçler ve Siyonistler, Abdülhamîd Han’dan kurtulma yollarını aradılar; nihayet tahttan indirmeye karar verdiler. Osmanlı Devleti’nin yıkılmasını ve parçalanmasını isteyen siyonistler, diğer dış güçler, ermeni ve bulgar komitacılarıyla ve içerideki İttihâd ve Terakkî cemiyeti ile işbirliği yaparak İkinci Abdülhamîd’i tahttan indirmek teşebbüsüne giriştiler. 24 Şubat 1904’de boğazdan geçecek iki geminin Yıldız Sarayı’nı topa tutmasını plânladılar. Kötü sonuçlarından korkulduğu için vazgeçtiler. 21 Temmuz Cuma günü, Cuma namazından çıkışta ermeniler tarafından girişilen bombalı suîkasd de netîcesiz kaldı. 23 Temmuz 1908’de İkinci Meşrûtiyet’in ilânından sonra seçilen Meclis-i meb’ûsâna, diğer azınlık meb’ûslardan başka yahûdî meb’ûslar da girdi. 31 Mart vak’asını müteâkib Abdülhamîd Han’ın tahttan indirilip Selânik’e gönderilmesinden sonra, iktidarı tamamen ele geçiren İttihâdçıların kurduğu hükümette üç yahûdî veya dönmeye nâzırlık (bakanlık) verildi. Bu bakanlıklar mâliye, ticâret ve zirâat ile nâfia nâzırlıklarıydı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’a hal’ karârını tebliğ edenlerden birisi yahûdî Emanuel Karaso idi. İktidara tamamen yerleşen İttihâd ve Terakkî, dış ülkelerdeki yahûdîlerin Osmanlı ülkesinde arazî alamayacaklarına dâir kanunnâme ile yahûdîlerin Filistin’de mülk edinemeyeceklerine dâir Bâb-ı âlî kararnamesini ve bu konudaki diğer kararları kaldırarak azınlıkların toprak satın alabileceğine dâir kânun çıkarttı. İttihâd ve Terakkî’nin ihanetlerinden biri de bu idi. Yahûdîler tapularıyla birlikte geniş topraklar satın aldılar. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın şahsî (hânedân ) arazisi kasden ve yok pahasına yahûdîlere satıldı. İttihâd ve Terakkî ileri gelenlerinin bir emr-i vâkisi ile Osmanlı Devleti Birinci Dünyâ harbine katıldı. Filistin ve Suriye bölgesinde İngilizlere karşı Sina cephesi açıldı. Osmanlı toprakları ve Ortadoğu üzerinde kirli emelleri olan İngilizler, Mısır’ı işgal edip üs olarak kullandılar. Alman generali Liman Von Sanders ve Cemâl Paşa idaresindeki Osmanlı orduları 1915’de kanal harekâtına giriştiler. Fakat zâyîât vererek El-Ariş’e çekildiler (Bkz. Kanal Harekâtı). İngiliz ve Fransızlar arasında Mayıs 1916’da imzalanan Sykes Picot gizli andlaşmasına göre, Irak ve Şark-ül-Ürdün İngiltere’ye, Suriye ve Lübnan Fransa’ya bırakılacak, Filistin’de önce beynelmilel bir idare, bilâhare yahûdî devleti kurulacak; Hayfa İngiltere’ye, İskenderun ise Fransa’ya âid birer serbest liman olarak kalacaktı. Ağustos 1916’daki ikinci kanal harekâtı da netîce vermeyince, İngilizler, Filistin ve Suriye’yi işgal için harekâtı hızlandırdılar ve 6 Ekim 1917’de Gazze’yi işgal ettiler. 2 Kasım 1917’de, İngiliz bakanlarından Lord Belfour bir beyânname neşr etti. Bu beyânname ile; “Kral hazretlerinin hükümeti, Filistin’de yahûdîlere millî bir vatan te’sisine muhakkak nazariyle bakıyor. Bu gayenin tahakkuku için büyük bir potansiyel harcayacaktır” denerek yahûdî devleti kurulması vâd edildi. 10 Aralık 1917’de Kudüs’ü işgal eden İngilizler, 30 Eylül 1918 de Şam’a girdiler. Fransızlar ise Beyrut’u işgal ettiler. 29 Ekim 1918’de ateşkes andlaşması imzalandı. Belfour vâdi üzerine kendilerini müstakil bir devlet gibi gören yahûdîler, hemen siyon ordusu kurdular. 11 Aralık 1917’de Kudüs’e giren İngiliz kuvvetleri kumandanı Allenby, beraberinde yahûdî (siyon) kuvvetlerini de Kudüs’e soktu. 1920 Sanremo toplantısında İngiltere, Fransa ve İtalya delegeleri; Filistin, Suriye, Irak ve Lübnan’ın, İngiltere ve Fransa arasında paylaşılmasına ve buralarda manda idaresi kurulmasına karar verdiler. Kânûnî dayanaktan mahrum ve devletler hukuku kaidelerine aykırı olan Belfour vâdi daha sonra tahakkuk etti. Bu arada İttihâd ve Terakkî’nin yaptığı uygulamalara karşı çıkan İngilizlerin teşvik ve desteğiyle hareket eden arablar da, Osmanlı Devleti’ne karşı isyân ederek Filistin’in İngilizlere geçmesine ve daha sonra da yahûdîlerin yerleşmesine sebeb oldular. 3 Ocak 1919’da yahûdîlerle arablar arasında imzalanan andlaşmada arablarla yahûdî halkı arasındaki ırkî akrabalık hatırlatıldıktan sonra, yahûdîlerin Filistin’e göç etmeleri, toprağın değerlendirilmesi ve tarıma geçmek suretiyle yerleştirilmelerinin kolaylaştırılması kararlaştırıldı. Bu andlaşma ile köylülerin ve arab çiftçilerin hakları garanti altına alınacaktı. Filistin’e yerleşen yahûdîler ülkeyi îmâr etmeye başladılar. Sahildeki düzlüklerde ve Necef çölünde yeni yerleşim yerleri ve çiftlikler kurdular. Ancak bu faâliyetler, yahûdîlerle arabların arasının yavaş yavaş açılmasına sebeb oldu. Arab halkı; “Yahudilere ölüm!” avâzeleriyle ayaklandı. Filistin’de kanlı çarpışmalar baş gösterdi. Daha sonraki senelerde de devam eden çarpışmalar ve isyânlardan sonra, Ürdün’ün doğu kesiminde 15 Mayıs 1923’de Şerîf Abdullah’ın idaresinde Ürdün Arab Emirliği kuruldu. Filistinliler ise, Filistin müslüman konseyi etrafında toplandılar. Daha sonra Filistinliler, İngilizlere ve Siyonistlere tâviz vermek istemeyen ve İngilizlerle ılımlı münâsebetler kurmak isteyen iki gruba ayrıldılar. 1929’da yeni ayaklanmalar patlak verdi. 1933’ten sonra, nazilerden kaçan yahûdî göçmenlerin Filistin’e akını, Filistinlilerin tepkisini şiddetlendirdi. Üç yıl içinde 135.000 yahûdî Filistin’e geldi. 1935’de 1.300.000’lik toplam nüfûsun 355.000’i yahûdiydi. Filistinli arablar 1936’da Nisan’dan Ekim’e kadar süren genel grev yaptılar. Liderleri sürgün edilen ve pek çok kayıp veren Filistinliler zayıf düşerek, 1937’de hareketlerini yavaşlattılar. 1937’de İngiltere, Filistin’in kurulacak bir Arab devletiyle İngiliz mandasında bir yahûdî devleti arasında paylaştırılmasını kararlaştırdı. Ancak ikinci Dünyâ savaşı öncesinde arablarla birlikte hareket etmek zorunda kalan İngiltere bu plândan vazgeçti. Yahûdî göçünü kısıtlayıcı bâzı tedbirler aldı. On yıl içinde bağımsız bir Filistin devletinin kurulacağını açıkladı. Bu tedbirler yahûdîlerin tepkisine yol açtı. İkinci Dünyâ savaşından sonra bir yahûdî devletinin kurulmasını isteyen Siyonist hareketin ve manda rejiminin yerine bağımsız bir Filistin devletinin geçmesini isteyen arabların baskısıyla karşılaştı. 1945 yılında bir İngiliz-Amerikan komitesi kurulduğu duyuruldu. Bu komite Filistin’e 100.000 yahûdînin hemen kabul edilmesini istedi. Bu sırada, merkezi Kâhire’de olan yüksek arab komitesi kuruldu. Bu zamana kadar Filistin mes’elesine bir çözüm getirilmediğini açıklayan İngiltere, konuyu Birleşmiş Milletler Cemiyeti’ne bıraktı. Birleşmiş Milletler genel kurulu, konuyla ilgili bir komisyon kurulmasını kararlaştırdı. Kurulan bu komisyonun üyelerinin çoğu, Filistin’de ekonomik yönden birbirine bağlı biri arab, diğeri yahûdî iki devletin kurulmasını istediler. Kudüs’ün milletlerarası bir statüde kalmasını isteyen bu plân, 29 Kasım 1947’de Birleşmiş Milletler genel kurulunca kabul edildi. Aynı plânın arab devletleri tarafından kabul edilmemesi üzerine, 1948’de arablar ile yahûdîler arasında çarpışmalar oldu. 14 Mayıs 1948’de İsrail Devleti’nin kurulduğu îlân edildi. İsrail Devleti’nin kuruluşundan sonra Arab-İsrâil savaşı patlak verdi. Savaş sona erince, Birleşmiş Milletler plânınca öngörülen arab devletlerinin arazisi İsrail ve Ürdün tarafından ilhak edilmişti. Gazze şeridini de Mısır işgal etmişti. Daha sonraki yıllarda devam eden gelişmeler Filistin mes’elesinin çıbanbaşı olarak kalmasını devam ettirdi. Osmanlı Devleti hâkimiyetindeyken sulh, huzur ve refah içinde yaşayan Filistinliler, bugün geçmişte İngilizlerle birlikte hareket etmenin acı ve yüklü faturasını öderken; İngiltere, Osmanlı Devleti’ni parçalamak ve yıkmak suretiyle; Ortadoğunun, dolayısıyla dünyânın huzurunu bozmanın rahatlığı içindedir. 1) Büyük Türkiye Târihî; cild-7, sh. 206, cild-13, sh. 413 2) Belgelerle Türk Târihi; sayı-17 sh. 49 3) İkinci Abdülhamîd, Siyonistler ve Filistin Mes’elesi (M. Kemâl Öke, İstanbul-1981) 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 336 cild-6, sh. 35 FUÂD PAŞA (Bkz. Keçecizâde Fuâd Paşa) FUZÛLÎ On altıncı asır Türk şâirlerinin en büyüklerinden. Asıl adı Mehmed olup, Hille müftîsi Süleymân Efendi’nin oğludur. “Benim doğduğum ve yaşadığım yer Irak-ı Arab’dır” demesine rağmen, doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. Tezkireler de bu bakımdan birbirlerinden farklılık gösterirler. Bâzı kaynaklar 1489-1494 yılları asında doğduğunu bildirmektedir. Hayâtını ne ile nasıl geçirdiği hakkında kaynaklar açık bilgi vermemişler, Bağdâd ve civarında doğup, büyümüş, dar bir hayat coğrafyasına karşılık ilim tahsilinden geri kalmamış ve devrinin ilimlerini öğrenmiş, hattâ şiirin bile ilimsiz olmıyacağı fikrini edebiyatımıza getirmiştir. Zamanın meşhur âlimleri arasına girdiği, hattâ hadîs, tefsîr, hendese, hey’et, hikmet gibi din ve fen ilimlerini tahsil ettiği, Arabça, Farsça, Türkçe eserler yazdığı kaynaklarda geçmektedir. Şurası muhakkakdır ki, Bağdâd ve civarı; mânevi hava itibariyle Fuzûlî’nin şiirine olduğu kadar yetişmesine de zemin hazırlamıştır. O en azından gençlik ve tahsil yıllarını Necef, Kerbelâ ve Bağdâd’da geçirmiş, kendisine lâzım olan, hattâ şiirlerine geniş ufuklar açan ilmi; Nizamiye Medresesi’nin te’sis edildiği, İmâm-ı âzam’ın türbesinin bulunduğu, Hallâc-ı Mansûr’un asıldığı, Abdülkâdir-i Geylânî, Seyyid Ahmed-i Rifâî, Cüneyd-i Bağdadî ve Ma’rûf-i Kerhî gibi büyüklerin ruhâniyetinin bulunduğu bu diyarda elde etmiştir. Şiire başlayınca çeşitli mahlaslar kullanmış, başka şâirlerin de bu mahlasları kullandıklarını görünce hepsini bırakarak Fuzûlî’yi mahlas olarak seçmiştir. Fazl’ın cem’i yâni çokluk şekli olan Fuzûlî şahsî üstünlüklerle ilgili veya şahsî üstünlüklere âid mânâsında ism-i mensûb bir kelimedir. Diğer taraftan Fuzûlî’nin, boşu boşuna mânâsı da vardır. Bu mânâ ile kelime, fâni-i mutlak tâbirine kadar şâiri götürmekte ve mutlak fânilik olarak adının bile unutulmasını istemektedir. Bu da tasavvufî konuları terennüm eden şâir için uzun bir araştırma ve düşünmeden sonra Fuzûlî mahlasının seçildiğini, bunun öyle alelade alınmış ve kullanılmış bir kelime olmadığını göstermektedir. Zâten o, bu mahlası ne ince hesaplar içinde seçtiğini Farsça dîvânının mukaddimesinde; “Eğer başkalarının da kullandığı bir lakabı alsaydım, sözlerinden bir kısmının o mahlası kullanan öbür şâirlere mâl edilmesi mümkündü. O vakit bana yazık olurdu, işte sözlerimin başkalarına isnâd olunmaması için kimsenin kabul etmediği ve edemiyeceği bir mahlas aldım” şeklinde anlatır. Çocukluğunu, Irak Akkoyunlu Türk Devleti, gençlik yıllarını Safevî hükümdarı Şâh İsmâil devrinde, olgunluk ve ihtiyarlık yıllarını ise Kânûnî Sultan Süleymân Han idaresinde geçiren Fuzûlî, devlet büyüklerine bir çok kasîdeler yazmışdır. Şâir, Şâh İsmâil adına eser yazdığı hâlde Safevîlerden ufak bir iltifat görmemiştir. 1534’de Kânûnî’nin Bağdâd’ı fethi üzerine, muhteşem Hükümdâr’a sunduğu Bağdâd kasîdesi en meşhur kasîdesidir. Fuzûlî’ye gereken değeri veren Pâdişâh, ona Bağdâd vakfından maaş bağlattı ise de o, bu maaşı almadı. Bu yüzden, saf müstehzi ve mütevekkil edasıyla, en güzel mensur eserlerinden olan ve Şikâyetname adı ile anılan kısa mektubunu yazmıştı. Fuzûlî, Bağdâd fethi için giden orduda bulunan Osmanlı şâirlerinden Hayâlî ve Taşlıcalı Yahyâ beylerle görüşmüş ve bu şâirlerin arzusu ile yazdığı Leylâ vü Mecnûn adlı Mesnevîsini 1535 senesinde bitirerek zamanının Bağdâd vâlisi Üveys Paşa’ya İthaf etmiştir. Bağdâd’ın Osmanlı idaresi altındaki yıllarında, başta Üveys Paşa olmak üzere Ayas ve Mehmed paşaların himayesinde emin bir hayat süren Şâir, en önemli eserlerini de bu devirde vermiştir. Fuzûlî, 1556’da Bağdâd’da Tâûndan (vebâ) ölmüştür. Kerbelâ’da bulunan türbesinin bektâşî dergâhına yakın olduğu kaynaklarda yazılı ise de, dergâh ve türbe zamanla yıkılmıştır. Ölümüne “Göçdi Fuzûlî” (H. 963) kelimeleri târih düşürülmüştür. Tezkireler ile târihî ve edebî kaynaklarda Fazlî adlı bir oğlu olduğu bildirilmiştir. Fazlî de babası gibi şâir olmakla birlikte bu sahada onu geçememiştir. San’at îtibâriyle Fuzûlî daha çok doğu ile batı Türklüğü arasında bir köprü teşkil eder. Aslında bunu, doğup büyüdüğü yerin her iki Türk dünyâsının ortasında olması, bir de Bağdâd’ın târihî ve köklü bir kültür merkezi oluşu te’min etmiştir. Ayrıca Fuzûlî’nin coğrafyasında cereyan eden hâdiseler bilhassa Kerbelâ vak’asının bölgenin trajedisi olması, onu ilhamının menbâına götürmüştür. Bir ayağını çöle atan, diğeri ile suya dalan Fuzûlî suyun kıymetini anlayabilen tek şâir olmuştur. Suyun rahmet olması, hazret-i Muhammed’in İnsanlara rahmet olmasıdır. Çöl için su ne ise, âlem için de Resûlullah o demektir. Ancak bu düşünceden hareketle, yaşanılan hayat Fuzûlî’ye Su Kasîdesi’ni yazdırmış, yine çöle bakınca, Mecnûn’u ve ızdırâbını o anlamıştır. Güneşin bu uçsuz bucaksız çölde tek başına dolaşmasından, Mecnûn’un yapayalnız kalışını o görmüştür. Şüphesiz diğer eserleri de aynı coğrafyanın verdiği ilhamdan kaynaklanmışlar ve Fuzûlî’yı asrın en üstün şâiri durumuna yükseltmişlerdir. Fuzûlî, san’atını; Edemem terk Fuzûlî ser-i kûyın yârün Vetenümdür vetenümdür vetenümdür vetenüm. mısralarında dile getirdiği ve sıkıca sarıldığı vatanına borçludur. Gerçekten bu vatan, Fuzûlî’ye bir çok eserin yazılmasında ilham kaynağı olmuştur. Kısaca söylemek gerekirse Fuzûlî, vatanında san’atı ve eserleri ile karşılaşmıştır. Onu ne Tebriz ne de İstanbul’a göndermeyen sebeplerin başında bu gelmektedir. Türkçe, Arabça ve Farsça olarak üç dilde şiir yazmasını da yine böyle bir coğrafyada doğup büyümeye borçludur. Zamanının bütün ilimlerine vâkıf âlim bir şâir oluşu, devrinde herkesin hürmetini kazanmasına sebep olmuştur. Mutasavvıf bir şâir olarak Fuzûlî ilmin hudutları içinde tasavvufun en ince nüshalarını yerleştirmeye çalışmıştır. Büyük bir zekâya sâhib olduğundan, zekâsı ile lirizmini bağdaştırmıştır. Şikâyeti; şiirlerinin, devrinde anlaşılmadığından ve san’attaki kudretinin takdir edilmediğinden kaynaklanır. San’atındaki sınır tanımayan inceliğe Türkçe şiirlerinde rastlanmaktadır. Zâten Fuzûlî, eski Türk edebiyatında hissettirmeden san’at yapan ve bu san’atların ardından nice nice ufuklar gösteren bir şâirdir. O bunu biraz da kültürün yüksekliğine borçludur. Türk şiirinin, İran şiirini çok gerilerde bırakarak geçtiği bu devirde, Fuzûlî’deki ince san’ata İran şâirlerinde rastlanmaz. O, samimî bir insan olup, hakikati söyler. Bu yönü ile eski edebiyatın realist bir şâiridir. Yaptığı en ince zekâ oyunları sayesinde pek yüksek olan iç içe san’atları ve mânâları asla hissettirmez. Bâzı şiirlerinde tababete âid işaretler de vardır. Tababetle de meşgul olan Fuzûlî, mecazî aşkın yanında hakîkî aşkı bırakmayan ve baştan başa san’ata yer veren aynı zamanda ruhunun hamlelerini tâkib eden bir şâirdir. Edebiyatımızda bu yönden tek kalmıştır. Kendi iç âlemini verebilmek için gazel tarzını üstün tutmuş, bilhassa Leylâ vü Mecnûn Mesnevîsinde emsali görülmedik gazeller ortaya koymuştur, ilimsiz şiiri hor gören ve edebiyat âleminde şiirin ilme dayanması veya ilmî olması fikrine yer veren Şâir, imlâya da gereken değeri verir. Çünkü metinlerin nesilden nesile intikâli ancak doğru ve yanlışsız yazma ile mümkündür. Bu yönü ile belki imlâ üzerinde duran tek şahsiyettir. Izdırab ve insan kaderiyle doğrudan temas hâlinde görülen Fuzûlî, eski şiirin lügatini ve modalarını kendi mes’eleleri için kabul etmiştir. Zâten onun devri, şiir dilimizin kurulduğu, Necâtî’den Yahyâ Bey’e; Hayâlî’den Usûlî ve Bâkî’ye kadar, hemen her şâir ve san’atkârın bu hususta üstüne düşeni yaptığı bir devirdir. Ancak Fuzûlî dile kolayca şekil alma kabiliyeti ile yumuşaklık, rahatlık ve olgunluğu getirmiştir. Şiirimizin pek çok söyleyiş mükemmelliğini kendisinde bulan Şâir, dil ile ustaca oynamış ve Necâtî ile Bakî arasına kendiliğinden girmiştir. Ondaki zihnîlik, mîzâh ve hiciv kudreti pek yüksektir. Bu sayede, hayâtı ve aşkı çok ciddî açıdan göstermiştir. Yine bulunduğu bölge tabiî olarak onu, Doğu Oğuzcasına yâni Azerî Türkçesi’ni kullanmasını gerektirmiş ve diğer Osmanlı şâirlerinden ayırmıştır. Fakat Fuzûlî asıl olarak, bu şâirlerden belirli mazmun ve hayâller üzerinde ısrarla durmasından, söyleyiş ve duyuş tarzı ile ayrılmaktadır. Bu onun ferdîliğinin, şiirlerinde yer tutmasından başka bir şey değildir. Fuzûlî’nin san’atında ızdırâb ve insan kaderi vardır. Türk kasîdeciliğine hasbihâl edasını getiren Fuzûlî; Türkçe’de güzel ve ince şiir yazmanın güçlülüğünü anlamış, fakat yılmadan Türkçe için çalışmıştır. Ali Şîr Nevâî’deki Türkçe aşkı ne ise, Fuzûlî’de de aynı tutkunluk vardır. Şâir Türkçe yazmakta muvaffak olması için, Allahü teâlâdan yardımını esirgememesini niyaz eder. Ortaya koyduğu eserleri ile Türkçe’yi ne şekilde işlediğini göstermiş ve dilimiz hakkında o devirde söylenen “Kısır ve kaba” dil fikrini ortadan kaldırmıştır. Gerçekten Fuzûlî ile Türkçe’de güller açmış, dilimizde şaheserler vücûda getirilmiş, hattâ büyük şâir Bakî bile onun açtığı yoldan geçmiştir. Dîvân şiirinin bütün büyük şahsiyetleri gibi, aynı kaynaktan feyz alan ve gerekli ilimleri tahsîl eden Fuzûlî’nin üzerinde; Molla Câmî, Hâfız-ı Şîrâzî, Nizamî ve Hâtıfî gibi İran şâirlerinin te’siri vardır. Fakat onun te’sirinde kaldığı Türk şâirleri; Habîbî, Ali Şîr Nevâî, Lütfî ve Sekkâkî’dir. Ayrıca Ahmedî, Şeyhî ve Necati’nin de Fuzûlî üzerindeki te’sirini belirtmek lâzımdır. Onda klâsik Çağatay Türk edebiyatının hazırlayıcısı Sekkâkî’nin yankılandığı açıkça görülmektedir. Fakat Fuzûlî söyleyişte ve ince şiir zevkinde kendisine te’sir edenleri bir hayli geride bıraktığı gibi, kendisinden sonraki şâirler üzerinde de etkisini göstermiştir. O, Türk şiirine en başta, Tâcîzâde Cafer Çelebi gibi bir kaç şahsiyet bir tarafa bırakılacak olursa, şâirlerin mensubu bulundukları şehre bakmayı getirmiş ve Bağdâd Kasîdesi’ni yazmakla işe kendi coğrafyasından başlamıştır. Bu husus Bâkî’den Nedim’e kadar, payitaht şâirlerinin İstanbul üzerine yazmalarına sebeb olmuştur. Hattâ bu durum on dokuzuncu asrın başında yaşıyan Bitlisli Müştak Baba’ya kadar uzanır. Fuzûlî’nin, Âşık Ömer ve Dertli gibi ön sırayı işgal eden halk şâirleri üzerinde de te’siri görülmektedir. Fuzûlî, yirmiye yakın eser yazmıştır. Bunların başında Türkçe, Farsça ve Arabça olan üç dîvânı gelmektedir. Türkçe dîvânı güzel bir mensur girişle başlar. Dîvânın kasîdeler bölümünde şâirin ilminin yüksekliği görülmektedir. Musammat gazel ve rubâîleri daha liriktir. Bütün dehâsı, bu şiirlerde belli olur. Engin bir lirizmle, aşk konusunu işler, sevgilisini bir timsâl hâlinde yükseltir. Bu dîvân yüzden fazla basılmıştır. Dîvândan seçilen şiirler, batı dillerine çevrilmiş, yüzlerce antolojiye bu eserlerden bol örnekler alınmıştır. Farsça dîvânı da mensur girişlidir. Üç bin beyt kadardır. İki kere Türkçe’ye çevrilmiştir. Arapça dîvânı ise bu dille yazılan şiirlerinin toplandığı küçük bir eserdir. Leylâ vü Mecnûn Türkçe yazılmış en ünlü manzum romanıdır. Bağdâd beylerbeyi Üveys Paşa’ya ithaf etmiştir. Türkçe dîvânı gibi ünlüdür. Türk âleminde sevilmiş, otuz defadan fazla basılmış, Almanca, İngilizce, Rusça, İtalyanca ve Ermenice gibi çeşitli lisanlara çevrilmiştir. Fuzûlî’nin bunlardan başka 134 beytlik Enîs-ül-Kalb adlı bir kasîdesi, Hüsn ü Aşk başka bir adla Sıhhat ü Maraz olarak anılan tıp sahasındaki sofîyâne risalesi, Peygamber efendimizi medh eden Su Kasîdesi, Heft câm adlı Sakînâmesi ve Rind ü Zâhid adlı eserleri yanında mektupları bilhassa Şikâyetnamesi dikkat çeker. Ayrıca Hadîkatü’s-Süedâ’sı meşhurdur. SU KASİDESİ’NDEN Saçma ey göz, eşkden gönlümdeki odlara su, Kim bu denlü tutuşan odlara kılmaz çâre su. Suya virsün bâğbân gülzârı, zahmet çekmesün, Bir gül açılmaz yüzün tek, virse min gülzâra su. Arızın yâdiyle nemmâk olsa müjgânum n’ola, Zayi olmaz gül temennâsıyla virmek hâra su. Gam günü itme dil-i bîmârdan tigun diriğ, Hayrdır virmek karanu gicede bîmâra su. Ravza-ı kûyına her dem durmayup eyler güzâr, Âşık olmuş gâliba ol servi hoş-reftâra su. Su yolun, ol kûydan toprağ olup dutsam gerek, Çün rakîbümdür dahi ol kûya koymam vâra su. Destbûsî arzûsıyla ölürsem dûstlar, Kûze eylen toprağım sunun onunla yâre su. Serv serkeşlik kılur kumrî niyazımdan meğer, Dâmenin duta, ayağına düşe, yalvâra su. İçmek ister bülbülün kanın, meğer bir ceng ile, Gül budağının mizâcına gire, kurtâre su. Tiynet-i pâkini rûşen kılmış ehl-i âleme. İktidâ kılmış tarîk-i Ahmed-i Muhtâra su. Seyyid-i nev’i beşer, deryâ-yı dürr-i istifâ, Kim sepüpdür mûcizâtı, ateş-i eşrâra su. Dostu ger, zehr-i mâr içse olur âb-ı hayât, Hasmı su içse döner elbette zehr-i mâre su. Hâk-i pâyine yitem dir, ömrlerdir muttasıl, Başını taştan taşa vurur, gezer âvâre su. Bîm-i dûzah nâr-ı gam salmış dil-i sûzânıma, Var ümîdüm ebr-i ihsânun sepe ol nâra su. Umduğum oldur ki, rûz-ı haşr, mahrûm olmayam, Çeşme-i vaslın vere, ben teşne-i dîdâre su. 1) Resimli Türk Edebiyatı (N. Sami Banarlı); cild-1, sh. 525 2) Fuzûli (Necmeddîn Fuzûlî) 3) Numûne-i Edebiyât-ı Osmânıyye (Ebüzziyâ Tevfik) 4) Edebiyat üzerine Makaleler (A. Hamdı Tanpınar); sh. 143 5) Târih içinde Türk Edebiyatı (Faruk K. Timurtaş) 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, - sh. 98 7) Fuzûlî Dîvânı Şerhi (A. Nihad Tarlan İst. 1981) 8) Fuzûlî (Süleymân Nazif-İstanbul-1925) 9) Leylâ ile Mecnûn 10) Şuarâ Tezkireleri 11) Fuzûlî Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi (Müjgan Cankur-İstanbul-1956) 12) Türk Klasikleri: cild-3, sh. 308 13) Fuzûlî’ye Dâir (Tâhir Olgun, İstanbul-1936) FÜTÜVVET (Bkz. Ahîlik) GALATA KÖPRÜSÜ İstanbul’da, Eminönü ile Karaköy arasında Haliç’in iki yakasını birleştiren köprü. İstanbul yakasını Galata’ya bağlayacak köprü için ilk teşebbüs, ikinci Bâyezîd Han zamanında yapılmıştı. 1502-1503 yıllarında bu düşünce ile köprü için proje de hazırlanmasına rağmen yapıma geçilmemiş, teşebbüste kalmıştı. Bundan sonra üç asırdan fazla bir zaman zarfında herhangi bir teşebbüse geçilmedi. Proje, Abdülmecîd Han zamanında tekrar ele alınıp, Bezm-i âlem Vâlide Sultan tarafından Galata Eminönü arasında yaptırıldı. Bu köprünün tamâmı ahşap olup, tersanede îmâl edilmişti. 22 Kasım 1845’de sultan Abdülmecîd Han köprüyü bizzat açıp ilk olarak kendisi geçti. Bu sebeble köprüye târihte Mecidiye köprüsü denildi. Üç gün süreyle ücretsiz geçiş yapıldıktan sonra, köprünün her iki başına konan tahsildarlar vasıtasıyla 25 Kasım’dan îtibâren bahriye nezâreti adına mürûriye (geçiş ücreti) alınmaya başlandı. Yayalardan 5, yüklü hamallardan 10, boş beygirlerden 20, yüklü beygirlerden 40, koyun, keçi ve kuzudan 3 para, boş arabalardan 2.5, yüklü arabalardan 5 kuruş geçiş ücreti alınıyordu. On sekiz yıl kullanılan bu köprünün yerine 1863’de ikinci köprü yapıldı. Abdülazîz Han tarafından, yine ahşap ve tersanede yaptırılan bu köprü öncekinden daha geniş ve gösterişliydi. Bu da on iki yıl kullanıldı. Bu tahta köprü de uzun zaman dayanamadığından, Abdülazîz Han’ın emriyle EminönüKaraköy arasını bağlayan köprünün üçüncü defa yapımı için 1870 yılında bir Fransız firmasıyla anlaşma imzalandı. Bu arada Alman-Fransız savaşının çıkması sebebiyle ihale bir İngiliz firmasına devredildi. 1872’de yapımına başlanan ahşap-metal karışımı köprünün yapımı, 28 Temmuz 1875’de kabataslak tamamlandı. Ancak ayak bağlantılarının henüz bitmemiş olması, daha sonra Abdülazîz Han’ın tahttan indirilmesi ve Rus savaşının çıkması gibi sebeplerle köprünün yerine yerleştirilmesi gecikti. Bu bekleme devresinde Galata’nın Kürkçü kapısı kıyılarında bekletilen köprü, Abdülhamîd Han tarafından yerine koyduruldu. 105.000 altına mâl olan bu köprü, yirmi dört duba üzerinde oturuyordu. Dört yüz seksen metre uzunluğunda ve on dört metre genişliğinde olan bu köprü, 1912 yılma kadar kullanıldı. Bugün kullanılan Karaköy-Eminönü köprüsü Alman Man firmasına 1910-12 yılları arasında yaptırıldı. İlk önceleri 237.000 altına yapım için firmayla anlaşılmasına rağmen, sonradan tranvay yolları gibi unsurlar da eklenince köprünün maliyeti 250.000 altına çıktı. Dört yüz altmış metre uzunluğunda ve yirmi beş metre genişliğinde olan bu köprü, on iki parçadan meydana gelir ve ortasında geniş iki geçidi vardır. Dubalar ile köprü tablası arasındaki boşluklardan da istifâde edilen bu köprünün yapımında, klasik Türk san’atlarından ilham alındı ve projesi ona göre hazırlandı. 31 Mayıs 1930 Pazar gecesinden sonra ücretsiz geçişe açılan ve sonradan çeşitli tadilât gören köprü, bugün de hizmet vermektedir. Ancak yapılmaya başlanan yeni köprü bittiğinde, Galata Köprüsü adı ile anılan bu târihî köprü kaldırılacaktır. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-11, sh. 300 2) Hayat Târih Mecmuası (1974-1, sayı-5, sh. 48) 3) Mecelle-i Umûr-i Belediyye; cild-3, sh. 859 GALATA KULESİ İstanbul’da Galata semtinde bulunan târihî kule. İlk Galata kulesi, Bizans imparatoru altıncı Kantakuzen zamanında Anastase Dikaros adında bir mîmâr tarafından yapılmıştır. Kule inşâatına 1348’de başlanıp bir senede tamamlandığı, 1444’de Cenevizliler tarafından yükseltildiği rivayet edilmektedir. Bir çok tamir ve düzenleme ile İstanbul’un fethine kadar ayakta duran kulenin temelden Türk eseri olduğu yolunda rivayetler de vardır. Bâyezîd’in yaptırdığı Boğaz Kesen Hisarı ile karıştırıldığı zannedilmektedir. Evliyâ Çelebi, kulenin 118 mîmâr arşını yüksekliğinde bulunduğunu, üstünün kurşunla kaplı olduğunu, dürbünle bakılırsa kuleden Bursa imârethânelerinin görülebileceğini yazar ve; “Kulenin içi on tabaka hâlinde zindandûr ki şimdi Osmanlı gemi malzemelerine mahzen olmuştur” der. Yuvarlak bir plân üzerine yapılan kule, eski devir burçlarında olduğu gibi, tahtalarla katlandırılıp, üstü de ahşap usûlü ile örtülmüştü. Bundan dolayı yangınlarda bütün katlar külahıyla birlikte yanar, yalnız taşdan kısmın içi, yenmiş arı kovanı gibi kalırdı. Muntazam kesme taşlarla yapılan kuleye, yer yer ilâveler yapılmıştır. Kule 1582’de rasathâne yapılmak üzere tâdil edilmiştir. 1794’de çıkan yangında tamamen yanması üzerine, 1795’de sultan üçüncü Selîm Han tarafından tamir ettirilmişse de bir yangın daha geçirmiştir. İkinci Mahmûd Han zamanında tekrar tamir ettirilmiştir. Nihayet 1875’de tamir gören kule, sonunda bugünkü şeklini almıştır. 156 yıl önceki resimlerde, dört tarafından çıkıntılı köşkler olduğu ve sivri bir külahının bulunduğu görülmektedir. Galata kulesi, değişik zamanlarda şu hizmetlerde kullanılmıştır: 1- Bizanslılar zamanında deniz malzemeleri deposu olarak kullanıldı. 2- İstanbul’un fethinden sonra gözetleme kulesi olarak kullanıldı. İstanbul payitaht olduktan sonra da növbet kulesi yapıldı ve beş vakit, Çalıcı Mehter tarafından Osmanlı növbeti (mehter) çalındı. 3- Kanunî Sultan Süleymân devrinde zindan hâline konuldu. 4- Başbakanlık arşivinde bulunan vesikalara göre, burası bir ara çalıcı mehter koğuşu hâline getirilmişti. Daha sonra yangın ihbarı için kullanıldı. 5 - Dördüncü Murâd zamanında donanmaya âid malzeme deposu hâline getirildi. 6 - Birinci Dünyâ harbinden sonra buraya, deniz vâsıtalarına işaret vermek için bir askerî müfreze yerleştirildi. Yakın târihe kadar husûsî bayraklarla yangın ihbar vazifesi yapan kule, daha sonra turizm te’sisi hâline getirilmiştir. 1) Hayat Târih Mecmuası (Sene 1971, sayı 9, cild-4, sh. 40) 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 110 3) Seyahatname (Evliya Çelebi) GALATASARAY SULTÂNÎSİ Osmanlılar zamanında batılı mânâda öğretim yapmak için lise seviyesinde açılan ilk okul. 1856 Şubatı’nda yayınlanan Islâhat fermanı ile Osmanlı Devleti, mâliye, bayındırlık ve eğitim gibi alanlarda bâzı müesseseleri düzelteceğini îlân etti. Fermanın esasları zâten Paris kongresinde tesbit edilmişti. Bundan dolayı da diğer devletler zaman zaman Bâb-ı âlîyi sıkıştırarak, andlaşma icaplarının yerine getirilmesini istiyorlardı. Fransa 22 Şubat 1867’de Bâb-ı âlîye bir muhtıra vererek, Islâhat fermanındaki hususların yerine getirilmesini istedi. Eğitim sahasında; hıristiyanların açtığı okullara yardım edilmesi, bâzı illerde okul açıp buralara hıristiyan çocuklarının alınması, İslâm ve hıristiyan çocuklarının bir arada devam edeceği üniversite kurulması, ilkokullar için öğretmen yetiştirilmesi, çeşitli meslek okullarının açılması, umûmî kütüphâneler kurulması bu istekleri arasındaydı. Bunun üzerine sadrâzam Âlî Paşa ve hâriciye nâzırı Fuâd Paşa ile Fransa büyükelçisi M. Bouree arasında İstanbul’da öğretim dili Fransızca olan bir lise açılması kararlaştırıldı. Açılış hazırlıkları tamamlanan bu lisenin açılış ve isminin Sultanî olması hususunda pâdişâh irâdesi alındı. Fransız büyükelçisi bu memnuniyetini, Fransız hâriciye nâzırına yazdığı mektubda; “Yeni lise her sınıf ve dinden talebe kabul edecektir. Fakîr aileden olup hakîkî bir zihnî kabiliyet gösteren talebe için burslar tahsis olunmuştur. Tahsil, icâbına göre, beş veya altı sene sürecektir. Şimdiden okula, müslüman, ermeni, katolik, rum, mûsevî ve bulgar olmak üzere 300 talebe kayıt için müracaat etti” şeklinde beyân etmiştir. Kuruluş gayesi; batılı metodlara göre eğitim yapmak, batı, özellikle Fransız kültürünü yaymak ve azınlıklara mahsûs talebeyi aynı çatı altında toplamak olarak özetlenebilen Galatasaray Sultanîsi, 1 Eylül 1868’de öğretime açıldı. Galatasaray Sultanîsi’ne ilk müdür olarak da Fransa tebeasından M. de Salve tâyin edildi. Okulun müdürlüğünü yapanlar arasında ünlü masonlardan Ali Süâvî ve sultan İkinci Abdülhamîd Han’a suikast yapan ermeni Edard Jorris’i medheden Tevfik Fikret de vardı. Öğretime başlayan Sultânî’ye; müslüman, gregoryen, ermeni, rum, mûsevî, bulgar, latin katolik, ermeni katolik talebe kaydedildi. Galatasaray Sultânîsi’nin açılışına içeriden ve dışarıdan tepkiler oldu. Papa 9. Pier ve ermeni katolik patriği, hıristiyanların çocuklarını bu okula vermemesini emretti. Londra’da Nâmık Kemâl’in idaresindeki Hürriyet gazetesi mektep aleyhinde şiddetli yayınlar yaptı. Şeyhülislâm ve diğer nâzırlardan bâzıları da mektebin açılışına karşı çıktılar. Bir kısım İstanbul basını da aleyhde neşriyatta bulundu. Bütün bunlara rağmen 341 öğrenciyle öğretime başlayan Sultânî’nin öğrenci mevcudu sene sonunda 530’a, bir yıl sonra da 640’a yükseldi. Talebesinin üçte biri Türk olan Galatasaray Sultanîsi, ilk zamanlar beş sınıflı lise kısmıyla öğretime başladı. Daha sonra ilk ve orta kısımları da ilâve edilerek on iki seneye çıkarıldı. Yatılı ve gündüzlü olan Sultânî’de dersler Türkçe ve Fransızca veriliyordu. Otuz kadar Fransız öğretmenin vazifelendirildiği okulda, Arabça ve Farsça yanında, İslâm târihi ve din dersleri de okutuluyordu. Türkçe ve Fransızca’dan imtihan veren talebeler, Mekteb-i Sultanî me’zunu olarak diploma alıyorlardı. Yalnız Türkçe veya yalnız Fransızca bölümünü bitirenlere ise, ehliyetname verilirdi. Temelde; Avrupa, bilhassa Fransız kültürünü Osmanlı ülkesinde yaymak maksadıyla kurulan Sultâni’ye, Fransa imparatoru üçüncü Napolleon tarafından zengin bir kütüphâne hediye edildi. Türk kültürüne karşı batı kültürünün kalesi olarak kullanılan bu okula karşı, 1871’de sadrâzam Âlî Paşa’nın ölümü, bir de Fransa’nın Almanya karşısında mağlûb olarak itibârını kaybetmesi üzerine hücumlar alevlendi. Okul, 1873’de Gülhâne parkındaki tıbbiye binasına, aynı yılın Eylül ayında da Tıbbiye mektebi Galatasarayı’na taşındı. 1874’de sultan Abdülazîz Han’ın İradesiyle Galatasaray Üniversitesi’nin temeli atıldı ve üç yüksek okul daha ilâve edilerek Mekteb-i âliye-i Sultaniye adı verildi. 1875’de Sorbon Üniversitesi’nin ders programına ve yönetim sistemine göre düzenlenen fakültelerde de; dersler Fransızca ve Türkçe olarak veriliyordu. 1876’da yeniden eski binasına taşınan okulun adı, 1877’de Dâr-ül-Fünûn-ı Sultanî olarak değiştirildi ve fakülteleri, 1879’da ilk me’zunlarını verdi. Batılı olma özentisi içinde olan ve devletin ileri kademelerinde bulunan me’murların batı kültürüne uyum sağlayabilmeleri için kurslar düzenlendi. Me’murların bu kurslara devam etmesi mecburî kılındı. 22 Şubat 1907’de çıkan bir yangında büyük hasar gören Galatasaray Sultanîsi, bugünkü şekliyle inşâ edilerek 1909’da yeniden öğretime açıldı. Okulun bir çok öğrencisi, Balkan savaşlarına katıldı. Birinci Dünyâ savaşında da me’zun olanlar askere alındı. Mütâreke yıllarında işgal kuvvetleri binayı karargâh yapmak istedilerse de mâni olundu. Memleketimizde uzun yıllar batı kültürünün ve yaşayışının öncülüğünü yaparak, bu kültürün yerleşmesine çalışmış olan ve bu kültürü almış insanların yetişmesine sebeb olan Galatasaray Sultânîsi’nin ismi, Cumhuriyetin îlânından sonra Galatasaray Lisesi olarak değiştirildi. Kuruluşundan 1968 yılına kadar geçen yüz sene içinde, 4714 kişinin me’zun olduğu okul, hâlen lise seviyesinde öğretimini sürdürmektedir. 1) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 641 2) Türkiye’de Meârif Târihi; cild-3, sh. 917 3) Büyük Türkiye Târihi; cild-10, sh. 43 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 112 GANÎMET Harpte kâfirlerden zorla alınan mal. Lügatte, çalışıp yorulmadan elde edilen sey, düşmandan alınan mal mânâlarına gelir. Cem’i yâni çoğulu ganâim ve megânim’dir. Ganîmet önceki ümmetlere helâl değildi. Bundan faydalanma sâdece Peygamber efendimiz ve ümmetine helâl kılındı. Nitekim Enfâl sûresi 69. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Şimdi elde ettiğiniz ganimetten helâl ve hoş olarak yiyin” buyrulmuştur. Peygamber efendimiz de; “Ganimetler bana helâl kılındı. Benden önce hiç kimseye helâl kılınmadı” buyurmuşlardır. İslâm’da ilk ganîmet, Bedr’den iki ay önce Abdullah bin Cahş komutasında Nahle seferine gönderilen seriyye (küçük askerî birlik) tarafından alınmıştır. Bu ganîmet, Bedr ganîmetleri ile birlikte taksim edilmiştir. Resûlullah efendimiz, asr-ı seâdetlerinde harb ile elde edilen ganimeti beşe taksim eder, dördünü Gâzilere dağıtır, beşte birini ise Enfâl sûresi kırk birinci âyet-i kerîmesinde bildirildiği gibi tekrar beş hisseye bölerdi. Bir hisseyi kendilerinin ve ailelerinin ihtiyâçları için ayırır, artarsa harb vâsıtalarına ve müslümanların faydalarına olan yerlere sarfederdi. Bir hisseyi de kendilerine müşriklere karşı yardım etmiş olan fakir-zengin ayırmadan Benî Hâşim ve Benî Muttalib’in hepsine verirlerdi. Kalan üç hisseyi ise; yetimlere, fakir müslümanlara ve parasız kalan yolculara verirlerdi. Peygamber efendimiz âhireti teşriflerinden sonra, beşte bir hisse sâdece yetimlere, fakirlere ve parasız yolculara verildi. Benî Muttalib ve Benî Hâşim olanlar bu üç sınıfa dâhil iseler, öncelikle pay aldılar. Peygamber efendimiz, ganîmet taksiminde önce kılıç, zırh ve at gibi bâzı şeyleri seçip alırdı. Bunlara safıyy denir. Bedr muhârebesinde Zülfikâr isimli kılıcı safiyy olarak almışlardı. Muhârebe bittikten sonra, kâfirlerden zorla veya Resûlullah efendimiz döneminde olduğu gibi harp yapılmadan sulh yoluyla alınan mala da fey denir. Bu sebeble sulh yoluyla ve düşman devlet başkanlarının gönderdiği mallar da fey hükmünde îdi. Fey cinsinden mallar Haşr sûresi beşinci âyet-i kerîmesi hükmünce, Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellemin tasarrufunda idi. Dilerse kendilerine tahsis edip, ailesinin ihtiyâçlarına veya silâh, binek gibi harp vâsıtalarına, dilerse de amme menfaatine harcarlardı. Hazret-i Ömer şöyle buyurmuştur: “Benî Nâdir yahûdîlerinin malları fey olup, Resûlullah’a âid idi. Ondan ailesine bir senelik nafakasını alır, kalanını harb vâsıtalarına sarfederdi.” Fedek arazisi sulh ile alındığı için, o da fey idi. Düşman tarafından hediye olarak gönderilen mallar da Resûlullah efendimiz için fey olup, O’nun tasarrufunda idi. Dilediği gibi harcardı. Resûlullah efendimizin vefâtından sonra fey, halîfelerin tasarrufunda olarak sâdece müslümanların umûmî faydalarına olan yerlere harcandı. Resûlullah efendimizin yaptıkları gibi, kendisinin ve ailesinin masrafları için harcanmadı. Yine düşman tarafından gönderilen hediyeler de fey olup, Resûlullah efendimiz, hem kendileri için ve hem de müslümanların umûmî faydalarına harcayabildiği hâlde, halîfeler onu yalnız müslümanların umûmî menfaati olan yerlere sarfedebilirlerdi. Çünkü, düşmanın bu hediyeleri göndermesi sırf halîfeden çekindiği için değil, kendisi ile beraber tebeasının kuvvetinden korkmaları sebebiyle idi. Hâlbuki, Resûlullah efendimize gönderilen hediyeler, düşmanın yalnız O’ndan korkmaları sebebiyledir. Çünkü hadîs-i şerîfde; “(Düşmanlarıma karşı) korku (verilmek sureti) ile yardım olundum” buyrulmuştur. Harâc, cizye, harbîlerden alınan gümrük vergisi hep feydir. Çünkü bunlar, gayr-i müslimlerden harbsiz, sulh ile alınmıştır. Nitekim İmâm-ı Ebû Yûsuf (r. aleyh) Kitâb-ulharâc’ında; “Bize göre fey, harâcdır” buyurmuştur. Fey’in beşte bir ayrılmayıp hepsi beytülmâle konur (Bkz. Harâc). Ganîmet, düşman ülkesinde taksim edilmez. İslâm ülkesine nakledildikten sonra, Gâzilerin hakkı olur. Fakat taksim edilmeden önce mülk olmaz. Askerin bu hakkını taksimden önce alması, kendilerine mal edinmeleri caiz değildir. Düşman ülkesi ele geçirilir ve İslâm memleketi olduğu takdirde ganîmet orada taksim edilebilir. Dâr-ülharb’de ölen gâzi, ganimetten hisse alamaz. İslâm ülkesine nakledildikten sonra vefât ederse, payını vârisleri alırdı. Gâziler, ihtiyaç hâlinde, dâr-ül-harbde (İslâm ülkesi olmayan yerde) iken, taksimden önce, ganimetteki silâh, binek ve giyeceklerden faydalanabilir. Hayvan yemi, insan yiyeceği, odun, yağ ve kokudan, ihtiyâç olsun olmasın istifâde ederlerdi. Asker, taksimi ister ve devlet başkanı da fitne çıkmasından korkarsa veya askerin ihtiyâcı olursa, devlet başkanı ganîmeti düşman ülkesinde taksim edebilir. Harbte alınan ganîmet üç çeşittir: 1- Muhârebede düşmanın esir alınan erkekleri: Bunlar müslüman olmazlarsa, devlet başkanı, zararlarını tamamen ortadan kaldırmak için onları ya öldürür, (Kadınlar ve çocukları öldüremez. Müslümanlara köle olarak taksim edilir) veya şerlerine mâni olmak ve müslümanların faydalanmaları için köle yapar, yâhud harâc ve cizye vermek üzere onları hür ve zımmî olarak bırakır. Bu hususlarda serbesttir. Esir edildikten sonra, müslüman olurlarsa yine köle kalırlar. Esir edilmeden önce, müslüman olurlarsa, hür olurlar. Kâfir esirler, ancak ihtiyâç varsa, mal ve müslüman esirler karşılığında bırakılabilir. İhtiyaç yoksa fidye ile bırakılmaları caiz değildir. 2- Muhârebe sırasında düşmandan alınan menkûl mallar: Beşte biri yerine verilmek üzere Beytülmâle konmak için ayrılır. Beşte dördü gâzilere dağıtılır. İmâm-ı a’zam ve İmâm-ı Züfer’e (r. aleyhim) göre, piyadeye bir, süvariye iki; İmâmeyne göre (r. aleyhim) süvariye üç hisse verilir. 3- Elde edilen arazi: Devlet reîsi şu üç husustan münâsib olanı yapmakta muhayyer olup serbesttir: a) Beşte biri ayrıldıktan sonra, askere ve başka müslümanlara taksim edilip, her sene öşür alınır. b) Düşman elinde bırakılıp, araziden harâc; kendilerinden cizye alınır. c) Kimseye verilmez. Beytülmâlın olur. Böyle araziye mîrî toprak denir (Bkz. Toprak Hukuku). Ganimetten başka bir de tenfîl ve radh vardır: Tenfîl; devlet reisinin gâzileri harbe teşvik için ganîmet hissesinden fazla olarak mal vermesidir. Böyle verilen mala nefl denir. Meselâ, devlet reîsi, gâzilere; “Herkesin elde ettiği kendisinin olsun” diyerek, onları harbe teşvik eder. Peygamber efendimiz Bedr muhârebesinde; “Kim bir düşmanı öldürürse, salebi (elbisesi, silâhı, bineği, beraberinde bulunan malı, eşyası) onun olsun” buyurmuştur. Tenfîl, harb esnasında veya harbin başında yapılır. Düşman mağlûb olup, muhârebe bittikten veya ganimetin taksiminden sonra yapılması caiz değildir. Gâzinin bu şekilde harbde elde ettiği neflin beşte biri alınmaz. Radh; harbe katılan kölelere, çocuklara, zımmîlere, delilere, bunamışlara, hastalara, yaralılara, tedâvî gören kadınlara, ganîmet malından beşte bir çıkarılmadan önce bir mikdar verilen mal. Mikdârı, gâzilerin payından az olur. Çünkü, cihâd sevabına kavuşan gâzi ile payları müsâvî tutulmaz. Ganîmet mevzuundaki bu hükümler, İslâm’ın ilk devirlerinde olduğu gibi, bilâhare teşekkül eden İslâm devletlerinde ve nihayet Osmanlılarda da aynen tatbîk edilmiştir. 1) Bedâyi-üs-sanâyi; cild-7, sh. 114 2) Redd-ül-muhtâr; cild-3, sh. 315 3) Feth-ul-kadîr; cild-5, sh. 215 4) El-İhtiyâr; cild-4, sh. 126 5) El-Ahkâm-us-Sultâniyye; sh. 131 6) İslâm Târihi Ansiklopedisi; cild-5, sh. 23 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 126. 8) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 286 GARB OCAKLARI Osmanlı Devleti’nin şimâli (kuzey) Afrika’daki üç eyâleti; Tunus, Cezâyir ve Trablusgarb’a verilen ortak ad. Bunların muhtar bir idareleri vardı. On altıncı yüzyılda Kuzey Afrika kıyılarında, batıdan Portekizlilerle İspanyolların, doğuda da Osmanlıların katıldıkları büyük bir nüfuz mücâdelesi vardı. Türkler ilk defa olarak 1516’da Oruç Reis komutasında, İspanyollara karşı üstünlük kurarak Cezâyir’e ayak bastılar. Cezâyir bir aralık Tunus beyinin eline geçmiş ise de, 1525’de Hızır (Barbaros) tarafından geri alınmıştı. Akdeniz’i İspanyol gemilerine dar eden Hızır Reis, 1533’de Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın daveti üzerine İstanbul’a gelerek Osmanlı Devleti’nin hizmetine girdi. Büyük Türk denizcisi, Cezâyir beylerbeyi hil’atini giyerek kapdân-ı derya ünvânını aldı. Aynı yıl İstanbul tersanelerinde Barbaros Hayreddîn Paşa’ya verilmek üzere 61 parça gemi inşâ edildi. Böylece daha da güçlenen Barbaros, 1551’de Trablusgarb’ı 1574’de de Tunus’u ele geçirerek Osmanlı hâkimiyeti altına aldı. Osmanlı Devleti’ne katılan diğer yerlerde olduğu gibi, bu üç Afrika ülkesinde de başlangıçta klâsik eyâlet teşkîlâtı kurularak, sâlyâneli birer beylerbeylik hâlinde doğrudan doğruya merkeze bağlanmışlardı. Sâlyâne yâni yıllıkla idare olunan eyâlet ve sancakların bütün varidatı kendi hazîne yetkilileri tarafından tahsil olunup, beylerbeyi ile sancakbeylerine ve kul (maaşlı asker) sınıfına hâsıl olan varidattan maaş verilir ve fazlası hazîneye gönderilirdi. Cezâyir Ocağı Barbaros Hayreddîn Paşa’nın Osmanlı Devleti hizmetine girmesiyle idaresinde bulunan Cezâyir, beylerbeylik olarak kendisine verilmişti. Şehrin muhafazası için de İstanbul’dan iki bin kadar yeniçeri gönderilerek Cezâyir ocağının temeli atıldı (1533). Bu mikdâr daha sonra yirmi bine kadar yükseltildi. Bu kuvvetler Cezâyir’de Kasriyye denilen yedi kışlada bulunurlardı. Teşkilâtları yeniçerilerin bölük teşkilâtının aynı olup, bütün zabitlerinin üstünde en büyük zabit olarak yeniçeri ağası vardı. Cezâyir ocağında yeniçerilerden başka Türklerden müteşekkil süvârî bölükleri ile yerlilerden kurulu Mahazin adında başka bir atlı kuvveti de bulunuyordu. Cezâyir’de biri beylerbeyine ve diğeri yeniçeri ağasına âid olmak üzere Paşa ve Ağa dîvânları vardı. Kerrase denilen Paşa dîvânı; hazînedâr (defterdâr), vekilharç (gümrük emîni), emîr-i âhûr, beytülmâlci, azab ağası, kâdı ve yeniçeri ağasından müteşekkil idi. Paşa dîvânı eyâlet işlerine ve Ağa dîvânı da yeniçeri ocağı işlerine bakarlardı. Ancak Ağa dîvânı, 1618’den itibaren hükümet yâni beylerbeyine âid işlere karışmaya başlayınca, vâlilerin nüfuzu kırıldı. Çok kısa süren bu durumdan sonra reislerin 1671’de tekrar iktidarı almaları ile dayılık devri başladı. Nitekim ilk dayılar denizciler tarafından seçildiği hâlde, bir süre sonra yeniden kuvvet kazanan ocaklılar, seçimi kendileri yapmaya başladılar. Cezâyir’de on sekizinci yüzyılda vâlilerin hiç bir hüküm ve nüfuzları kalmadı. Dayının bir meclis tarafından seçilmesi usûlden ise de çok defa buna uyulmazdı. Dayının, vâli ve kendisini seçen meclisle iş görmesi îcâb ederken, dayılar mevkilerini sağlamlaştırdıktan sonra kaideye riâyet etmez oldular. Bu bölünme ve merkeze riayetsizlik on yedinci yüzyılda büyük ve küçük mühim bir yekûn tutan ve 1681’de Fransa’nın Akdeniz donanmasını mağlûb ederek yirmi dokuz gemisini zabtetmiş olan Cezâyir ocağı donanmasının güçten düşmesine sebebiyet verdi. Nitkim on sekizinci asrın ilk yarısında Cezâyir donanması yirmi kadar gemiye sâhibti ve bu devirde evvelce yirmi bin olan Cezâyir yeniçerileri de beş bin hattâ iki bine kadar düştü. Bu durum, Cezâyir’in 1830 yılında Fransızlar tarafından işgal edilmesine kadar sürdü. Son dönemde artık beylerbeylik makamı tamamen kalkmış, ülke üzerindeki Osmanlı hâkimiyeti yeni seçilen dayıya hil’at ve ferman göndererek onun me’muriyetini tasdik etmekten ibaret kalmıştı. Böylece hukuken Osmanlı topraklarından sayılan ve Osmanlı Devleti’nin Akdeniz’de giriştiği deniz savaşlarına katılan Cezâyir’in dayıları, zaman zaman bağımsız bir devlet başkanı gibi hareket etmek, hattâ dış devletlerle ayrı ayrı andlaşmalar imzalamak imkânı bulmuşlardı. Tunus Ocağı Tunus 1534’de Barbaros Hayreddîn Paşa tarafından Benî Hafs hânedânının elinden alınarak Osmanlı ülkesine katıldı. Başlangıçta Cezâyir beylerbeyliğine bağlı olarak idare edilen Tunus, 1573 yılında doğrudan doğruya beylerbeylik yapıldı ve idaresi Haydar Paşa’ya verildi. İnebahtı bozgununu müteâkib Tunus, haçlı donanması komutanı prens Donjuvan tarafından 1573’de işgal edildi. Ancak Yemen fâtihi meşhur Sinân Paşa ertesi sene donanma ile gelerek Tunus’u geri aldı ve şehrin muhafazası için de dört bin yeniçeri bıraktı. Tunus’un tekrar zaptından sonra daha güneyde ve sahile yakın olan Kayrevan hâkimi şeyh Abdüssamed, 1586’da Osmanlı Devleti’ne itaat ederek, kaleyi ve elindeki bütün toprakları Tunus beylerbeyine teslim etti. Tunus’da beylerbeylik dönemi 1594’de yeniçerilerin ayaklanarak kendi bölükbaşılarından birini üç yıl için dayı seçmeleri sonucu son buldu. Başlangıçta seçimle işbaşına gelen dayılar bir müddet sonra Osmanlı hükümetinin denizcilerden birini veraset yoluyla dayı atamaya başlamasıyla babadan oğula geçer bir duruma geldi. On yedinci asırda Tunus’un idaresi görünüşte beylerbeyi emrinde ise de, emîr-ül-evtan denilen Vatan sancakbeyinin yâni üç kişinin elinde idi. Bu üçlü kuvvetin nüfuz mücâdelesi Tunus’un idarî ve iktisadî gücüne önemli ölçüde darbe vurdu. Osmanlı pâdişâhları bunlara devamlı nasihat yollu fermanlar göndermiş ise de bunlara uyan çıkmamıştı. 1705 yılında Hüseyin bin Ali dayılık yönetimine son vererek idareyi tek elde topladı. Bu yeni durum Hüseynî sülâlesinin idare dönemi olarak Tunus’un 1881 yılında Fransız istilâsına kadar sürdü. Trablusgarb Ocağı Rodos 1522’de Osmanlılar tarafından fethedilince, kalede bulunan Sen Jan şövalyeleri buradan çıkarak Trablusgarb’a yerleşmişler ve burasını kendilerine üs yapmışlardı. 1551 yılında kapdân-ı derya Sinân Paşa ile Turgut Reis’in Trablusgarb’ı fethetmesine kadar sürdü. Trablusgarb alındı, eyâlet olarak, Turgut Reis (Paşa) idaresine verildi. Turgut Paşa Malta muhasarasında şehîd düşünce, bir aralık Cezâyir’e bağlanan Trablusgarb, sonra tekrar ayrıldı. Ancak 1609’da dayılık usûlünün, diğer ocaklarda olduğu gibi, Trablusgarb’da kabulü, beylerbeylik sisteminin eski otoritesinin kaybına sebeb oldu. 1711 yılında Karamanlı Ahmed Bey, hem dayı hem de paşa olarak, Trablusgarb’ın idaresini eline geçirince, bölgede Karamanlı sülâlesinin hâkimiyet devri başladı. 1835’e kadar devam eden bu dönemde Trablusgarb, babadan oğula olarak hep Karamanlı ailesine geçmekle beraber, bir beyin ölümünden sonra yenisi, ulemânın ve halkının tasvîbi de alınmak suretiyle, askerler tarafından seçiliyor ve seçimin Osmanlı pâdişâhı tarafından tasdîk edilmesi gerekiyordu. On dokuzuncu yüzyıl başlarında aile arasında beylik çatışmaları kanlı bir safhaya girdiğinden, Osmanlı hükümeti 1835 yılında müdâhalede bulunarak Trablusgarb’ı tekrar, bir eyâlet olarak merkeze bağladı. Böylece kuvvetli bir idareye kavuşan Trablugarb’ın elden çıkması, Cezâyir ve Tunus kadar kolay olmadı. Ancak sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın 1908’de tahttan indirilmesinden sonra, Osmanlı Delveti’nin içine düştüğü bunalımlı devreden istifâde ile İtalyanlar kaleyi işgal ettiler (1912). Garb ocaklarının, 1580 yılına kadar bir mal defterdârı bulunuyordu. Cezâyir’in uzaklığı sebebiyle bu târihten sonra oraya ayrı bir defterdâr tâyin olunmuştu. Garb ocakları yıllıklı (sâlyâneli) eyâletlerden oldukları için her beylerbeylik masrafları çıktıktan sonra devlet hazînesine yirmi beş bin altın gönderiyordu. Garb ocaklarından her birinin uhdesinde donanma mevcûddu. On yedinci yüzyıldan îtibâren yöneticilerinin çoğu ecnebî devletlerle andlaşmalar yapar ve mektuplaşırlardı. Bu üç eyâletten, en kuvvetli donanmaya sâhib olan Cezâyir eyâleti idi. Bunların geçimleri korsanlık ve muhârebeye dayandığından mükemmel donanmaları vardı. Cezâyir donanmasının faaliyeti yalnız Akdeniz’e münhasır değildi. Bunlar, Cebel-i târık (Sebte boğazını) aşarak Kanarya adaları, İngiltere, İrlanda, Flemenk, Danimarka ve hattâ İzlanda adasına kadar donanma akınlarını uzatmışlardı. Büyük Britanya adası civarındaki Lundy adasını zaptederek bir müddet oturan Cezâyirliler, daha sonra adayı İngiliz korsanlarına yüklü bir para mukabilinde satmışlardı. Garb ocakları donanmaları Osmanlıların bütün Akdeniz muhârebelerinde Osmanlı donanmasıyla birlikte bulunmuşlardır. Lüzumu hâlinde bu üç ocağa ilkbaharda donanmaya katılmaları için pâdişâh tarafından ferman gönderilir, onlar da gemi reîsi olan ve dayı denilen başbuğları ve çeşitli kadırga ve kalyonlarıyla sefere katılırlardı. Garb ocakları iki-üç senede bir pâdişâha hediyeler takdim ederler, buna mukabil tersaneden gemi levazımı, top, barut ve hattâ gemi tedârik ederlerdi. Bunların İstanbul’daki bütün işleri kapdan paşa vasıtasıyla görülürdü. 1) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-1. kısım-2, sh. 247 2) Osmanlı Târihi Deyimleri; cild-1, sh. 646 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 128 GAYR-İ MÜSLİM İslâm dînini kabul etmeyen kimse. Allahü teâlânın insanları İslâm dînine davet etmesi için gönderdiği son peygamber Muhammed aleyhisselâmın getirdiklerine inanıp teslim olan ve yasak ettiklerinden sakınan kimselere müslim veya müslüman, bunlara inanmıyanlara da gayr-i müslim denir. Gayr-i müslimler, ehl-i kitâb olanlar ve olmayanlar; ehl-i kitâb olanlarda ehl-i harb ve ehl-i ahd olmak üzere ikiye ayrılır. Ehl-i harb, müslümanlarla savaş hâlinde olan; ehl-i ahd ise, müslümanlarla anlaşma yapmış olan gayr-i müslimlerdir. Ehl-i ahd olanlar; zımmîler ve müste’minler olmak üzere ikiye ayrılır. Zımmî, İslâm memleketlerinde yaşayan gayr-i müslim vatandaşlardır. Müste’minler ise, İslâm ülkesine izin ile giren gayr-i müslimlerdir. Bunlara da sınırdan içeri girdikleri zaman zımmîler gibi muamele edilirdi. İslâm ülkesinde, kendi dînî inanç ve ibâdetlerini yapmakta serbest olan ve huzur içinde yaşayan bunun için de cizye denilen vergi ödeyen zımmîler, devletin zimmeti altında idiler. Zimme; himaye, sahip çıkma, koruma mecburiyeti, emniyetini garanti etmek mânâlarına gelir. İslâm devleti, içerden ve dışardan gelecek her türlü tehlikeye karşı zımmîleri korumayı; can, mal, ırz ve namusları ile dînî hayatlarını, mâbedlerini emniyet altına almayı taahhüt ederdi. Zimme ile gayr-i müslimlerin hayâtı ve mülkî hakları devlet tarafından garanti altına alınmış ve zımmîler hür insanlar olarak kabul edilerek savaş esîri veya köle muamelesine tâbi tutulmamışlardır. Gayr-i müslimler, aynı müslümanlar gibi bütün haklara sahip idiler. Onların da evlenme, çocuklarına vasî olma, vasî tâyin etme, nafaka, mîrâs, mal ve mülk edinme hakları vardı. Aile hukuku bakımından zımmî ve müste’minlerin kendi aralarındaki nikâh akidleri geçerli idi. Borçlar ve ticâret hukuku gibi dünyevî işler bakımından da zımmî ve müste’minler aynen müslümanlar gibiydiler. İslâm hukukunun cezaî hükümleri aynen gayr-i müslim tebea için de uygulanırdı. Dînî nitelikte olan aile hukukuyla ilgili dâvalarda ise, gayr-i müslimler isterlerse şer’î mahkemelere, isterlerse kendi cemâat mahkemelerine başvurmakta serbest idiler. İslâm memleketlerinde, başka din mensuplarına da geniş hayat hakkı tanıyan İslâm hukukunun bu temel kaideleri, târih boyunca değişmeyerek varlığını Osmanlı Devleti’ne kadar sürdürmüştür. İslâm devletleri arasında mümtaz bir yeri olan Osmanlı Devleti diğer bütün konularda olduğu gibi, gayr-i müslimler mevzuunda, da İslâm hukukunun en hassas uygulayıcılarından olmuştur. Devletin temeli, Allahü teâlânın dînini yaşamak, yaymak ve rızâyı ilâhîyi kazanmak esâsı üzerine atılmıştı. Bütün gazâlar da bu maksadlarla yapılmıştır. Bu husus; Osman Gâzi’nin oğlu Orhan Gâzi’ye olan vasiyetinde; “Bizim mesleğimiz, Allah yoludur. Maksadımız, Allah’ın dînini yaymaktır. Yoksa, kuru kavga ve cihângîrlik dâvası değildir. Herkese ihsânda bulun” şeklinde açıkça görülmektedir. Kurucusunun vasiyeti doğrultusunda hareket eden Osmanoğulları, feth ettikleri yerlerdeki gayr-i müslim halka İslâmiyet’in emrettiği şekilde yüksek adalet ve geniş bir müsamaha ile muamele ettiler. İnanç ve ibâdetlerinin îcâblarını yerine getirmelerine karışmadılar. Gayr-i müslimler, hıristiyan idarelerinin vatandaşı oldukları zamankinden daha rahat ve huzurlu yaşadılar. Onların bu müreffeh hayâtı henüz fethedilmeyen yerlerdeki hıristiyanlar üzerinde gayet müsbet te’sirler yaptı. Bunun içindir ki, bâzı fetihler, fazla mukavemetle karşılaşmadan kolaylıkla yapıldı. Âşık Paşazade Târihi’nde bu hususda anlatılan şu hâdise gayet dikkat çekicidir: “Bursa’yı emânla teslim etmelerine taaccüb eden Orhan Gâzi, Bursa tekfurunun veziri Saroz’a bunun sebeplerini sorunca, Saroz şu cevâbı verir: “Şehri size bir kaç sebepten teslim ettik: Birincisi; bizim gerilememize karşılık, sizin devletiniz günden güne büyüdü. Bunun farkına vardık. İkincisi; âlemde değişiklik eksik olmaz. Şimdi bu değişiklik bizde meydana geldi. Üçüncüsü; baban, köylerimizi zaptetti. Bu köyler şimdi size itaat ediyorlar, bizi ise hiç hatırlarına bile getirmiyorlar. Bundan, şimdi onların öncekinden daha rahat ve huzurlu olduklarını, onun için bizi anmadıklarını öğrendik, biz de böyle rahatlığı arzu ettik. Dışardan ihtiyâcımız olan eşyayı te’min edemediğimiz için, hisar bize zindan oldu. Meğer hükümdar güçsüz olduğu zaman memleket çabuk harâb olurmuş.” Osmanlı Devleti, adaletli ve müsamahalı idaresi ile hızla genişlerken, Bizans İmparatorluğu ve Avrupa devletleri bütünlüklerini ve iktidarlarını kaybetmişler, her türlü karışıklığın ve huzursuzluğun hüküm sürdüğü memleketler hâline gelmişlerdi. Fâtih Sultan Mehmed Han İstanbul’u fethetmek için hazırlıklarına devam ederken, Bizans devlet ileri gelenleri Avrupa’dan yardım almak için çalışıyorlardı. Fakat uzun zamandan beri Anadolu’da ve Rumeli’de Türklerin iyi idarelerini, adaletlerini, verdikleri din hürriyetini tecrübe ile bildiklerinden, papazlar ve halk, İstanbul’da Lâtin şapkası yerine Osmanlı sarığı görmeyi tercih ediyordu. Çünkü, o günün Avrupa’sında hıristiyan mezhebleri arasında devamlı çekişmeler vardı. Birbirlerine karşı büyük zulümler yapıyorlardı. Din ve vicdan hürriyetine baskı bizzat devlet eliyle yürütülüyordu. Çeşitli târihlerde Rusya, ermenilerin kiliselerini kapatmış, İngiltere’de katolikler ve Fransa’da protestanlar bütün medenî ve siyâsî haklarından mahrum edilmişti. İspanya’da engizisyon hâlâ devam ediyordu. Kilise, halkı soyuyordu. Bu duruma karşı çıkan genç papaz Martin Luther’in kurduğu mezhep, kendisinin dinsiz îlân edilmesine rağmen hızla Avrupa’da yayıldı. Böyle bir devirde, gayr-i müslimler Osmanlı idaresine adetâ muhtaç idiler. Rumlar, ermeniler, yahûdîler, bulgarlar, sırplar, nastûrîler, keldânîler ve süryânîlerden meydana gelen gayr-i müslimler, fetihlerden sonra Osmanlı hâkimiyetine kolayca uyum sağladılar. Asırlarca Osmanlı örf ve âdetiyle iç içe yaşadılar. Gayr-i müslim olmakla birlikte sâdık bir Osmanlı tebeası oldular. Osmanlı Devleti, önceki Türk-İslâm devletlerinden aldığı idarî sistemi geliştirdi. Ele geçirdikleri ülkelerde kamu hukuku açısından muhtar sayılabilecek bir idare sistemi kurdular. Halka kendi kendilerini idare edebilmelerini, sağlayacak bâzı hakları tanıdılar. Fâtih devrinde, ticâretle meşgul olan Venedik ve Cenevizlilere ticarî, hukukî ve dînî kapitülasyon hakları verilirken, bir taraftan da Osmanlı tebeası olan gayr-i müslimlere geniş cemâat hakları tanındı. Fonksiyonunu yitirmek üzere bulunan ortodoks rum patrikliği İstanbul’un fethinden sonra ihya edildi. Patrikhâneye Bizans İmparatorluğu’ndan daha fazla dînî ve hukukî haklar verildi. On beşinci asırda Avrupalıların gerçekleştirdikleri coğrafî keşiflerden sonra, ticâret yollarının başka taraflara çevrilmesinin, Yakın Doğu ticâretini menfî yönde etkilemesi üzerine, Osmanlı Devleti bâzı önemli tedbirler almak zorunda kaldı. Osmanlılar, her cemâatin örf ve âdetlerine göre bir düzen kurmalarına imkân sağladı. Cemâatler her türlü dînî ve iç işlerini düzenlemede serbest bırakıldı. Her türlü din ve vicdan hürriyetine sahip kiliselerin siyâsetle uğraşmaları yasaktı. Devlet, dînî işlerine karışmadığı cemâatlerin dînî liderlerinin idarî vazifeleri bulunduğundan, bunların seçimine müdâhale ederdi. Bunun sayesinde dînî, ırkî, hukukî ve kültürel eşitlikler Osmanlı toplumunda her devirde mümkün oldu ve ehl-i kitâb olanlar asırlar boyunca Osmanlı Devleti’nde yaşama imkânı buldu. Kuruluştan itibaren din, dil, ırk ve renk farkı gözetilmeyip, asıl unsur olan Türklere diğer azınlık gruplar arasında Avrupa’daki senyörler gibi üstün bir mevkî verilmediğinden cihânşümul devlet olma teşebbüsleri Osmanlılara hâkim olmaya başladı. Avrupa devletlerine arka arkaya verilen kapitülasyonlar ve buna bağlı olarak Osmanlı askerî gücünün giderek azalması neticesinde, batılı devletlerin Osmanlı topraklarına girdilerine mâni olunamadı. Batı yönetiminin Ortadoğu’ya ticarî, siyâsî, askerî ve kültürel alanlarda sarkmış olması, buralarda Osmanlı Devleti’nin gerçekleştirmeye çalıştıkları cihânşumûllük fikrini temelinden sarstı. On sekizinci asırdan itibaren gayr-i müslimlerin yaşayışlarında batı te’siri görülmeye başlandı. Bu asıra kadar Osmanlı yönetimini, İngiliz, Fransız ve Rusların tahrikleriyle bir hıristiyan devlet yönetimine tercîh eden gayr-i müslimler, hıristiyan devletlerin yönetimini istemeye başladılar. Papalığın, Fransa ve Amerika’nın kurduğu misyoner teşkilâtları, Osmanlı topraklarından on sekizinci asırdan itibaren yoğun propoganda faaliyetlerinde bulundular. Ayrıca gayr-i müslim Osmanlı tebeası üzerinde Fransa, katoliklerin hâmiliğini iddia etti. Misyonerlerde öncülüğü Fransa yaptı. Bunların faaliyet sahalarından biri Lübnan olup, burada gayr-i müslim cemâatler birbirleri ile devamlı mücâdele halindeydiler. Osmanlı Devleti bu mücâdeleyi muhtariyet sistemi ile önlemişti. Fransız ve İtalyan misyonerler bölgeye batı te’sirinin girmesini te’min ettikleri gibi, Lübnan, Suriye ve Mısır’daki hıristiyan cemâatlerin eğitim kurumlarını destekleyerek, onların birer misyoner okulu olarak çalışmasını sağladılar. Bu okullar on dokuzuncu asırda aynı gayeli üniversitelere çevrildi. Misyonerlerin çalışmaları neticesinde milliyetçilik faaliyetleri gayr-i müslim tebea arasında hızla yayıldı. Fransa’nın, katoliklerin hâmiliğini yapması üzerine, Rusya da Ortodoksların hâmiliğini üstüne aldı. 1774 Küçük Kaynarca andlaşmasıyla Rusya’ya bâzı dînî imtiyazlar verildi. Gayr-i müslim tebea arasında başlayan bağımsızlık hareketleri neticesinde büyük bir trajedi yaşandı. Binlerce müslümanın katledilmesi üzerine büyük göçler başladı. Batılı devletler, devletin dağılma tehlikesi ile karşı karşıya geldiği bu sıkıntılı dönemde, görünüşte müslümanlarla, gayr-i müslimlerin uyum ve karşılıklı anlayış ve birlik içerisinde yaşamaları, hakikatte gayr-i müslimlere bâzı haklar ve imkânlar sağlaması için tedbîrler almasını istediler. Osmanlı Devleti’ne baskıda bulunarak gayeleri gayr-i müslimleri öne sürerek haklar koparmak ve devletin fena zamanda parçalanmasını sağlamaktı. 1839 Tanzîmat fermanı bu baskı ve müdâhaleler neticesinde ortaya çıktı. Tanzîmat fermanının hazırlanmasında önemli rolü olan Fransa ve İngiltere gibi Avrupa devletleri, Tanzîmât ve onun tatbikinde de adetâ kendilerini vazifeli görüyorlardı (Bkz. Tanzîmât). Tanzîmat fermanı, gayr-i müslimleri himaye eden devletlerin istekleri doğrultusunda hazırlandığı hâlde, cemâatler arasında özel hak ve imtiyazların birleştirilmesi, gayr-i müslimlerin hoşuna gitmedi. Bu fermanın getirdiği yeniliklerden memnun olmayanlar ayaklandılar. Devlet, Karadağ’da başlayıp, Bosna ve Hersek’de devam eden isyânları bastırmak için tedbir almak isteyince, Avrupa devletlerinin müdâhalesi ile karşılaştı. Bu durum asayişin te’minini zorlaştırdı. 1854’de Rus harbi devam ederken, yapılan Viyana kongresinin esâsını, gayr-i müslimlere verilecek haklar teşkil ediyordu. Çetin müzâkereler neticesinde ancak Fransa’nın tavsiyesi ile Osmanlı Devleti gayr-i müslim tebeadan bir kısım mühim vergilerin kaldırılması, askerî ve idâri vazifelere kabul edilmeleri gibi bâzı düzenlemelerde bulundu. Bu kongrenin neticesinde yayınlanan 1856 Islâhat fermanı, gayr-i müslimlerin millî bağımsızlık isteklerinin bir beyannâmesi oldu (Bkz. Islâhat Fermanı). Seçtikleri temsilciler sayesinde, din, eğitim, idare, mâlî ve sivil hayattaki hakları genişledi. Siyâsî ve sosyal pek çok hak elde ederek Osmanlı Devleti yönetimine karışacak hâle geldiler. Devlet olmakta tek eksikleri toprağa dayalı bağımsızlıklarının olmamasıydı. Bunu da İttihâd ve Terakkî cemiyetinin yanlış idareleri neticesinde kazanarak birer birer bağımsızlıklarını îlân ettiler. Osmanlı Devleti’nin kurmuş olduğu millet sistemi, ileri bir sistem olmasına rağmen, devletin iktisâdı yönden zayıflaması, Batı emperyalizminin yoğun faaliyetleri sonunda çıkarılan fermanlar ile bozularak, üç kıt’aya hükmetmiş olan devletin yıkılmasına sebeb oldu. 1) Büyük Türkiye Târihi 2) Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri. 3) Târih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu; sh. 141 4) Redd-ül-muhtâr; cild-3, sh. 282 GAZÂ VE GAZÂVÂTNÂME İnsanların İslâmiyet’i işitmeleri, müslüman olmakla şereflenmeleri yâhud müslümanların; dînine, vatanına ve namusuna tecâvüz eden düşmanı def etmeleri için yapılan muhârebe. Gazâ lügatte, harb maksadıyla düşmana yönelmek, sefere çıkmak, gayr-i müslimlerle çarpışmak demektir. Gazâ kelimesi, Kur’ân-ı kerîmde geçmemekle birlikte, aynı anlama gelen “kıtal” ve “cihâd” kelimeleri ile sık sık tekrarlanmaktadır. Çoğulu gazâvâttır. Cihâd da aynı mânâdadır. Gazâdan selâmetle çıkana gâzî ve mücâhid denir. Ölen şehîd olup yüksek derecelere kavuşur. Gâzi tâbiri şehîd lafzı gibi Peygamber efendimiz zamanından itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Resûlullah efendimiz şehîd ve gâziliğin mânevi kıymetlerini bir çok hadîs-i şerîfleriyle ümmetine bildirmiştir. İlk müslümanların hemen hepsi harbe gittiklerinden, bu ünvân hepsinde vardı. Sonraları İslâmiyet’in her yere yayılıp genişlemesiyle müslümanlardan bir kısmının gazâya gidip, diğerlerinin kalması neticesinde, gâzi ünvânı tahsîsen muhârebeye gidip dönenler için kullanıldı. İslâmiyet’te gazâ; ülkeler fethetmek, başka memleketlere hâkimiyet kurmak, kuru kavga ve döğüş, memleketleri yıkmak, insanları öldürmek olmayıp; İslâm’a davetle, insanların ebedî saadete kavuşmalarına vesile olmak, İslâmiyet’i tanıtarak kendiliklerinden seve seve müslüman olmalarına çalışmak demektir. Peygamber efendimiz ve Eshâb-ı kiram (r. anhüm) ile sünnî olan İslâm devletleri meselâ Osmanlılar, hep böyle gazâ ve cihâd ettiler. Kayı boyu, Anadolu’ya yerleşen diğer Türk boylarına nazaran, müslüman devletlerin ileri karakolu mesabesinde Bizans’a en yakın olanı ve onlarla en çok çarpışanı idi. Onun içindir ki, Ertuğrul Bey ile Osman Bey, din uğruna yaptıkları gazâları ve muvaffakiyetlerinden ötürü gâzi ünvânı ile anıldılar. Gazâ yapabilmek için müslümanların kâfirlerde bulunan harb vâsıtalarının hepsini yapmaları ve kullanabilmeleri farz-ı kifâyedir. Ancak İslâm’da kuvvet hazırlamak, mümkün olduğu kadar mükemmel harb vâsıtaları yapmak, mutlaka harb yapmak maksadı ile değildir. Bilâkis, görünen ve görünmeyen, bilinen ve bilinmeyen düşmanların cesaret ve cür’etlerini kırıp, harb gibi bir tehlikenin meydana gelmesine mâni olmak, sulhun devamını sağlamaktır. İslâmiyet sulhu esas almıştır. Sulh içerisinde yaşamak mümkünse harbe gidilmez. Bu sebeble usûl-ü fıkıhta; harb etmek, bizatihi güzel görülmemiş, başka sebeble insanları İslâm’a davet etmek, müslümanlıkla şereflenmelerine vesile olduğu için güzel görülmüştür. Gazâya; ya bedenle katılarak yâhud mal ile veya görüşü ile yardım ederek, yâhud yaralıların tedavisine bakarak veya ordunun yiyecek ve içeceklerini hazırlamak gibi elden gelen gayretler gösterilerek iştirak edilir. Orduya maddî yollarla yardım yapıldığı gibi, duâ ile de yardım edilir. Hattâ İmâm-ı Rabbani (r. aleyh) şöyle buyurmaktadır: “Duâ ordusunun askerleri, gazâ ordusunun askerlerinden daha ehemmiyetlidir. Onların ruhu durumundadır. Bu sebeble Resûlullah efendimiz; askeri, ordusu olduğu hâlde, muhâcirlerin fakirlerini vesile ederek duâ buyururlardı.” Gazâ, farz-ı kifâyedir. Müslümanların bir kısmı bu farzı yerine getirince diğerlerinden düşer, günahkâr olmazlar. Kimse yerine getirmezse, bütün müslümanlar günahkâr olur. Çocuğa, kadına, köleye, kör, topal, el ve ayağı kesilmiş kimseye gazâ yâni cihâd farz değildir. Düşman, bir İslâm beldesine hücum eder, umûmî seferberlik îlân edilirse, eli silâh tutan herkesin harbe iştirak etmesi farz-ı ayn olur. Osmanlı pâdişâhları diğer İslâm sultanları gibi bizzat harbe iştirak etmişler, harp meydanında can (şehîd) vermişlerdir. Osmanlı sultanlarına gâzilik, fetvaya istinaden verilirdi. Osmanlı sultanlarından en son gâzi ünvânını alan sultan İkinci Abdülhamîd Han’a gâzilik tevcihine âid fetvayı şeyhülislâm Hayrullah Efendi vermiştir. “Minnet Hudâya ki iki cihânda kılıp saîd Nâm-ı şerifin eyledi hem gâzî hem şehîd.” Arab edebiyatında gazâları ve gâzilerin kahramanlıklarını anlatan eserlere megâzi denildi. Türk edebiyatında ise, bu tür eserlere gazânâme veya gazâvâtnâme ismi verilmiştir. Gazânâmelerde, düşmanla yapılan tek bir muhârebe, gazâvâtnâmelerde ise daha fazla muhârebeye yer verilir. Gazâlarda fetih veya zafer söz konusu değildir. Gazâ yalnız muhârebeden ibarettir. Bir şehrin veya bir kalenin alınmasını anlatan eserlere fetihnâme denir. Fetihleri ve düşmanın yenilmesi ile sona eren muhârebeleri anlatan gazânâmelere zafernâme denilir. Bunlar sonradan birbiri ile karıştırılmış, fetihname ve zafernâmelerin hepsine gazâvâtnâme; son devirlere âid muhârebeleri anlatan eserlere de zafernâme denilmiştir. Edebî vasıfları da olan başlıca gazâvâtnâmeler şunlardır: Gazâvât-ı Sultan Murâd Han, Enîs-ül-Guzât, Gazâvât-ı Sultan Süleymân, Gazâvât-ı Hayreddîn Paşa, Gazâvât-ı Tiryâki Hasan Paşa, Gazâvâtnâme-i Halil Paşa, Gazâvât-ı Gâzi Hasan Paşa, Gazânâme-i Cezzâr Gâzi Ahmed Paşa. 1) Gazâvâtnâmeler (A. Sırrı Levent) 2) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 654 3) İslâm Târihi Ansiklopedisi; cild-5, Sh. 134 GÂZİ AHMED MUHTAR PAŞA (Bkz. Ahmed Muhtar Paşa) GÂZİ EVRENOS BEY Osmanlı Devleti’nin kuruluş devirlerinde ve Rumeli fütûhatında büyük hizmetleri geçen meşhur akıncı beylerinden. İsmi, Evranuz veya Evrenos olup, doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. Babasının adı Îsâ’dır. Orhan Gâzi, Karesi beyliğinin topraklarını ilhak ettiği zaman bu beyliğin değerli ve tecrübeli kumandanları da Osmanlı Devleti’nin hizmetine girmişlerdi. Îsâ Bey ve oğlu Evrenos Bey de bu değerli kumandanlar içinde idi. Evrenos Bey Osmanlı Devleti hizmetine giren diğer arkadaşları Hacı İl Bey ve Gâzi Fâzıl ile birlikte bu mıntıkaya (Karesi vâliliğine) tâyin edilen Orhan Gâzi’nin oğlu Süleymân Paşa’nın maiyyetinde Rumeli fütûhatında (fethedilmesinde) büyük hizmetlerde bulundular. Orhan Gâzi 1354 yılında Rumeli fütûhatına büyük oğlu Süleymân Paşayı me’mur edince, şehzâde derhâl maiyyetindeki mücâhid kumandanlarıyla birlikte sallarla Çanakkale boğazını geçti. Gelibolu şehir ve limanını alarak, Rumeli’ye yerleşmek için bir köprübaşı kurdu. Bu yerleşme daha sonraki yıllarda Bizans’ın deniz cihetinden Avrupa ile irtibatını kesmeye ve Rumeli’yi fethe doğru atılan bir adımdı. Gelibolu karargâh kabul edildi. Rumeli fethi en küçük teferruatına kadar tesbit edilip, fütûhat; bir plân dâhilinde yapılmaya başlandı. Bolayır’dan Tekirdağı’na kadar bütün Marmara sahillerini Türkleştirmek için Anadolu’dan ve bilhassa Balıkesir taraflarından gelen pek çok göçmen yerleştirildi. Böylece Bizans ve diğer hıristiyan devletler tarafından yapılacak taarruzlara, yalnız ordu değil, bir millet olarak karşı koymak gayesi güdüldü ve muvaffak olundu. Süleymân Paşa, emrindeki kumandanlardan Evrenos Gâzi, Hacı İl Bey ve başkalarının üstün gayretleriyle fetih sahasını daha kuzeye götürerek Doğu Trakya’ya kadar ilerledi. Malkara ve Keşan’dan sonra Çorlu’yu da fethederek, İstanbul ile Edirne’nin yolunu kesti. Süleymân Paşa bu zaferleri pederi sultan Orhan Gâzi’ye arz ederken, arîzasında (mektubunda); Evrenos Bey; “Kıdvet-ül-Ümerâ-il-Kirâm (Kumandanların serdârı)” ünvânıyla medh ü sena edip memnuniyetini bildirdi. Sultan Orhan Gâzi de cevaben gönderdiği mektûbda, şehzâdeye ve emirlere iltifatlar gösterip, Evrenos Bey’in muvaffakiyetlerini takdir ederek: “Evrenos Bey’e dahi kılıç kaftan gönderip vakf için istediği yerleri temlik eyledim” diye ferman eyledi. Rumeli serdârı mücâhid şehzâde Süleymân Paşa, 1358’de bir av takibinde attan düşerek şehîd olunca, Rumeli’de fethedilen yerlerin muhafazası Evrenos Bey ile Hacı İl Bey’e bırakıldı. Bunu fırsat bilen rumlar, bulgarlar, eflaklar, sırplar cesaretlenerek müslümanları Rumeli’den atmak için ittifak kurdular. Alelacele 30.000 kişilik bir ordu hazırlandı. Düşmanın 15.000 kişilik ordusu altmış parça gemi ile denizden Seydikavağı’na çıktı. Diğer 15.000 kişi de Gelibolu’ya hareket etti. Bunu haber alan Evrenos Gâzi ve diğer Osmanlı mücâhid kumandanları derhâl Bolayır’a hareket ederek düşmanı bozup kimisini karada, kimisini denizde helak ettiler. Bu sırada sultan Orhan Gâzi vefât etti (1362). Oğlu birinci Murâd Han tahta geçerek devlet idaresini eline aldı. Osmanlı Devleti’nin bu yeni hükümdarı Rumeli’ye geçmek arzusunda iken, Anadolu’da çıkan kargaşalıklar sebebiyle durumun düzeltilmesi ile meşgul oldu. Evrenos ve Hacı İl Bey gibi kahramanlar varken Rumeli’den endişe etmeye lüzum yoktu. Anadolu’yu ıslâh eden sultan Murâd Han daha sonra Rumeli’ye geçti. Bu esnada Evrenos Bey Keşan’ı fethetmişti. Fetih haberleri Murâd Han’ı ziyadesiyle memnun edip her iki kumandanına da memnuniyet ve iltifatlarını bildirdi. Sultan Murâd Han Edirne’nin fethine girişince, Evrenos Bey de maiyyetindeki akıncı kuvvetleriyle Batı Trakya tarafından Sırpların hücumu ihtimâline karşı gerekli müdâfaa tetbirlerini aldı. Aynı zamanda Dimetoka ve Gümülcine’yi fethetti. Sırpların Edirne’ye yardıma gelmelerine mâni oldu. Bu muvaffakiyetler üzerine Murâd Han, Evrenos Bey’i akıncı kuvvetleri kumandanlığına; Lala Şahin Paşa’yı da beylerbeyliğine tâyin etti. Uç merkezini Gümülcine’ye nakleden Evrenos Bey, 1371 yılında Çirmen veya Meriç muhârebesinde Güney Sırbistan kralı Vukaşin ile kardeşlerinin maktul düşmeleri (öldürülmeleri) üzerine, uç kumandanı olarak Makedonya’nın fethine me’mur edildi. Firecik, İskeçe, Kavala, Drama, Karaferya ile Zihne ve 1385’de ikinci defa Serez fethedildi. Daha ileriye yapılacak hücumlar için burası merkez yapıldı. Buralara Anadolu’dan göçmenler naklolundu. 1385’de Evrenos Bey, vezir Çandarlı Halîl Hayreddîn Paşa’nın yanında büyük Makedonya harekâtına iştirak etti. Daha sonra hac farizasını edâ edip dönen Evrenos Bey, Kosova muhârebesine katıldı. 14 Haziran 1389 târihinde Kosova sahrasında Osmanlı ordusu ile haçlılar (hıristiyan kuvvetler) karşı karşıya geldikleri zaman, sultan Murâd Han harb meclisinde kendisine iltifat ederek; “Yaşımız kadar tecrüben var. Kılıcına ülkeler râm ettin, cenk meydanlarında kocadın. Bak Lasoğlu üzerimize geldi. Tedbir nedir?” diye sordu. Pâdişâh’ın Lasoğlu dediği Sırp kralı Lazar’dı. Evrenos Bey, edeble başını eğdi ve tedbiri Sultan’a havale etti. Fakat Sultan’ın ikinci bir emri üzerine, “El-emrü fevkal edeb” kavlince, emrin edebden üstün olduğu idrâkiyle şu mütalaada bulundu: “Allahü teâlâya tevekkül ederek düşmandan önce gazâ meydanına şitâb etmelidir (varmalıdır). Meydanın en münâsibini tutup harb nizâmına girmeli ve küffârı üzerimize gelmeye mecbur eylemelidir. Zîrâ bizim tarafımızdan hamle ve hücum olursa, kesretlerinden (kalabalık olmalarından) dolayı düşmanı bozmak zordur. Muhârebeye onlar başlarsa, müteferrik cemiyetleri (topluluklarını) dağıtmaya gayret ederiz. İnşâallah zafer pâdişâhımıza müyesserdir. Pâdişâh, sırasıyla diğer kumandanların de reylerini sordu. Hepsi; “Söz Evrenos Bey’in sözüdür” dediler. O zaman sultan Murâd Han; “Benim mütâlâam da böyledir” diyerek o şekilde hareket emrini verdi. Kosova meydanına girilirken ordunun öncülüğü, Evrenos Bey’le Saruhanlı Paşa Yiğit’e verildi. Bunlar da ordunun geçeceği boğazı tutmuş olan düşman kuvvetlerini bertaraf ederek, sevkiyâtın muntazam ve müşkilâtsız yapılmasını sağladılar. Muhârebenin kazanılmasından sonra yeni pâdişâh olan sultan birinci Bâyezîd Han, Anadolu’ya dönerken Evrenos Bey’i tekrar Serez’deki karargâhına gönderip, Vodine ile Çitroz’un fethine me’mur edince, buralar da kısa zamanda fethedildi. Evrenos Bey, 1390 yılından itibaren altı yıl, devamlı olarak Arnavutluk’a akınlar yaptı. 28 Eylül 1396 târihinde cereyan eden ve sultan Yıldırım Bâyezîd Han’ın kesin zaferiyle neticelenen Niğbolu meydan muhârebesine akıncı kumandanı olarak katıldı. Yıldırım’ın Eflâk üzerine yaptığı sefere ve Ankara muhârebesine iştirak ederek bu son savaşta Amasya sancakbeyi şehzâde Çelebi Mehmed’in maiyyetine verildi. Evrenos Bey, Ankara muhârebesinden sonra Edirne’de pâdişâhlığını îlân eden Süleymân Çelebi’nin hizmetinde kaldı. Daha sonra şehzâdeler arasında cereyan eden hâdiselerde Çelebi Sultan Mehmed tarafını tutarak onun kazanması ve bu suretle fetret devrine bir nihayet verilmesi için faaliyete geçti. Çelebi Mehmed Rumeli’ye geçerek Sırp hududuna gelmesi üzerine ona katıldı. Evrenos Bey, 1417 yılı Temmuz ayında Vardar Yenicesi’nde vefât etti. Buradaki türbesine defnedildi. Bu şehirde câmi, mescid, imâret ve medresesi olup, diğer pek çok şehirde de vakıfları vardır. Vefâtında yaşının yüzü geçtiği tahmîn edilmektedir. Vardar Yenicesi’nin Evrenos Bey yöresi olduğunu Evliyâ Çelebi yazmaktadır. Evrenos Bey, Osmanlı Devleti’nin ilk uç akıncı kumandanıdır. Kendisini daha sonra Mihâil, Turahan ve Malkoçoğlu gibi meşhur akıncılar tâkib etmiştir. Devlete ömrünce hizmet eden ve sayısız şehir ve kaleler fetheden Evrenos Bey’in evlâd ve ahfadına da (torunlarına da) Osmanlı hükümdarları riâyet etmişler (gözetmişler)dir. Bu hususdaki bir ferman fıkrasında sultan Murâd Han; “Evlâdına riâyet başım üzerinedir” buyurmuştur. Evrenos Bey’in oğulları ve torunları da birer akıncı beyi olarak kendilerini din ve devlete adamışlar, Evlâd-ı fatihan ünvânıyla rahmetle yâd edilegelmişlerdir. 1) Osmanlı Târihi (İ. H. Uzunçarşılı); cild-1, sh. 562 2) Tevârîh-i Âl-i Osman; sh. 61 3) Meşâhîr-ül-islâm; cild-2, sh. 801 4) Türk Büyükleri (Feridun Fâzıl Tülbentçi); sh. 61 5) Münşeât-üs-salâtîn; cild-1, sh. 87 6) Târihi Ebü’l-Feth; sh. 105 7) Tâcüt-tevârih; cild-1, sh. 358 8) Târih-i Devleti Osmâniyye (Hammer); cild-2, sh. 258 GÂZİ OSMAN PAŞA Doksanüç harbi diye meşhur olan Osmanlı-Rus savaşında (1877-1878) Plevne cephesinin ünlü kumandanı. Tokatlı olup Yağcıoğlu âilesindendir. 1832 yılında doğan Osman Paşa’nın, babası İstanbul’da olduğu için, ailesi de oraya göçtü. Sıbyân mektebinde okuduktan sonra, Beşiktaş’daki askerî rüştiyede (ortaokulda), daha sonra da Kuleli Askerî İdâdisi’nde (lisesinde) okudu. Derece alarak bu mektebi bitiren Osman Paşa, Harbiye’de okumaya başladı. İkincilikle diploma alıp Harb Akademisi’ne girdi. Burayı bitirmeden 1853’de Kırım savaşının çıkması üzerine, kurmay sınıfına alınarak Rumeli’de görevlendirildi. Başarılı çalışmalarını gören komutanının takdirini kazanarak kısa zamanda terfi ettirildi. 1856 yılında Akademiye devam edip, 1858’de kıdemli yüzbaşı olarak tahsilini tamamladı. 1859’da genel kurmay başkanlığında, Anadolu’nun haritasını çıkarma görevi ile Bursa’ya gönderildi. 1861’de Rumeli Yenişehir’inde toplanan ordunun kurmay hey’etine tâyin olundu. Üç sene sonra hassa ordusu 4. alayının 2. taburunda, 1865’de 3. alayın 2. taburunda binbaşı rütbesiyle çalıştı. Tesalya ve Cebel-i Lübnan’da görev aldı. Girit isyânlarının başlaması üzerine Girit’e tâyin edildi. 1866’da Girit’teki çalışmalarıyla serdâr-ı ekrem Ömer Paşa’nın takdirini kazanarak miralay (albay) oldu ve Yemen’e gönderildi. 1875 yılında paşa rütbesiyle Rumeli’de 5. ordu Manastır fırka (tümen) kumandanlığına tâyin edildi. Buradaki çalışmalarıyla pek çok takdirlere mazhar olup, birinci ferik (korgeneral) rütbesi verildi. 1876’da Sırp isyânlarının başlaması üzerine, emrindeki birliklerle, İzver tepelerini ve Zayçar kasabasını işgal etti. Sırpları yenerek müşir yâni mareşal oldu. Gâzi Osman Paşa’yı bütün dünyâya tanıtan 1877-1878 Osmanlı-Rus harbindeki savunma, gayret ve kahramanlıklarıdır. Bu harpte ilk defa kendi buluşu olan toprağı kazdırarak yaptırdığı akla durgunluk verici tahkimatla ve Plevne cephesindeki müdâfâsı ile dünyâ harb târihine yeni prensipler getirmiştir. Gâzi Osman Paşa, Ruslarla savaş başladığı zaman Vidin ve Rahova bölgelerini korumakla vazifeliydi. Tuna’yı geçerek savaşın düşman topraklarında yapılmasını teklif ettiyse de, izin verilmedi. Rusların Berkofça dağlarını aşmaya başlamasından sonra, kendisine hareket emri verilen Osman Paşa, Plevne’yi kuşatarak teslim alıp, savunma için lüzumlu tedbirleri aldı. Ruslar, Plevne’ye saldırdıklarında, şiddetle karşı koyarak geri püskürttü. On gün sonra 30 Temmuz 1877’de ikinci defa saldırdıklarında kahramanca karşı koydu. Şiddetli ve kanlı çarpışmalarla devam eden muhârebede sayıca ve silâhça çok üstün olan Rusları geri çekilmeye mecbur etti. Rus çarı Romanya ordusundan yardım istemek mecburiyetinde kaldı. 1. Kolordu-yı hümâyûn başkâtibi Hikmet Efendi, Plevne Kahramanı Gâzi Osman Paşa adlı eserinde, onun hususiyetlerini ve Plevne’deki kahramanlıklarını şöyle anlatıyor: “Gâzi Osman Nûri Paşa, sağlam bir bünyeye sahipti. Sakalları siyahdı. Nûrlu çehresinde zekâ ve şecaatinin olgunluğu parıldardı. Mübarek yüzüne dikkatle bakıldığında, dîne olan muhabbeti, vatan aşkı ve askerlik namusu hemen görünürdü. Sanki şanlı târihimizin meşhur şehîdlerinin pâk ruhları bir araya gelerek Allahü teâlânın kudreti ile on dokuzuncu asırda böyle bir gâzide birikmişti. Gözleri iri ve siyahtı. Gayet temkinli ve uzağı gören bakışları vardı. O gözler; bir bakışta yumuşaklık, cömertlik ve asaletin müşahhas bir timsâli olur, celallendiğinde ise yumurta şeklinde bir yâkûta dönüşürdü. Îmân dolu göğsü, kahramanlıktan doğan hiddetin galebesiyle safları dağıtan bir arslan heybetinde idi. Dâima düşünceli görünür, vatanını korumak için canla başla çalışırdı. Plevne’yi doksan bin Moskof’a mezar yapmıştı. Harp esnasında ordugâh-ı hümâyûn içinde kılıcını çeker, seyyar bir kale gibi bir baştan bir başa döner dolaşırdı. Her hangi bir tabur veya müfrezeyi hücuma sevk ettiğinde, yalın kılıç en önde saldırırdı. Kendisini görenler, askerine hem kumandanlık yaptığına, hemde düşmanla kılıç kılıca çarpıştığına şâhid olurlardı. Darda kalan askerinin yardımına koşar ve galeyana getirmek için; “Ey Plevne’nin şanlı arslanları! Bugünler yiğitlik, kahramanlık günleridir. Vatanı ve namusu korumak günleridir. Milletimiz bize inanıp güvendi, cihânın gözü Plevne’ye dikildi. Düşman, bütün kuvvetini üzerimize yığdı. Biz dahi Osmanlı’nın şânını gösterelim. Ölmek var dönmek yok! Muhakkak Plevne bize mezar olacak, ama yine de zâlim düşman bu sevgili toprağa ayak basamıyacak! İşte kumandanınız ve kardeşiniz olan Osman, sizin önünüzde şehîd olmaya gidiyor! Allah’ını seven arkamdan gelsin!..” diye hitâb ederdi. Heybet uyandıran bu konuşmasının te’siriyle kahraman mücâhidler, korkusuzca düşmana saldırır, Plevne’nin etrafındaki yüksek dağlar ve istihkâmlar adetâ yerinden oynardı... Gâzi Osman Paşa, dâima Allahü teâlâya tevekkül eder, her zaman Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem mübarek rûhâniyetine sığınır, kaza ve kaderin hükmüne teslim olarak her türlü sıkıntı ve belâya tahammül gösterirdi. Düşmana her hücumunda “Allah Allah” diyerek saldırmalarını, galip geldiklerinde “Elhamdülillah” diyerek cenâb-ı Hakk’a şükretmelerini askerlerine tenbih ederdi. Askerlerini, kendinden ve âîle efradından fazla sever, bilhassa Plevne gâzilerine husûsî bir alâka gösterirdi. Gece gündüz yanlarından ayrılmaz, her biriyle latife eder, onlara “Gâzi”, “Arkadaş” diye hitâbda bulunarak gönüllerini alırdı. Günün her dakikasında üzerlerine yağan binlerce mermiye aldırış etmez, çadırından tek başına tabyalarını dolaşmaya çıkardı. Hangi sipere uğrayacak olsa oradaki gâziler; “Gâzi babamız geliyor!..” diyerek bir sevinç dalgası ortalığı kaplardı. Askerin yanına geldikde; “Selâmünaleyküm yavrularım! Ne yapıyorsunuz? Bakın, düşman korkusundan yine şamata ve gürültüye başladı. Müslümanlar hücum edecek zannı ile korkusundan gülle yağdırıyor. Amma korkak düşman hâ!” sözleriyle askerinin yüreğine su serperdi. Bütün siperleri dolaşır, eksikleri tamamlardı. İslâm âleminin medâr-ı iftiharı (iftihar vesilesi) olan o şecâatli gâzi, muhasara esnasında askerin erzakının azalmaya başladığını hissedince, mu’tad yemeklerini terk ve azaltma yoluna giderek, kendisini askerinden ayırmamış; onlar gibi, yafnız çorba ve peksimet ile idare etmeye başlamıştır. Bâzan siperleri kontrol ederken, askerlerin yemek saatine rastlar, onlara; “Bereketli olsun arslanlar! Misafir alır mısınız?” der, aralarına oturarak gönüllerini alırdı. Çok cömert ve kanaatkar olan Gâzi Osman Nûri Paşa, Devlet-i aliyyenin büyük harp masraflarını azaltmak için elinden gelen her şeyi yapar, hattâ şahsî maaşından ihtiyâcı kadar alır, gerisini, uğrunda can verdiği dînine ve devletine hediye ederdi... Plevne halkı da, Gâzi Osman Paşa’ya merhametti bir baba, kerem sahibi bir koruyucu olarak had safhada, gözyaşartıcı bir sevgiyle muhabbet besler ve hürmet gösterir, kendilerine sığınan halkının hüzün ve elemini gidermeye çalışarak tessellî ederdi. Harp esnasında elinden kılıcını düşürmez, kâh istihkâmlara atılıp kan deryası içinde Moskofla pençeleşen kahraman gâzilerini yakıcı bir seste teşvik eder, kâh çadır ve kulübeler içine yerleştirdiği Plevnelilerin yanına koşup; “Korkmayın hemşehrilerim! Allahü teâlâ düşmanı yine perişan eyledi. Nusret bizimdir. Benim ve yiğit askerlerimin vücûdları parçalanmadıkça burada yaşayan din kardeşlerimizin bir tüyüne bile halel gelmez. Resûl-i ekrem sallallahü aleyhi ve sellem efendimiz bizimle beraberdir...” diyerek, tatlı sözleriyle o mazlumların gönüllerini ihya ederdi. Bâzan dizlerine kadar çamura batmış küçük çocukları çamurdan çıkarıp kucağına alır, onların, kendisine Allahü teâlânın ve pâdişâhları cennet mekân sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın bir emâneti olduğunu düşünür, çadırında gizli gizli ağlardı. Plevne’ye bir gülle düştükte veya cephelerden bir tüfek sesi geldikte çocuklar; “Gâzi babamız yine cenk ediyor. Allah’ım! Sen imdadına yetiş!..” diyerek duâ ederlerdi. Gâzi Osman Paşa, kasaba içinden geçtikleri esnada; halk ve çocuklar son derece hürmetle selâm verirler ve; “Ey Plevne arslanı! Allahü teâlâ kılıcını keskin, düşmanlarını da kahr eylesin! Sen başımızda bulundukça düşmandan zerre kadar korkmayız. Hepimiz asker ve şehîd olmaya âşıkız! Bin yaşa gâzi babamız!..” nidaları yankılanırdı. Gâzi Osman Paşa, uzun ve ağır şartlar altında kazandığı muvaffakiyetlerini gayet tevazu ile, yedi-sekiz satırlık bir cümlede toplar, başarıların Allahü teâlânın yardım ve Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem efendimizin imdadı ile olduğunu telgraf çekerek pâdişâha arz ederdi. Telgraflarında medhiyelere yer verilmesini isteyenlere karşı; “Vatanıma olan borcumu, devlet ve pâdişâhımdan nihayetsiz yediğim ekmeğin hakkını ödemeye çalışıyorum. Ne yaptım ki? Ve ne yapabilirim ki? Allahü teâlânın yardımı ve ihsânı, Resûlullah efendimizin imdâd-ı ruhanîleri olmadıkça hiç bir şey yapamam. Ben, âciz bir kulum. Hakîm ve her dilediğini yapan ancak Allahü teâlâdır...” diye cevap verirdi. Gâzi Osman Paşa, gece ancak iki saat kadar uyur, beş vakit namazını, mücâhid gâzileriyle cemâat yaparak edâ ederdi. Duâların kabul vakti olan seherlerde, dâima Kur’ân-ı kerîm ile Delâil-i Hayrat okurdu. Oturduğu mübarek yeşil çadırı, kurşun ve gülle parçalarıyla delik deşik olmuş, sanki her tarafından rahmet pencereleri açılmıştı. Kumandanlardan gelen, çadırın yerini değiştirme teklifini red etmişti. Plevne’ye düşman, gece-gündüz her taraftan aralıksız gülle yağdınr, Gâzi Osman Paşa hazretleri de, bin gülleye karşılık beş top ile cevap verirdi. İstihkâmların içine gülleler düştükçe, sînelerini siperlerine dayamış ve tüfeğine yaslanmış gece-gündüz düşmanı bekleyen yiğitlerin gösterdiği gazanferâne tavrın ve cesaretin akıllara hayret ve kalblere rikkat vermemesi mümkün değildi.” Gâzi Osman Paşa, 11 Eylül 1878’de Ruslarla yaptığı üçüncü Plevne savaşını da kazanarak Gâzi ünvânını aldı. Ancak Ruslar asker ve silâh çokluğu yanında, devamlı takviye alıyordu. Daha büyük kuvvetlerle Plevne kuşatılınca, hiç bir yerden yardım alamayan Gâzi Osman Paşa, Rus ordu hatlarını kahramanca yardı. Bu harekâtta Gâzi Osman Paşa’nın atı isabet alarak öldü. Kendisi de bacağından ağır yaralandı. Açlık, hastalık, yardımın gelmemesi ve maiyyetinde her türlü fedâkârlığı gösteren askerin harcanmaması düşünceleri Gâzi Osman Paşa’yı teslime mecbur etti. Yarası Viz suyu kenarında bir evde sarılırken, Rus generali Ganetski tarafından esir alındı (Bkz. Plevne Müdâfâsı). Az sonra Rus başkumandanı Grandük Nikola askerî tören yaptırarak, askerlik ve esirlik kaidelerine aykırı olmasına rağmen, Osman Paşa’nın kılıcını iade etti. Heyecan ve samimiyetle takdîr ve parlak savunmasından dolayı tebriklerini bildirdi. Başkumandan Osman Paşa’ya; “Şu anda yeryüzünde bu kılıcı şerefle taşımaya hakkı olan tek insan sizsiniz” demekten kendini alamadı. Ayrıca Osman Paşa’nın huzurunda azamî hürmet göstermeye çalıştı. Kısa bir süre sonra da Rus çarının bulunduğu karargâha getirilen Osman Paşa, çar tarafından tebrik edildi. Rusya’ya trenle götürülürken, trende Rus subayları ile harb ve askerlik san’atı üzerine Fransızca sohbetler etti. Rusya’ya varışında, ülke içinde istediği yere gidebileceği bildirildi. Gâzi Osman Paşa bâzı Türk illerini gezdi. Her gittiği şehirde devlet reislerine yapılan merasimle karşılanıp uğurlandı. Gâzi Osman Paşa, bir müddet sonra sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın teşebbüsleri neticesinde Rusya’dan İstanbul’a döndü. İstanbul’a gelişte halk tarafından büyük bir sevgi ile karşılandı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, göz yaşları içinde alnından öptü ve kendisine; “Sen benim yüzümü bu dünyâda ak ettiğin gibi, Allah da senin yüzünü iki cihânda ak etsin” diye duâ etti. Serasker oldu. Yedi yıl bu görevde kaldıktan sonra sultan İkinci Abdülhamîd Han tarafından mâbeyn müşîri (saray mareşalliği) görevine getirildi. Ölünceye kadar bu görevde kaldı. Törenlerde, pâdişâhın arabasında ve ona karşı otururdu. 1900’de 68 yaşında vefât etti. Kabri, Fâtih Câmii avlusundadır. Türbesini, onu çok seven sultan İkinci Abdülhamîd Han yaptırmıştır. Gâzi Osman Paşa; temiz ahlâkı, kahramanlığı, samîmi müslümanlığı ve devlete olan bağlılığı ile günümüze kadar sevgi ile anılmıştır. Adına yazılan Plevne veya Gâzi Osman Paşa türküsü hâlâ söylenmektedir. Gâzi Osman Paşa Marşı Tuna nehri akmam diyor, Etrafımı yıkmam diyor, Şanı büyük Osman Paşa, Plevne’den çıkmam diyor. Karadeniz akmam dedi. Ben Tuna’ya bakmam dedi. Yüz bin moskof gelmiş olsa, Osman Paşa korkmam dedi. Kılıcını vurdu taşa, Taş yarıldı baştan başa, Şânı büyük Osman Paşa, Askerinle binler yaşa. Düşman Tuna’yı atladı, Karakolları yokladı. Osman Paşa’nın emrinde, Beş bin top birden patladı. ÖZLEDİĞİMİZ DÜĞÜN Birinci Kolordu-yu hümâyûn başkâtibi Hikmet Bey diyor ki: “Gâzi Osman Paşa’nın ve yiğit askerlerinin kahramanlığını bir mikdâr yansıtan şu hâtırayı anlatmadan geçemiyeceğim. Bunu bana Kerim Paşa, her kelimesini gözyaşı dökerek anlatmıştı: “Gâzi Osman Paşa hazretleri Vidin’de iken, İstanbul’dan Ruslara harp ilân edildiğini bildiren telgrafnâme-i hümâyûn geldi. Cennetmekân sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın gönderdiği bu telgrafı büyük bir hürmetle alan Paşa, Sırbistan’da nice galibiyetler kazanan ordusunu bütün komutan ve subaylarını bir meydana topladı. Sonra telgraf-ı şahaneyi son derece şevk ve hürmetle okuduktan sonra açıklayıcı mâhiyette bir hutbe irâd eyledi. Hutbeyi büyük bir heyecanla dinleyen neferlerden dört yiğit, son derece edeb ile ortaya çıkıp selâm durduktan sonra içlerinden biri bütün arkadaşlarına vekâleten Gâzi Osman Paşa’ya din ve vatan için canlarını vermeye hazır olduklarını bildirdiler. İbret veren ve askerlik ruhunu tamâmiyle yansıtan bu konuşmayı paşalardan biri kaleme alıp mâbeyn-i hümâyûna telgrafla gönderdi. Türk milletinin askerlik ruh ve şuurunu fevkalâde yansıtan konuşma şudur: “Şimdiye kadar bekleyip özlediğimiz düğün-bayramımızın bugün birden bire karşımıza çıktığını, bu okunan ferman müjdelemiş oldu. İzin verirseniz bu gece sabaha kadar şenlik yapacağız. Çünkü cenâb-ı Hakk’ın Kur’ân-ı kerîmde bize ilâhî nusretini (yardımını) vâdettiğini âlimlerimizden işittik. Öyle ki, bildirilen âyet-i kerîmelerin her biri, kalbimizde demirden bir kale gibi yerleşmiştir. Muhârebeyi kazanmanın, askerin çokluğu veya azlığı ile olmadığını atalarımızdan öğrendik. Kumandanın askerine, askerin de kumandanına olan güven ve emniyetiyle küçük bir ordunun nice büyük orduları hezimete uğrattığını biliyoruz. Sırbistan muhârebelerinde başarılı olmamızın en büyük sebebi, size olan güven, emniyet ve muhabbettir ki, buna hepimiz şahidiz. Bunun için babalarımızın kanıyla yoğrulmuş olan vatanın bir karış toprağına, bir değil bin baş feda edip düşmana ayak bastırmıyacağımızı ve muhterem pâdişâhımıza muhârebeye gelmek zahmetini çektirmiyeceğimizi, kemâl-i emniyetle sultânımıza arz etmenizi sizden ricâ ederiz.” 1) Plevne Kahramanı Gâzi Osman Paşa (Hikmet Efendi İstanbul-1892) 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 155 3) Mir’âtı Hakikat; sh. 467 v.d. 4) Plevne Müdâfaası (F.W. Von Herbert Çev. N. Artam, 1954) GEDİK (Bkz. Esnaf) GEDİK AHMED PAŞA Fâtih Sultan Mehmed Han devrinin değerli kumandan ve vezirlerinden. Yeniçerilikten yetişen Gedik Ahmed Paşa’nın Anadolu beylerbeyi oluncaya kadar ne gibi vazifelerde bulunduğu bilinmemektedir. Anadolu beylerbeyliği yaptığı zamanlarda Uzun Hasan ve Karaman Beyliği’ne karşı büyük başarılar elde etmesi ve 1470 Eğriboz seferindeki muvaffakiyeti vezirliğe yükselmesine sebeb olmuş ve fetihlerde bulunmuştur. Vezir olduktan sonra daha büyük vazifelere me’mur edilen Ahmed Paşa, önce Alanya kalesini fethederek, Karamanoğullarının elinde bulunan Silifke, Mokan ve Gargos kalelerini alıp, buralardaki Karaman ailesi mensublarını İstanbul’a gönderdi. Uzun Hasan’ın kardeşi Cihângir Bey’in seçme Türkmen beylerinden müteşekkil ordu harekâtının durdurulması vazifesini üstlenen Ahmed Paşa, önceleri kuvvetinin azlığı dolayısıyla geri çekilmişse de, şehzâde Mustafa Çelebi ve Dâvûd Paşa’nın kendisine katılmasıyla Akkoyunlu ordusunu yenerek ordudaki Türkmen beylerini esir aldı. İstanbul’a çağrılan Gedik Ahmed Paşa, Uzun Hasan’a karşı yapılacak hareketler konusunda toplanan meşveret meclisinde bulunmuş ve Akkoyunlulara karşı harekâta geçmek isteyenlerin tarafında yer almıştır. 1473 Otlukbeli savaşında sağ cenahda bulunan Gedik Ahmed Paşa, savaşın başarı ile gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Akkoyunlu seferi sırasında, Karaman oğulları ile müttefikleri olan Venedikliler tarafından alınan Anadolu’nun güney sahilindeki bâzı kaleleri yeniden fetheden Ahmed Paşa, aynı sene Mahmûd Paşa’nın yerine sadrâzam tâyin edildi (1474). Veziriazam olduktan sonra, 1475’de Karadeniz’deki Ceneviz kolonilerinin fethine me’mur edilen Gedik Ahmed Paşa, Azak ve Menkub kalelerini almış ve neticesinde Kırım Hanlığı Osmanlı Devleti’nin himayesine girmiştir. Bu fetihler aynı zamanda Karadeniz’in Türk gölü hâline getirilmesi projesinin ikinci safhasını da teşkil etmiştir. 1476’da Fâtih Sultan Mehmed’le birlikte Boğdan ve Mora seferine çıkan Ahmed Paşa, İşkodra’nın fethine me’mur edildiğinde, bundan kaçınmış ve neticede vezîriâzamlıktan azledilerek, Rumeli hisarına hapsedilmiştir. Bir süre sonra Hersekzâde Ahmed Paşa’nın delâleti ile hapisten çıkarılan Gedik Ahmed Paşa, donanma kumandanlığına tâyin edilerek, Gelibolu’ya gönderildi. 1478’de Limni’yi alarak, buraya Anadolu’nun Türk ahâlisini yerleştirdi. 1479’da yunan denizine sefere me’mur edilen kapdân-ı derya Gedik Ahmed Paşa; Kefalonya, Zanta ve Santamaura adalarını fethetti. Ertesi sene Napoli krallığının fethine me’mur edilen Paşa, Otranto’yu zabt etmiş, ancak daha ileri yürümesini, Fâtih Sultan Mehmed’in vefât haberi engellemiştir. Fâtih Sultan Mehmed’in vefâtından sonra devlet kadrolarında vazifeye devam etti ise de, Cem hâdisesinde iki taraflı hareket ettiği kanâatine varan sultan İkinci Bâyezîd tarafından 1482 yılında îdâm edildi. Fâtih devrindeki fetihlerde üstün gayretleri ile tanınan Gedik Ahmed Paşa, Türk târihinin nâdir kumandanlarından birisidir. En müşkil işleri başaran Ahmed Paşa, sert tabiatlı, açık fikirli, mert ve dürüst bir vezir idi. Halk arasında sevilen bir şahsiyet olduğu için vefâtı derin bir eleme sebeb olmuştur. Gedik Ahmed Paşa, İstanbul, Afyonkarahisar ve Konya’da bir çok hayrat yaptırmıştır. İstanbul’daki Gedik Paşa semti, ismini burada yaptırdığı eserlerden almıştır. Afyon’da inşâ ettirdiği imâret, medrese ve kütübhâne hâlâ ayaktadır. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî zaviyesini de tamir ettirmiştir. Çıkdı Otranto’ya pür velvele Ahmed Paşa Tuğlar varsa gerekdir Kızılelma’ya kadar. Yahyâ Kemâl 1) Hadîkat-ül-vüizerâ; sh. 13 2) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 533 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 168 4) Tevârih-i Âli Osman (Oruç Bey); sh. 124 5) Tevârîh-i Âl-i Osman (Âşıkpaşazâde); sh. 173 6) Târihi Ebü’l-Feth (Dursun Bey) sh. 143 7) Tâc-üt’tevârîh; cild-1, sh. 518, cild-12, sh. 12 8) Devlet-i Osmanâniyye Târihi; cild-4, sh. 766 GELENBEVÎ İSMÂİL EFENDİ Meşhur Osmanlı matematikçisi, kâdı, Hanefî mezhebi fıkıh ve kelâm âlimi. İsmi, İsmâil bin Mustafa bin Mahmûd’dur 1730 senesinde Manisa’ya bağlı Kırkağaç kazasının Gelenbe kasabasında doğduğundan, Gelenbevî nisbetiyle meşhur oldu. Küçük yaşta babasının ölümü ile yetim kalan İsmâil Efendi, annesinin yanında kaldı. Çocukluğunda ilim tahsîl edemedi. Hâlbuki babası ve dedeleri, doğduğu kasabada senelerce müftîlik ve müderrislik yaparak ilme hizmet etmiş, fazilet sâhibi kimselerdi. On iki-on üç yaşına gelen İsmâil Efendi hâlâ sokaklarda oyun oynuyor, boşuna vakit geçiriyordu. Yine bir gün sokakta oynarken baba dostlarından biri onu görüp yanına çağırarak; “Çok yazık, baban ve dedelerin hep ilimle meşgul oldular. Sen ise bu yaşta başı boş sokaklarda gezip, duruyorsun” dedi. Ona ilim öğrenmesi hususunda yardımcı olacağını söyledi. İsmâil Efendi, o günden itibaren oyunu terk etti. İlk öğrenimine Gelenbe’de başladı. Kısa zamanda başarı gösterip, zekâ ve çalışkanlığını ortaya koydu. Tahsiline devam edebilmek için İstanbul’a gitti. Fâtih Külliyesine girdi. Burada zamanın en meşhur âlimlerinden Ayaklı kütüphâne nâmıyla tanınan Müftîzâde Mehmed Emîn Efendi ve Mestanzâde Osman Efendi gibi ulemâdan ilim öğrendi. Muhammed Hâdimî hazretlerinin ilminden istifâde etti. Fıkıh, kelâm, matematik, mantık ve mühendislik ilimlerinde ilerledi. Tahsilini başarı ile tamamlayan İsmâil Efendi, 1763 senesinde açılan rüûs imtihanını kazanarak, müderrislik payesi kazandı. Geçim sıkıntısı çekmesine rağmen vazîfe almayıp, kendisini ilmî araştırmalara verdi. Çok okuyup, daha çok çalışma yollarını aradı. Araştırma ve çalışmalarına Mehmed Emîn Efendi’nin evinde aldığı husûsî derslerle devam etti. Mantıkla ilgili Burhan kitabını bu esnada yazdı. Hocası Mehmed Emîn Efendi, ilimde olgunlaşmadan kitap yazmasını uygun bulmadı. İsmâil Efendi bundan sonra vakitlerini daha çok matematik ilmine ayırdı. Zamanla bu ilimde mütehassıs oldu. Sultan birinci Abdülhamîd Han zamanında, sadrâzam Halîl Paşa ile kapdân-ı derya Cezâyirli Hasan Paşa’nın gayret ve teşvikleri netîcesinde, yeni açılan Mühendishâne-i Bahrî-i hümâyûna tâyin edildi. 1791 senesine kadar vazife yaptığı bu okulda bir çok gencin yetişmesinde hizmetleri oldu. Sultan birinci Abdülhamîd Han zamanında İstanbul’a gelen şımarık bir Fransız mühendisi, logaritma cetvelini İstanbul’da kimsenin bilmediği iddiasında bulundu. Yanındakiler de, ona güzel bir ders vermesi arzusuyla, Gelenbevî İsmâil Efendi’ye götürdüler. Fransız, verdiği logaritma cetveliyle ilgili soruya, tâyin edilen zamana kadar cevap vermesini istedi. İsmâil Efendi, müddet dolunca sorusunun cevâbını almaya gelen Fransız mühendise, logaritma ile ilgili yazdığı kitabı verdi. Fransız, kısa bir sürede böyle bir eserin yazılması karşısında dona kaldı. Tercümanı vasıtasıyla eseri mütâlâa ettikten sonra, reîs-ül-küttâb Râşid Efendi’ye; “Şu adam Avrupa’da olsaydı, ağırlığınca altın değeri olurdu” diyerek hayret ve takdîrini ifâde etti. Üçüncü Selîm Han’ın saltanatının ilk senelerinde, Kâğıthane’de pâdişâh huzurunda yapılan bir tâlimde, atılan humbaralardan hiç biri hedefe isabet ettirilememişti. Sultan, devletin emek ve parasını harcıyarak okuttuğu bu subayların beceriksizliği karşısında üzülerek; “Bunları tam hesaplayacak biri yok mu?” diye sorunca, Gelenbevî İsmâil Efendi’yi tavsiye ettiler. Bunun üzerine Zeyrek’te oturan Gelenbevî İsmâil Efendi huzura çağrıldı. Matematik hesaplarına ve tecrübelerine göre humbarayı düzeltti. Yapılan üç atışta tam isabet kaydetti. İsmâil Efendi’nin bu bilgisini takdir eden Pâdişâh, gayet memnun olarak, ona günlük tahsîsat verilmesini emretti. 1790 senesinde büyük kâdılıklardan olan Mora’daki Yenişehir Feneri mevlevîliği ile taltif edilen İsmâil Efendi, Sultan tarafından oraya tâyin edildi. Mevleviyet bir ünvân olup, bunlar taht kâdılıkları idi. Bir sene burada görev yaptıktan sonra zamanın şeyhülislâmı Hâmidizâde Mustafa Efendi’nin bir mes’eleden dolayı yazdığı tekdir dolu bir yazısı üzerine üzüntüsünden vefât etti. İlimde, ahlâkta, ibâdette örnek bir müslüman olan Gelenbevî İsmâil Efendi, zamanında pek tanınmadı. Gelenbevî yaşadığı müddetçe ihtişama değil, gösterişsiz bir hayâta, insanca yaşamaya, ilme ve fazilete âşıktı. Bıraktığı eserler onun mantık, matematik ve kelâm ilmindeki üstünlüğünü açıkça ortaya koymuştur. İsmâil Efendi, medresenin yetiştirdiği ve ilmî değerini Osmanlı Devleti’nin sınırları dışına taşıran son âlimlerden biridir. Aklî ve naklî ilimlerde verdiği eserleri ile on sekizinci asır Osmanlı kültürünü zamanımıza aktarmıştır. O ilk defa eski matematik ile Avrupa matematiği arasında geçit vazifesi gören eserler yazmıştır. Gelenbevî’nin yazdığı eserler, matematik ve astronomi; mantık, felsefe ve âdâb; kelâm ve tasavvuf ile öteki eserleri olmak üzere, dört gruba ayrılır. a) Matematik ve astronomi ile ilgili eserleri: 1- Cebir Kitabı: Kaynaklarda Hesâbul-Küsûr veya Küsûrât-i Hesâb adlarıyla bilinen bu eser, en önemli kitabıdır. Aritmetik ve cebir işlemlerinden bahseden mufassal, faydalı ve güzel bir eserdir. Türkçe yazılan eser, beş bölüm olarak tertîb edilmiştir. 2- Risâle-i azla-i müsellesât: Türkçe yazılan eser; bir üçgenin açıları ve kenarları arasındaki bağıntıların hesap açısından incelenmesine dâir olup, 79 sahifeyi bulmaktadır. 1805 senesinde Dâr-üt-tıbâa’da basılmıştır. 3- Şerh-i Cedâvil-i Ensâb: Logaritma cetvellerinin kuruluş biçimi ve kullanılışına dâir bir risaledir. Akıcı bir Türkçe ile yazılmıştır. Fransız mühendisinin sorularını cevaplamak için yazmıştır. 4- Risale alâ rub-il-mukantarât ve risale alâ rub-il-müceyyeb: Arabça yazılan ve basılmayan eser astronomi ile ilgilidir. 5- Risâletül-kıble: Dekâik-ül-beyân fî kıblet-il-büldân: Bu eser de Arabça’dır. Fıkıh, astronomi ve trigonometriyi ilgilendirmektidir. b) Mantık, felsefe ve âdab ilmi ile ilgili eserleri: 1- Gelenbevî alâ Îsâgûcî şerhi ismiyle de bilinen eser, Esîruddîn Ebherî’nin Îsâgûcî veya Risale-i Esîriyye adlı eserinin güzel bir şerhidir. Arabça yazılmıştır. 2- El-Burhân fî-ilm-il-Mîzân: Mantıkla ilgilidir. Mîzân-ı Gelenbevî veya kısaca Burhân isimleriyle anılan esere İsmâil Efendi, Hâşiyet-ül-Burhân adıyla bir de haşiye yazmıştır. 3- Kıyâs risalesi: Mantık ilmine dâir on altı sayfalık bir eserdir. 4- Risâlet-ül-imkân; Miftâhu Bâb-il-müveccehât adıyla bilinen bir eserdir. Arabça olarak yazılmıştır. 1803 senesinde basılmıştır. 5Ta’lîkât alâ mir-ül-âdâb: Münazara ilmi veya münazara san’atı ile ilgili olup, Arabçadır. 1775 senesinde yazılan eser, 1819’da basılmıştır. 6- Risâletü ilm-il-âdâb: Âdâb Risalesi veya Gelenbevî alâ âdâb adıyla bilinen eserde, doğruya ulaşabilmek için gösterilen gayretin, araştırmanın ve münazara san’atının kuralları işlenmiştir. 1864 senesinde basılmıştır. c) Kelâm ve tasavvufla ilgili eserleri: 1- Haşiye alâ tehzîb-ül-mantık vel-kelâm: Teftezânî’nin, Tehzîb-ül-mantık vel-kelâm adlı eserine yazılan haşiyedir. Arabça olan eser 1875 senesinde yazılmıştır. 2- Haşiye alâ Şerh-ül-Celâl el-Adûdiyye: ElMevâkıf adlı eserin hâşiyesidir. Kısaca Celâl haşiyesi ve Gelenbevî alâ el-Celâl adlarıyla anılan eser, 1817 senesinde basılmıştır. Kelâm ilmine dâirdir. 3- Risale fî tahkiki mezhebi ehl-is-sünne fî usat-ül-mü’minîn: Bozuk mutezile mezhebine cevap için yazılan bu eser de Arapça’dır. 4- Risâle Teteallahü bi kavlihi te’âlâ, 5Vahdet-i vücûd risalesi: d) Diğer eserleri; 1- Risale fî beyânı ism-ül-ma’nâ ve ism-ül-ayn: Nahiv ilmiyle alâkalıdır. 2- Risale fî şerhi târîfî Sıdk-il-haber ve kizbihî, 3- Risale fît-tekaddüm, 4- Risâle-ül-fenn-ül-evvel ilm-ül-meânî, 5- Risâle-ül-fenn-üs-sânî ilm-ül-beyân, 6- Risale fî dühûl-il-ba’alel-mahsûr aleyh vel-maksûr, 7- Risâle-i tağlîb, 8Risale fil-Vâsıta. 1) Gelenbevî İsmâil (Abdülkuddûs Bingöl; Ankara-1988) 2) Osmanlı Müellifleri; cild-3, sh. 293 3) Kâmûsu Riyaziyat; cild-1, sh. 318 4) Esmâ-ül-müellifîn; cild-1, sh. 227 5)Târih-i Cevdet; cild-4, sh. 254 6) Âsâr-ı Bakiyye; cild-2, sh. 294 7) İsmâil Gelenbevî ve Sübût-i Hilâl Mes’elesi (Ankara İlahiyat Fakültesi Dergisi; cild-13, sene-1965) 8) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-18, sh. 27 GENÇ OSMAN Babası ............................ : Ahmed Han-I Annesi ............................ : Mâhfîrûz Hadîce Sultan Doğumu ......................... : 3 Kasım 1604 Tahta Geçişi ................... : 26 Şubat 1618 Şehîd Edilmesi ................ : 20 Mayıs 1622 Saltanat Müddeti ............ : 4 sene 2 ay 21 gün Halîfelik Sırası ................ : 81 Osmanlı sultanlarının on altıncısı ve İslâm halîfelerinin seksen birincisi. Sultan birinci Ahmed Han’ın oğlu olup, 3 Kasım 1604 târihinde Mâhfîrûz Vâlide Sultan’dan doğdu. İyi bir eğitimle yetiştirildi. Arabça, Farsça, Latince, Yunanca ve İtalyanca gibi doğu ve batı dillerini klâsiklerinden tercüme yapabilecek kadar güzel öğrendi. Kuvvetli bir edebiyat, târih, coğrafya ve matematik tahsili gördü. Fâris ve Fârisî mahlâsıyla şiirler yazdı. 26 Şubat 1618 günü babasının yerine tahta geçen amcası birinci Mustafa’nın, rahatsızlığı yüzünden tahtı bırakmaya mecbur olması üzerine Osmanlı sultânı oldu. Tahta geçtiği zaman on dört yaşında idi. Küçük yaşta tahta geçen Genç Osman, faal ve çalışkan olmasına rağmen yaşı îcâbı tecrübesiz olup, kendisine rehber olabilecek devlet adamlarını da seçmesine fırsat verilmedi. Genç Osman tahta çıktığı sırada, sadrâzam Halil Paşa İran seferinde idi. Osmanlı ordusunun Pûl-i Şikeste’de yenilmesine rağmen, İranlılarca mukaddes sayılan Erdebil şehrinin Osmanlılar eline geçme ihtimâli üzerine İranlılar derhâl sulhe yanaştılar. İki devlet arasında Serâv sahrasında, Serâv muahedesi imzalandı (26 Eylül 1618). Andlaşmaya göre; Kanunî sultan Süleymân zamanında Osmanlı-İran arasında tâyin edilen hudûd esas olacaktı. Kars ve Ahıska kaleleri Osmanlılarda kalacaktı. İran şahı her sene harac olarak 100 yük ipek kumaş vesâir kıymetli eşya verecekti. İran’da, Eshâb-ı kirama söğülüp kötülenmeyecekti. Sefer dönüşünde Pûl-i Şikeste bozgunu yüzünden Sultân tarafından azledilen Halîl Paşa, üçüncü defa olarak kapdân-ı derya oldu. Halîl Paşa, sultan birinci Ahmed devrinde gerçekleştirdiği Akdeniz seferlerine benzer bir başarıyı 1620 yazındaki seferinde de kazandı. Donanma-yı hümâyûnu İstanbul’dan Mora’nın güneybatı kıyısındaki Türk üssü Navarin’e getirdi. Burada İyonya (Yunan) denizini kuzeye doğru geçerek Otranto boğazında Adriyatik’e geldi. Dırac üssünde iken iki İtalya gemisini ele geçirdi. Daha sonra hiç beklenmedik bir tarzda doğudan batıya doğru Adriyatik denizine geçerek Manfredonia körfezine girdi ve İtalya’ya asker çıkardı. İspanya’ya âid Manfredonia limanını aldı ve tahrib etti. Türklere ancak üç gün dayanabilen şehrin kalesi de teslim oldu. Halîl Paşa bu zaferini Pâdişâh’a ve husûsî bir mektupla da şeyhi Üsküdarlı Azîz Mahmûd Hüdâî hazretlerine bildirdi ve çok hayır duâ aldı. Genç Osman, memleketin doğusunu Serâv muahedesi ile garantiye aldıktan sonra, 1617’den beri devleti uğraştıran Lehistan üzerine sefer açmak istiyordu. Bu konuda kendisini sadrâzam Güzelce Ali Paşa destekliyordu. Lehistan’ın yardımı ile Kazakların Karadeniz’e çıkarak Boğaziçi’ne kadar inip yağma yapmaları yüzünden sahillerde emniyet kalmamıştı. Bu sırada bâzı devlet adamları Pâdişâh’ın Lehistan’a sefer açmasını istemiyorlardı. Genç Osman, bu husustaki mütâlâaları dinlemiyerek ordunun sefer hazırlığına başlamasını emretti. Sadrâzam Ali Paşa sefer hazırlığı yaparken yakalandığı hastalıktan vefât etti. Bunun üzerine bostancı başılıktan yetişme Hüseyin Paşa sadârete getirildi. Hazırlıkların yapıldığı sırada Boğdan voyvodası Gatiani ihanet etti. Bunun üzerine öncü kuvvet olarak İskender Paşa emrinde; Kırım hanı, Rumeli beylerbeyi, Niğbolu beyi, Vidin beyi ve daha bir takım beylerden meydana gelen ordu, Prut nehrini geçip Dinyester boylarına yürüdü. Yaş civarında Lehistan başkumandanı Stanislav Zolkiyoveski’nin ordusu ile karşılaştı. 20 Eylül 1620 günü erken saatlerde başlayan öncü kuvvetlerin muhârebesinde, İskender Paşa büyük başarı gösterdi. Boğdan voyvodası Gatiani yakalanarak îdâm edildi. Leh başkumandanı Pâdişâh’a harac vermeyi teklif ederek sulh yapılmasını istedi ise de red edildi. Sulh için gönderdikleri elçi İstanbul’a kabul edilmeyerek Küçükçekmece’den geri çevrildi. Sultan Osman, Lehistan’ı ele geçirip Baltık denizine çıkmak, orada bir donanma kurmak ve bu suretle Atlas okyanusuna geçip Avrupa hıristiyanlığını; hem Akdeniz, hem Okyanus donanmalarıyla çenber içine almak ve Almanya imparatorluğuna karşı Türkiye’ye temayül göstermekte olan protestanlığı da himâyesi altına alıp, hıristiyanlığı parçalıyarak bütün kıt’aya hâkim olmak istiyordu. 29 Nisan 1621 günü otağ-ı hümâyûn Dâvûdpaşa’da kuruldu. 21 Mayıs 1621’de genç Sultan, Cuma namazıyla beraber küsûf namazı da kılarak, orduya hareket emri verdi. Bugün güneş tutulduğu için halk, ordunun hareketinin bir gün geciktirilmesini ümid ediyordu. Zîrâ güneşin tutulduğu gün; bâzı kimseler tarafından uğursuz sayılmakta idi. Hâlbuki dinimizde böyle şeyler yoktur. Nitekim Peygamber efendimizin vefât eden mahdumu İbrâhim’in defni esnasında güneş tutulmuştu. “İbrâhim’in vefâtı için güneş tutuldu” denilince, Resûlullah efendimiz; “Ay ve güneş Allahü teâlâ’nın, varlığını ve birliğini gösteren iki âyetidir. Kimsenin ölmesi, kalması ile tutulmazlar. Onları görünce, Allahü teâlâyı hatırlayınız” buyurmuşlardı. Bu sebeple aynı gün hareket edildi. Sultan, ordusu ile 31 Mayıs günü Edirne’ye vardı. Ordu burada tâlim yaptı. Tüfek atışlarında başarılı olanlara Sultan tarafından çeşitli hediyeler verildi. Çeşitli yerlerden gelen kuvvetlerin katılması ile asker sayısı yüzbine yaklaşmıştı. Sultan, bâzı akıncı beylerini ve Kırım hanını, Lehistan içlerine akınlar yapmakla vazifelendirdi. 16 Haziran’da Edirne’den hareket eden ordu, 12 Temmuz’da Dobrica’da Tulçi’nin 30 km. kadar kuzeybatısında ve Tuna’nın sağ kıyısında bulunan Isakçı’ya vardı. Karşı tarafa geçmek için kurulan köprünün gözetimini Pâdişâhın kendisi yaptı. 24 Temmuz 1621’de kapdân-ı derya Halîl Paşa da donanma ile Isakçı’ya geldi. 29 Temmuz’da Isakçı’dan hareket eden ordu-yı hümâyûna 8 Ağustos’da Eflâk voyvodası da katıldı. Düşman ordusunun Hotin önlerinde mevzîlendiği haberi, öncü kuvvetler tarafından orduya bildirildi. Osmanlı ordusu 1 Eylül 1621 günü Hotin kalesi önüne geldi. Lehistan kralı Sigismond bu sefere kendisi gelmeyip oğlu Ladistas Vladistas’ı gönderdi. Leh ordusunun asıl başkumandanı Jean-Charles isimli eski bir asker idi. Leh ordusunun 12.000’i kazak, 8000’i Alman, bir kaç bini Macar, geri kalanı Lehlilerden meydana geliyordu. Bu ordunun sayısı yaklaşık 102.000 kişi olup, Osmanlı ordusundan fazla idi. Kazaklar, Dinyester nehri kıyısında ayrı bir ordugâh kurmuşlardı. Leh başkumandanı, kuvvetlerini bir tarafı yalçın kayalar, bir tarafı da orman olan bir mevkide mevzîlendirmiş ve çok iyi tahkim etmişti. Eylül’ün ikisinde Lehistan içlerine akınlar yapan Kırım ham, Osmanlı ordusuna katıldıktan bir gün sonra, Lehlilerin tahkimli ordugâhı ve kale kuşatıldı. Yarım dâire şeklindeki muhasara hattının orta bölümünde kapıkulu askerleri mevzilenmişti. Sultan da burada idi. Anadolu, Karaman ve Sivas beylerbeyleri komutasındaki sağ kanat Dinyester nehrine; Şam, Halep, Kırım ve Eflâk askerlerinden meydana gelen sol kanat da, Kırım hanı ile Eflak voyvodasının ve bâzı eyâlet vâlilerinin kumandasında olarak bir ormana dayanmakta idi. İlk çarpışma orman tarafında oldu ve Bosna beylerbeyi burada şehîd düştü. İlk umûmi hücum 8 Eylül günü yapıldı. Osmanlı ordusu büyük bir başarı gösterdiği bu hücumda on İki top ve çeşitli bayraklar ele geçirdi. Fakat kalede henüz tam bir muvaffakiyet sağlanmadığı hâlde, yeniçerilerin yağmaya dalması; düşmanın taarruza geçerek Türkleri geri püskürtmesine sebeb oldu. Bu sırada orduya katılan ve Kırım hanının kıskandığı Nogay Tatarlarının beyi Kantemir Mirza, Özi vâliliğine getirilerek, Lehistan içlerine akınlar yapması istendi. Bu görevi başarıyla yerine getiren Kantemir Mirza, iki bin beş yüz esir ve bir çok ganîmetle geri döndü. 9 Eylül günü yapılan ikinci hücum, düşmanın şiddetli top ve tüfek ateşi yüzünden başarılı olamadı. Aynı zamanda Lehistan içerisine de devamlı olarak akınlar düzenlenmekteydi. Makaniçe üzerine gönderilen bir Tatar müfrezesi yüz kadar yiyecek arabası ele geçirdi. Düşman ordusu her taraftan kuşatılarak geri ile bağlantısı kesildi. En büyük taarruz, Sultan’ın da katıldığı 15 Eylül günü yapıldı. Bu taarruzun kumandanı olan Karakaş Mehmed Paşa düşman ordugâhına kadar girip, Osmanlı bayrağını dikti ise de, kendisinin yerine başkumandan olur düşüncesi ile kıskanan sadrâzam Hüseyin Paşa, ona yardım etmedi. Karakaş Mehmed Paşa bir süre sonra şehîd düştü. Ağır zâyiât veren Türk askerleri geri çekildi. Hâlbuki bu sırada düşman ordusu imha olmak üzere idi. Hüseyin Paşa yaptığı bu hareketten dolayı azledilerek yerine, Hırvat devşirmelerinden Dilâver Paşa getirildi. 2324 Eylül gecesi sekiz yüz kişilik bir Kazak müfrezesi, Arnavut Hüseyin Paşa kuvvetlerine baskın yaptı. Bu baskın sırasında Karaman beylerbeyi Doğancı Ali Paşa şehîd oldu. Nogay beyi Kantemir, Osmanlı askerinin yardımına koşarak, düşman kuvvetlerini bozguna uğrattı. Yeniçerilerin gayretsizliği yüzünden beşinci hücum da neticesiz kaldı. 27 Eylül günü son taarruz altmış büyük topun şiddetli ateşi ile başladı ve akşama kadar sürdü. Osmanlı ordusu bu taarruzda çok sayıda asker ve at kaybına uğradı. Akşama toplanan harb meclisinde Sultan, muhârebenin devamını istiyordu. Kırım hanının ikinci oğlu Nüreddîn, Lehistan içlerine akına gönderildi. O da yaptığı akınlarda binlerce esir alarak geri döndü. 29 Eylül günü Lehliler, Eflâk voyvodası aracılığı ile barış teklifinde bulundular. Kış bütün şiddeti ile devam ederken, Osmanlı ordusunda yiyecek sıkıntısı başlamıştı. Bunlara, yeniçerilerin isteksizliği de eklenince Sultan barış yapmaya razı oldu. Osmanlı Devleti ile Lehliler arasında yapılan barış andlaşmasının önemli maddeleri şunlardır: “Kânûnî Sultan Süleymân Han dönemindeki sınırlar esas olacak; Kazaklar, Türk topraklarına akın yapmayacak; Lehlilerin, Kânûnî devrinden sonra sınır boyunda yaptırdıkları kaleler yıktırılacak; Hotin kalesi, Osmanlı egemenliği altındaki Boğdan voyvodasına teslim edilecek; Lehliler, Kırım’a verdikleri 40.000 florini vermeye devam edecekler.” Barış andlaşmasının imzalanmasından sonra Sultan 19 Ekim 1621’de İstanbul’a dönmek için harekete geçti. 25 Ocak 1622 günü büyük ve parlak bir merasimle İstanbul’a girdi. Bu sefer münâsebeti ile İstanbul’da üç gün üç gece süren şenlikler yapıldı. Bu seferde tam muvaffakiyet elde edemiyen Sultan, bunun sebebinin askerlerin gayretsizliği olduğuna inanıyor ve bâzı ıslâhatlar yapmak istiyor, tecrübesiz olduğu için de bâzı şahısların te’sirinde kalıyordu. Islâhâta kapıkulu ocaklarından başlamak istedi. Ocağın mevcudunu anlamak için yaptığı yoklamadaki mevcudu, maaş defterinde olandan az bularak parayı kesti. Bu durum, mevcud olmayan askerleri var gibi göstererek onların yevmiyelerini alan zabitlerin de askerin memnuniyetsizliğine iştirak etmelerine sebeb oldu. Sultan, Hotin muhârebesindeki muvaffakiyetsizlik yüzünden, askere küsmüştü. Genç Osman kapıkulu ocaklarını ilga ederek; yerine Anadolu, Suriye ve Mısır Türklerinden müteşekkil, sâdece askerlikle uğraşan, pâdişâhın emirlerine mutlak itaat eden bir ordu kurmak istiyordu. Aynı zamanda saray, harem ve ilmiye teşkilâtlarını yeniden kurmak, yeni kânunlar çıkarmak, hattâ kıyafet inkılâbı yaparak, daha pratik giyinmeyi düşünüyordu. Bu isteklere şeyhülislâm Es’at Efendi’nin idaresinde olan ilmiye sınıfı çekimser, kapıkulu ocakları ise açıkça muhalifti. Sultân’ın yeniçeri taburlarını teftiş edip yoklama yapması, subaylarına, birliği önünde son derece ağır sözler söylemesi, ordunun kıdem zamlarını vermemesi, kapıkulu ocakları ile Sultân’ın arasının iyice açılmasına sebeb oldu. Sultan Osman’ın Haleb, Şam, Erzurum ve Mısır beylerbeylerine bölgelerinden asker yazdırmak için gizli bir irâde göndermesi ve bunun sarayda adamları olan yeniçeriler tarafından öğrenilmesi, Sultan ile ocak arasındaki anlaşmazlığı vahîm bir hâle getirdi. Bu sırada Genç Osman, Cezâyir ve Tunus beylerbeyilerine birer ferman göndererek, donanmalarını Lübnan açıklarında birleştirmelerini bildirdi. Kaptan Paşa’ya yüz kadırga hazırlamasını emretti ve bunların teçhizi için seksen bin altın verdi. Lübnan’da isyân hâlinde bulunan dürzî lideri Maanoğlu Fahreddîn isyânını bastırmak için Anadolu’ya geçmek isteyen Sultân’ın bu arzusunu özellikle sadrâzam Dilâver Paşa ve şeyhülislâm Es’ad Efendi önlemek istediler. Bir âsinin ortadan kaldırılması için Sultân’ın hareket etmesine lüzum olmadığını, bu işin bir serdâr vasıtasıyla da halledilebileceğini söylediler. Bunun üzerine Genç Osman hacca gideceğini ilân etti. Kendisinden önce gelen sultanlardan hiç biri hacca gitmediği için, sadrâzam ve şeyhülislâm bu sefere muhalefet ettikleri hâlde; Sultân’ın hocası Ömer Efendi ile Dârüsseâde ağası hacca gitmesini teşvik ediyordu. Sultân’ı, hacca gitmek karârından vaz geçirmek mümkün olmadı. Cidde’ye erzak nakli için kullanılmak üzere tedârik ettiği gemileri Mısır’a göndermesi Mekke şerifine bildirildi. Sultân’ın geçeceği vilâyetlerin vâlileri çeşitli gıda maddelerinin tedârikine me’mur edildi. Sultân’ın yanında beş yüz yeniçeri ve sipahi olacaktı. Geri kalan asker İstanbul’un muhafazası için şehirde kalacaktı. Sadrâzam, defterdâr, nişancı, rikab ümerâsı, gedikliler, 40 müteferrika ve 40 dîvân kâtibi hac kafilesinde yer alıyordu. Sultan, İstanbul’un muhafazası için eski sadrâzam Hüseyin Paşa’yı Edirne muhafazasına vezir Gürcü Mehmed Paşa’yı, Bursa muhafazasına da vezir Topal Recep Paşa’yı tâyin etti. Genç Osman, 10 Mayıs 1622 gecesi oldukça etkisinde kaldığı bir rüya gördü. Rüyasında, arkasında zırh olduğu hâlde tahtına oturmuş, Kur’ân-ı kerîm okurken birden karşısında Resûl-i ekrem efendimiz görünmüş. Yanına yaklaşıp önünden Kur’ân-ı kerîmi ve arkasından zırhı alarak yanağına bir tokat vurmuş ve tahtından indirmiş. Sultan Osman yıkıldığı yerden kalkarak Peygamber efendimizin mübarek ayaklarına yüz sürmek istemişse de, buna muvaffak olamadan uyanmıştı. Sultan Genç Osman bu rüyasını önce hocası Ömer Efendi’ye tâbir ettirdi. Hocası; “Hacca gitme niyetinizde terk tereddüdü olduğu için tenbihtir. Rüyada ayağına yüz sürmeğe kavuşamadınızsa da, İnşâallah kabr-i şeriflerine yüz sürersiniz” şeklinde tâbir etti. Genç Sultan bu tâbirden mutmainne olmıyarak, devrin büyük âlimi Azîz Mahmûd Hüdâî hazretlerinden rüyasını tâbir etmesini istedi. O. da; “Sultânım tövbe ediniz. Belki o zaman bağışlanırsınız” dedi. Azîz Mahmûd Hüdâî hazretleri, İstanbul’dan ayrılmasının büyük ve felâketli olaylara sebeb olacağını söyleyerek Pâdişâh’a uzun ve manâlı nasîhat etti. Sultan Osman bunun üzerine İstanbul’daki büyük zâtların türbelerini ziyaret etti. Kurbanlar kesti ve bağışlanması için Allahü teâlâya yalvardı. Azîz Mahmûd Hüdâî Efendi’nin Sultân’ı hac fikrinden caydırmak istemesine rağmen, Pâdişâh hacca gitmekten vazgeçmedi. Pâdişâh otağının Üsküdar’a kurulacağı günden bir gün önce Süleymâniye’de toplanan yeniçeriler, Atmeydanı denen Ayasofya ile Sultan Ahmed câmileri arasındaki alana geldiler. Böylece Türk târihine Hâile-i Osmaniye olarak geçen hâdise başlamış oldu. Atmeydanına gelen yeniçeriler; “Pâdişâhlara hac lâzım değildir” diye bağırıyorlardı. Askerler, şeyhülislâma müracaat ederek, Pâdişâh’ı hacca teşvik edenler hakkında fetva aldılar ve sultan Osman’ın hocası Ömer Efendi’nin konağını yağmaladılar. Diğer bir grup da sadrâzam Dilâver Paşa’nın konağına gittiler. Sadrâzam, konağında olmadığı için muhafızlar gelenlere karşı koydular. Silâhsız yeniçerilerden bâzılarının ölmesi üzerine iş tamamen çığırından çıktı. Yeniçeri kumandanlarından Çavuşbaşı Çalızâde, âsîlerin silâhlanmalarına mâni olmak istedi ise de, taş yağmuruna tutuldu. Genç Osman akşama doğru olayın vehâmetini kavradı. Ulemâdan bir kaçını saraya çağırarak, yeniçerilerin ne istediklerini sordu. Onlar da; “Kul taifesi, pâdişâhın Anadolu’ya gitmesine razı değildir. Hoca Ömer Efendi ve dârüsseâde ağasının vazifeden alınarak saraydan uzaklaştırılmasını istiyorlar” cevâbını verdi. Bunun üzerine Sultan; “Varın söyleyin, hacca gitmekten vazgeçtim. Fakat Hoca ile dârüsseâde ağasını görevden azletmek istemem!” dedi. Sultan Osman, fikrinden vazgeçmiş değildi. Durumun yatışmasını ve toplanan askerin dağılmasını bekliyordu. Akşam olduğu için âsîler mes’elenin ertesi gün görüşülmesine karar vererek dağıldı. Ertesi gün Atmeydanında toplanan isyâncılar arasında yapılan müzâkerelerden sonra Pâdişâh’tan altı kişinin başının istenmesine karar verildi. Bunlar; sadrâzam Dilâver Paşa, Hâce-i sultanî meşihat payesine sahip Ömer Efendi, kapıkullarından nefret etmesiyle tanınan nişancı vezir Ahmed Paşa, dârüsseâde ağası Süleymân Ağa, başdefterdâr vezir Baki Paşa ve yeniçeri ocağından sekbanbaşı Nâsûh Ağa idi. Yeniçerinin asıl gayesi; Hoca Ömer Efendi ve dârüsseâde ağası Süleymân Ağa’nın saraydan uzaklaştırılmaları ve öldürülmeleri idi. Bu isteği bildirmek üzere ulemâdan bir hey’et huzûr-ı hümâyûna çıktı ve arızayı takdîm etti. Sultan Osman kâğıdı okuduktan sonra; “Katli taleb olunan âdemleri vermem” dedi. Ulemâ, isyânın daha da ileri gitmesine mâni olmak için, Pâdişâh’a, askerin isteğini yerine getirmesini teklif ettiler. Buna kızan Sultan, arızayı getiren ulemâyı hapsettirdi. Saray dışında ulemânın dönmesini sabırsızlıkla bekleyen asker, sürenin uzaması yüzünden taşkınlıklarını arttırdı. Kendilerini silâhlı bostancıların beklediğini sanarak saraya girmekten korkuyorlardı. Ayasofya Câmii’nin minaresine çıkan bir kaç yeniçeri, saray bahçesinde kimse olmadığını gördü. Durumu arkadaşlarına bildirdiklerinde, binlerce âsî, sarayın dış kapısına dayandı. Hiç mukavemet görmeden dış avluya dolan yeniçeri ve sipahiler silâhlıydı. Acemioğlanları, cebeciler, topçular, arabacılar ve lağımcılar silâhsız geldikleri için, saraydan ele geçirdikleri silâh ve sopaları aldılar. Kapıkullarının arasına çapulcular da karışmıştı. İsyancılar, sarayın ikinci kapısından bostancılar çıkar korkusu ile binbir ihtiyatla geçtiler. Bu kapıda da en küçük bir mukavemet görmediler. Üçüncü avluya geldiklerinde saray, adetâ boşalmış, herkes bir yere saklanmıştı. Bu sırada Sultan’a gönderilen ilmiye sözcüsü nakîb-ül-eşrâf Gubâri Efendi ortaya çıkarak; “Bizim sözümüz geçmedi. Siz girip kendiniz söyleyin” dedi. Üçüncü avluya kadar gelen isyâncılar, genç Sultân’ı ayak dîvânına davet ettiler. Sultan bunu kabul etmedi. Bu sırada isyâncılar içerisinden bir kaç kişi, sultan Mustafa’yı isteriz diye bağırınca, hep birden sultan Mustafa’yı isteriz diye bağrışmaya başladılar. Artık isyânın şekli değişmiş ve sultan Osman Han’ın tahttan indirilmesi yoluna gidilmişti. İsyancılar, sultan Mustafa’nın bulunduğu dâirenin kubbesindeki kurşunu delerek iple tavandan içeri girdiler ve Sultan Mustafa’yı dışarı çıkardılar. Bu sırada sultan Osman, sadrâzam ve dârüsseâde ağasını isyâncılara teslim etti. İkisini de oracıkta öldürdüler. Genç hükümdar böylelikle yatışacaklarını sanıyordu. Şeyhülislâm Es’ad Efendi de böyle bir hava estirmek istedi ve; “Kardeşlerim, gelin sultan Mustafa Han dursun! Sultan Osman istediğimizi verdi ve dahi daha kimi isterseniz Sultan’dan alıverelim” dedi ise de, âsîler; “Sultan Mustafa’dan başka pâdişâh istemeyiz” dediler. Sultan Mustafa’yı Es’ad Efendi’nin atına bindirerek, Bâyezîd’deki eski saraya, annesinin yanına götürdüler. Daha önce arz odasında tahta oturttular ve ulemâyı zorla hasta pâdişâha bî’at ettirdiler. Sultan Osman’ın 4 sene 2 ay 21 gün süren saltanatı böylece sona ermiş, tahta ikinci defa olarak amcası sultan Mustafa çıkarılmış oldu. Sultan Genç Osman son âna kadar mukavemet fikrinden vazgeçmedi. Sarayburnu’ndan gemiyle Mudanya’ya gitmek, Bursa’da taht kurup âsîlerin hakkından gelmek istiyordu. Fakat âsîler bütün deniz vâsıtalarına el koymuştu. Vezirlerine ve maiyyetinden çoğuna, evlerine gitmeleri için izin veren genç Sultân’ın yanında bostancıbaşı Sofu Mahmûd Ağa ile bir kaç kişi kalmıştı. Eski sadrâzam Ohrili Hüseyin Paşa’yı tekrar sadâret makamına getirdi. Ohrili Hüseyin Paşa, sultan Osman’a, yeniçeri ocağına sığınması için yalvarıp yakardı. Yapacak başka bir şey kalmamış gibiydi. Genç Osman, gece yarısına doğru, yanına sadrâzam Hüseyin Paşa’yı, bostancıbaşı Mahmûd Ağa’yı, sadâret tezkirecisi Sıdkı Çelebi’yi ve daha bir kaç kişiyi alıp, ağa kapısına gitti. Yeniçeri ağası Kırkçeşmeli Ali Ağa, genç Sultanla ihtilâlin nasıl söndürüleceği ve âsîlerin ne şekilde yatıştırılacağı üzerinde uzun bir müzâkere yaptı. Alınan karar odacı başılarına bildirildi. Önce kabul eder göründüler. Fakat kumandanlarının huzurundan çıkar çıkmaz derhâl âsî elebaşılarını topladılar; “Bu vâdlerden bir şey çıkmaz. Sultan Osman’a bu kadar cefâ ettik. Nasıl pâdişâh olduğunu bilirsiniz. Bu defa mâzallah ocağımızı söndürüp, intikam alsa gerektir” dediler. Sabah namazından sonra Ali Ağa, Orta Câmi önünde yeniçerilere hitâb etti. Sultan Osman’ın vâdlerini bildirmeye başlar başlamaz, askerin kanacağından korkan odacıbaşılar konuşmasına mâni oldular ve orada şehîd ettiler. İsyâncılar, sultan Osman’ı ağa kapısından alıp, Orta Câmi’ye götürdüler. Ağa kapısından kaçmayı başaran sadrâzam Ohrili Hüseyin Paşa, bu sırada yakalanarak öldürüldü. Sultan Osman, Hüseyin Paşa’nın ölüsünü görünce ağlayıp; “Bu mazlumun günâhı yoktu. Her zaman kul hakkında bana iyilik söylerdi. Eğer onun sözüyle âmil olsam, başıma bu hâl gelmezdi. Beni tahrik eden, Ömer Hoca ile dârüsseâde ağası idi” demiştir. Sultan Osman’a yolda, bir hükümdara, bir Osmanoğlu’na târih boyunca asla reva görülmemiş hakaretler yapıldı, Orta Câmi’ye getirilen Genç Osman’ın muhafazasına Haseki Sarı Mehmed Ağa tâyin edildi. Yeniçeriler, sultan İkinci Osman’ın hayâtına dokunulmayarak kafes hayâtı yaşamasını istiyorlardı. Nitekim çok hâin bir kimse olan yeni sadrâzam Dâvûd Paşa onu öldürtmek için cebeci başına emir verince, yeniçeri ağaları mâni oldular. Osman Han hayâtına kasd eden Dâvûd Paşa’ya “Behey zâlim ben sana neyledim. İki defa mûcib-i katl cürmünü affedip öldürmedim, mansıb verdim, bana gadrin nedir?” diye bağırdı. Buna rağmen, Dâvûd Paşa, Cumâ’dan sonra en güvendiği adamları olan cebecibaşı ile Kalender uğrusu denen zabite, sultan Osman’ı Yedikule’ye götürerek boğmalarını emretti. Eski sultânın Yedikule’ye götürülüşünü seyretmek üzere yollara biriken halk, o târihe kadar görülmemiş bir kalabalığı teşkil ediyordu. Osman Han susadığını söyleyince bir çeşmenin başında duruldu ve Genç sultan kana kana su içti. Yedikule’ye gelindiği zaman vakit akşama yaklaşıyordu. Dâvûd Paşa’nın emri ile oraya kadar gelen binlerce asker dağıldı. Daha sonra Dâvûd Paşa, cebeci başına ve Kalender uğrusu’na dönerek; “Yanınıza sekiz cellâd alıp, Osman’ın işini bitirin. Yarına kalmasın” dedi. Sultan Osman, günlerden beri perişan vaziyette, aç ve uykusuz olduğu hâlde, kendisini son nefesine kadar müdâfaa etmeye karar vermişti. On cellâdın ilk hücumu netîce vermedi. Bire on nisbet olmasına rağmen, cellatlar, silâhsız pâdişâhla mücâdele edemiyeceklerini anladılar. Kemendden başka silâh da kullanmak istemiyorlardı. Çünkü hânedândan olanın kanı akıtılamazdı. Buna rağmen, dışarıdan balta alan cellatlara genç sultan, büyük bir ustalıkla karşı koydu. Fakat arkasından gelen bir cellat, baltası ile omuzuna vurarak fena şekilde yaraladı. Bu durumu fırsat bilen cebecibaşı, kemendi Sultân’ın boynuna geçirdi ve yere düşürdü. Bu sırada Kalender uğrusu, Genç Osman’ın husyelerini sıkarak şehîd etti (20 Mayıs 1622). Şehîd Sultan’ın cenazesi o gece Topkapı Sarayı’na götürüldü ve ertesi gün yapılacak cenaze törenine hazırlandı, öğle namazından sonra kılınan cenaze namazını müteâkib Sultan Ahmed Câmii’nde babasının türbesine defnedildi. Genç Osman’ın, yeniçeri ağası zorbalarınca şehîd edilmesi, târihimizin en acıklı olaylarındandır. Genç Osman’ın öldürülmesi, Anadolu’da bâzı isyânların çıkmasına sebeb oldu. Millet, pâdişâhın öldürülmesini hiç bir zaman hazmedememiş ve onun katillerini nefretle anmıştır. Sultan İkinci Osman Han; güneş yüzlü, heybetli, yüksek himmet sahibi bahadır bir pâdişâh idi. Fevkalâde iyi bir binici, silâh ve harp âletlerini kullanmakta pek mahir idi. Şecaat ve binicilikte akranı pek az olup, şirin çehreli ve güzel tavırlı idi. Gençliğinin en parlak günlerinde tahta çıkıp, tecrübeli, akıllı ve sâdık bir yakınına mâlik olmayışı, kendisine bu hâzin sonu hazırlamıştır. Yazmış olduğu şu beyt onun ıslâhat ve düşünceleri ile muhaliflerin durumunu çok güzel ifâde etmektedir: Niyyetim hidmeî idi saltanat ü devletime Çalışır hâsid ü bedhâh acel nekbetime Sultan Genç Osman dînî ve fennî ilimleri de bihakkın tahsil etmişti. Ayrıca Fâris ve Fârisî mahlasıyla yazdığı şiirleri toplayan Dîvân’ı vardır. Aşağıdaki gazel, genç Sultan’ın mükemmel bir şiiridir: Nevruz olıcak diller şâd olmıya yaklaşdı. Dilde gâm u gussa berbâd olmıya yaklaşdı. Virâne gönül varsa cevr ü gâm-i dilberden Müjde ana ol mülk âbâd olmıya yaklaşdı. Üstâda çıkıp dilber öğrendi vefâ resmin Âşıklara lütfa mu’tâd olmıya yaklaşdı. Seyr-i güle çıkdıkda ol ruhleri gülrengim Kâri dil-i zârun feryâd olmıya yaklaşdı. Çok âşık u meftûnu var sen gibi Şirîn’ün Fâris kulun ammâ Ferhâd olmıya yaklaşdı. SULTAN OSMAN HAN MERSİYESİ Bir şâh-ı alîşan iken Şâh-ı cihâna kıydılar Gayretlü genç aslan iken Şâh-ı cihâna kıydılar. Gâzi bahâdır hân idi. Âli-neseb sultan idi. Nâmiyle Osman Han idi. Şâh-ı cihâna kıydılar. Hükmetmeğe kâdir iken Emr-i Hakk’a nâzır iken Hacc itmeğe hâzır iken Şâh-ı cihâna kıydılar. Ey dil ciğerler oldu hûn Derdim bir iken oldu on Kan ağladı eh-i fünûn Şâh-ı cihâna kıydılar. Eşrât-ı sâatdir bu dem Rûz-ı kıyâmetdir bu dem Kul’a nedâmetdir bu dem Şâh-ı cihâna kıydılar. Nev’î Genç Osman Devri Kronolojisi 26 Eylül 1618 : İranlılarla Serav barış andlaşmasının imzalanması. 20 Eylül 1620 : İskender Paşa’nın Lehistan zaferi. 24 Ocak 1621 : Haliç’in donması. 9 Şubat 1621 : İstanbul Boğazı’nın donması. 9 Mart 1621 : Sadrâzam Güzelce Ali Paşa’nın ölümü ve Ohrili Hüseyin Paşa’nın sadâreti. 21 Mayıs 1621 : Genç Osman’ın Lehistan seferine çıkması. 17 Eylül 1621 : Dilâver Paşa’nın sadârete getirilmesi. 29 Eylül 1621 : Lehlilerin barış istemesi. 25 Ocak 1622 : Sultan’ın Lehistan seferinden İstanbul’a dönmesi. 18 Mayıs 1622 : Pâdişâh’ın, hacca gitme isteğini resmen açıklaması. 19 Mayıs 1622 : Ayaklanan yeniçerilerin sarayı basması, sultan Genç Osman’ı tahttan indirip, yerine sultan birinci Mustafa’yı tekrar tahta geçirmesi. 20 Mayıs 1622 : Genç Osman’ın Yedikule’de şehîd edilmesi. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 184 2) Sultan Osman’ın Şehâdeti (Atsız Armağanı, İstanbul-1978) 3) Osmanlı Devleti Târihi; cild-1, sh. 326 4) Büyük Türkiye Târihi; cild-5, sh. 142 5) Osmanlı Târihi Kronolojisi (H. Danişmend); cild-3, sh. 273 6) Osmanlı Pâdişâhlarının Hayat Hikâyeleri; sh. 208 7) Türk Târihinden Yapraklar; sh. 217 8) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-3, bölüm-1, sh. 127 9) Nâimâ Târihi; cild-2, sh. 736 v.d. 10) Şehnâme-i Gânizâde Nâdiri (Viyana Ktg. No: 1050) 11) Zafernâme (Neşr: Y. Yücel, Ankara-1983) GİRİD VE SEFERLERİ Doğu Akdeniz’de, Kıbrıs’la hemen hemen aynı büyüklük ve nüfûsa sahip, Anadolu’ya, Muğla deveboynu burnundan uzaklığı yüz seksen, Mora yarımadasına ise doksan beş kilometre mesafede bir ada. 826 senesinde halîfe Me’mûn tarafından fethedilerek İslâm topraklarına katılan Ada, yaklaşık 135 yıllık bir idareden sonra tekrar Bizans kuvvetlerinin eline geçti. Dördüncü haçlı seferi sırasında Bizans Latinler tarafından istilâ edilince, 1204’de Venedikliler adayı ele geçirdiler. Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında Aydınoğlu Umur Bey donanma ile Girid’e çeşitli akınlar düzenledi. İstanbul’un fethinden sonra ada Venedikliler tarafından iyi tahkim edildi. Fâtih Sultan Mehmed Han zamanında Venediklilerle yapılan savaşlarda (1463-1479) Girid’e akınlar yapıldı. Kânûnî Sultan Süleymân Han devrinde ise Barbaros Hayreddîn Paşa yönetimindeki Osmanlı donanması Girid’i bir hayli hırpaladı. 1540’da Osmanlı Devleti ile Venedikliler arasında yapılan andlaşma adaya yapılan akınları bir süre durdurdu. İkinci Selim Hân zamanında Kıbrıs’ın fethi sebebiyle Venedikle Osmanlı Devleti tekrar savaş durumuna gelince saldırılar yeniden başladı. 1567 senesinde bir gece baskınında Suda kalesi tahrîb edilirken, öbür tarafta Hanya kalesi Türk denizcilerinden güçlükle kurtulabildi. Cezâyir’den gelen bir donanma ise Resmo bölgesini top ateşine tuttu. 1638 senesinde dördüncü Murâd Han’ın Bağdâd seferi sırasında Doğu Akdeniz’in emniyetini te’min etmekte Cezâyir ve Tunus donanmaları vazifelendirilmişti. Bu arada Tunus donanması kapdanlarından Bicenoğlu Ali Bey 16 parçalık filosuyla Girid’i vurduktan sonra, Avlonya limanına gemileri yağlamak maksadıyla demir atmış ve levendlerini de dağıtmıştı. Venedikliler bunu öğrenince, Marino Capello komutasında 29 parçalık bir donanma sevkederek şehri topa tuttular ve Bicenoğlu’nun mürettebatsız bulunan gemilerini alıp götürdüler. Venediklilerin, gemileri zaptetmeleri ve şehri topa tutarak bir minareyi yıkmaları üzerine dördüncü Murâd Han derhâl Venedik’e harb açmak için güçlü bir donanma hazırlanmasını emretti. Güçlü ve enerjik Sultan’dan çekinen Venedikliler telâşa kapıldılar. Derhâl İstanbul’a bir elçiyle yüklü bir tazminat göndererek seferi önlemek istediler. Ancak sultan Murâd Han’ın vefâtı sebebiyle bu parayı vermediler. Bunun üzerine vezîriâzam Kara Mustafa Paşa, donanmanın hazırlığa devamını emretti. Cezâyir, Tunus ve Trablus donanmalarının da ilk bahardaki sefere hazırlanmaları bildirildi. Fakat Venedikliler hemen elçileri vasıtasıyla elli bin flori altın göndererek muhârebeyi önlediler. Sultan İbrâhim tahta geçtikten sonra, 1644 senesinde kızlarağası Sümbül Ağa’yı azlederek Mısır’a sürgün etmişti. Sünbül Ağa deniz yoluyla Mısır’a sevkedileceği sırada, donanma gemileri İstanbul’da bulunmadığından, bütün ağırlığıyla beraber Karadeniz limanlarında yeni yapılıp gelen İbrâhim Reis’in gemisine bindirildi. Bu arada Mekke kâdılığına tâyin edilen Bursalı Mehmed Efendi ve hac yolculuğuna çıkanlar da gemideydi. Bir çok mal ve insan taşıyan bir geminin askersiz ve silâhsız olarak yola çıktığını duyan Malta korsanları, Girid’in kuzeydoğusundaki Kerpe adasının bir yerine gizlenerek yolu gözetlemeye başlamışlardı. İbrâhim Reis Rodos’a varınca, Malta korsanlarının beklediğinden haberdâr olmuş, fakat Sünbül Ağa ve hacıların acele etmeleri sebebiyle beklemeden tekrar yola çıkmak mecburiyetinde kalmıştı. Gemi, Kerpe açıklarında seyrederken, Malta korsanları ortaya çıkıp saldırdılar. Topu ve askeri olmamasına rağmen İbrâhim Reis cenge başlamış, gemide bulunan 600 civarındaki yolcudan Sünbül Ağa dâhil 550’si katledilip, Mekke kâdısıyla beraber 50 kadarı da esir alınarak malları yağmalanmış ve gemi korsanlar tarafından zaptedilmişti. Gemiyi yedeklerine alarak Girid’e giden korsanlar, elde ettikleri ganimetin bir kısmını Girid vâlisine verip kalanını adada sattılar. Bu fâciâ üzerine derhâl donanma hazırlanması emrolundu ve silâhdârlıktan ikinci vezir olan Yûsuf Paşa, Girid üzerine serdâr tâyin edildi. Esasen Trablus, Tunus ve Cezâyir deniz yolları üzerinde bulunan Girid adasının, bu ehemmiyetli mevkii sebebiyle Osmanlı Devleti tarafından er-geç zaptedilmesi gerekiyordu. Hattâ denilebilir ki, bu hususta geç bile kalınmıştı. Eğer Girid, Osmanlı Devleti’nin olsaydı, Malta şövalyeleri buralara kadar gelip korsanlık yapamazlardı. Ayrıca adanın Venediklilerin elinde bulunması, Akdeniz’deki Türk hâkimiyetini tehdîd ediyordu. Diğer taraftan bu denizde hâkimiyetin muhafazası için, donanmaya bir üs vazifesi görecek olan Girid, artık Venedik’in elinde bırakılamazdı. Osmanlı Devleti’nin Girid üzerindeki emellerini anlayan Venedikliler, adada ellerinden geldiği kadar savunma tedbirleri almaktan geri kalmadılar. Düşmanın daha fazla yığınak yapmasını istemeyen Osmanlı sultânı İbrâhim Han, düşmanın hazırlıklarını farkedeceğini anlayarak, ince bir propagandayla seferin Malta üzerine olacağını bütün Avrupa’ya yaydı. Durum İstanbul’daki Venedik balyozuna da (elçisi) resmen bildirildi. Venedik balyozu kendi hükümetine raporunda dikkatli olunmasını yazdıysa da, sultan İbrâhim’in dâhiyane propagandasına kanan Venedik, Girid’e sâdece 23 kadırga ile asker ve mühimmat gönderdi. 30 Nisan 1645’de donanma-yı hümâyun İstanbul’dan hareket etti. Sultan İbrâhim, serdâr Yûsuf Paşa ve diğer ileri gelenlere hil’atler giydirdi. Donanma, Gelibolu’da bir kaç gün kalarak bâzı ikmâl maddeleriyle Rumeli askerlerinin bir kısmını aldı. Bir kısım Anadolu askerini de Çardak iskelesinden aldıktan sonra, Çanakkale boğazından geçerek, Ege denizine açıldı ve 21 Mayıs’da Sakız’a, 28 Mayıs’da Termis’e geldi. 8 Haziran’da Navarin’e geçti. Trablusgarb beylerbeyi Abdurrahmân Paşa, 8 kadırgasıyla gelerek burada donanmaya katıldı. Seferin Malta’ya olduğu duyurulduğu için Girid geçilmişti. Bunu, donanmada bir kaç paşadan başka kimse bilmiyordu. Aynı gün Bekir Paşa 17 kadırgayla Navarin’den Tunus’a açıldı. Son hazırlıklar yapılıp 21 Haziran’da Navarin’den ayrıldıktan sonra Yûsuf Paşa, kapdanları, baştardesine davet etti. Pâdişâh’ın al kadife kese içinde bulunan hatt-ı hümâyûnunu çıkardı. Üç defa öpüp başına koyduktan sonra mührünü açıp okudu. Herkes, seferin Girid üzerine olduğunu öğrendi. Trablus, Tunus ve Cezâyir gemileriyle beraber irili ufaklı 300 parçayı bulan donanma, güneydoğuya dümen kırarak Girid’in Hanya burnuna doğru yol almaya başladı. 3 gün içinde Girid’e ulaşan donanma ilk çıkarmayı 24 Haziran 1645 gecesi Hanya’nın üç-dört mil kuzeyindeki Ayatodori adasına ve Hanya yakınlarına yaptı. Ayatodori’deki Turiulu kalesi ele geçirildi. 25 Haziran’da ise buradaki limanı koruyan kale alındı ve Hanya kuşatıldı. Bu arada Cezâyir filosu 20 gemiyle adaya yardımcı kuvvet getirdi. Bu kuvvetler Suda limanının muhafazasına me’mur oldular. Hanya kalesi pek müstahkemdi. Osmanlı devleti Ege adalarını ele geçirmeye başladığından beri Girid kalelerinin tahkîmâtı zaman zaman elden geçirilip arttırılmıştı. Muhasaranın kırk beşinci ve elli ikinci günleri umûmî hücum yapıldıysa da kale düşürülemedi. Kale kumandanı üçüncü bir umûmî hücuma mâni olamayacağını anlayarak 18 Ağustos 1645 târihinde imzalanan andlaşma ile kaleyi teslim etti. Kale müdafileri kadırgalarına binerek malları ve aileleriyle beraber Kandiye’ye götürüldüler. Hanya muhafazasına Küçük Hasan Paşa tâyin edildi. Osmanlı donanmasının Girid’e geldiğini duyan Venedikliler, Papalık, Malta ve İspanya’nın da yardımlarıyla büyük bir donanma hazırlayarak Suda limanına geldilerse de, Hanya kalesinin düştüğünü öğrenince karaya asker çıkarmadılar. Serdâr Yûsuf Paşa, Hanya’ya yeteri mikdarda muhafız kuvvet, cephane ve mühimmat ile yiyecek koyduktan sonra, Kasım ayı sonlarında İstanbul’a döndü. Venedik donanması ise Osmanlı sahillerine taarruz edip şimdiki Patras kasabası iskelesine başarısız saldırılarda bulundu. Sultan İbrâhim, Hanya muhafızlığını ikinci vezirliğe yükselttiği Deli Hüseyin Paşa’ya verdi. Küçük Hasan Paşa da Rumeli beylerbeyliğine döndü. Devrin büyük askeri olan ve cesaretinden dolayı Deli lakabını alan Bursa Yenişehir’li Hüseyin Paşa, 2 Şubat 1646’da Hanya’ya ayak bastı ve Girid’i tamamen ele geçirmek için savaşa başladı. Hanya’nın çevresini ve Kisamo kalesini fethetti. Venediklilere büyük kayıplar verdirdi. 7 Nisan’da Venedikliler, İstanbul’dan Girid’e yardım gitmesini engellemek için Çanakkale boğazının ağzına kadar ilerleyip, Bozcaada’ya asker çıkardılarsa da bir kaç gün sonra Rumeli beylerbeyi Küçük Hasan Paşa tarafından büyük zâyiât verdirilerek adadan atıldılar. Bu arada Girid serdârı tâyin edilip, İstanbul’dan yola çıkan Sultanzâde Mehmed Paşa, 12 Temmuz’da adaya gelip, Suda kalesinin muhasarasına başladı. Ancak kısa bir süre sonra vefât edince, yerine Hanya muhafızı Deli Hüseyin Paşa serdâr oldu. Hüseyin Paşa serdâr olunca, denizden takviye alması önlenmedikçe alınamayacağı anlaşılmış olan Suda kalesini muhasaradan vazgeçerek, 7 Ekim 1646’da Resmo kalesini muhasaraya başladı. Kandiye ve Hanya arasındaki bu kale Girid’in üçüncü büyük müstahkem mevkii idi. 11 Ekim’de Resmo’nun az doğusundaki Milopotamo (Sivrihisar), 20 Ekim’de de Resmo ele geçirildi. Daha sonra Kandiye taraflarına doğru ilerleyerek bâzı kaleleri alıp Kandiye’yi kuşattı. 1656 yılına kadar Osmanlı Devleti’nin iç ve dış siyâsî durumu sebebiyle Girid’de büyük çaplı bir harekete girişilememiş, Deli Hüseyin Paşa’nın komutasındaki ilk çıkarılan kuvvetlerle bu başarılar sağlanabilmişti. Köprülü Mehmed Paşa sadrâzam olunca, fetih faaliyetleri arttırıldı. Venediklilerin elinde ege adaları alınarak deniz güçleri kırıldı. Dördüncü Mehmed Han, Anadolu ve Rumeli’de iç ve dış güvenliği sağladı ve yıllardır askıda kalan Girid mes’elesini halletmeye karar verdi. Bizzat sadrâzam Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa’yı serdâr olarak adaya gönderdi (1666). Fâzıl Ahmed Paşa, Hanya’da karaya çıktıktan sonra, Kandiye karşısındaki Osmanlı karargâhına gelerek durumu gözden geçirdi. Bir ay sonra donanma ile yeni takviyeler geldiğinden, Türk kuvvetlerinin mikdârı 70.000’i buldu. Her türlü hazırlıklar yapıldıktan sonra harb meclisi toplanıp gerekli strateji tesbit edildi. Askerin mevziye girmesini müteâkib 21 Mayıs 1667’de muhasara ve muhârebeler başladı. Bu arada düşman, Malta ve Papalık donanmaları tarafından yardımcı kuvvetlerle takviye almış, Osmanlı ordusuna da Sivas ve Budin vâlileri iltihak etmişlerdi. Muhârebe esâs îtibâriyle müstahkem bir kalenin kuşatılmasından ibaret olduğundan, mücâdelenin esâsını top ve tüfek çatışmaları ile lağım açıp patlatma faaliyetleri teşkil ediyordu. Venedikliler bir yandan bütün güçleriyle müdâfaaya çalışırken bir taraftan da müzâkere imkânlarını arayarak mümkün olduğu kadar az zararla kurtulmak istiyorlardı. Fazıl Ahmed Paşa ise hem muhasaranın şiddetle devam ettirilmesi için gerekli tedbirleri alıyor, hem de kışın gelmesi sebebiyle muhârebenin durakladığı aylarda Venediklilerle görüşerek kalenin sulh ile te’mini için çalışıyordu. Kış mevsimi geçtikten sonra 30 Haziran 1668’de Kandiye muhasarası Türk kuvvetlerinin taarruzuyla yeniden şiddetlendi. Fâzıl Ahmed Paşa, baharda dört defa yardım alarak eksiklerini tamamladı. Venediklilerin yeni anlaşma istekleri ise kabul edilmeyip, Kandiye surları iyice tahrib edildi. 15 Temmuz’da düşman cephaneliğine isabet eden bir Türk güllesi, düşmanın 2000 kantar barut, bir çok malzeme ve askerinin telefine sebeb oldu. Kandiye muhasarasının uzamasına dayanamıyan dördüncü Mehmed, bizzat sefer için Edirne’den Girid’e doğru yola çıktı. Dimetoka, Gümülcine, Kavala, Seren, Selanik, Yenişehir yoluyla Glos limanına kadar geldi. Ancak kışın gelmesi ve muhasaranın şiddetini kaybetmesi sebebiyle Edirne’ye dönmek mecburiyetinde kaldı. Bu arada Venedik’ten İstanbul’a fevkalâde bir elçi geldi. Arzusu üzerine Koca Mustafa Paşa’nın huzuruna çıkarıldı. Kandiye kendilerinde kalmak şartıyla her türlü sulhe razı olduklarını bildirdi. Mustafa Paşa ise, kendisini Kandiye kalesinin anahtarını getirdiğini zannederek kabul ettiğini, aksi hâlde görüşmenin lüzumsuz olduğunu söyledi. Venedik elçisi ise, buna Venedik senatosunun çoktan razı olduğunu fakat Kandiye’nin tesiimi hâlinde, papa başta olmak üzere bütün Avrupa devletlerinin gönderdikleri muazzam yardımın hesabını soracaklarından korktuklarını beyân etti. Bunun üzerine orada bulunan şeyhülislâm Minkârîzâde Yahyâ Efendi; “Demek ki siz İspanyol ve Fransızlara îtimâd ettiniz. Devlet-i âliyye-i Osmaniye ise sâdece Allah’a îtimâd eder ve tiz zamanda lütf-i ilâhî ile Kandıye’yi alır” dedi. Sonuç alamayan elçi İstanbul’u terketti. 1669 Ağustos’unda Kandiye kale kuvvetleri komutanıyla Fransız yardımcı kuvvetleri komutanı arasında anlaşmazlık çıkınca, müttefik donanması Girid’i terketti. Bu fırsatı kaçırmayan Fâzıl Ahmed Paşa, muhasarayı iyice şiddetlendirip düşmanın kaleyi vire ile teslim etmesini sağladı. 6 Eylül 1669’da bir andlaşma yapılarak Girid savaşma son verildi ve yaklaşık yirmi beş senedir Osmanlı Devleti’ni uğraştıran mes’ele son buldu. Bu arada Osmanlı adaletini gören bir kısım halk müslüman olmuş, Anadolu’dan getirilen müslümanlarla beraber çoğunluğu teşkil etmişlerdi. Girid idâri olarak, Kandiye eyâlet merkezi olmak üzere; Kandiye, Hanya ve Resmo sancaklarına ayrıldı. İlk isyânların çıktığı 1821 yılına kadar Girid halkı Osmanlı adaleti altında 152 sene sulh ve sükûn içinde yaşadı. 6 Eylül andlaşması gereğince Venediklilere bırakılan Granbosa kalesi 1692’de, Spınalonya ve Suda kaleleri ise 1715’de fethedilerek Girid’in Venedik’le ilgisi büsbütün kesildi. Çar birinci Petro ile başlayan ve gittikçe artan Rus tahrikleri, Fransız ihtilâli ile uyandırılan milliyetçilik duyguları, Girid’de bâzı kıpırdanışlara yol açtı. Hıristiyan tebea arasında Osmanlı Devleti’nden ayrılma istekleri baş gösterdi. Rumların kurdukları Etniki Eterya cemiyetinin propagandası, adanın rum halkını açıktan açığa harekete geçirdi. Tepedelenli Ali Paşa isyânının bastırılması sırasında Mora’da ve adalarda çıkan isyân, Girid’e de sıçradı. Başta hırsızlık ve serkeşlikleriyle tanınan Isfakyalılar olmak üzere Hanya sancağına bağlı Apokorono ve Hanya nahiyesinin dağ köyleri reâyası 1821 Temmuz ayı başlarında ayaklandılar. Meskûn kasabalarla köylerde bulunan Türklere hücum ettiler. Rumların Türkler üzerine saldırılarını ve işledikleri zulümleri öğrenen sultan İkinci Mahmûd Han-ı Adlî, bu isyânı bastırmakla Mısır vâlisi Mehmed Ali Paşa’yı görevlendirdi. İsyanı bastırınca kendisine Girid vâliliği de verildi. 1830 yılında sona eren Osmanlı-Rus harbi sonunda bir Yunan krallığı kurulunca, adanın Yunanistan’a verilmediğini gören Girid rumları yeniden ayaklandılar. Mehmed Ali Paşa 1831 yılında bu ayaklanmayı bastırdı ise de Yunanlılar tarafından durmadan körüklenen fesat ve kışkırtmalar bir türlü dinmedi. 1840 Londra andlaşması ile Girid’in idaresi Mısır’dan alınıp tekrar Osmanlı Devletine verildi. Eski vâli Mustafa Vâilî Paşa, bundan sonra da görevine devam etti. 1841’de Yunan mültecilerinin tahrikleri ile çıkarılan bir ayaklanmayı da kolayca bastırdı. Bu arada îlân edilmiş olan Tanzîmât fermanı hükümlerinin Girid’de de uygulanması, ahâlîyi yeterince memnun etmedi. 1864’de yedi ada Yunanistan’a verilince, tekrar rumlarla meskûn yerlerin birleştirilmesi ile büyük bir Yunanistan kurma arzusu belirdi. Adayı Osmanlı Devleti’nden çekip koparmak için ahâlisini ayaklandırma çalışmalarına hız verdikleri gibi, Yunan gemileriyle de adaya devamlı gönüllü rumları taşıdılar. Çok geçmeden 1866’da geniş bir ayaklanma başladı. Âsîler, Bâb-ı âli’ce kabulü imkânsız isteklerde bulundular. İstekleri reddedilince, adanın Yunanistan krallığına katıldığını îlân ettiler. İngiltere, Fransa ve Rusya ise, Osmanlı Devleti’ne ültimatom vererek adanın Yunanistan’a iltihâkının kabul edilmesini, hiç değilse muhtariyet verilmesini istediler. Bâb-ı âlî ise buna yanaşmayarak müzâkere ile çözüm bulmak üzere adanın her nahiyesi halkından ikişer temsilcinin İstanbul’a gönderilmesini istedi. Bu teklif de reddolununca, Ömer Paşa Girid’e gönderildi. Ömer Paşa gerekli tedbirleri almaya başlayınca yine âsîleri her bakımdan destekleyen Yunanistan’ın tertibiyle hıristiyan köylü ve Yunanistan’dan gelme gönüllüler güya adadan ayrılma bahanesi ile sahillere yığıldılar. Bu hâli, müdâhaleye fırsat kabul eden büyük devletlerin Girid konsolosları, sözde Osmanlı askerinin zulmünden kaçan bu zavallıları insanlık adına korumak zorunda olduklarını ileri sürerek, kendi gemileri ile Yunanistan’a taşımaya başladılar. Öte yandan Yunanistan adaya gönüllü yığmaya devam ediyordu. Büyük devletler olaya müdâhale etmek istedilerse de, Bâb-ı âlî içişlerine kimseyi karıştırmamak hususundaki karârında direndi. Bu arada Abdülazîz Han mes’eleyi çözümlemesi için sadrâzâm Âlî Paşa’yı olağanüstü yetkilerle adaya gönderdi. Alî Paşa, Girid’de, bâzı çalışmalarından sonra bir ferman yayınladı. Buna göre Girid adası çeşitli sancaklara ve kazalara ayrılmış, kazalar da nahiyelere taksim olunmuştu. Bu sancaklara tâyin edilecek mutasarrıfların yarısı müslüman, yarısı hıristiyan olacaktı. Kazalar kaymakamları da ahâlinin çoğunluğunun mensub olduğu din ve mezhebe göre müslüman veya hıristiyan olacaktı. Müslüman mutasarrıflara hıristiyan, hıristiyanlara da bir müslüman muavin verilecekti. Vilâyet, sancak ve kazalarda birer idare meclisi kurulacak ve bu meclislerde halk tarafından seçilmiş üyelerin yarısı hıristiyan olacaktı. Vilâyet merkezinde, sancak ve kazalarda dâvaların görülmesi için kurulan ve Fransız medenî kânununa göre hüküm veren Deâvî Meclisi’nin üyelerinin yarısı; ahâlinin hepsi hıristiyan olan yerlerde tamâmı hıristiyan olacaktı. Sancaklarda hıristiyanlar için ayrı bir hıristiyan meclisi kurulacaktı. Alî Paşa, adadaki hıristiyan tebeaya adetâ muhtariyet derecesinde selâhiyetler tanıyan ve ilerde Osmanlı Devleti’nden kopmasına sebeb olacak hıyanet derecesine varan bu imtiyazları ıslâhat adı altında yürürlüğe koydu (Kasım 1868). Ancak bu yeni yönetim şekli de probleme sürekli bir çözüm getirmedi. Rum ahâlinin arasında radikal parti kuruldu. 1877’de Osmanlı-Rus savaşını (93 harbi) fırsat bilerek yeniden ayaklandılar. Berlin kongresinde Girid’in Yunanistan’a katılma isteği reddedildi ise de, 1868’de Âlî Paşa’nın yürürlüğe koyduğu imtiyazların bâzı değişikliklerle uygulanması, Osmanlı Devleti tarafından taahhüd edildi. Bu amaçla Girid’e gönderilen Gâzi Ahmed Muhtar Paşa ile âsîler arasında batılı konsolosların denetimi altında yapılan Halepa sözleşmesi imzalandı (23 Ekim 1878). Bu sözleşmeye göre Girid vâlisi her beş yılda bir büyük devletlerin muvafakati ile Bâb-ı âlî tarafından tâyin edilen bir hıristiyan olacaktı. 80 üyeli bir meclis kurulacak, bu meclisin 49 üyesi hıristiyan, 31 üyesi müslüman olacak, mahallî jandarma kuvvetlerine hıristiyanlar da alınacaktı. Muhtariyete yakın bir yönetim sistemi sağlayan Halepa sözleşmesi de ada rumlarının emellerini söndürmedi. Fırsat buldukça ayaklandılar. Bunun üzerine 1889’da Girid’e gönderilen Şâkir Paşa idareyi ele alıp imtiyazlarda bâzı kısıtlamalar yapıldı. Fakat bir süre sonra iç tazyik ve dış baskılar sonunda hâriciye nâzırı Tevfik Paşa İstanbul’da altı büyük devletin temsilcileriyle beraber hazırladığı Halepa sözleşmesi esaslarına dayanan yeni bir nizâmnâmeyi hazırlayıp yürürlüğe koydu (5 Ağustos 1896). Bununla da tatmin olmayan Yunanistan, prens George’un kumandası altında bir filoyu Girid’e yolladı ve 16 Şubat 1897’de karaya çıkarılan askerin komutanı Vassof, 16 Şubat 1897’de Yunan kralı adına adayı zaptettiğini îlân etti. Bunu protesto eden Bâb-ı âlî’nin kararlı tutumu üzerine altı devlet işbirliği hâlinde Atina hükümetini 6 gün içinde savaş gemileriyle askerlerini adadan çekmeye davet ettiler. Yunanistan sâdece gemilerini çekmekle yetinip askerini adada bıraktı. Bu durumu savaş sebebi kabul eden Osmanlı Devleti, Yunanistan’a harb ilân etti (18 Nisan 1897). Harbin kısa bir zamanda Osmanlı Devleti’nin tam bir zaferi ile bitmesi, Girid’de Osmanlı hâkimiyeti bakımından beklenenin tam tersi bir sonuç getirdi. Büyük devletler başta İngiltere, Rusya, Fransa ve İtalya adanın hemen Yunanistan’la birleşmesine tarafdâr olmadıklarını ifâde etmekle beraber, Bâb-ı âlî’yi hükümranlık hakkı saklı kalmak şartıyla adaya muhtariyet vermeye zorladılar. Bu sistemin bir gereği olarak adada bulunan Yunan askerleriyle beraber Osmanlı kuvvetleri de geri çekildi. Rusya, Fransa, İngiltere ve İtalya’nın himayeleri altında kurdurdukları yeni yönetimin başına Osmanlı hükümetinin bütün itirazlarına rağmen Yunan kralının oğlu Yorgi fevkalâde komiser olarak getirildi. Osmanlı me’murlarına işten el çektirilerek yönetimi doğrudan doğruya ellerine aldılar. Bunu ganimet bilen rum çeteleri bir çok Türk köylerini tahrib edip, yangınlar çıkardılar. Hayvanları alıp götürdüler. Yüzlerce erkek öldürdükleri gibi, müslüman ahâliyi gençihtiyâr, kadın-çocuk demeden câmilere doldurup yakarak hunharca katlettiler. Yunanistan’dan, aralıksız bir çalışma ile gönüllü çete, cephane ve erzak gönderilerek adanın yarıya yakın olan müslüman nüfûsu yok denecek seviyeye indi. Rumlar, Girid fevkalâde komiseri Yorgi ve ondan sonra andlaşmalara aykırı olarak Yunan kralı tarafından tâyin edilen Zaimis zamanlarında bağımsızlık çalışmalarını hızlandırdılar. İkinci Meşrûtiyet’in ilânı ve İttihâd ve Terakkî’nin yönetimdeki zaaflarından faydalanan, Avusturya’nın Bosna ve Hersek’i ilhakı, Bulgaristan’ın da bağımsızlığını îlân etmesi fırsatını kaçırmayan Girid meclisi de adanın Yunanistan’a katılmasına karar verdi (9 Ocak 1909). 1910 Mayıs’ında Girid millî meclisi Helenlerin kralı adına açıldı ve meb’ûslar bu krala itaat edeceklerine yemin ettiler. Ne müslüman meb’ûsların itirazlarına, ne de bu hareketi hükümranlık haklarına tecâvüz sayan Bâb-ı âlî’nin protestolarına aldırış eden olmadı. Çoğunluk partisinin ve aynı zamanda Girid hükümetinin başkanı Venizelos’un tekfifi ile Müslüman meb’ûslar meclis toplantılarına alınmadılar. Bâb-ı âlî bunu protesto etti. Fakat büyük devletler Girid meclisinin hıristiyan üyelerine ihtarda bulunduklarını söyleyerek oyalama taktiklerini sürdürdüler. Girid’in hıristiyan yönetimi ise, adanın Yunanistan’la birleşmesi yolunda yeni bir adım daha attı. 25 Girid meb’ûsu Yunanistan parlamentosuna katılma karârı aldı. Yunan hükümeti barışın korunması için Girid meb’ûslarının katılmalarına bir süre için karşı durur bir tavır takındı. Balkan harbi çıkarma tertiblerinin tamamlanıp Balkan devletleri ittifakla Osmanlı Devleti’ne harb açınca, barışı koruma endişesi de ortadan kalktığından, Yunanistan ve Girid meclislerinin birleştiği resmen îlân edildi (10 Ekim 1912). Yunanistan’dan Girid’e bir genel vâli gönderildi. Balkan harbi sebebiyle çok sıkışık durumda olan Bâb-ı âlî bu oldu bittiyi protesto etmekten başka bir şey yapamadı. Balkan harbinden yenik çıkan Osmanlı Devleti, 30 Mayıs 1913’de Londra’da ve 10 Ağustos 1913’de Bükreş’te yapılan andlaşmalarta Girid adasının Yunanistan’a ilhakını resmen tanıdı. Rumlar, adada yönetimi ele geçirdikten sonra başlattıkları katliâm ve asimilasyon hadiseleriyle müslüman Türk nüfûsunu yok ettiler. SEN KANDİYE FÂTİHİ OLARAK İSTANBUL’A DÖNECEKSİN Ege’de büyük bir ada. İki seneyi aşkın zamandır kıyıya vuran dalgalar, Osmanlının sabır, cesaret ve azametini terennüm etmektedir. Esen rüzgârlar âdeta payitahta zafer müjdesini götürmek için sabırsızlanıyor. Başta Kandiye kalesi ve bütün Girid, Osmanlı sancağına kucak açmış, burçlarda dalgalanacağı zamanı bekliyorlar. Ordunun başında ciğerlerinden rahatsız Fâzıl Ahmed Paşa var. Tecrübesiz, ama yılmak bilmiyen bir azim sahibi... Kandiye kalesini iki sene üç ay yirmi gün yaz kış demeden kuşattı. Kışın sabahtan akşama kadar diz kapağına kadar çamur içinde asker arasında dolaşır, onların sırtlarını okşar, maneviyâtlarını yükseltirdi. Akşam olunca, yorgun argın çadırına döndüğünde bütün yorgunluğu dindiren ihtiyar biriyle karşılaşırdı. Bu ciğerparesinin rahatsızlığını bilen ana yüreğinin verdiği merhametle yaralarına merhem olmak için gelen ihtiyar anacığından başkası değildir. Gün görmüş, kahır çekmiş, saçları ağarmış Sâliha Hanım, hep oğluyla beraberdir. Fâzıl Ahmed Paşa, her akşam anacığının dizlerine kapanır, ağlar; “Âh anacağım! Bugün de kale teslim olmadı” derdi. Sâliha Hanım, yiğid oğlunun omuzunu okşar; “Bugün olmadıysa inşâallah yarın olacaktır. Sen Kandiye fâtihi olarak İstanbul’a döneceksin, bende fâtihin anası olarak hacca gidip, sevgili Peygamberimizin yattığı toprağa yüz süreceğim” derdi. Nihayet o gün geldi. 5 Eylül 1669’da Kandiye teslim oldu. Bu muhasarada Türk ordusu 56 yer üstünden, 45 yer altından hücum yapmış, 3500 civarında lağım patlatmıştı. Şehîd sayısının otuz bini bulduğu rivayet edilir. 1) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-3, kısım-1, sh. 326. 414 2) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer); cild-10, sh. 94, 163, cild-11, sh. 166 3) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-5, sh. 323, 390 4) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-4, sh. 1964 5) Girid’i Nasıl Kaybettik (İhsân Ilgar. Hayat Târih Mecmuası, 1970/1. sh. 79) 6) Girid Islâhatı (Hayat Târih Mecmuası, 1968/2, sh. 60) 7) Türk Silâhlı Kuvvetleri Târihi, Girid Seferi (1645-1669) (Genelkurmay Basımevi, Ankara-1977) 8) Girid Mes’elesi (Münir Aktepe) 9) Rehber Ansiklopedisi; cild-11, sh. 332 10) Girid Hâtıraları (Tahmiscizâde Mehmed Mâcid) GÜLHÂNE HATT-I HÜMÂYÛNU (Bkz. Tanzîmât) HACI BAYRAM-I VELÎ Fâtih Sultan Mehmed Han’ın İstanbul’u fethedeceğini müjdeleyen büyük velî. İsmi, Nûmân bin Ahmed olup, lakabı Hacı Bayram’dır. 1352 (H. 753) târihinde Ankara’nın Çubuk çayı üzerindeki Zülfadl (Sol-fasol) köyünde doğdu. 1449 (H. 833) târihinde Ankara’da vefât etti. Türbesi, kendi ismiyle anılan Hacı Bayram Câmii’ne bitişik olup ziyaret mahallidir. Bayram-ı Velî küçük yaşta ilim tahsîline başlayıp din ve fen ilimlerinde yetişti. Ankara’da Melike Hâtun’un yaptırdığı Kara Medrese’ye müderris oldu. İlmi ve talebe yetiştirmekteki mahareti ile kısa zamanda tanındı. Herkes tarafından sevilip hürmet gören kimse oldu. Bir gün medreseye birisi gelerek; “İsmim Şücâ-i Karamânî’dir. Hocam Hamîdeddîn-i Velî’nin selâmı var. Sizi Kayseri’ye davet ediyor. Bu vazîfe ile huzurunuza geldim” dedi. O da, Hamîdeddîn ismini duyunca; “Baş üstüne, bu davete icabet lâzımdır. Hemen gidelim” diyerek müderrisliği bıraktı. Birlikte Kayseri’ye gittiler ve Hamîdeddîn-i Velî ile Kurban bayramında buluştular. O zaman Hamîdeddîn-i Velî; “İki bayramı birden kutluyoruz” buyurdu ve ona Bayram lakabını verdi. Talebeliğe kabul etti. Zahirî ve bâtını ilimlerde yüksek derecelere kavuşturdu. Hacı Bayram-ı Velî, hocasının vefâtından sonra Ankara’ya gelerek doğduğu köye yerleşti. Yeniden talebe yetiştirmekle meşgul oldu. Sohbetleriyle hasta kalblere şifâ dağıttı. Talebelerini daha çok san’ata ve zirâaate sevkederdi. Kendisi de geçimini zirâatle sağlardı. Açtığı ilim ve irfan ocağına, devrinin meşhur âlimleri, hak âşıkları akın etti. Dâmâdı Eşrefoğlu Abdullah-ı Rûmî, Muhammed Üftâde, Şeyh Akbıyık, Göynüklü Uzun Selâhaddîn, Edirne ve Bursa ziyaretlerinde talebeliğe kabul ettiği Yazıcızâde Ahmed (Bîcân) ve Mehmed (Bîcân) kardeşler ile Fâtih Sultan Mehmed Han’ın hocası Akşemseddîn bunların en meşhurlarıdır. Fâtih’in babası sultan İkinci Murâd Han, Hacı Bayram-ı Velî’yi Edirne’ye davet edip, ilim ve manevî derecesini anlayınca fevkalâde hürmet göstermiş, Eski Câmi’de vâz ettirmiş, tekrar Ankara’ya uğurlamıştır. Hacı Bayram-ı Velî’ye sultan Murâd Han’ın verdiği fermanda, talebelerinin, ilim ile meşgul olmaları için, vergi ve askerlikten muaf tutulduğu bildiriliyordu. Bunu duyan pek çok kişi vergiden kurtulmak için, talebelik iddiasında bulunmaya başladı. Hattâ Ankara’nın mâlî ve askerî düzeni bozuldu. Bunun üzerine Sultan, Hacı Bayram-ı Velî’den talebelerinin listesini istemek zorunda kaldı. Bunun üzerine o da Ankara’nın Kanlı gül mevkiinde bir çadır kurdurdu ve talebelerinin toplanmasını söyledi. Herkes akın akın geldi. Hacı Bayram-ı Velî onlara; “Bugün burada bana bağlı talebelerimi kurban etmem lâzım. Canını, malını bana feda eden gelsin girsin” dedi. Kendisi de keskin bir bıçakla kapısında beklemeye başladı. İki kişi girdi. O daha önce çadıra koydurduğu koyunu kesti. Kanlar çadırdan dışarı çıktı. Kanı gören herkes kaçtı. Sonra dışarı çıkarak; “Anladık ki, bu kadar talebemiz varmış, Bunlardan başka herkes vergİ vermek ve askerlik yapmak suretiyle devlete karşı olan borcunu ödemelidir” buyurdu. Hacı Bayram-ı Velî, ömrünün sonuna kadar İslâmiyet’i yaymak için çalıştı. Vefâtından sonra Bayramiyye yolunu talebelerinden Akşemseddîn ve Bıçakçı Ömer Efendi devam ettirdiler. Hacı Bayram-ı Velî hazretleri, Yûnus Emre tarzında şiirler söylemiştir. Hacı Bayram-ı Velî (r. aleyh) buyurdu ki: “Hiddet ve kin, hakikatleri gören gözleri kör eder. Öfke, iyi düşünmeyi daraltır, yanıltır.” “Ayıp ve kusurlarını gördüğünüz arkadaşlarınızın, komşularınızın sırlarını ifşa etmeyiniz. Çünkü bu sırlar, size emânettir. Emânete hıyanet ise, çirkin bir harekettir.” “Nefsinizi dâima kontrol altında tutunuz. Ateşe sürüklenmemesi için onu kendi hâline bırakmayınız.” FETHİ, SEN DE BEN DE GÖREMEYİZ!.. Şeyh Edebâlî ile Anadolu’da kökleşen ilim ve irfan ağacı, Hacı Bayram-ı Velî ile en olgun meyvelerini verdi. Hadîs-i şerif de İstanbul’u fethedeceği müjdelenen o güzel emîr’i kalb gözü ile görüp, onu ve yardımcısı Akşemseddîn’i ve benzeri büyükleri yetiştirdi. Kendisine; “Bâzı dervişlere kırk yıldır hizmet ettikleri hâlde hilâfet vermediniz. Hâlbuki bu, Akşemseddîn’e kısa zamanda nasîb oldu. Acaba hikmeti nedir?” diye sorduklarında; “Bu bir zeyrek köse imiş. Bizde ne gördü ve işitti ise, inandı, hikmetini sonra kendisi anladı. Hâlbuki kırk yıldan beri hizmet edenler, gördüklerinin ve işittiklerinin hemen hikmetini sorarlar” demiştir. Sultan İkinci Murâd Han kendisinden nasihat isteyince; İmâm-ı a’zam’ın, talebesi Ebû Yûsuf’a yaptığı uzun nasihati yaptı: “Tebean içinde herkesin yerini tanıyıp bil; ileri gelenlere ikrâmda bulun. İlim sahiplerine hürmet et. Yaşlılara saygı, gençlere sevgi göster. Halka yaklaş, fâsıklardan uzaklaş, iyilerle düşüp kalk. Kimseyi küçümseyip hafife alma. İnsanlığında kusur etme. Sırrını kimseye açma. İyice yakınlık peyda etmedikçe kimsenin arkadaşlığına güvenme. Cimri ve alçak kimselerle ahbablık kurma. Kötü olduğunu bildiğin hiç bir şeye ülfet etme. Bir şeye hemen muhalefet etme. Sana birşey sorulursa ona herkesin bildiği şekilde cevap ver. Seni ziyarete gelenlere faydalanmaları için ilimden bir şey öğret ve herkes öğrettiğin şeyi belleyip tatbik etsin. Onlara umûmî şeyleri öğret, ince mes’eleleri açma. Onlara îtimâd ver, ahbablık kur. Zîrâ dostluk, ilme devamı sağlar. Bâzan da onlara yemek ihram et. İhtiyaçlarını te’min et. Onların değer ve itibârlarını iyi tanı ve kusurlarını görme. Halka yumuşak muamele et. Müsamaha göster. Hiç bir şeye karşı bıkkınlık gösterme, onlardan biri imişsin gibi davran.” Sultan Murâd Han, oğlu Fâtih için de duâ isteyince; “Onu hocasına bırakmak lâzım” diyerek, Akşemseddîn’in hâce-i sultânî (sultan hocası) olacağını işaret etmişti. Yine bir sohbet sırasında sultan İkinci Murâd Han, İstanbul’un fethinin kendisine nasîb olup olmayacağını sorunca, bu suâle de; “Hayır! O fethi sen de bende göremeyeceğiz. Bu, şu bizim köse ile şu mübarek şehzâdeye nasîb olsa gerektir” diye cevap vermiş; Akşemseddîn ile küçük Mehmed’i göstermiştir. 1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1008 2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye Tercümesi; sh. 77 3) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-2, sh. 1429 4) Tâc-üt-tevârih; cild-2, sh. 428 5) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 56 6) Nefehât-ül-üns; sh. 684 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 7 8) Bedâyi-ül-vekâyî; vr. 190 9) Menâkıb-ı Hacı Bayram-ı Velî 10) A. History of Ottoman Poetry; cild-1, sh. 299 HACI BEKTÂŞ-I VELÎ Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında yaşayan evliyânın büyüklerinden. İsmi, Seyyid Muhammed bin İbrâhim Atâ olup, lakabı Hacı Bektâş’dır. 1281 (H. 680) târihinde Horasan’ın Nişâbûr şehrinde doğdu. Seyyid olup, nesebi (soyu) hazret-i Ali’ye dayanmaktadır. 1338 (H. 738) târihinde Kırşehir’e yakın bir yerde vefât etti. Vefâtı hakkında başka rivayetler de vardır. Türbesinin bulunduğu kasabaya sonradan Hacı Bektaş ismi verilmiştir. Bektâş-ı Velî küçük yaşta ilim öğrenmesi için, ailesi tarafından Ahmed Yesevî’nin halîfesi Şeyh Lokman-ı Perende’ye teslîm edildi. Çocukken bir çok kerâmetleri görüldü. Lokmanı Perende hacca gidip Arafat’ta kıbleye döndüğü sırada, bir anda karşısında Bektâş-ı Velîyi gördü. Nişâbûr’a dönünce bu kerâmetini herkese anlattı ve Hacı lakabını verdi. Hacı Bektâş-ı Velî kendisinden kerâmet görenlerin şaşırdıklarını görünce; “Ben Resûlullah’ın sallallahü aleyhi vesellem soyundanım. Bana bunları çok görmeyiniz. Bunlar bana Allahü teâlânın bir ihsânıdır” demiştir. Sık sık Hızır aleyhisselâm ile buluşurdu. Hacı Bektâş-ı Velî, tahsîlini tamamladıktan sonra, Anadolu’ya geldi. Haka doğru yolu göstermeye başlayıp, kıymetli talebeler yetiştirdi. Kısa zamanda herkes tarafından tanındı ve büyük iltifat ve rağbet gördü. Bu sırada Anadolu’da dînî, iktisadî, askerî ve sosyal bir teşkîlât olan kendisine bağlı ahîlik teşkilâtı ile büyük hizmetler yaptı (Bkz. Ahîlik). Bundan dolayı Osmanlı sultanları, tarafından sayılıp sevildi. Osmanlı Devleti’nin sağlam temeller üzerine oturmasında büyük himmetleri oldu. Hacı Bektâş-ı Velî, Sultan Orhan ile sohbet etti. Yeniçeri askeri kurulurken duâda bulundu. Onlara İslâmiyet’ten ayrılmamalarım nasîhat etti. Böylece Hacı Bektâş-ı Velî’yi kendilerine mânevi pîr olarak kabul eden bu ordu, mânevi hayâtını ve disiplinini ona bağladı. Hacı Bektâş-ı Velî asırlarca yeniçeriliğin pîri, üstadı ve manevî hâmisi olarak bilindi. Bu bağlılık ve muhabbet, yeniçerilerin sulh zamanlarındaki tâlimleri ve harblerdeki gayret ve kahramanlıklarında çok iyi netîceler verdi. Yeniçeriler, dervişler gibi cihâd azmiyle dolu olarak büyük kahramanlıklar gösterdiler. Yeniçerilerin; Allah Allah, İllallah! Baş uryân, sine püryân, kılıç aI kan Bu meyanda nice başlar kesilir Kahrımız, kılıcımız düşmana ziyân Kulluğumuz pâdişâha âyân Üçler, yediler, kırklar! Gülbang-i Muhammedi, Nûr-i Nebî Kerem-i Ali Pirimiz, sultânımız Hacı Bektâş-ı velî!” diyerek savaşa başlamaları bunun mânidâr bir ifadesidir Hacı Bektâş-ı Velî hazretlerinden feyz alanlara Bektaşî denildi. Hacı Bektâş-ı Velî; “İşin esâsı, elini, dilini, belini haramdan korumaktır” buyurmuştur. Bektâşîler zamanla azaldı. Daha sonra yapılan bir takım değişiklikler sebebiyle hakîkî Bektaşîlik unutuldu. Herkes tarafından sevilen, hürmet ve îtibâr edilen bu isim, hurüfî denilen sapıklar tarafından siper olarak kullanıldı. Bunlar Bektaşî adı altında toplanıp haramlara helâl, nefsin arzu ettiği kötü isteklere serbesttir demekle, bozuk ruhlu insanlar arasında yayıldılar. Halk arasında anlatılan Bektaşî fıkraları bu sahte ve yalancı Bektâşîlere âiddir (Bkz. Hurufîlik). Hacı Bektâş-ı Velî’nin Makalât adında Arabça bir eseri vardır. Sonradan nefes adıyla yazılan ve ona nisbet edilen şiirler, onun değildir. HİÇ KORKMUYOR MUSUN? Hacı Bektâş-ı Velî (r. aleyh) buyurdu ki: “Allahü teâlânın dostlarını ve kerâmetlerini tasdik etmek îmândır. Zîrâ onlar, kendi nefslerinin arzularını, dünyâyı sevmeyi bıraktılar. Allahü teâlâya yaklaştıkça, Rablerine olan korku ve saygıları gittikçe çoğaldı. Allahü teâlâ, o velîlerin hatâlarını yüzlerine vurmadı. Sen ise, her gün türlü türlü günahlar işliyorsun da hesaba ve sorguya çekilmiyeceğini, kıyametin kopmayacağını veya mezârdakilerin tekrar dirilmeyeceğini veya saidlerin şakilerden ayrılmayacağını mı sanıyorsun? Haramdan kaçınmıyor, bulduğunu yiyip giyiyorsun. Yaradanın nimetlerini yiyor ama emirlerine uyup, yasaklarından kaçınmıyorsun? Hiç Allahü teâlânın cezalandırmasından korkmuyor musun ki, kötü olan işleri yapmaya devam ediyorsun?” 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Mecdi Efendi); sh. 44 2) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 452, 456, 1008 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 8 4) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-10, sh. 129 5) Makâlât (Süleymâniye Kütüphânesi, Denizli kısmı, No: 313/4) 6) Mir’ât-ül-mekâsıd; sh. 42 7) Tiryâk-ul-Muhibbîn; sh. 47 8) Künh-ül-ahbâr; cild-5, sh. 53 9) Eddevlet-il-Osmâniyye min fütûhâhât-il-İslâmiyye; cild-2, sh. 117 10) Kâşif-ül-esrâr; sh. 3 HACI İLBEĞİ (Bkz. Sırp Sındığı Zaferi) HACI PAŞA Yıldırım Bâyezîd Han devrinde yetişen fıkıh ve tıb âlimi. İsmi, Hıdır bin Ali bin Hattâb olup, Hacı Paşa diye meşhurdur. Lakabı Celâlüddîn’dir. Aslen Aydınlı olan Hacı Paşa, Konya’da doğdu. Anadolu’da ilim öğrendikten sonra, Mısır’a gitti ve büyük âlim Ekmelüddîn Bâbertî’den yüksek din bilgilerini öğrenerek Hanefî mezhebi fıkıh âlimi oldu. Mübarek Şâh Mantıkî’den de aklî ilimleri tahsîl etti. Aklî ve naklî ilimlerde tahsilini tamamlayıp, faydalı eserler yazdı. Bir ara ağır hastalığa yakalanması, tıb tahsîline yönelmesine yol açtı ve kısa zamanda, devrinin en meşhur doktoru oldu. Kâhire’nin büyük hastahânesine baş tabib tâyin edildi. İlâçlar ve hastalıklar üzerine ihtisasını ilerlettikten sonra memleketine döndü. Aydınoğulları beylerinden Îsâ Bey’in teveccühüne mazhâr oldu. Îsâ Bey için Şifâ-üleskâm ve devâ-ül-âlâm adlı eserini, Türkçe olarak da Teshil adlı muhtasar bir tıb kitabı yazdı. Tîmûr Han’ın tabibleriyle görüştü. Yapılan ilmî münazarada, ilminin üstünlüğünü, tebâbetteki ehliyeti ve dirayetini kabul ve tasdik, ettiler. Seyyid Şerîf Cürcânî hazretleriyle görüşüp sohbette bulundu ve iltifatlarına mazhâr oldu. Yerleştiği Birgi kazasında 1413 veya 1417 senesinde vefât etti. Hıdırlık kabristanı yakınlarına defnedildi. Hacı Paşa’nın 1380 senesinde tamamladığı Şifâ-ül-eskâm ve devâ-ül-âlâm adlı eserinin genel plânı, İbn-i Sînâ’nın Kânun’una benzemektedir. Dört bölümden meydana gelen eserin birinci bölümünde genel bilgiler, ikinci bölümünde yiyecek ve içecekler, üçüncü bölümde hastalıkların sebebleri, dördüncü bölümde genel hastalıklar yer almaktadır. Hacı Paşa kitâbın girişinde, eseri yazarken karşılaştığı güçlükleri, hocalarından yaptığı tahsili, hastahâne tecrübelerini ve okuduğu tıb kitablarını bildirmektedir. Ayrıca bir çok gözlemlere de yer vermiştir. Hacı Paşa daha sonra bu eserini kısaltıp, Türkçe olarak Teshîl-üt-Tıb isimli kitabı yazmıştır. Bunlar arasındaki fark, Arabça’sının ilmî olması, Türkçe’sinin ise halka hitâb edip, pratik olmasıdır. Hacı Paşa’nın Müntehâb-üş-şifâ adında diğer bir eseri daha vardır. Bu da Şifâ’nın başka bir kısaltmasıdır ve Aydınoğlu Îsâ Bey’e İthaf edilmiştir. Hacı Paşa, ömrü boyunca, Allahü teâlânın dînini öğrenmek, insanlara doğru yolu öğretmek için uğraştı. Öğrendiği tıb bilgilerini, Allahü teâlânın kullarını tedavide kullandı, insanların hem rûh, hem de bedence sağlam; dünyâ ve âhirette huzurlu olmaları için çalıştı. Bir çok talebe yetiştirdi. Bahsedilen eserlerden başka, Kutbüddîn Râzî’nin Şerh-i Metâli-ül-envâr adlı eserine bir haşiyesi, İmâm-ı Beydâvî hazretlerinin Tavâlî adlı eserine de bir şerhi vardır. 1) Osmanlı Müellifleri; cild-3, sh. 209 2) Şakâyık-ı Nu’mâniye Tercümesi; sh. 74 3) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-3, sh. 1906 4) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-12. sh. 45 5) Keşf-üz-zünûn; sh. 1048, 1116, 1716 6) Osmanlı Türklerinde İlim; sh. 21 HAÇOVA MEYDAN MUHÂREBESİ Sultan üçüncü Mehmed Hân kumandasındaki Osmanlı ordusunun, Avusturya arşidükü Maksimilyan’ın kumanda ettiği Alman, Macar, İspanyol, Leh, Çek, Slovak, İtalyan, Hollanda ve Belçika ordularına karşı kazandığı zafer. Nisan 1595 yılında sultan üçüncü Mehmed Han (1595-1603) tahta geçtiği sırada, Osmanlı kuvvetleri Avusturya ve Alman kuvvetleri karşısında arka arkaya mağlûbiyetler alıyordu. Bilhassa Estergon’un düşman eline geçmesi bütün yurtta derin bir üzüntüye sebeb olmuştu. Boğdan ve Eflâk’ta da durum, tamamen Osmanlılar aleyhine idi. Osmanlılara âid olan İbrail, Kili, Silistre, Yergöği, Rusçuk, Akkerman ve Varna da elden çıkmak üzere idi. Bu sebeble üçüncü Mehmed Han, hocası Sâdeddîn Efendi’nin de tavsiyesiyle, bizzat Avusturya sefer-i hümâyûnuna çıktı. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın ölümünden, 30 yıl geçtiği hâlde hiç bir pâdişâh ordusuna bizzat başkomutanlık etmemişti. 21 Haziran 1596’da kapıkulu ocaklarıyla beraber hareket eden Sultan, 11 Ekim 1596’da Eğri kalesini teslim aldı. Kale muhafazasına Anadolu beylerbeyi Lala Mehmed Paşa’yı bırakarak sür’atle, Macarların Kereşdeş dedikleri Haçova’ya geldi. Osmanlı ordusu Haçova’ya geldiği zaman, imparatorun kardeşi arşidük Maksimilyan’ın kuvvetleriyle karşılaştı. Arşidük’un kumandası altında gerek Alman, Macar ve gerekse diğer devlet ve milletlerden toplanmış büyük bir ordu vardı. Osmanlı ordusunda ise Kırım hânı Gâzi Giray’ın, biraderi Fetih Giray ile gönderdiği Tatar kuvvetleri bulunmaktaydı. Netîce olarak Osmanlı ordusu yüz bin kişi civarında iken, düşman ordusu bâzı kaynaklara göre üç yüz bin kişiye yaklaşıyordu. Düşman kuvvetlerinin Osmanlı ordusuna ânî baskın yapmasından endişe edildiğinden, Cafer Paşa kumandasında on beş bin kişilik bir öncü kuvveti ileri gönderildi. Cesur bir asker olan Cafer Paşa, harekete geçmeden önce yaptırdığı keşifte, düşmanın sayı ve silâh bakımından çok üstün olduğunu öğrendiğinden, emrindeki kuvvetin böyle bir görev için yeterli olmadığını bildirdi. Sadrâzam İbrâhim Paşa’ya gönderdiği raporda; “Dînimiz uğrunda canım feda olsun. Fakat bir Cafer’in ölümüyle bu iş düzelmez. Saltanatın şerefini kaybederiz!..” diyordu. Ne yazık ki, İbrâhim Paşa’ya sözünü dinletemedi. Aslında düşman, Cafer Paşa’nın tahmininden de çoktu. Takviye olarak otuz top, 5-10 bin kişilik bir kuvvet daha verildi. Cafer Paşa aldığı emri yerine getirmek için düşman üzerine korkusuzca baskın yaptı. Ancak elindeki cüz’i kuvveti, bu muazzam düşman kuvvetinin karşısında eriyordu. “Alnımızın yazısı bu imiş” diyerek kahramanca çarpışan Cafer Paşa, Rumeli beylerbeyi Veli Paşa, kuvvetleriyle geri çekildiği halde muhârebeden çekilmedi. Ancak kendisinin yanındaki tecrübeli hudud komutanları zorla savaş alanından uzaklaştırdılar. Bütün ağırlık ve toplar düşman eline geçti. Karşılaşılan bu hezimet dolayısıyla son derece üzülen sultan üçüncü Mehmed Han, derhâl harp meclisini topladı ve ne suretle hareket edeceğine dâir ordu görüşmesi yapıldı. Pâdişâh’ın kumandayı vezîriâzama bırakıp geri çekilmesinin uygun olacağı düşüncesine karşı Hoca Sâdeddîn Efendi; “Bu büyük bir iştir. Hasan Paşa, İbrâhim Paşa ve gayrisi ile olur biter değildir, bizzat saâdetlu pâdişâhın, askere baş olup gitmesi lâzımdır” dedi. Ertesi sabah (26 Ekim) iki taraf kuvvetleri harp vaziyeti alıp birbirine yanaştı. Osmanlı ordusunun merkezinde üçüncü Mehmed Han vardı. Başının üzerinde sancak-ı şerif dalgalanıyordu. Pâdişâh’ın sağında vezirler, solunda kâdıaskerler ile Hocası Sâdeddîn Efendi bulunmakta idi. Sağ kanada vezir Mehmed Paşa, sol kanada vezir Sokulluzâde Hasan Paşa komuta ediyordu. Kırım süvarilerinin başında Gâzi Giray Han’ın kardeşi Fetih Giray vardı. Ortada topçular, onların gerisinde yeniçeriler, kapıkulu süvari birlikleri ve Otağ-ı hümâyûn bulunuyordu. Ağırlıklar ve geri kısmın korunması müteferrika ağası Yûnus Bey’e verildi. Muharebenin başlamasıyla birlikte düşman birlikleri uzun menzilli toplarıyla hücuma geçti. Arkasında tüfek ateşiyle Osmanlı ordusunun merkezine tazyik yapmaya başladı. Sol kanat komutanından yardım istendi, fakat etkili olamadı. Düşmanlar sarsılan Osmanlı ordusunun merkezine doğru derinlemesine girdiler. Demir zırhlara bürünmüş düşmanın piyade ve süvari birlikleri, Pâdişâh’ın bulunduğu merkez kısmı sardılar. Düşman ateşi tehlikesine düşen Pâdişâh, otağına çekilerek sırtına Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem hırka-i şerifini giyip eline mızrağını aldı. Zaferi nasîb etmesi için gözyaşları içinde Allahü teâlâya yalvarmaya başladı. Sağ kolda yer alan kuvvetler dağıldı. Böylece düşman kuvveti ordunun içine daldı. Bunların bir kısmı Türk cephane ve hazîne sandıklarının üzerine kadar çıkarak yağmalamaya başladı. Vaziyet tehlikeli bir hâl almıştı. Yerinden kıpırdamadığı hâlde bu durumu bizzat gören sultan Mehmed Han, yanında bulunan hocası Sâdeddîn Efendi’ye; “Efendi, şimdiden sonra ne yapmamız gerek” diye sorunca, metanetini kaybetmeyen Hoca Efendi; “Pâdişâhım, lâzım olan yerinizde sebat ve karâr etmektir. Cengin hâli budur. Ecdadınızın zamanında olan muhârebeler çoğunlukla böyle vâkî olmuştur. Mûcizât-ı Muhammedi ile inşaallahü teâlâ fırsat ve nusret, ehl-i İslâm’ındır. Hatırınızı hoş tutun” dedi. Artık panik başlamış ve düşman kuvvetleri çadırlar arasına kadar girmiş, ordugâhı zaptetmişti. Düşmanın böyle çadırlar arasına girdiğini gören at oğlanı yâni seyis, aşçı, deveci, katırcı, karakollukcu denilen hademe grubu bu çadırları zapteden düşman üzerine kazma, kürek, balta ve odun gibi şeylerle hücuma geçerken, aynı zamanda; “Düşman kaçıyor” diye bağırarak askerleri geri döndürmeyi başardılar. Bu sırada ön kol kumandanı Çağalazâde de süvarileriyle hücuma geçti ve Osmanlı ordusunun sağ kolunu bozmuş olan yirmi bin düşmanı bataklıklara sürerek imha etti, Bu hengâmede üçüncü Mehmed Han’ı dimdik atının üzerinde, Hoca Efendi’yi de onun yanı başında atının gemlerini tutmuş gören akıncılar ve Kırım atlıları, zaferi kazandığını sanan düşmana dehşetli bir darbe indirdiler. Düşmanın elli bin kadarı öldürüldü. Böylece kaybolmuş sayılan Haçova savaşı Pâdişâh’ın teslimiyet ve duâsı, Hoca Sâdeddîn Efendinin sebatı, askerin şecâatı ile zaferle neticelendi. On bin duka altın ile beraber, Alman topraklarının yüzde doksan beşi ele geçti. Haçova meydan muhârebesinde, Osmanlı ordusu Mohaç’dan sonra en büyük imha hareketini gerçekleştirdi. Tarihçi Hammer bu savaş için; “Hoca Sâdeddîn’in cesaret ve te’siriyle kazanılan ve Mohaç ve Çaldıran’la mukayese edilen parlak zafer” diye bahsetmektedir. Sultan üçüncü Mehmed Han bu seferin sonunda Eğri Fâtihi ünvânını almıştır. ÇOLAK HASAN Çolak Hasan, yeniçeri olmak istiyordu. Acemiler ocağına başvurdu. Fakat ağa ocağa kabul etmedi. Hasan’ın boynu büküldü. Sonra, çolak elini gizlemek için bedenine yaklaştırdı ve kendi kendine; “Artık hiç bir zaman savaşa katılamıyacağım, yeniçeri olamayacağım” dedi. Oradan ayrılarak evine gitti. Çolak eline baka baka ağlamaya başladı. Devrin büyük âlimlerinden Hoca Sa’deddîn Efendi, sarayın bahçesinde gezintiye çıkmıştı. Hasan’ın ağlama sesini duydu ve sesin geldiği tarafa doğru yürüdü. Hasan’a, niçin ağladığını sordu. Hasan çolak elini arkasına saklayarak, gözyaşlarını gizlemeye çalışıyordu. Hoca Sâdeddîn Efendi ona; “Derdini bana söyle de bir çâresini bulmaya çalışalım” dedi. Hasan; “Çâresini bulamazsınız” deyince, Hoca; “Sen yine söyle” dedi. Hasan yaşlı gözlerini Sa’deddîn Efendi’nin gözbebeklerine dikerek; “Pâdişâh efendimiz düşman üzerine sefer düzenlemiş. Fakat ben gidemiyeceğim. Hayâtım boyunca hiç asker olamıyacağım ve sefere katılamıyacağım. Bir süre önce beni acemiler ocağına almadılar. Eğer o zaman alsalardı, belki şimdi ben de sultânımızın ordusuna katılır, savaşa giderdim” dedi. Sa’deddîn Efendi bir süre düşündükten sonra; “Seni harbe götüreceğim” dedi. Hasan bir an hayretler içinde kaldı. Hoca Efendi onun şaşkınlığını fark edince; “Orduda sâdece muhâribler yoktur. Pek çok kişi de orduya hizmet eder. Ama savaşta önemli olan her türlü hizmeti yapmaktır. Hizmetin küçüğü büyüğü olmaz. Herkes elinden geleni yapar, sen de mutfak hizmetçisi olacaksın” dedi. Bu sözlerden sonra Hasan, Sa’deddîn Efendi’nin yanından ayrılmadı. 1596 senesinin Haziran ayında, sultan üçüncü Mehmed ordusu ile sefere çıktı. Çolak Hasan da bu ordunun mutfak görevlileri arasında yer almıştı. Önce Budin’in yakınlarındaki Eğri kalesi feth edildi. Osmanlı ordusu, haçlılarla Haçova’da karşılaştı. Otağ-ı hümâyûn bataklığı gören bir tepeciğin üzerinde kuruldu. İlk günkü çarpışmalardan bir netîce alınamadı. Ertesi gün savaş yeniden şiddetlendi. Sultan, beyleri ve paşaları yanında olduğu hâlde savaşı tâkib ediyordu. Öğleden sonra bataklığın geçilmesi esnasında, öncü birlikleri olan Kırım atlıları bozulup geri çekilmeye başladılar. Ön saflardahi bu bozgun arkalara da bir çözülme olarak yansıdı. Fırsattan istifâde eden düşman, Sultan’ın otağına saldırdı’. Otağ-ı hümâyûn ortadan kaldırıldığı zaman Türk ordusu dağılır ve kesin şekilde mağlûb edilirdi. Bu sırada ordunun geri hizmetini görmekle vazifeli olanlar, mutfak çadırının önünde toplandılar. Hasan ise, her zaman yaptığı gibi yine mutfak çadırından ayrılmış, savaş alanının yakınlarından çarpışmaları seyrediyordu. Ordunun bozulduğunu görünce, hemen koşarak, mutfak çadırının önünde toplanmış olan kalabalığın karşısında nefes nefese durdu. Onlara; “Ne duruyorsunuz? Kâfir, Sultan’ımızın otağına saldırıyor. Bir şeyler yapmazsak, Otağ-ı hümâyûnu düşman çizmeleri kirletecek. Ellerimiz bağlı bekleyemeyiz. Biz Türk değil miyiz? Bir ordunun mensubu değil miyiz? Analarımız bizi hangi günler için doğurdu?” diye bağırdıktan sonra, mutfak çadırına girerek direklerden birinde asılı olan baltayı kaptı. Elindeki baltayı hırsla sallayarak; “Ben gidiyorum, isteyen gelir” dedi. Bu hareket oradakileri coşturdu. Herkes ne bulduysa eline alarak, Hasan’ın peşine takıldı. Kiminin elinde bıçak, kiminin elinde satır, kiminde de kepçe vardı. Hattâ bâzıları ocaktan çektikleri ucu yanmış odunlarla hücuma katılmışlardı. Hasan, Sultan otağına iki metre yaklaşmış olan düşmana baltasını öyle bir savurdu ki, kâfirin zırhı göğsünden parçalandı. Bir anda düşman neye uğradığını anlayamadı. Kafalarına yedikleri kepçeler ve odunlarla paniğe kapıldılar. Allah Allah sesleri ortalığı çınlatmaktaydı. Tepe-nin üzerinde hâdiseyi seyreden Hoca Sa’deddîn Efendi, yanında bulunan Cağaloğlu Sinân Paşa’ya; “Düşmanın bu şaşkınlığından istifâde edebiliriz. Ne duruyorsun?” diye bağırdı. Savaş bir anda tam tersine dönmüş, düşman askeri dağılmış, kaçmaya başlamıştı. Az önce zafer naraları atan ağzı salyalı kâfirler, her şeylerini bırakarak kaçıyordu. Fakat bu zaferin kazanılmasında büyük rol oynayan Çolak Hasan ağır yaralandı. Hasan, Sultan’ın çadırına getirildi. Bir ara gözlerini açtı. Çadır kapısından Pâdişâh’ın girmekte olduğunu görünce; “Çok şükür, çok şükür Pâdişâh otağına kâfir girmedi” diyerek son nefesini verdi. Çadırda duâlar, şehîdlerin acısı, zafer sevinci ve göz yaşı birbirine karışmıştı. 1) Târih-i Peçevî; cild-2. sh. 182 2) Târih-i Nâimâ; cild-1, sh. 159 3) Târih-i Devlet-i Osmâniye (Hammer); cild-7, sh. 2197 4) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-3, kısım-1, sh. 75 5) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi, cild-1 sh. 172 6) Osmanlı imparatorluğu Târihî; cild-8, sh. 124 7) Büyük Türkiye Târihi; cild-5, sh. 46 8) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-3, sh. 1628 9) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 14 10) Haçova Zaferi (Hayat Târih Mecmuası sene-1974); sayı-3, sh. 14 HÂDİMÎ Osmanlı Devleti’nde yetişen büyük âlimlerden. İsmi Muhaımmed, künyesi Mevlânâ Ebû Sa’îd’dir. Hâdim’de doğduğu için Hâdimî nisbesi ile tanınmıştır. 1701 (H. 1113)’de Hâdim’de doğdu. 1762 (H. 1176)’da vefât etti. Kabri Hâdim’dedir. Babası Horasan illerinden olan Buhârâ’dan Anadolu’ya gelip, Hâdim’de yerleşen bir aileye mensûbdur. Babası pek çok âlim yetiştirmesi sebebiyle Fahr-ur-Rum (Anadolu’nun medâr-ı iftiharı, kendisiyle övündüğü) nâmı ile tanınan Kara Hacı Mustafa Efendi’dir. Hâdimî hazretleri beş yaşında yüksek ilimleri sahibi olan babasından ilim tahsiline başladı. On yaşında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Arabî ve Fârisî’yi öğrendi. On sekiz yaşına girince babası onu Konya’daki Karatay Meçlresesi’ne gönderdi. Bu medresede devrin meşhur müderrislerinden olan İbrâhim Efendi’den beş sene aralıksız ders aldı. Bu hocası ona icazet (diploma) verdikten sonra İstanbul’da bulunan devrin en meşhur âlimlerinden Kazâbâdî Ahmed Efendi’nin medresesine gönderdi. Hâdimî, tam sekiz yıl da burada okudu. Zamanın ilim dili olan Arapça ve Farsça’da çok ilerleyip, ana dili gibi öğrendi. İstanbul’da zaman zaman bâzı câmilerde, dinliyenlerin çok istifâde ettiği vâzlar veren ve on dört sene memleketinden uzakta kalan Hâdimî, babasının vefâtı üzerine otuz iki yaşında, dört katır yükü kıymetli kitaplarla Hâdim’e dönüp babasının medresesinde müderrisliğe başladı. Bir kaç ay sonra evlendi. Sa’îd isminde bir oğlu dünyâya gelince, Ebû Sa’îd künyesiyle anılır oldu. Hâdimî hazretleri bilhassa fıkıh ve tasavvuf ilimlerinde yetişerek büyük bir âlim olup babasının medresesinde ders vermeye başlayınca, ilim öğrenmek için, her taraftan akın akın gelen yüzlerce talebe, bu medreseye sığmaz oldu. Hâdimliler ona, o medresenin yerine yeni bir medrese yaptırdılar. Hattâ kısa bir zaman sonra, bu medrese de kâfi gelmeyince, Hâdimî büyük izdihamla açık hava tedrisâtına başladı. Yaz aylarında şehirden on iki kilometre uzaklıktaki Kervan Pınar’da ders verirdi. Kışın ise Hâdim’de ki medresesine dönerdi. Arabî, Fârisî, usûl-i fıkıh, fıkıh, tefsir, hadîs, kelâm ve edebiyat gibi dersler okutan; başta oğulları Sa’îd, Abdullah, Emin ve Nu’mân efendiler olmak üzere, “Ayaklı kütüphâne” lakabıyla anılan Müftüzâde Muhammed Antakî, meşhur İsmâil Gelenbevî, Mehmed Kırkağaçî, Hâfız Osman Üskübî, Ahmed Ürgübî, Konyalı İsmâil Hakkı, Hacı İsmâil Kayserî gibi âlimler yetiştirdi. Hem din ilimleri, hem de fen ilimleriyle mücehhez olan Hâdimî’nin şöhreti, bir kaç yıl sonra Hadim ve Konya’nın sınırlarını çok aştı. Ünü bütün Anadolu’ya yayıldı. Hattâ en büyük ilim ve kültür merkezi olan İstanbul’dan bile ona talebe gelmeye başladı. Şöhreti Osmanlı sarayına kadar varan Ebû Sa’îd Muhammed Hâdimîyi önce Osmanlı pâdişâhı sultan üçüncü Ahmed, sonra da birinci Mahmûd Han, İstanbul’a davet ettiler. Muhammed Hâdimî’nin İslâm ahlâkı ve hukuku ile ilgili eserlerinden bâzıları şunlardır: 1-El-Berîkat-ül-Mahmûdiyye, 2- Dürer haşiyesi, 3- Haşiye alâ Tefsir-i Nebî lilBeydâvî, 4- Risâlet-ün-fî sulûki nakşibendiyye, 5- Risâlet-ül-Huşû’ fis-salât, 6- Risale fî hakk-il-istihlâf, 7- Arâyis-ün-Nefîsi fî ilmil Mantık, 8- Menâfi-uddekâik. Bu eseri, Mecelle’nin külli kaidelerine kaynak olmuştur. On sekiz çeşit ilim açısından Besmele’nin mânâ ve hikmetlerini ortaya koymak için kaleme aldığı Şerh-ul-Besmele adlı eseri, Niğdeli müderris Ahmed Efendi tarafından Tuhfet-ül-Besmele adıyla şerhedilip basılmıştır. Hâdimî’ye âid, muhtelif konulardaki yirmi altı risale bir arada, 1886 senesinde Konyalı müderris Abdülbasir Efendi tarafından İstanbul’da Matbaa-i âmirede bastırılmıştır. Zaman zaman Konya’ya gelip, Alâeddîn Câmii’nde vâz eden Hâdimî, şâir ruhlu olduğundan, ders ve vâzlarında vezinli ve kafiyeli sözler de söyler, dinleyenleri kendinden geçirirdi. Bugün ancak bir kaç tanesi elde bulunan şiirlerinin ve ilâhilerinin, aslında bir dîvân dolduracak kadar çok olduğu rivayet edilmektedir. “Kâmil odur ki koya her yerde bir eser; Eseri olmayanın yerinde yeller eser” diyen Hâdimî’nin Peygamber efendimize olan muhabbet, hürmet ve tazimini dile getiren, O’nu medheden ve O’nun şefaatini isteyen uzun bir manzumesinin başından ve sonundan ikişer dörtlük şöyledir: “Fakîrem, kapına geldim, Şefaat yâ Resûlallah! Mukırrem, suçumu bildim, Şefaat yâ Resûlallah! Nazar kıl ayn-i re’fetden, Nasîb eyle şefâatden, Fakirem cümle ümmetden, Şefaat yâ Resûlallah! Günahkârım, yüzüm kara, Korkarım, atarlar nâra, Meğer sende ola çâre, Şefaat yâ Resûlallah! Ümmetin “Hadimi” ahkâr, Alemde nâkıs u ebter, Meğer lutf olmasa âher, Şefaat yâ Resûlallah!” 1762 (H. 1176) senesinin kış mevsiminde 61 yaşında iken üç gün yatakta yatıp, dördüncü gün âhirete irtihâl eden Ebû Sa’îd Muhammed Hâdimî hazretlerinin, başta çocukları olmak üzere, yetiştirdiği pek çok talebesi, memleketin her tarafına dağılmış, gittikleri yerlerde müftîlik ve müderrislik yapmışlar, halkı irşâd etmişlerdir. Onun soyundan gelen insanlar içerisinde de bir çok ilim adamı yetişmiştir. Hâdim’de onun adına bir kütüphâne, Beşir Ağa’nın himmet ve delaletiyle yaptırılmış, 1761 yılında Dîvân-ı hümâyûn hâcegânından Osman Şuhûdî Efendi’nin kitapları talebenin istifâdesi şartı ile buraya vakfedilerek, ilim ve irfan erbabına açılmıştır. Kütüphânede, Selçuklular devrinden îtibâren yazılmış, yüzlerce değerli yazma nüsha yer almış, bunlar vakıf kaydını taşıyan mühürle mühürlenmiştir. Hâdimî Kütüphânesi’ndeki 717 cild (1121 kitab) yazma ve basma kitab, Konya’daki Yûsuf Ağa Kütüphânesi’ne nakledilmiştir. Tamâmı bu kütüphânede muhafaza edilmektedir. Berîka adıyla meşhûr eserinden tercüme edilen bölümler kıymetli bir ahlâk kitabı olan ve Hakikat Kitabevi tarafından yayınlanan İslâm Ahlâkı kitabında yer almıştır. FATİHA TEFSİRİ Hâdimî hazretlerinin İstanbul’a ikinci davet edilişi şöyle vuku bulmuştur: İstanbul dârüsse’âde ağası Hacı Beşir Ağa birara Peygamber efendimizin türbesinde vazifelendirilip, harem ağalığı yapmıştı. O şöyle anlatmıştır: İstanbul’a gelmiştim. Sultan birinci Mahmûd han, Harameyn-i şerîfeynden malûmat almak için beni huzuruna çağırmıştı. Hâl hatırdan sonra müşahade ettiğim hâdiselerden sordu. Ben de şöyle anlattım: Efendimizin mübarek Kabr-i şeriflerinde gece temizlik yapmak için çalışıyordum. Gece yarısına doğru Cibril kapısından bir zât içeri girip bana selâm verdi ve doğruca Peygamber efendimizin mübarek kabrinin ayak ucuna gitti. Bir müddet bekledi ve Kabr-i şerife karşı bâzı şeyler sordu. Daha sonra edeble, arka arka giderek, huzurdan ayrıldı. Yanıma geldiğinde kim olduğunu sordum. “İsmim Muhammed, Diyâr-ı rûm’danım. Hâdim’de ikâmet ediyorum” dedi. “Bu gece yarısı ziyaretinizin hikmeti nedir?” dedim. “İmâm-ı Birgivî’nin (r. aleyh) kitabını şerh ediyorum. Buradaki hadîs-i şerifleri Resûlullah efendimize arz eyleyip sahih olduğunu öğrendim” dedi.” Anlatılanları hayretle dinleyen Sultan birinci Mahmûd Han, Hâdimî hazretlerini İstanbul’a davet etti. Davetnameyi bizzat Konya vâlisi Ali Paşa, Hâdim’e giderek takdim etmiştir. Bir ay sonra İstanbul’a varan Hâdimî’ye Ayasofya Câmii’nde bir ders vermesi teklif edildi. Derste pâdişâh, sadrâzam, Hâdimî’nin hocası olan şeyhülislâm müderris Kazâbâdî Ahmed Efendi ve diğer devlet ricali de bulunacaktı. Hâdimî, hocasının bulunduğu mecliste vâz edemiyeceğini edeble belirterek affını istedi. Ancak şeyhülislâm, irâde-i seniyye (pâdişâh emrinin) bulunduğunu, dersin mutlaka yapılması gerektiğini söyleyerek, onu mahşerî bir kalabalık ile dolu olan Ayasofya Câmii’nin kürsüsüne çıkardı. Sonradan bir risale hâlinde neşredilen Fâtihâ Tefsîri’ni kürsüde büyük bir vukufla ve şâhâne bir hitabet örneği hâlinde takrir eden Hâdimî’nin bu dersi, hocası olan şeyhülislâmın sevincinden ağlamasına sebeb oldu. Bu takrirden sonra, Topkapı Sarayı’na çağrılıp tebrik ve taltif edilen Hâdimî’ye İstanbul’da kalması teklif edilmiştir. Bu iltifatlara teşekkür eden ve lisân-ı münâsible Hâdim’e avdet etmek istediğini arzeyleyen Hâdimî, İstanbul’dan bâzı kitaplar daha satın alarak, bu defa iki deve yükü kitapla Hâdim’e dönmüştür. Bundan sonra, okuyup araştırma ve eğitimin yanısıra, eser yazmaya da başladı. Kur’ân-ı kerîm sûrelerinden bâzılarının cildler hâilinde tefsiri olan ilk eserlerini, talebeleri beyâza çekip çoğaltmış ve kitap hâline getirmiştir. 1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 39, 159, 373, 415, 587, 837 2) Tabakât-ül-usûliyyîn; cild-3, sh. 116 3) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 296 4) El-A’lâm; cild-7, sh. 68 5) Esmâ-ül-müellifin; cild-2, sh. 313 6) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-11, sh. 301 7) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-16, sh. 334 8) Rehber Ansiklopedesi; cild-7, sh. 17 9) İslâm Ahlâkı HÂFIZ AHMED PAŞA Osmanlı vezirlerinden. Tahmînen 1564 (H. 972)’de doğdu ve 1632 (H. 1042)’de şehîd edildi. Filibeli bir müezzinin oğludur. On beş yaşında İstanbul’a gelmiştir. Enderûnda yetişti ve uzun seneler burada hizmet etti. Hasodada bulundu. Sultan birinci Ahmed Han zamanında muhâsib ve doğancıbaşı oldu. Bu vazifede iken 1607’de vezirlik verilerek kapdân-ı deryalığa tâyin edildi. 1609’da vazifeden alınarak yerine yeniçeri ağası Halîl Paşa getirildi. Hâfız Ahmed Paşa vazifeden alındıktan sonra, tâyin edildiği Şâm vâliliğinde yedi sene kaldı. Ayrıca; Van, Erzurum, Bağdâd ve Anadolu’da vâliliklerde bulunduktan sonra, son olarak, Diyarbakır vâlisi iken 1625’de Çerkes Mehmed Paşa’nın yerine vezîriâzam ve İran’a serdâr olarak tâyin edildi. Aldığı emir üzerine Bağdâd’da isyân eden Bekir Subaşı üzerine gitti. Bağdâd’ı dokuz ay kuşatma altında tuttu ise de alamadı. Neticede Bekir Subaşı, Bağdâd’ı İran şahına teslim etti. Şâh şehri yağmalattı. Bu hâdise üzerine Hâfız Ahmed Paşa 1626’da vezîriâzamlıktan azledildi. İstanbul’a gelip ikinci vezirliğe düştü. Bu arada sultan birinci Ahmed Han’ın kızı Ayşe Sultan ile evlendi. Hâfız Ahmed Paşa, 1631’de Hüsrev Paşa’nın vezîriâzamlıktan azli üzerine ikinci defa vezîriâzam oldu. Fakat vezîriâzam olmayı ümid eden Topal Recep Paşa, bu makamın kendisine verilmeyişi üzerine, Hâfız Ahmed Paşa aleyhinde harekete geçti. O sırada Bağdâd seferinden İstanbul’a dönen kapıkulu ocağı askerini el altından isyân ettirdi. Sultan dördüncü Murâd Han’a bir ayak dîvânı kurdurdu. Burada âsîler, Hâfız Ahmed Paşa ile birlikte on yedi kişinin kendilerine teslim edilmesini istediler. Sultan dördüncü Murâd Han âsî zorbabaçılarına pek çok nasihatler etti ise de dinletemedi. “İstenilen kişileri vermezsen biz işimizi biliriz” diyerek Sultan’ı tahttan indirmeye kadar varan tehdîdler savurdular. Bu durum üzerine Hâfız Ahmed Paşa; “Pâdişâh’ım, binlerce Hâfız gibi kulun yoluna fedadır!” diyerek âsîlerin arasına çıkıp üzerlerine hücum etti. Âsîler kılıç ve hançerlerle on yedi yerinden yaralamak suretiyle Pâdişâh’ın gözü önünde Hâfız Ahmed Paşa’yı şehîd ettiler (Bkz. Ayak Dîvânı). Bundan sonra Topal Recep Paşa vezîriâzam oldu. Hâfız Ahmed Paşa, zarif, nüktedân ve şâir bir kimse idi. Bağdâd’ı kuşattığı sırada, pâdişâha gönderdiği mektubda; asker, cephane ve erzak yardımı gönderilmesini istemiş ve mektubuna eklediği Şikâyetname adlı şiirinin ilk beytinde şöyle demiştir: “Aldı etrafı adû (düşman) imdada asker yok mudur? Din yolunda baş verir bir merd-ü server yok mudur?” Sultan dördüncü Murâd Han buna; “Hafızâ Bağdâd’a imdâd etmeye er yok mudur? Bizden istimdâd edersin sende asker yok mudur?” beyti ile başlayan manzûm bir cevab yazmıştır. OSMANLI TOKADI Sadrâzam Hâfız Ahmed Paşa, Bağdâd seferinden dönerken İstanbul’da âsîler ve sipahi zorbaları ayaklanarak kellesini Pâdişâhtan istemeye başlamışlardı. Vezir Bayram Paşa kendisine bir mektupla olaylardan bahsederek İstanbul’a gelmemesini bildirdi. Hâfız Ahmed Paşa yolda iken Bayram Paşa’nın gönderdiği adamla karşılaştı ve vaziyeti anladı, fakat gülerek; “Var bizden paşa hazretlerine selâm söyle. Zuhur edecek kazâ-i mübremi rüyamda gördüm. Ölmekten gam çekmem” diyerek, Bayram Paşa’nın adamını geri gönderdi. Kendisi de sür’atle İstanbul’a geldi. Bu sırada sarayda Hâfız Paşa’ya düşmanlığı olan Topal Recep Paşa’nın tahrikleri ile fitne giderek büyüyordu. Pâdişâh dördüncü Murâd Han isyânın önüne geçebilmek için bâbüsseâde önüne tahtını kurdurarak oturdu ve âsî elebaşılarından dört kişiyi huzuruna çağırdı. Sultan bunlara uzun uzun bu hâllerinin din ve devlete münâsib olmadığını anlattı. Ancak bu zorbalar da; “Cümle askerin cevâbı; pâdişâhım, devletine fenalık edenleri elbette vermeniz gerekir; yoksa biz işimizi biliriz” diyerek edepsizce laflar ettiler. Bu sırada abdest alıp Bâbüsseâde önüne gelen Hâfız Ahmed Paşa, bunların pâdişâh sözünü dinlemediklerini görünce; “Pâdişâhım! Hezâr (bin) Hâfız gibi kulun yoluna fedadır. Ancak recâm budur ki, beni sen katletmeyip bu zâlimler haksız yere kanımı döküp beni şehîd etsinler ve lütfedip cesedimi Üsküdar’da defnettiresin ve yetimlerime lutf ve inayetini recâ ederim” diye yer öptükten sonra Besmele çekip; “Lâ havle velâ kuvvete illâ billâhil aliyyil azîm, İnnâ lillah ve innâ ileyhi râciûn” diyerek âsî güruhunun içerisine daldı. Hafız Paşa, meydana girince yer yer sipahiler önüne çıkıp hücum ettiler. Önde gelen sipahi, hamle edeyim diye yanaşınca, Hâfız Paşa sipâhînin ağzına öyle bir Osmanlı tokadı vurdu ki, herif yere serilip başından destan yuvarlandı. O zaman ellerinde hançerlerle hep birden Hâfız Ahmed Paşa’nın üzerine çullandılar. Başına, göğsüne ve vücûdunun her bir yerine hançerlerle vurdular. O Vezîr-i zîşânı ki (saîd olarak yaşıyan şehîd olarak ölür) Pâdişâh’ın gözü önünde on yedi yara ile kana bulayıp şehîd ettiler. Hafız Paşa’nın soğukkanlı hareketini ve âsîlerin arasına atıldığını ve fecî surette şehîd edildiğini gören sultan Murâd, mendilini yüzüne tutarak ağladı. Bu fecî manzaraya karşı artık durmaya tahammülü kalmadığından; “Bre Allah’tan korkmaz, Peygamberden utanmaz, şer’e ve pâdişâha itaat etmezler! Hak teâlâ kudret verirse sizden intikam almak nasıl olur görürsünüz” diyerek içeri gitti. Hafız Paşa’yı vasiyeti üzerine Üsküdar’da Karaca Ahmed mezarlığına defnettiler. 1) Hadîkat-ül-vüzerâ; sh. 73 2 Şakâyık-ı nu’mâniyye Zeyli (Atâî); sh. 768 3) Târih-i Nâimâ; cild-2, sh. 272 4) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-3, kısım-2, sh. 380 5) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-3. sh. 352 6) Hulâsat-ül-eser; cild-1, sh. 381 7) Fezleke (Kâtib Çelebi); cild-2, sh. 41 HÂFIZ OSMAN EFENDİ Osmanlı Devleti’nde yetişen âlim ve büyük hattatlardan. İsmi, Osman olup, 1642 (H. 1052) târihinde İstanbul’da doğdu. Babası Haseki Câmii müezzini Ali Efendi’dir. 1698 (H. 1110) târihinde İstanbul’da vefât edip, müdavimi olduğu Koca Mustafa Paşa’daki Sünbül Efendi dergâhı bahçesine defnedildi. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberlediğinden Hâfız Osman adıyla anılmaya başlandı. Kur’ân-ı kerîme karşı hürmet ve edebi ile dikkati çekti. Sadrâzam Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa tarafından himâye edildi. İstidâd (kabiliyet) ve hevesi dikkate alınarak, hat ustalarından Derviş Ali Efendi’den ders alması te’min edildi. O da ileri gelen talebelerinden Suyolcuzâde Eyyûblü Mustafa Efendi’ye havale etti. Suyolcuzâde’den aklâm-ı sitte (altı yazı) adı verilen sülüs, nesih, muhakkak, reyhânî, tevkî ve rik’a yazı şekillerini öğrenip icazet aldı. Daha sonra meşhur hattat Nefeszâde İsmâil Efendi’ye talebe oldu. Ondan Şeyh Abdullah Efendi’nin yazı üslûbunun inceliklerini öğrendi ve Şeyh-i sânî nâmıyla meşhur oldu. Kırk yaşına kadar Hamdullah Efendi’nin usûlünde yazılar yazdı. 1679 târihinde sülüs ve nesihle kendi usûlünde eserler verdi. Zamanında hattan bahsedilen her yerde Hâfız Osman akla geldi. Devrin pâdişâhı sultan İkinci Mustafa Han’a hat dersleri verdi. Hâfız Osman Efendi yazı yazarken, pâdişâh, hokkasını tutardı. Sultan üçüncü Ahmed Han da Hâfız Osman’ın hat dersi verdiği talebeleri arasındaydı. Hafız Osman Efendi diğer taraftan, Sünbül Efendi dergâhı büyüklerinden Seyyid Alâaddîn Efendi’nin sohbetlerinde yetişip, ilim ve feyzlere kavuştu. Çok mütevâzî ve cömert idi. Talebelerine büyük emek verir, onları yetiştirmeye çalışırdı. Vakitlerini ilim öğrenmek, öğretmek ve ibâdetle geçirirdi. El alışkanlığı bozulmasın diye her gün hat yazmıştır. Kırk sene boyunca yirmi beş Mıshaf-ı şerif, çok sayıda En’âm-ı şerîf, Delâili hayrat yazdı. Resûlullah efendimizi rüyada görüp, aldığı emir üzerine levha şeklinde ilk defa hilye-i seâdeti yazdı. Eserlerini yeğeni Hâfız Mustafa Çelebi ve Ahdeb Hasan Çelebi süslemiştir. Hâfız Osman hattı ile yazılan Kur’ân-ı kerîmler bütün dünyâya yayılmıştır. Yedikuleli Seyyid Abdullah Efendi, Anbârîzâde Ali Efendi, Hasan Üsküdârî, Bursalı Mehmed, İbrâhim, Derviş Mehmed, Kevkek ve Yûsuf-i Rûmî yetiştirdiği pek çok talebelerinden en meşhurlarıdır. 1) Tuhfe-i hattatîn; sh. 301 2) Hat ve hattâtân (Habib Efendi, İstanbul-1305); sh. 121 3) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-16, sh. 357 4) Sefînet-ül-evliyâ; cild-3, sh. 297 5) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1013 HAFSA SULTAN Yavuz Sultan Selîm Han’ın, vakfiyeleriyle meşhur zevcesi ve Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın annesi. Kırım Bahçesaray’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. Kırım hanı Mengli Giray’ın kızıdır. 1534 (H. 940) târihinde İstanbul’da vefât etti. Yavuz Sultan Selîm Han’ın türbesi yanına defnedildi. Sonradan oğlu Kânûnî tarafından üzerine bir türbe yaptırıldı. Türbesi 1892 yılında yıkılmış, meşrûtiyetten önce yeniden yapımına başlanmış ise de yarım kalmıştır. Günümüzde bu türbe, temellerine kadar yıkılmış bir hâlde bulunmaktadır. Hafsa Sultan, oğlu Kânûnî’yi şehzâde Selîm’in vâliliği sırasında Trabzon’da dünyâya getirdi. Yavuz Sultan Selîm Han’ın pâdişâh olması üzerine, Manisa sancak beyliğine tâyin edilen Şehzâde Süleymân ile Manisa’ya geldi ve sekiz buçuk sene kaldı. Burada muazzam bir külliye meydana getirdi. Dînî, sıhhî ve içtimaî görevlerin birleşmiş olduğu bu külliye; câmi, medrese, imâret, hânkâh, dârüşşifâ, hamam ve sıbyan mektebinden meydana gelmiştir. Hafsa Sultan, Yavuz Sultan Selîm Han’ın vefâtı üzerine Kânûnî pâdişâh olunca, İstanbul’da Topkapı Sarayı’na yerleşti. Bursa, Manisa ve Menteşe’deki bütün emlâkini Manisa’da te’sis ettirdiği külliyeye vakfetti. Vakfiyesi ta’lîk yazi ile Arabça’dır. Vakfın idaresi Hacı Tâceddîn İbrâhim başkanlığında 117 kişilik bir hey’ete bırakıldı. Hafsa Sultan’ın 1523 (H. 929) tarihli bu vakfiyesinde, en ince noktalar üzerinde durulmuş ve ayrıca vazifelerini yapmayanların azledilmesi için de şartlar konmuştur. Vakfiyeye göre, İmarette sabah ve ikindiden sonra günde iki defa yemek pişirilerek dağıtılacak, bu yemeklerden, âlimler, dervişler, hânkâhtaki müsâfirler, medrese talebesi ve fakîr-fukarâ istifâde edecekti. Hafsa Sultan, Urla’da da küçük bir mescid yaptırmıştı. Hafsa Sultan’ın imârethânesiyle hânkâh yıkılmış olup, külliyenin medrese, hamam ve dârüşşifâsı vakıflar genel müdürlüğünce restore edilmiştir. Hafsa Sultan Câmii’nde her yıl an’anevî mesir şenlikleri yapılmakta, Merkez Efendi’nin halka dağıttığı yerlerden etrafa saçılan mesir macunları ile Hafsa Sultan rahmetle bir defa daha anılmaktadır. 1) Pâdişâhların Hanımları ve Kızları; sh. 29 2) Hayât Târih Mecmuası (sene 1971, cild-1, sayı 1); sh. 47 3) Haremden Mektublar (Ç. Ulaçay); sh. 74 4) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 318 HÂLET EFENDİ Sultan İkinci Mahmûd Han devri devlet adamlarından. Asıl ismi Mehmed Saîd olup, Hâlet Efendi denmekle meşhur oldu. 1760 târihinde İstanbul’da doğdu. Kırımlı Kâdı Hüseyin Efendi’nin oğludur. Nüfuz ve iktidarını kötüye kullandığından 1823 (H. 1238) târihinde Konya’ya sürülüp îdâm edildi ve oraya defnolundu. Hâlet Efendi, babası gibi, şeyhülislâm Şerîf Efendi’nin yanında yetişti. Şerîf Efendi’nin vefâtından sonra bir müddet Atâullah Efendi’nin, sonra da rikâb-ı hümâyûn reisi Mehmed Râşid Efendi’nin mühürdar yamağı oldu. Bir müddet sonra buradan ayrılıp Rumeli vâlisi Ebû Bekr Sami Paşa dâiresine girmek için Manastır’a gitti ise de iltifat görmeyince Ohrili mîr-i mîrân Ahmed Paşa’nın hizmetine girdi. Burada da uzun süre kalamadı. İstanbul’a dönüp Galata mevlevîhânesi şeyhi meşhur Şâir Galip Dede’nin dergâhına girdi. Hâlet Efendi, zahîre nâzırı Râsih Mustafa Efendi ve kasabbaşı Hacı Mehmed Efendi’nin kitabetinde de (sekreterliğinde) bulunduktan sonra, derya tercümanı Kallimaki vasıtasıyla Fenerli rumlarla dostluk kurdu. Mehmed Râşid Efendi sayesinde beylik kîsedârı maiyetine girerek hâcegânlık rütbesi aldı. Pek az zaman sonra da baş muhasebeci payesi ve ortaelçi ünvânıyla Paris’e gönderildi. O sırada Mısır’dan yeni dönen Bonapart, Mısır’daki başarısızlıkları ile Akka’da Türklere mağlûbiyetini bir türlü hazmedemediğinden, Hâlet Efendi’ye hiç yüz vermedi. Üç seneden fazla Paris’te kalan Hâlet Efendi’nin elçiliği çok sönük geçti. 1807 târihinde İstanbul’a döndü ve dîvân-ı hümâyûn beylîkçiliğine, kısa bir süre sonra da rikâb-ı hümâyûn reisliğine getirildi. Bu vazifesi sırasında Fransız elçisi Sebastiani’nin ihbarına göre İngilizlerle gizli işleri olduğu ortaya çıkarılınca, vazifesinden alınarak Kütahya’ya sürüldü. Bir sene sürgünde kaldıktan sonra İstanbul’a geri döndü. Saîd Bey’in Bağdâd vâlisi olmasıyla, me’mûr olarak Bağdâd’a gönderildi. Buradaki bâzı hizmetleri sonucu İstanbul’a dönünce boş bulunan rikâb-ı hümâyûn kethüdâlığına tâyin edildi. Fenerli rumların bâzılarına kâtiplik yaptığından, onlara tarafdâr olarak devlet aleyhine bâzı yolsuz hareketlerde bulundu. Fenerli rumlardan elde ettiği paralarla servetini çoğaltarak yeniçerilere para dağıtıp geleceğini garanti etmeye çalıştı. Hattâ bu sırada Mora’da kargaşalık belirtileri yeteri kadar açıklığa kavuştuğu zaman, Hâlet Efendi eskiden fenerlilerden (rumlardan) gördüğü iyilik yüzünden rumlara toz kondurmak istememiştir. “İhtilâl söylentileri Yanya vâlisi Tepedelenli Ali Paşa’nın karıştırıcılığı sonucudur. O adam, o tarafta kaldıkça halka rahat yüzü yoktur. Yunanistan’ı yatıştırmak, Tepedelenli’nin başını ezmeye bağlıdır”, gibi sözler söyliyerek, Yunan âsîlerinin hakkından gelebilecek biricik insanın kanına girdi. Nitekim paşanın öldürülmesi ile Yunan haydutluğu durmadı, tersine daha da gelişerek Yunan topraklarının dolaylarına ve bütün adalara sıçradı. Bütün bu olaylara rağmen Hâlet Efendi’nin iki yüzlü politikası devam ediyordu. Yeniçeriliğin ilgâsına karşı olan Hâlet Efendi, dâima sultan İkinci Mahmûd Han’a muhalif olmuştur. On üç sene süren ikbâl devrinde, gerek halkın gerek pâdişâhın üzerinde nüfuzunu sürdürebilmek için yeniçeri ocağını dâima elinde tutarak, kendisine dayanak noktası yapmıştır. Hâlet Efendi, zamanındaki âlimlerin en büyüklerinden evliyânın kutbu Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretlerinin şöhret ve îtibârını çekemeyerek, kendisini halîfeye çekiştirmiş; “On binlerle adamı vardır. Devlet ve saltanat için tehlikelidir. Ortadan kaldırılması lâzımdır” diyerek cezalandırılmasına çalışmış, sultan Mahmûd ise; “Din adamlarından devlete zarar gelmez” diyerek sözüne kıymet vermemiştir. Mevlânâ Hâlid hazretleri bunu duyunca halîfeye hayır ve selâmetle duâ edip; “Hâlet Efendi’nin işi (mevlevî olması dolayısıyla) pîri Celâleddîn-i Rûmî’ye havale olundu. Onu huzuruna çekip cezasını verecektir” buyurmuştur. Az zaman sonra sultan Mahmûd Hah Mora isyânına sebeb olduğu için Hâlet Efendi’yi Konya’ya sürdü ve kısa bir süre sonra Hassa hasekilerinden Arif ağa tarafından ikâmet ettiği Çelebi Efendi dâiresinde îdâm edildi. Devrinin ilgi çekici şahsiyetlerinden olan Hâlet Efendi, zekî ve hitabeti kuvvetli bir şahıs olarak kendini göstermiştir. Son derece kindar olup, muhaliflerini ve menfaatine dokunanları bilhassa makamına rakîb gördüklerini kat’iyyen affetmez, onları uzaklaştırıp ezmedikçe kalbi rahat etmezdi. Bir gün bahçede gezerken, bahçıvan bir incir fidanını söküp atmış. Yakınlarından biri bahçıvana; “Bu fidanı atma! Birinin ocağına dikmek için efendi hazretlerine gerekir” demiş. Hâlet Efendi, kethüdâlık mertebesine yükselen Moralı Osman Efendi’yi azlettirmiş, rütbesini aldırmış, geçim derdine sokmuştu. Bütün bunlara rağmen, Osman Efendi bayramlaşmak için Hâlet Efendi’ye geldiğinde, kapıda karşılar, kapıya kadar teşyi ederdi. Bu davranışı hakkında soranlara; “Evet ben bu adamı sevmem, elinden her şeyini aldım. Fakat üzerinde bir Osmanlı efendiliği var ki, işte onu alamıyorum” demiştir. Sultan ikinci Mahmûd bir gün Galata mevlevîhânesine gittiği zaman mezar taşına gözü ilişince, dergâhın şeyhi olan Kudretullah Dede’ye dönerek; “Şeyhim bizim Hâlet’e ne dersin?” demesi üzerine, Dede; “Efendim o da bir hâlet idi geçti” cevâbını verdiği meşhurdur. Hâlet Efendi’nin ölümünden sonra aşağıdaki mısralar halkın dilinde sık sık tekrarlanmıştır. Ne kendi eyledi rahat ne halka verdi huzûr, Yıkıldı gitti cihândan, dayansın ehl-i kubur. 1) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-3, sh. 1915 2) Tezkire (Fâtin Efendi, İstanbul-1271); sh. 54 3) Sefînet-ur-rü’asâ; (İstanbul-1269); sh. 157 4) Târih Musâhebeleri; sh. 27 5) Târih-i Cevdet; cild-8, sh. 315 6) Hâlet Efendi’nin Paris Büyükelçiliği (E. Z. Karal, İstanbul-1939) 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 38 HAMÎDİYE ALAYLARI Sultan İkinci Abdülhamîd Han tarafından Doğu Anadolu ile Filistin ve diğer bölgelerin sosyal, siyâsî ve iktisadî hayâtını düzenlemek için kurulan teşkilât. 1878 Berlin andlaşmasıyla, Balkanlardan Türkleri attıklarına veya atmak üzere olduklarına inanan Rusya, İngiltere ve Fransa gibi emperyalist devletler, Şark mes’elesini Osmanlı Devleti’nin Asya topraklarına kaydırmışlardı. Nitekim Berlin andlaşmasına koydurdukları 61. madde ile Anadolu’da ermeniler lehine reformlar yapılmasını Bâb-ı âlî’ye kabul ettirmişlerdi. Artık Avrupalı devletler için Şark mes’elesi, hıristiyan ermenileri kurtarmak ve Doğu Anadolu’da bir ermenistan devleti kurmak anlamına geliyordu. Bu sırada Osmanlı Devleti’nin başında bulunan İkinci Abdülhamîd Han; Şark mes’elesi adı altında, devletin sınırları içinde tahrik edilen her buhranın ve isyânın arkasından, Avrupalı devletler tarafından istenilen reformların, hıristiyan tebea için, önce muhtariyet sonra istiklâl; Osmanlı Devleti için de zayıflama ve parçalanma anlamına geldiğini, yaşanan târihî tecrübeler vasıtasıyla gayet iyi biliyordu. Bu yüzdendir ki, İkinci Abdülhamîd Han bütün gücüyle ve mahâretiyle Doğu Anadolu’yu kurtarmak, orada bir ermenistan devletinin kuruluşunu engellemek, Rum ve İngiliz emperyalizminin hareket kabiliyetini azaltmak için çalışmıştır. Bunun için tâkib ettiği politikanın esasları şunlardır: 1- Devletin askerî ve mülkî otoritesini maddeten ve manen Doğu Anadolu’da te’sis etmek. 2- Bütün Anadolu halkının menfâatini koruyan reformlar yapmak; sâdece ermeniler lehine yapılacak olanları reddetmek. 3- Resmî kuvvet ve otoritenin yetersiz kaldığı yerlerde, mahallî kuvvet ve otoritelerden yararlanmak. 4- Doğu Anadolu’ya batı tarafdârı ve hayranı olan me’murları yollamamak. 5- Büyük devletlerin reform isteklerini geciktirmek ve uygulamamak. 6- Ermenilerin olup bittileri karşısında kalmamak için müslüman halkı, özellikle aşiretleri silâhlandırmak ve onları müteyakkız hâle getirmek. 7- Avrupalı misyonerlerin faaliyetlerini engellemek veya kontrol altında bulundurmak. 8- Ermenilerin çıkaracağı her türlü hâdiseye zamanında müdâhale etmek veya ettirmek. 9- Aşiretlerden askerî birlikler teşkil etmek. Sultan Abdülhamîd, bilhassa bu son madde ile doğuda kurulacak askerî alayların çeşitli faydaları olacağını ümit etmekte idi. Doğu Anadolu’da asayişin bozulmasına sebeb olan aşiretler bu olaylar sayesinde hem inzibat altına alınmış, hem de ermeniler karşısında teşkilâtlandırılmış olacaktı. Ayrıca Rus ordularına karşı kullanılabilecekti. En mühimi ise, yabancı devletlerin aşiretler üzerindeki tahrik ve propagandası önlenmiş olacaktı. Bu sırada Doğu Anadolu aşîretleri ise, 1877-78 Osmanlı-Rus savaşının ortaya çıkardığı otorite boşluğu sebebiyle birbirleriyle mücâdeleye girişmişlerdi. Ayrıca merkezî otoritenin temsilcileri olan mahallî otoriteyi de dinlemez bir hâle gelmişlerdi. İngiltere de aşiretlerin bu tutumunu teşvik etmek gayesiyle onları tahrik ve her türlü yardıma başladı. Nitekim 1878’de Hakkâri dolaylarındaki aşiretlerin reîsi Ubeydullah, İran’la Osmanlı Devleti arasındaki bölgede bağımsız hareket ediyor ve İngiltere’den destek alıyordu. Tehlikeyi sezen İkinci Abdülhamîd Han, diğer aşîret reislerini kendine bağlama yolunu seçti ve Hakkâri’de toplanan aşîret reislerine çeşitli armağanlar, silâh, malzeme ve ayrıca aşîret askerlerinin eğitimi için 26 kadar emekli subay gönderdi. Daha sonra bunların aralarından Ahmed Ağa, İsmâil Bey, Şeyh Sıddık, Seyyid Ali ve Abdurrahmân Bey, sırasıyla Muş, Bitlis, Doğu Bâyezîd, Erzurum ve Hınıs’a giderek oradaki aşîretleri teşkilâtlandırma ve silâhlandırmaya çalıştılar. Aşîret reisleriyle iyi ilişkiler kurma politikasına bundan sonra da hızla devam eden sultan Abdülhamîd, ilâve olarak bunlardan muntazam süvari alayları meydana getirmek istedi. Nitekim 1890 yılında, hiç bir devlet nizâmı tanımayan aşîretleri medenîleştirmek, disiplin altına alarak eğitmek ve aralarındaki kavgalara son vererek bu yöndeki aksiyonu devlet menfâatine kullanmak üzere hamîdiye alaylarının kurulmasını emretti. Dördüncü ordu kumandanı Müşir Zeki Paşa’nın da desteklediği bu projeye, paşaların büyük bir kısmı karşı çıktı. Buna rağmen Abdülhamîd Han, Zeki Paşa’yı bu işle görevlendirdi. Kendisine Erzincan’ı merkez seçen müşir Zeki Paşa, 1891 ilkbaharında faaliyete geçti. İlk iş olarak mirliva Mahmûd Paşa’yı Van, Malazgirt, Hınıs taraflarına gönderip aşiretlerden hamîdiye alayları teşkilini başlattı. Bu faaliyet beş yıl sürdü. 1896’da Erzincan, Dersim, Erzurum, Diyarbakır, Van, Malazgirt, Urfa ve Doğu’da daha bir çok yerde hamîdiye süvari alayı meydana getirildi. Bu dönemde sâdece Erzurum vilâyeti dâhilinde 8 adet alay kuruldu. 1891’de ilk olarak çıkarılan elli üç maddeden meydana gelen nizâmnâmede hamîdiye süvârî alaylarının nasıl kurulacağı ve özelliklerinin nasıl olacağı açıklanmıştır. Buna göre; bu alayların isimleri hamîdiye süvârî alaylarıdır. Bu alaylar, dört bölükten az, altı bölükten fazla olmayacaktır. Her bölük; dört takımdan, her takım da 32 neferden noksan, kırk sekiz neferden fazla olmayacaktır. Her alay en az 512, en fazla 1152 kişiden meydana gelecektir. Her dört alay bir liva sayılacak. Büyük aşiretlere bir veya birden fazla alay, küçük aşiretlere ise bir kaç bölük kurma hakkı verilecek. Ancak alay kurulması ve eğitim maksadıyla aşiretlerin birleştirilmesi önlenecek, merkezî otoritenin veya ordu kumandanlarının emri ile sâdece savaş zamanında birleştirilecekti. Aşiretlere ve kabîlelere dâhil, 17-40 yaş arasındaki bütün erkekler sayılıp, bir deftere yazılıp; dâhiliye nezâretine, hamîdiye umûm kumandanlığına ve merkez-i ordu-yı hümâyûna bildirilecekti. Hamîdiye, süvârî alaylarını teşkil eden erkekler üç kısma ayrılıyordu. 17-20 yaş arası ibtidâiye, 20-32 yaş arası nizamiye, 32-40 yaş arası redif sınıflarına dâhil edilecekti. Her alaydan iki çavuş ordu-yu hümâyûn merkezine gönderilip mektep alayında eğitime tâbi tutulacaktı. Ayrıca her alaydan bir çocuk seçilerek İstanbul’a gönderilecek, orada süvârî mektebinde tahsil gördükten sonra mülâzımlık (teğmen) rütbesiyle memleketine ve alayına dönecekti. Hamîdiye alayları, elbise, hayvan ve eğer takımlarını kendileri te’min edecekler ise de; tüfek, cephane ve sancak devlet tarafından verilecekti. Hamîdiye alayları mensubu her ferd, devletine ve milletine sadâkatle hizmet edeceğine dâir yemin edecek, efrâddan herhangi biri köyünde veya evinde bulunduğu zaman dahi başka bir ile giderken, bağlı bulunduğu aşîret reîsi ve zabitinden izin alacaktır. Her ferd, mensubu olduğu aşîretin geleneklerine uygun fakat tek tip elbise giyecek, üzerinde hamîdiye alaylarının alâmetleri, işaret ve numarası bulunacaktır. Her alay mensubu bineceği atını ve takımları te’min etmekle mükelleftir. Atlarda mutlaka alayın damgası olacaktır. Seraskerlik süvârî dâiresinin denetimi altında, hamîdiye süvari alaylarının bütün subay ve kumandanları alay mensublarından tâyin edilecek, silâh altında iken işlenen suçlarda askerî kânunlar uygulanacakdı. İctimâlarda (toplanma) emredilen yerlerde zamanında bulunmayanlara suç derecelerine göre cezalar verilecekti. Alay mensupları her türlü vergiden muaf olup, vazife anındaki zayiatlarını devlet ödeyecekti. Savaş ve barış durumlarına göre hamîdiye süvârî alaylarının subay ve erlerine verilecek maaş ve tâyin bedelleri, terfî, disiplin ve teftiş usûlleri ayrı ayrı tesbit edilmişti. Hamîdiye alaylarına efrâd yazmada hiç bir şekilde zor ve şiddet kulanılmayacak, her alaydan seçilen bir çocuktan başka isteyen her aşîret mensubu 16-18 yaş arası gençler İstanbul’da harbiye mektebinde üç yıllık süvârî sınıfını bitirerek hamîdiye alaylarına Asteğmen olarak katılabilecekti. Belirtilen esaslarda kurulan hamîdiye alaylarına katılmak için her aşîret severek müracaat ettiğinden, hepsini alma imkânı olmuyordu. Hamîdiye alaylarının sayısı ilk zamanlar 50 civarında iken, zamanla 100’e yaklaştı. Alaylara katılmak için güneydeki Arab kabîleleri de müracaat ediyorlardı. Hatta 17 ve 18. asırlarda devlete karşı isyân eden ve zarar veren, Haleb civarındaki Şummar Arab kabîlesi de hamîdiye alayları teşkil etmişti. Hamîdiye alaylarına katıldıktan sonra zararlı durumdan çıkmış, Birinci Dünyâ savaşında güneydeki cephede büyük faydalar sağlamışlardı. Libya’da kurulan hamîdiye alayları da 1930’lara kadar İtalyanlara karşı mücâdele ettiler. Söz konusu nizâmnâmenin hazırlanıp kabul edilmesiyle, müşir Zeki Paşa’nın nezâretinde hamîdiye alayları kuruldu. 1891’de pekçok aşîret reîsi İstanbul’a gelerek sultan İkinci Abdülhamîd Han’ı ziyaret ettiler ve bağlılıklarını arzettiler. Sultan İkinci Abdülhamîd Han da onların her birine armağanlar ve nişanlar vererek taltif etti. Böylece merkezî otorite ile aşîretler arasında önceden olmayan diyalog kuruldu. Fakat her şeye rağmen hamîdiye alaylarıyla dirlik düzenlik sağlamak kolay olmuyordu. Aşîret hayâtına alışmış insanlardan muntazam askeri birlikler meydana getirmek zordu. Bu durumları bilen sultan İkinci Abdülhamîd Han, aşîretlere karşı devamlı hoşgörü ve sabırla muamele edilmesini tavsiye etti. Hattâ irâdelerinin birinde; “Normal askeri birlikler gibi hareket etmeleri imkânsız ise de, hiç olmazsa bu sayede disiplin altına alınmış ve neticede günün îcâblarına göre, az da olsa, eğitilmiş olurlar” dedi. Askerî yönden stratejik önemi hâiz yerlerde teşkil edilen hamidiye alaylarının her birine, bir tarafında Kur’ân-ı kerîmden bir âyet, diğer tarafında ise pâdişâh armasıyla işlenmiş kırmızı atlastan sancaklarla, beyaz ipek kumaşa yaldızla yazılmış fermanlar verildi. Zaman zaman Erzincan’a gelerek müşir Zeki Paşa’ya bağlılıklarını bildiren aşiret reisleri, 1893’de kalabalık bir grup hâlinde İstanbul’a giderek Pâdişâh tarafından kabul edildiler. Hamîdiye alaylarıyla ilgili ilk nizâmnâmenin dört yıllık uygulamasından sonra elde edilen tecrübeler ışığında, 1896 yılı başlarında yeni nizâmnâme hazırlanarak yürürlüğe girdi. Birinciye göre daha ayrıntılı olan nizâmnâmede yeni hükümler yer aldı. Ayrıca alay ve bölük kadrolarının yetiştirilmesiyle ilgili yeni hükümler ve uygulamalar getirildi. Bütün askerî okulların kapısı aşiret çocuklarına açıldı. Aşiretleri devlete yakınlaştırmak ve devletle kaynaştırmak için aşiret mektebi açıldı ve pek çok aşiret çocukları yetiştirildi. Hamîdiye alaylarının kurulmasıyla sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın aşiret reisleri ve din adamlarıyla olan sıkı münâsebetleri neticesinde, merkezî otorite kuvvetlenerek çarlık Rusyasının Türkiye üzerindeki emelleri, İngiliz ve Fransızların, ermenileri kışkırtma yoluyla çıkarmak istedikleri olayların yanında, kan dâvası ve aşiret kavgalarının önüne geçildi. Îmâr faaliyetleri hızlanarak yeni te’sisler kurulup sosyal ve iktisadî gelişmelere sebeb oldu. İstanbul ile Diyarbekir arasında ve bölgede telgraf hatlarıyla diğer muhârebe vâsıtaları hamîdiye alayları vesilesiyle gelişti. O günkü şartlarda Doğu Anadolu’nun ve diğer bölgelerin sosyal ve iktisâdı mes’elelerinin hâllinde çok büyük rolü olan hamîdiye alayları, siyâsî bakımdan emperyalist devletlerin ve azınlıkların hedefi hâline geldi. Çünkü bu güçler ve azınlıklar gayelerine ulaşabilmek yolunda sultan İkinci Abdülhamîd Han’ı ve hamîdiye alaylarını en büyük manî görüyorlardı. Sultan İkinci Abdulhamîd Han’ın tahttan indirilmesinden sonra, iktidara yerleşen İtihâd ve Terakkî, hamîdiye alaylarının teşkîlâtını lağv etti. Aşiret hafif süvârî alayları adıyla yeniden düzenlendi ve sayıları da azaltılarak 24 adede indirildi. Doğuda meydana gelen ermeni isyânlarında önemli faydası görülen bu alaylar, Balkan savaşında yerinden oynatılmadı. 1913 yılında, alaylar yeni bir teşkilâtlanma içerisine sokularak ihtiyat süvârî alayları adı altında iki fırka hâlinde merkezi Erzurum olan dokuzuncu kolorduya bağlandılar. Birinci Dünyâ harbinde doğuda dinç ve zinde olarak Ruslara karşı kahramanca çarpışan bu alaylar, pek çok kahramanlık gösterdiler ve Rus birliklerini ric’ate zorladılar. İran, Rus, İngiliz, Fransız ve ermeni saldırılarına karşı devletin yanında mücâdele veren bu alayların pek çok neferi, çarpışmalar esnasında şehîd düştü. CEHÂLETİ YOK ETMEK, MAÂRİFDEN GEÇER Onsekizinci ve Ondokuzuncu yüzyıllarda batılı devletler, Osmanlı Devleti dışındaki İslâm cemiyetlerini siyâsî ve ekonomik hâkimiyetleri altına almışlardı. Emperyalist batı tehlikesi Osmanlı Devleti’ni çepeçevre kuşatmıştı. Bu durum karşısında devletten diğer bâzı bölgelerin ayrılması mukadder gibi görülüyordu. Husûsiyle milliyetçilik propagandası etkisinde kalabilecek Osmanlı Devleti’nden uzak ve İngiliz menfâatlerinin büyük olduğu Araplarla meskûn bölgeler için tehlike mevcûddu. İşte sultan İkinci Abdülhamîd bu tehlikeleri önlemek ve aşiretlerin yoğun ve hâkim olduğu bölgeleri muhafaza etmek için bunların reislerinin ve ağalarının çocuklarını Osmanlı kültürüyle yetiştirerek, devlete ve saltanata bağlamak maksadıyla Aşiret mektebinin açılmasını faydalı buluyordu. Nitekim bu hususta bir lâyiha hazırlanmasını fahr-i yâveri ferik Osman Nuri Paşa’ya emretti. Osman Nûri Paşa, 9 Haziran 1308 (1892) târihinde aşağıdaki lâyihayı hazırlayarak sultan Abdülhamîd Han’a sunmuştur. Lâyihada okulun açılması şu gerekçelerle îzâh ediliyordu. “Osmanlı Devleti içerisindeki Arap aşiretlerini hükümetten yâni saltanat ve hilâfetten soğutmak için çeşitli propagandalar yapılmaktadır. Arap aşiretlerinde hüküm süren cehalet yüzünden kötü propaganda ve zararlı eserler oldukça etkisini göstermektedir. Bu tehlikeyi önlemek için cehaleti yok etmek gerekmektedir. Bunun yolu da maârifden geçmektedir. O hâlde aşiret ahâlisi evlâdının tâlim ve terbiyesine mahsus mektepler açmak lâzımdır. Fakat şimdilik bu mekteplere esas olmak üzere İstanbul’da Aşiret mektebi nâmiyle bir mektep te’sisi düşünülmüştür.” Nihayet bu rapor üzerine nizâmnâmesi ve programı hazırlanan Aşiret mektebi 21 Eylül 1308 (1892) târihinde açılmıştır. 1) Sultan İkinci Abdülhamîd’in Doğu Anadolu Politikası; sh. 36 v.d. 2) Doğu Anadolu Gerçeği (S. Ahmed Arvâsi, İstanbul-1988); sh. 48 3) Osmanlı Târihi (Y. Öztuna) cild-2, sh. 110 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-7. sh. 72 5) Hamîdiye Alayları (N. Gültepe, Hayat Târih Mecmuası, sene-1976, sayı-7); sh. 47 6) Osmanlı Târihi (E. Ziyâ Karal); cild-8. sh. 363 7) Sultan İkinci Abdülhamîd-i Sânî Devri ve Saltanatı (O. Ergin); sh. 761 HARÂC Gayr-i müslim vatandaşlardan alınan toprak vergisi. Toplandığında beytülmâle konup, müslümanların umûmî menfâatlerine, kamu hizmetlerine sarfedilir. Harâc, küçüklük, alçaklık ifâde eder. Ağır bir vergidir. Onda, ceza mânâsı vardır. Bu vergi, kâfir olmalarından dolayı gayr-i müslimlere konmuştur. Haracın alınması hazret-i Ömer’in ictihadı ve Eshâb-ı kiramın icmâ’ı ile sabittir. Muhârebe bittikten sonra kâfirlerden zorla veya Resûlullah efendimiz zamanında olduğu gibi harb yapılmadan sulh yoluyla alınan mala fey denir. Harâc da bunlardandır. Ebû Yûsuf (r. aleyh); “Fey, bize göre harâcdır” buyurmuştur. Bu sebeple cizye ve İslâm ülkesinde bulunan gayr-i müslimlerden alınan gümrük vergisi de feydir. Çünkü, bunlar gayr-i müslimlerden harbsiz (sulh ile) alınmaktadır. Harâc alınan araziye haraclı toprak denir. Bunlar şöyle sıralanabilir: 1- Harbte zorla alınıp, gayr-i müslim sahiplerinin elinde bırakılan topraklar, Hanefî mezhebine göre sahiplerinin mülkü olup, satabilirler ve diledikleri gibi tasarrufta bulunabilirler. Irak, Suriye ve Mısır toprakları böyledir. Basra arazisi kıyâsa göre harâc toprağıdır. Fakat Eshâb-ı kiramın icmâ’ı ile öşür arazisi olmuştur. Mekke-i mükerreme de harble alınmasına rağmen, Peygamber efendimiz oraya harâc koymamışlardır. Bu sebeble öşür arazisi sayılmıştır. Hazret-i Ömer, daha önce hazret-i Ebû Bekr gibi ganimetleri taksim ettiği halde Irak, Şam ve Mısır fethedildiğinde böyle yapmadı. Eshâb-ı kiram ile istişare edip, menkûl malları Gâziler arasında taksim etti. Araziyi de sâhiblerinin elinde bırakarak Gâzilere taksim etmedi. Ganimetlerin hepsinin taksimini istiyenlere Haşr sûresinin 7-10. âyet-i kerimelerini delîl getirdi. O, şu iki husus üzerinde duruyordu: 1- Elde edilen toprakların yalnız zenginler arasında dolaşan bir servet olmaması, 2- Sonra gelecek olanların da bundan istifâde etmesi. Bu ise, ancak toprakların taksim edilmeyip, eski sahiplerine bırakılarak, mahsûlünden harâc, kendilerinden cizye almakla mümkün idi. Hazret-i Ömer bu hususta şöyle buyurdu: “Allahü teâlâ, sonra gelecek olanları bu fey’e ortak etti. Eğer ben size taksim edersem, sizden sonra geleceklere bir şey kalmaz. Taksim edilmezse, harbe iştirak etmeyen San’a’daki çoban da bu fey’den nasibini mutlaka alır.” Irak fâtihi Sa’d bin Ebî Vakkâs, Şam fâtihi Ebû Ubeyde bin Cerrah ve Mısır fâtihi Amr bin As, bu ülkelerin arazi ve bağlık bahçelik yerlerinin durumlarını sorduklarında, halîfe Ömer (r. anh) her üçüne aynı cevâbı vermiştir: “Allah’ın sana nasîb ettiği şeylere baktım. Sorduğun hususlarda Allah’ın Resulünün Eshâbı ile müşavere ettim. Re’yim, Allah’ın kitabına tâbidir. Araziyi işleyicilerine bırak. Kıyamete kadar bütün müslümanların faydasına tâbi olarak kalsın. İnsanlara bu şekilde vakıflarda, atiyyelerde bulunulmazsa, medeniyetler, şehirler söner gider.” Bütün bunların yanına, şayet bu topraklar, Gâziler ve müslümanlar arasında taksim edilseydi, müslümanlar bu arazileri ekip biçmekten cihâda çıkmaya fırsat bulamayacaklar, cihâddan geri kalacaklardı. Başlangıçta taksimini isteyenler oldu ise de, bilâhere onlar da hazret-i Ömer’in dediğine geldiler. Bu hususta Eshâb-ı kiram arasında icmâ’ yâni söz birliği meydana geldi. İmâm-ı Ebû Yûsuf, Kitâb-ul-Harâc isimli meşhur eserinde; “Hazret-i Ömer’in, fethedilen arazileri, gâzilere taksim etmemek hususundaki ictihadı, Allahü teâlânın ona bir lütfudur. Bu muamelesi ile ortaya çıkan fayda bütün müslümanlara şâmil olmuştur. Onun bu arazilerden vergi alması ve toplanan vergileri müslümanlar arasında taksim etmesi, cemiyete âid umûmî bir faydadır. Şayet, bu arazîlerin gelirleri, atiyye (maaş) ve masraflarda kullanılmak üzere bütün müslümanlar için vakfedilmiş olmasaydı, kaleler korunamaz ve ordular cihâd için yola çıkamazdı. Bu arazilerden elde edilen gelirlerle ihtiyâçları karşılanan ordular bulunmasaydı, ehl-i küfrün, İslâm beldelerine tecâvüzleri önlenemezdi. Hayrın ve faydanın nerede olduğunu Allahü teâlâ bilir” buyurmaktadır. Diğer üç mezhep imâmına göre bu kısım araziler, rakabesi (mülkiyeti) beytülmâle âid olmak üzere, müslümanlar için vakıftır, işleme ve tasarruf hakkı üzerindekilere bırakılır. Böyle arazilere memleket arazisi veya fey arazisi denir. Osmanlı İmparatorluğundaki arazi de bu şekilde arâzi-yi memleket idi ki, mîrî toprak diye bilinirdi. Halkın mülkü değildi. Ariyet yoluyla ekip biçmek ile ve diğer istifâde yollarıyla tasarrufta bulunup haracını verirlerdi. Kimse, müdâhale, tecâvüz ve taarruz etmeyip, ölünceye kadar aynı şartlarla tasarrufta bulunurlardı. Vefât ettiklerinde, oğulları kendilerinin yerine kâim olup, önceki şartlarla aynen tasarrufta bulunurlardı. Ebüssü’ûd Efendi, pâdişâhın emri üzerine konu ile ilgili esasları tesbit ederken şöyle buyurmaktadır: “Öşür ve harâc arazisi olmayan topraklara, memleket arazisi denir. Aslı haraclı topraklardır. Fakat (bu harâc arazileri) sahiplerine mülk olarak verildiğinde kalabalık olan mîrâscılar arasında paylaştırılınca, her birine cüz’î parçalar düşmekte ve hisselerine göre harâc tâyin edilmekte, dolayısıyla bir takım zorluklar zuhur etmektedir. Bu sebeple, toprağın rakabesi (mülkiyeti) beytülmâle bırakılıp halka ariyet yolu ile verilmiştir. Halktan da ekip biçmek ve bağ bahçe yapmak suretiyle yetiştirdiklerinden, harâc-ı mukâseme ve harâc-ı muvazzaf vermeleri emrolunmuştur. Sevâd-ı Irak arazisi (Irak toprağı) bâzı fukahâya göre bu nevî bir arazidir.” Arazi verilen kimselerden birisi tasarrufunda olan yeri, üç sene boş bırakırsa ellerinden alınıp, başkalarına tapuya (kiraya) verilirdi. 2- Harâclı toprakların ikinci kısmı; fethedildiğinde asıl sahipleri sürülüp, yerlerine başka taraftan getirilerek yerleştirilen kimselere mülk olarak verilen topraklardır. Bu topraklar işleyenlerin mülküdür. İlk sahiplerinin sürülmeleri rastgele olmazdı. O toprakların sakinleri güçsüz oldukları için düşmanın tecâvüzü söz konusu ise veya müslümanların sırlarını düşmana bildirmelerinden korkulursa sürülürlerdi. Ancak kendilerine başka taraftan arazilerinin kıymeti mikdârında yer verilirdi. 3- Hâraclı toprakların üçüncü kısmı; sulh ile alınıp, harâc vergisi karşılığında rakabesi (mülkiyeti) sahiplerine bırakılan topraklardır. 4- Dördüncü kısım; müslümanlarla beraber harbe iştirak ettiği veya harbte yol gösterdiği için devlet başkanı tarafından zımmîye (gayr-i müslim vatandaşa) ganîmetten verilen arazidir. Harbe iştirak ettiği için verilene radh, yol gösterdiği için verilene ücret denirdi. 5- Zımmînin, Müslüman hükümdarın izni ile ihya ettiği mevât (faydalanılmayan, sahipsiz boş) araziden de harâc alınırdı. 6- Bir zımmînin, Müslüman hükümdarın izni ile ihya ettiği mevât arazi, yakınındaki arazinin hükmünü alırdı. Harâc alınan araziye yakınsa, harâc; öşür alınan toprağa yakınsa, öşür alınır. Bu, İmâm-ı Ebû Yûsuf’a göredir. Tatbikat da buna göre olmuştur. 7- Zımmî, yâni gayr-i müslimin satın aldığı öşürlü bir toprak haraclı olurdu. Çünkü kâfirden harâc alınırdı. harâclı toprak sahibi müslüman olsa veya bu toprağı vakfetse, yine harâc verilirdi. Kâfir ölürse vârisleri yine harâc verirdi. Vâris kalmazsa, beytülmâlın (mîrî toprak) olup, harâc sakıt olur, yâni verilmezdi. Hükümet bu mîrî toprağı satar veya vakfederse, mahsûlden öşür verilirdi. Anadolu topraklarının çoğu bu yoldan öşürlü olmuştur. Hükümet beytülmâl toprağını kiraya verirse, her sene alınan kira, devlet reîsi hakkında harâc yerine geçer. Ayrıca öşür alınmaz. Çünkü harâc alınan yerden öşür alınmaz. Alınan kira, para ise muvazzaf harâc olur. Mahsûlün bir kısmı alınırsa mukâseme haracı olur. Araziden alınan kira, kiracı hakkında ücret olur. Haracı, toprağın sahibi müslümana bağışlarsa ve müslümanın da beytülmâlden mal almaya hakkı varsa kullanılır. Böyle bir hakka sahip değilse, hakkı olana verir. Devlet, öşrü bağışlarsa caiz olmaz. Hükümetin kaldırması ile öşür af olmaz. Toprak sahibinin, öşrünü beytülmâlden hakkı olanlara vermesi lâzım olur. Harâclı araziyi sel alsa, yahut suyu kesilse veya yangın ve şiddetli soğuk gibi semavî bir âfet isabet etse, harâc alınmazdı. Harâclı arazideki bağ veya meyve fidanı, meyvesini vermeye başlayınca, o bağ ve bahçenin verimine göre harâc konur. Harâc alınması iki kısımda mütâlâa edilirdi: 1- Mukâseme haracı: Mukâseme, bölüşmek demektir, Bu harâc, araziden elde edilen mahsûle göre, onda bir, beşte bir, dörtte bir, üçte bir ve mahsûlün yarısı arasında değişir. Toprağın verimli ve değerli oluşuna göre yarıya kadar alınabilir. Daha fazlası alınmaz. Yalnız senede kaç kere mahsûl alınırsa, her defasında harâc alınır. 2- Muvazzaf harâc: Muvazzaf, muayyen demektir. Her sene muayyen mikdârda alınır. Bunda, toprağın şahsın zimmetinde, mülkiyetinde olması esastır. Çiftçi, mülkiyetindeki araziyi ekmese de haracını öder. Nitekim hazret-i Ömer, Irak topraklarından sulanan yerler ve muayyen mikdârlardaki saha için muayyen mikdârda harâc koymuştur. Bununla beraber Irak’ın bâzı yerlerinde mukâseme usûlü ile de harâc toplandığı olmuştur. Hazret-i Ömer, harâc me’mûrlarını yâni âmilleri çok sıkı murakabe ederdi. Onları vazîfe yerlerine göndermeden önce sâhib oldukları mallarını tesbit ettirir, vazifelerini bitirip döndüklerinde tekrar saydırırdı. Fazlalık görürse, tamâmına veya bir kısmına el koyar, hazîneye bırakırdı. Fakat bu artışın meşru yollardan olduğu ortaya çıksa, ona dokunmazdı. Onun zamanında Irak bölgesinde harâc geliri yüz yirmi sekiz milyon dirheme ulaşmıştı. Emevîler devrinde harâc gelirleri daha da arttı. Vergilerin toplanmasında yine aynı titizlik gösterildi. Nitekim Abdülmelik bin Mervân zamanında harâc ve diğer gelirleri toplayan kimseler, vazife mahallerine gönderildiklerinde haklarında sıkı tahkikat yapılırdı. Vazifelerini daha iyi yapabilmeleri için Dâr-ül-ıstıhrâc denilen binalar yapılmıştı. Alınan harâclar, gerekli yerlere sarfedilirdi. Emevİ vâlilerinden Yûsuf bin Ömer, Sevâd’dan topladığı 100 milyon dirhemi şöyle harcıyordu: Altmış-yetmiş milyon dirhemi hilâfet merkezine gönderiyor, on altı milyon dirhemini emrindeki Şam askerinin masrafları için harcıyor, dört milyon dirhemini posta ve istihbarat teşkilâtına, iki milyon dirhemini tabiî musibet ve âfetlere ayırıyor, bütün bunlar çıktıktan sonra kalan sekiz milyon dirhemi de zabıta teşkilâtına ve diğer gereken yerlere harcamak üzere yanında bırakıyordu. Emevîler devrinde, Irak’ın harâc varidatı yüz otuz, Mısır’ın otuz altı, Şam’ın yirmi milyon dirhem civarında olup, toplam yüz seksen altı milyon dirheme ulaşıyordu. Kayda geçirilmemiş olanlar bunun hâricinde idi. Abbasîler, harâc toplamada şu usûlü tâkib etti; 1- Muhasebe usûlü: Harâcın ya para, yahut mahsûl veya her ikisi şeklinde alınması. 2- Mukâseme usûlü: Halîfe Mansur’a kadar harâclar ekseriyetle harâc-i muvazzaf usûlü ile toplandı. Onun zamanından itibaren mukâseme usûlüne dönüldü. 3- Mukâtaa (iltizam) usûlü: Harâc ve diğer devlet gelirlerinin toplanmasının bâzı devlet ileri gelenlerine, meselâ kumandanlara tahsis edilmesidir. Bu usûl, Abbasîler devrinde, askerlik Türklerin eline geçince ortaya çıkmıştır. Harâc vergisinin ekseriyeti bu yolla toplanmışlır. Bu usûl, Selçuklu ve Osmanlılar zamanında da devam etmiş 1856 ıslâhat fermanı ile kaldırılmıştır. HARÂC EMÎRİ Abbasîler devrinde harâc vergisinin hükûki tedvinine ehemmiyet verilmiştir. Bilhassa Hârûn Reşîd zamanında bu husus daha da göze çarpar. Halîfe, asrın en büyük âlimlerinden İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin (r. aleyh) talebesi İmâm-ı Ebû Yûsuf’a harâc, öşür, zekât, cizye ve bunların toplanması hususunda, bilinip tatbik edilmesi için lâzım olan malûmatı ihtiva eden temel bir eser yazmasını emretti, İmâm-ı Ebû Yûsuf (r. aleyh) bu kıymetli eserinde Halîfe Hârûn Reşîd’e harâc toplama hususunda şu tavsiyelerde bulunuyordu: “Allahü teâlâ, mü’minlerin emîrine uzun ömürler versin. Vergi toplama işinde bana sorarsanız; sâlih, dindar, güvenilir kimseler bulup, onları harâc emirliğine tâyin et. Bu vasıfları taşıyanlardan âmil yaptıkların; âlimlerle, re’y sahibi olanlarla istişare eden, iffetli, Allah yolunda, kınayanın kınamasından korkmayan, muhafaza ettiği bir hak, mahalline teslim ettiği bir emânete karşılık yalnız Cennet’i isteyen, eğer kötülük yaparsa öldükten sonra karşılaşacağı azâbdan korkan, şâhidlik ettiğinde, şâhidliği kabul edilen, insanlar arasında ahlâksız tanınmayan, bir işte hâkimlik yaptığında haksızlık etmeyeceğinden emin olunan kimseler olsun. Kötü bir âmil (me’mur) topladığı vergilerden istediğini sana gönderir, istediği kadarını da kendisine ayırır. Bir vâli veya âmil, güvenilir değilse devlet malları ona emânet edilmez. Amil ve vâli tâyin ettiğin kimselerin, maiyyetlerinde bulunanlara zulüm ve hakaret etmemeleri, fakat sertlik ile yumuşaklık arasında muamelede bulunmalarını, halka mükellef olmadıkları işleri yaptırmamalarını tavsiye et. Müslümanlara yumuşak, zâlimlere ve ahlâksızlara karşı sert olsunlar. Zımmîlere adaletle, mazluma insafla, haksız ve haddi aşanlara şiddetle muamele edip, halka af ile davransınlar. Böyle yapmak halkı itaatli olmaya sevkeder. Onlardan resmî kayıtlarda gösterilen kadar vergi alsınlar. Bu söylediklerimi, me’mûrlarına emreder, niyetinde sâdık olursan, milletin idaresine iyi kimseler getirmek istediğini, iyileri kötülere tercih ettiğini bilen Allahü teâlânın seni muvaffak kılacağını umuyorum. Bütün bu tavsiyelerime riâyet ettiğin hâlde, onlardan birisi, vazifesinde kötülüğe sapar, emre muhalif işler yapar, halka zulmederse; Allahü teâlânın onu yakalayıp, senin nâmına cezalandırması, sana da niyet ve ihlâsına göre sevâb yazması muhakkaktır. Adaletli ve mazluma insaflı olmak, zulümden kaçınmak, ecir ve sevabının yanında, haracın çoğalmasına, memleketin ma’mûr olmasına vesile olur. Adaletin olduğu yerde feyz ve bereket bulunur. Zulüm ile bunlar yok olur. Zulüm ile haksızlıkla alınan harâc sebebiyle memleket harâb olur. Hazret-i Ömer, Sevâd halkından haracı insaf ve adaletle aldığı için milyonlarca dirhem harâc vergisi topladı. Ey mü’minlerin emîri! Bir veya iki ay müddetle mezâlim meclisleri kurup, halka; şikâyetlerini bildirme, haklarını müdâfaa etme imkânı vermiş ve bu şekilde Allahü teâlânın rızâsına yaklaşmış olursan, ümid ederim ki, milletin ihtiyâç ve derdlerini görme imkânını bulursun. Zâtı-âlinizin bu işler yoluna girinceye kadar bir kaç defa böyle meclislerde hazır bulunması kâfi gelecektir. Böylece; zâlimler, zulümleriyle senin huzuruna çıkmaktan korkacaklar, bir daha zulüm yapmaya cesaret edemiyeceklerdir. Zayıf kimseler de bu meclislerde bulunup, işlerine muttali olman sebebiyle ümidlenip kalbleri kuvvet bularak, hakkında hayır duâlar edeceklerdir. Fesat ve haksızlık üzerine yürüyen hiç bir şey asla devam edemez. Adalet ve doğruluk ile de hiç bir şey azalmaz. Helak olan milletler, ancak hakkı gasbetmeleri, kendilerine harâc ödeninceye kadar zulüm etmeleri sebebiyle helak olmuşlardır. Harâc mükelleflerine, ödemeye mecbur olmadıkları vergileri yüklemek helâl olmayıp, apaçık zulüm ve haksızlıktır. Ömer bin Abdülazîz’in âmili Adiy bin Ertâd kendisine şöyle yazdı: “Burada bâzı kimseler, baskı yapmadan haraclarını vermiyorlar...” Bunun üzerine Ömer bin Abdülazîz ona şöyle cevâb verdi: “Benim rızâ göstermem seni Allahü teâlânın azabından koruyabilecekmiş gibi insanlara azâb ve eziyet etmek hususunda benden izin istemenize son derece taaccüb ettim. Mektubum sana ulaşınca, vergilerini kolaylıkla verenlerden al. Zorluk gösterenlere sâdece yemin ver. Onların Allahü teâlânın huzuruna kendi suçları ile varmaları, benim onlara azâb ederek Allahü teâlâya kavuşmamdan daha sevgilidir.” 1) Kitâb-ül harâc; sh. 25 2) Es-Siyâsetü vel-iktisâd (Dr. Ahmed Çelebi, Kâhire-1964); sh. 226 3) El-Hidâye; cild-2, sh. 156 4) İbn-i Âbidîn: cild-3, sh. 255 5) Kitâb-ül-emvâl; sh. 59, 77, 686 6) Kitâb-ül-harâc (Yahyâ bin Âdem); sh. 27 7) Kitâb-ül-harâc (Kudâme bin Cafer); vr. 90 8) Kitâb-ül-harâc (Z. Rîs); sh. 114 9) El-Ahkâm-üs-sultâniyye; sh. 142 10) Osmanlı Târih Deyimleri 11) Osmanlı Mâliyesi (A. Tabakoğlu, İstanbul-1985) HARB OKULU (Bkz. Mekteb-i Harbiye-i Şâhâne) HAREKET ORDUSU (Bkz. Otuzbir Mart Vak’ası) HAREM-İ HÜMÂYUN Sarayda; pâdişâhın annesi, hanımları, çocukları, hizmetçi câriyeler ve hadım ağalarının kaldığı kısım. Asıl adı Dârüsseâdedir. Pâdişâhın sarayından başka diğer saray ve konaklarda büyükçe, evlerde de küçük odalar hâlinde kadınlara mahsus harem denen bir kısım vardı. Haremin kelime mânâsı, girilmesi yasak olan ve saygı duyulan yer demek idi. Bu bölüme yakın akraba olmayan erkekler giremezdi. Erkeklere âid olan bölüme selâmlık denirdi. Haremin târihi çok eskilere uzanır. İslâmiyet geldikten sonra kendine has bir hüviyet kazanan harem, İslâmiyet’in tesettür ve benzeri emirlerine uygun bir şekil almıştır. Harem, Resûlullah efendimiz ve hulefâ-i râşidîn devirlerinden sonra Emevîler, Abbasîler, Selçuklular ile diğer İslâm devletleri ve nihayet Osmanlı saraylarında daha teferruatlı ve teşkilâtlı bir hâle gelmiştir. Osmanlı Devleti’nin gelişmesine paralel olarak, pâdişâhların oturduğu saraylar da büyümüştü. Bursa’daki mütevazı Osmanlı sarayına karşılık, Edirne’de daha teşkilâtlı saraylar yapılmıştı. Fâtih’in İstanbul’u fethinden sonra ise, bugünkü Bâyezîd’de üniversitenin bulunduğu sahada bir saray yaptırıldı. Daha sonra bu sarayın yerine Sarayburnu’nda bugünkü Topkapı Sarayı yapılmıştır. Fetihten sonra Harem, üçüncü Murâd’a kadar eski sarayda, Dolmabahçe Sarayı yapılıncaya kadar da Topkapı Sarayı’nda idi. Topkapı Sarayı’nda harem-i hümâyûnun giriş kapısı Kubbealtı’nın arkasına düşer. Buraya Araba kapısı denir. Kapıdan sonra dolaplı kubbe denilen yere girilir. Buranın çevresi dolaplarla çevrilidir. Buradan fıskiyeli avlu veya fıskiyeli şadırvan denen dikdörtgen avluya çıkılır. Avlunun sağında kule kapısı, solunda ise perde kapısı vardır. Perde kapısından sonra dar sokağa benzeyen bir geçit başlar. Haremağalarına mahsus hamam ile kızlarağası köşkü buradadır. Daha ileride harem ağalarına mahsus dâireler, şehzâdeler mektebi, baş muhasip ağa ve baş hazînedâr ağa dâireleri yer alır. Haremağaları dâiresi bir çok oda ve koğuştan meydana gelmiştir. Şehzâdeler mektebinde pâdişâhın çocukları, yeğenleri ve amca oğulları eğitim görürlerdi. Burada ders görenler küçük yaştakiler olup, yetişkinlere hocaları dâirelerine giderek özel ders verirlerdi. Salon ve koridorları süslü ve güzel olan Şehzâdeler mektebinin duvarları altın yaldızlı nakışlarla ve müzeyyen çinilerle kaplı idi. Şehzâdeler mektebi geçildikten sonra ileride sağda bulunan kuşhane kapısından girilince, harem ağalarının nöbet tuttukları yere gelinirdi. Haremle ilgisi olanlar bu kapıdan girip çıkarlardı. Buranın sağ tarafında uzun bir koridor olup, buraya altınyol denilirdi. Burası Hırka-i saâdet dâiresine kadar uzardı. Ortadaki kapı, Vâlide Sultan taşlığına açılırdı. Solda câriyeler dâiresine âid olan üçüncü bir kapı daha vardı. Bu alana harem ağalarının nöbet yeri denilirdi. Burada harem ağaları sıra ile nöbet tutarlardı. Haremin dış ile ilgisini bunlar sağlarlardı. Harem-i hümâyûnun bu iç kesiminde sırasıyla, çeşmeli sofa denilen yer, hünkâr sofası, hünkâr hamamı, vâlide sultan dâiresi, asma bahçe ve daha bir kaç tane pâdişâh odası yer alır. Harem-i hümâyûnda ayrıca bir kaç tane de mescid yer almaktadır. Netice itibariyle harem; salon, oda, koridor, hol, sofa ve taşlıkla dolu idi. Harem-i hümâyûnda pâdişâh, pâdişâh zevceleri, çocukları, hânedân üyelerinden bâzı akrabaları yanında yüzlerce görevli yaşamaktaydı. Osmanlı hareminin en yüksek makamı vâlide sultanlıktı. Dolayısıyla haremin fahrî başı pâdişâhın annesi idi. Haremde hünkâr sofasından sonra en geniş dâire de vâlide sultânınki idi. Vâlide sultanın geniş bir câriye (hizmet gören) kadrosu vardı. Haremi, hazinedar usta vasıtasıyla idare ederdi. Bütün kadınlar, sultanlar, ustalar ve câriyeler kendisinden çekinirler ve sayarlardı. Haremdeki bütün işler onun emriyle yapılırdı. Haremde vâlide sultandan sonra söz sahibi kadın efendidir. Osmanlı pâdişâhlarının kadınlarına genel olarak kadın-kadın efendi denilirdi. Pâdişâhın ilk hanımına başkadın denirdi. Başkadın diğerlerine göre üstündü. Dâiresinde hizmet eden câriyeler ve kalfaları diğerlerinden fazla olurdu. Pâdişâhın hanımlarına on altıncı yüzyıldan îtibâren haseki de denilmeye başlanmıştır. Başlangıcından îtibâren pâdişâhların evlilikleri hususiyet arzeder. İlk Osmanlı pâdişâhları, on altıncı asır başlarına kadar, etrafındaki Anadolu beylerinin, Bizans İmparatoru’nun, Sırp ve Bulgar krallarının kızlariyle evlendiler. Bunlarla evlenmeleri hissi olmayıp, akrabalık yoluyla kuvvetlenmek veya mîrâs yoluyla toprak elde etmek gibi siyâsî maksadlı idi. Nitekim Germiyanoğullarından Yıldırım’a gelin gelen Devlet Hâtun’la bu beylik topraklarından bir kısmı da çeyiz olarak verilmişti. Yıldırım’ın ve ikinci Murâd’ın Sırp prensesi olan zevceleri meşhûrdur. Bunların Sırbistan’daki Osmanlı siyâsetinin desteklenmesi hususunda büyük rolleri olmuştur. Hattâ, Fâtih Sultan Mehmed Han, vâlidem diye hitâb ettiği Sırplı üvey annesinden Balkanlardaki siyâsî mes’elelerde çok faydalanmıştır. Bununla beraber on altıncı yüzyıl ortalarına kadar pâdişâhların bu hanımları yanında câriyelerden de zevceleri vardı. Ancak Kânûnî’den îtibâren etrafta pâdişâhların evleneceği hükümdar ve krallık aileleri kalmadığı veya lüzum görülmediğinden, bâzı istisnaları dışında artık daimî olarak câriyelerle evlenme usûlü devam etmiştir. İslâm hukukuna göre hür kadınlarla olan evlilikteki tahdîd, câriyelerle evlilikde konulmamıştır. Buna rağmen pâdişâhların câriyelerle evliliği de hep mahdûd (sınırlı) kalmıştır. Söylendiği gibi pâdişâhlar’ın yüzlerce câriye ile evlilik yaptığı doğru değildir. Hattâ on altıncı yüzyıl sonuna kadar ömürleri seferlerde geçen pâdişâhların, normal harem hayâtını yaşayabildikleri bile söylenemez. Bunlardan başka Pâdişâhların tanınmış ve asîl bir ailenin kızıyla evlenme imkânları olduğu hâlde, bâzı mahzurlarından dolayı bu evliliği tercih etmemişlerdir. Pâdişâhın annesi veya zevcesi tarafından İstanbul’da veya taşrada akrabasının bulunması mahzurlu idi. Zamanla ana tarafından akrabalar saraya dolacak, şahsî ve siyâsî birtakım isteklerde bulunacaklar, arzuları yerine getirilmeyenler, pâdişâh ile akrabalığına güvenerek birtakım entrikalara teşebbüs edecekler, neticede, o devir Avrupa devletlerinde olduğu gibi, kanlı hâdiseler yüzünden devlet güvenliği sarsılabilecekti. Pâdişâhların haremdeki diğer aile ferdleri şunlardır: Sultanlar: Osmanlıların ilk devirlerinde, pâdişâh kızlarına Selçuklularda olduğu gibi, hâtûn deniliyordu. Fâtih devrinden sonra sultan denildi. Osmanlı pâdişâhları kızlarına daha çok Ayşe Hadîce, Fatma, Esma, Emine gibi isimler veriyorlardı. Erkek evlâda sultan tâbiri isimden önce konulduğu hâlde, kızlarda, isimden sonra konuluyordu. Ayşe Sultan, Fatma Sultan gibi. Sultan tâbiri yalnız olarak söylendiğinde de kız evlâd anlaşılmaktaydı. Sultanlar doğar doğmaz kendisine bir dâire ayrılır, emrine dadı, sütnine, kalfa ve câriyeler verilirdi. Çocuğun eğitimiyle kendi anneleri, dadı ve kalfaları uğraşırdı. Sultanlar okuma çağına gelince, derse merasimle başlarlardı. Ekseriyetle merasimlere pâdişâh da katılır ve Besmeleyi bizzat kendisi çektirirdi. Bundan sonra husûsî hocalar tarafından okutulurlardı. Sultanların Kur’ân-ı kerîmi doğru okumaları hususunda ehemmiyetle durulurdu. Sultanlara Kur’ân-ı kerîmden sonra lüzumlu olan dînî ve dünyevî bilgiler de öğretilirdi. Şehzâdeler: Osmanlı hânedânının erkek çocuklarına şehzâde denirdi. 5-6 yaşına geldiklerinde kendilerine hoca tâyin edilerek törenle derse başlarlardı. İlk dersi şeyhülislâm verirdi. Sonra husûsî hocalar okuturdu (Bkz. Şehzâde). Haremde hizmet veren halk iki gruba ayrılır. 1- Hârem Ağaları ve Dârüssaâde Ağası Daha önceki İslâm devletleri saraylarında olduğu gibi, Osmanlılarda da zenci hadım ağaları vardı. Bunlar harem-i hümâyûn denilen saray dâiresinin (kadınlar kısmının) hizmet ve muhafazasında bulunurlardı. Bundan dolayı kendilerine harem ağası denilirdi. Esir tüccarları; Mısır, Habeşistan ve Orta Afrika’ya kadar giderler, türlü yollarla elde ettikleri zenci çocuklarını hadım ettirdikten sonra; Mısır, İstanbul başta olmak üzere diğer Akdeniz limanlarında satarlardı. Atâ Efendi, hadım ağalarının harem hizmetine ilk defa ikinci Murâd zamanında alındığını kaydeder. Bundan sonra hareme alınan zenci hadımlardan bir ocak kuruldu ve buna ağalar ocağı adı verildi. Ağalar ocağına alınan zenci çocukları kendilerinden daha büyük zenci hadım ağalarınca sıkı bir disiplin altında yetiştirilirdi. Enderûn mektebinde olduğu gibi, bunlara İslâmî bilgiler, sarayın ve haremin usûl ve âdabı, nazarî ve tatbikî olarak öğretilir, saray kültürü ile yoğrulurlardı. Belli bir yaşa kadar eğitildikten sonra hadım zenci çocukları haremdeki şehzâdeler, kadın efendiler ve sultanların hizmetine verilirler, bunların yanında bir çeşit staj yaparlardı. Saray dışından evlenen sultanların ve hânedân üyelerinin saraylarına da hadımağaları bu ocakdan gönderilirdi. Sabah-akşam harem-i hümâyûn kapılarını kilitlemek, kapıda nöbet beklemek, girip-çıkanları kontrol etmek, arabalara refakat etmek, doktorlarla beraber girip-çıkmak, hâriçten hiç kimseyi içeriye bırakmamak hadım ağalarının başlıca görevleri idi. Harem-i hümâyûna ilk giren zenci ağaları en aşağı ünvânla hizmete başlarlardı. Sonra sıra ile acemi ağalığı, nöbet kalfası olurlar, daha sonra ortanca hasıllı veya hasırlı olup, on ikinci hasıllıdan en eskisi terîî edince yayla başı gulâmı, sonra yeni saray başı kapı gulâmı olurdu. Bunlar bir takım dereceler daha katettikten sonra, dârüssaâde ağalığına çıkarlardı. Kızlar ağası diye de bilinen dârüssaâde ağası, Osmanlı sarayının ve bütün enderûn ve harem-i hümâyûn ağalarının en büyüğü idi. Derece itibariyle sadrâzam ve şeyhülislâmdan sonra gelirlerdi. Harem-i hümâyûnun korunması ve pâdişâhın husûsî hizmetlerine kadar pek çok hizmet görürdü. 1532’ye kadar kızlarağası ak hadım ağalarından seçilirken, bu târihten itibaren devamlı olarak zenci hadım ağalarından seçildi. Emri altında harem-i hümâyûn hizmetinde istihdam edilen zenci hadım ağaları vardı. Zenci hadım ağaları derecelerine göre bâbüsseâde ağasından sonra vâlide sultan ağası, şehzâdelerin muhafızı olan şehzâdeler ağası, vâlide sultan hazinesiyle onun odasındaki kadınlara nezâret eden hazinedar ağa ve yine vâlide sultânın şeker, şerbet vesâiresine bakan kiler ağası, büyük odadaki kadınların nâzırı büyük oda ağası ve küçük odanın nâzırı küçük oda ağası, kadınlar dâiresinin baş kapıcısı başkapı ağası gelmektedir. Bâbüssaâdeyi bekleyen harem ağaları beyaz olup, bunlara ak hadım ağaları adı verilirdi. 1582 yılına kadar bâbüssaâde ağası bunlardan seçilirdi. Ak hadım ağaları, Osmanlı sarayına önceleri Macar, Alman ve Slavlardan getirilen esirlerden alınarak istihdam ediliyordu. Daha sonraları Gürcü, Ermeni ve Çerkezlerden de satın alınmak yoluyla sağlandı. Bâbüssaâdeyi bekleyen ak ağaların en önemli görevi; pâdişâhın mâbeyn dâireleri ile harem dâiresini korumaktı. Bunun için ilgililerden başka hiç kimseyi bâbüssaâdeden içeri sokmazlardı. Sarayın en iyi korunan kapısı burası idi. Ak ağalar bâbüssaâdenin karşısında yer alan odada yatıp kalkarlar ve haremin iç kısmına kat’iyyen sokulmazlardı. Ak hadım ağaları derecelerine göre sırasıyla; kapı ağası, saray-ı cedîd ağası, saray kethüdası, başkapı gulâmı, ikinci kapı gulâmı idi. Ak hadım ağaları arasında dışarı devlet hizmetine çıkarak vezirlik ve sadrâzamlık eden pek çok kimse vardır. Nitekim Hadım Sinân Paşa, Hadım Ali Paşa, Hadım Süleymân Paşa ve Hadım Gürcü Mehmed Paşa bunlardandır. 2- Câriyeler Haremdeki ikinci hizmet grubunu câriyeler meydana getirmektedir. Câriyeler bilgi, kabiliyet ve belirli vasıfları hâiz olmalarına göre harem teşkîlâtı içerisinde çeşitli derecelere ve hattâ pâdişâh hanımlığına kadar yükselebilirdi. Harem-i hümâyûnda çalışan câriyeler yaptıkları işe göre isimler alırlardı. Bunlar derecelerine göre şu şekildedir: Ustalar: Harem teşkilâtında câriyelerin yükselebileceği en üstün makamdır. Harem-i hümâyûndaki bütün câriyelerin âmiri ve en nüfuzlusu ise kâhya kadın idi. Bunun amirlik alâmeti olarak elinde gümüş kaplı bir değnek ile hünkâr dairesindeki muhtelif eşyayı mühürlemek için yanında mühr-i hümâyûn vardı. Pâdişâhın kadınları bile ona hürmet gösterirlerdi. Kâhya kadın, kızların terbiyesine ve usûle muhalif bir harekette bulunmamalarına dikkat eder, kendilerine sarayda nasıl yaşamak lâzım geldiğini ihtar edip öğretirdi. Kâhya kadının muavinine hazinedar usta derlerdi. Bu usta, hükümdarın elbiselerine ve harem-i hümâyûn levâzımâtına bakardı. Ustalar değişik hizmetler görürlerdi. Pâdişâhın sofra hizmetini görenlere Çâşnigîr usta, çamaşırlarını yıkayanlara çamaşırcı usta, pâdişâhın eline su döken iprîkdâr, traş takımlarına bakana berber usta, kahvesini yapana kahveci usta, pâdişâhın kilerine ve kiler takımlarına bakana kilerci usta denirdi. Hükümdara şerbet ve meyve sunulacağı zaman, bu görevi, kilerci usta, yardımcıları olan câriyelerle birlikte yapardı. Bunlardan başka haremin genel hizmetleri ile uğraşan ustalar da olup, yaptıkları işlere göre isim alırlardı. Vekil usta: Hazinedar usta adına haremdeki bütün câriyeleri o idare eder, başlarında bulunup, gerekli emirleri verirdi. Kethüda usta: Haremin teşrifâtçısıdır. Bayramlarda, düğünlerde, doğumlarda yapılan bütün merasim ve toplantıları idare ederdi. Bu sebeple kethüda; câriye ve kalfaların en görgülü ve kabiliyetlileri idiler. Pâdişâh ve hânedân mensuplarına nasıl muamele edileceğini kethüda usta öğretirdi. Hastalar ustası: Haremde hasta câriyelere bakarlardı. Yardımcıları, hastalar kethüdaları idi. Kalfalar: Acemilik derecesini bitiren câriyeler kalfa olurlardı. Makam bakımından ustalardan sonra gelirler. Kalfalar, kabiliyet ve gerekli vasıfları hâiz olmalarına göre, vâlide sultan, kadın efendi, şehzâde ve sultanların dâirelerinde hizmet ederlerdi. Eskiliklerine göre büyük, ortanca ve küçük kalfa olmak üzere üçe ayrılırlardı. Bunlar, bulundukları dâirelerin işlerini emrindeki kalfalar ve câriyelerle görürlerdi. Ustalar gibi, haremin genel hizmetlerinde de bulunan kalfaların hemen hepsi okur yazardı. Kalfalar beraberlerindeki câriyelerle bir haftalık harem nöbeti tutarlardı. Haremin hünkâr sofasında yatsıdan sabaha kadar oturup, ikişer-üçer bütün dâirelerin bahçelerini dolaşırlardı. Bunlara nöbetçi kalfalar denirdi. Gece bir kaza ve hastalık olursa, hemen baş kâtibeye haber verirlerdi. Perşembe günü bütün dâireleri temizlerlerdi ki buna Perşembe hizmeti denirdi. Cuma günü nöbeti diğer kalfaya teslim ederlerdi. Yine bir hafta süre ile aş nöbeti tutarlardı. Her dâirenin kalfası yanındaki câriyelerle getirilen yemekleri içeriye alırlar ve kurulu sofralara dağıtırlardı. Sofraları temizleme ve kapları yıkama işi acemi câriyelere âiddi. Sarayda temizliğe çok dikkat edilirdi. Her ay başında haremde genel temizlik yapılırdı. Ortanca kalfadan gençler, bütün sofaları, koridorları, merdivenleri, hamamları, bodrum katını hep beraber temizlerlerdi. Her tarafı ve ince Mısır hasırlarını sabun köpüğü serperek temizlerlerdi. Sarayın en ağır ve zor işlerini, güçlü, kuvvetli oldukları için zenci câriyeler yaparlardı. Bunlar; sarayın duvarlarını temizlemek, sofaları silip süpürmek, sofalardaki yastıkları onarmak ve korumak, mangalları parlatmak ve bakmak, câmilerdeki halı, kilim ve hasırları temizlemek, şerbet ve pilavın hazırlanmasına yardım etmek gibi işleri yaparlardı. Haremde diğer kadın hizmetçiler şunlardır: Ebe: Doğum işlerine bakardı. Dâye: Pâdişâhın kızlarına veya şehzâdelerine süt emzirmek için tutulan kadın ve câriyelerden olurdu. Dâyenin asîl ailelerden olmasına bilhassa dikkat edilirdi. Câriyelerden olanlar ise, umumiyetle kalfa derecesinde olurlardı. Pâdişâhlar dâyelerine pek hürmet gösterirlerdi. Dadı: Pâdişâhın çocuklarına bakan câriye ve kadınlardı. Ayşe Sultan, dadısını şöyle anlatır: “Beni büyük bir îtinâ, şefkat ve muhabbetle giydirir, her işimi yapardı. Ben de onu öper; “Benim cici dadıcığım” derdim. O da bana “Bir taneciğim, melek sultânım” derdi” (Bkz. Câriye). Yabancı erkeklerden sakınmak ve gizlilik esas olduğundan, mecbur kalmadıkça esas görevliler dışında saray haremlerine kimse alınmazdı. Saray hekîmi, tâmirâtçı gibi kimselerin dışında, ne sadrâzam, ne vezirler ne diğer saray personeli, ne de büyükelçiler, Osmanlı sarayı haremine giremezlerdi. Bunlar ise iş îcâbı girdiklerinde, bina ve mefruşattan başka bir şey görmezler ve kadınlara asla rastlamazlardı. Türk ve yabancı devlet adamlarına yemekler, ikrâmlar, toplantı ve huzura kabuller hep harem dışında olurdu. Topkapı Sarayı’nın üçüncü yerinde inşâ olunan harem-i hümâyûn kalın duvarları çevresinde harem ağaları ve diğer ocakların daireleriyle geçilmesi imkânsız bir bütünlük arz eder. Bu sebeple harem-i hümâyûnda geçen günlük hayat hakkında bilinenler pek mahdûd ve sınırlı kalmaktadır. Harem hakkında dışa sızabilecek malûmat harem ağaları veya içerde yaşıyan kadınlardan elde edilebilir. Fakat târihî hakîkatlerden de anlaşılıyor ki, ne haremden çıkarılarak evlendirilenler, ne de harem ağaları, haremin mahremiyetine gömülen haber ve malûmatı dışarıya sızdırmamışlar, görüp işittiklerini içlerine hapsetmişler ve onlarla birlikte âhirete göçmüşlerdir. Gizli olarak saraya girebilmek istenirse, Ayasofya tarafından üç, deniz tarafından ise bir çok has bahçeyi geçmek îcâb ederdi ki, bu da mümkün değildi. Dolayısıyla bâzı ecnebî ve onların hayranı olan bâzı yerli yazarların haremi gördüm diyerek kendi şahsî düşünce ve fikirlerini kaleme alarak yazdıkları eserler tamâmiyle hayâl mahsûlüdür. Çünkü Türkiye’yi ziyaret eden yabancıların çoğunun Türkçe bilmemeleri azınlıklarla görüşüp onlardan edindikleri bilgileri en ufak tenkid süzgecinden bile geçirmeden kitaplarına yazmaları onları fahiş hatâlar yapmaya sürüklemiştir. Değil Türk kadınları, erkekleriyle bile konuşamayan ve anlaşamayan yabancı seyyah ve ressamların, Osmanlı hakkında verdikleri hükümler ve yazdıkları kitaplar, o kadar indî ve kafadan yazılmıştır ki, bunları düzeltmek için düzineler dolusu kitap yazmak îcâb eder. Nitekim ciddî bâzı batılı tarihçiler dahi saray kapılarının çok sıkı korunduğunu ve kapıdakilerin haberi olmadan hiç bir kimsenin haremin bulunduğu kısma giremeyeceğini yazmaktadırlar. Harem teşkîlâtı içerisinde, pâdişâhın kadın ve kızları, harem görevlileri ve bunların vazîfeleri, harem-i hümâyûndaki teşrîfât ve usûlleri ile ilgili bilgiler doğru olarak ancak hânedânın bir nevî husûsî arşivi olan Topkapı Sarayı Arşivi ile Başbakanlık Arşivi’ndeki belgelerden öğrenilebilmektedir. Harem-i hümâyûna âid olarak bu belgelere dayanmayan bütün bilgiler şüphe ile karşılanmalıdır. Harem içerisinde görevli olan hadım ağaları belli ölçüler içerisinde hareket ederlerdi. Bunlar kadın efendi ve kızlarıyla konuştuklarında, ya kapı aralığından veya araya perde asmak suretiyle görüşmek zorundaydılar. Kazara sultânın veya kadınların yüzünü açık görseler başlarını yere eğmek, hareme girerken “Destur” diye bağırmak ve orada bulunan câriyeleri uyarmak mecbûriyetindeydiler. Haremde yaşayan kadınların serbest bir şekilde bahçelerde, mesirelerde eğlenmelerine halvet denirdi. Kapalı havalarda pâdişâh; kadınları, sultanları ve oğulları ile görüşmek isterse onları dâiresine çağırtır, konuşur ve görüşürdü. Pâdişâhın aile efradının hepsi veya bir bölümü ile yaptığı bu toplantıya muhtasar halvet adı verilirdi. Bir de hasbahçede yapılan halvetler vardı. Pâdişâh halvet yapılacağını bir hatt-ı hümâyûnla bildirir ve rahatsız edilmemesini emrederdi. Hasbahçenin bâzı yerlerinde devamlı olarak halvet sokakları ile perdeleri bulunurdu. Halvet günü üçüncü avlu tamâmiyle boşalır, bahçenin görülebilecek yerleri halvet bezleri ile örtülürdü. Bahçede kadınların ve câriyelerin dolaşacağı yollar üzerine ve etrafına çadırlar kurulurdu. Bunlardan başka oturulacak, namaz kılınacak, eğlenilecek ve yemek yenilecek çadırlar da kurulurdu. Bu gelenek, saltanatın kaldırılmasına kadar devam etmiştir. Baharlarda ve yaz aylarında zaman zaman hasbahçe ve saray dışındaki gezi yerlerine de gidilirdi. Fakat harem halkı çok kalabalık olduğundan gruplara ayrılırlar ve gezi yerlerine nöbetleşe giderlerdi. Geziye çıkılmadan önce gidilecek yerlere çadırlar gönderilirdi. Baş ve ikinci kâtibe, gezintinin nereye yapılacağını ve hangi câriyelerin bu geziye katılacaklarını haremde îlân ederlerdi. Herkes en güzel elbiselerini giyer, gidişe hazırlanırdı. Geziye katılacak kadınlar, sultanlar ondan sonra ustalar, kalfalar ve câriyeler arabalarına binerler, haremden göç yerine hareket ederlerdi. Kafilenin önünde ve yanlarında atları üzerinde harem ağaları bulunurdu. Arabalarının perdeleri yarıya kadar indirilirdi. Kafile ağır bir yürüyüşle gezi yerine varır, harem halkı arabalarından iner, hazırlanmış olan çadırlarına girerlerdi. Yeşil renkli çadırların ağaçlar, çiçekler ve yeşillikler arasında bulunması etrafa ayrı bir görünüş verir, gönüllere ferahlık getirirdi. Harem burada akşama kadar eğlenir, türlü oyunlar ve eğlencelerden sonra saraya dönerlerdi. Haremde dînî günler ve geceler çok değişik bir havada geçerdi. Ramazandan bir hafta önce hazırlık başlar, temizlik yapılırdı. Ramazân ayında saray ve haremde yaşıyanların hepsi oruç tutarlar ve hatim indirirlerdi. Ramazanın ilk gecesi bütün dâirelerin sofalarına kafesler kurulur, seccadeler yayılır ve topluca namaz kılınırdı. Teravih namazından sahura kadar dâirelerde türlü eğlence ve sohbetler yapılır, gecenin tatlı geçmesine çalışılırdı. Sarayın harem dâiresi Ramazan’da adetâ câmi hâline girer, herkes ibâdet ve tâatle vakit geçirir, vâzlar verilirdi. Akşam topla beraber önce akşam namazı kılınır, sonra zemzem-i şeriflerle oruç bozulur, çeşit çeşit iftar yemekleri yenir, buzlu limonatalar, şuruplar içilirdi. Pâdişâh, devlet erkânını iftara çağırdığı gibi, kadınefendi ve sultanlar da haremde bulunan öbür kadınları iftara çağırırlardı. Ramazan’ın on beşinde, başta pâdişâh olmak üzere şehzâdeler, sultanlar, kadınefendiler ustalar, kalfalar ve câriyeler hırka-i saadet dâirelerini ziyaret ederlerdi. Kandil ve bayram günlerinde de harem halkının aynı şekilde çeşitli merasimler tertipledikleri olurdu. Sâir zamanlarda haremde yaşıyanlar günlerini vazifeleri dışında ibâdet etmekle ve okumakla geçirirlerdi. KİMSEYE SEN DİYE HİTÂB ETMEZDİ Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın kızlarından Ayşe Osmanoğlu, Hâtıralarım isimli kitabında babasının kendi terbiyeleri üzerinde itinâ ile durmasını şu sözleriyle ifâde ediyor. Bu ifâdeler aynı zamanda pâdişâhın haremde kızları ile olan ilgi ve alâkası için de güzel bir nümûne teşkil etmektedir. “Babam işleri hafif olduğu zaman, haremlerinden ve kızlarından kimi isterse haber gönderip çağırtır, onlarla görüşürdü. Gerek haremlerinin, gerekse kızlarının resmî işlere karışmasını asla istemezdi. Terbiyemiz hususuna pek dikkat ederdi. En küçük kusurlarımızı dahi hoş görmez, kendisiyle yüz göz etmezdi. Bir kusurumuzu gördüğü, hissettiği zaman bizlere bir şey söylemez, analarımıza haber gönderirdi. Huzurunda ne suretle konuşacağımızı, nasıl hareket edeceğimizi biz de pek iyi bilirdik. Çok sâde giyinmemizi isterdi. Cicili bicili şeyler giymemizi istemezdi. Yakalarımız hafif açık olabilirdi. Fakat kollarımız tamâmiyle kapalı idi. El işaretleriyle, yüksek sesle konuşmamızı istemezdi. Dâima sakin ve nâzik hareketli olmamıza dikkat ederdi. Büyüklerimize, annelerimize, kardeşlerimize, dâima saygılı davranmamızı, önlerine geçmeyip sıramızı muhafaza etmemizi ister, şımarıklıktan hiç hoşlanmazdı. Kimseye “Sen” diye hitap etmediği gibi, câriyelerine bile “Getiriniz” ve “Götürünüz” gibi nazikâne şekilde emir verirdi. Bizlere ya “Kızım” veya “Sultan” diye hitâb ederdi. Kadınlarına da pek saygılı muamelede bulunurdu. “Başkadın” yahut “Baş ikbâl” şeklinde haber gönderir ve çağırırdı.” 1) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı (Uzunçarşılı); sh. 110-150 2) Germiyanoğulları Târihi (M. Ç. Varlık, Erzurum-1974) 3) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 243, 246 4) Harem (Çağatay Uluçay) sh. 13, 20, 25, 41, 58, 67, 75, 148, 150, 162, 163, 5) Babam Abdülhamîd (Ayşe Osmanoğlu); sh. 85, 87, 117 6) Nâimâ Târihi; cild-6, sh. 63, 64 7) Abdurrahmân Şeref, Topkapı Sarayı (T.O.E.M. I, İstanbul 1329); sh. 465, 475 8) Saray Hâtıraları (Safiye Ünüvar, İstanbul-1964); sh. 14, 27, 28, 50, 72 9) Târih-i Enderûn (M. Atâ Bey) 10) Hayâtımın Acı ve Tatlı Günleri (Şâdiye Osmanoğlu) HAS ODA (Bkz. Enderûn Mektebi) HASAN HÜSÂMEDDÎN UŞÂKÎ Evliyanın büyüklerinden ve Uşâkî yolunun kurucusu. İsmi, Hasan, lakabı Hüsâmeddîn’dir. 1475 (H. 880) senesinde Buhârâ’da doğdu. Soyu hazret-i Hüseyin’e ulaşır. Hacı Teberrük isminde bir tüccarın oğludur. Anadolu’ya gelip, Uşak’ta yerleştiği için Uşâkî denildi. Sonra İstanbul’a gelerek, Kasımpaşa’da, kendisi için yaptırılan dergâhta, tâliblerine ilim öğretti. Hac farizasını îfâ ettikten sonra, dönüşünde 1594 (H. 1003) senesinde Konya’da vefât etti. Hüsâmeddîn Uşâkî, ilk tahsîlini babasının nezâret ve himayesinde tamamladı. Babasının vefâtı üzerine ticâretle meşgul olmaya başladı. Üzüntü içinde uyuduğu bir gece, rüyasında ona şöyle denildi: “Boş yere ticâretin zahmetini çekmek, hakîkat ehli için zarar ve ziyandır. Arzun âhiret ticâreti, yâni Allahü teâlâya kavuşmak olsun. Gayen sonsuz sermâyeyi elde etmek ise, dünyâ mallarından yüz çevirip, Anadolu’nun güzel şehirlerinden Uşak’ta oturan Seyyid Ahmed-i Semerkandî hazretlerine varıp teslim ol. Uzlet köşesine çekilip, dâima Rabbin ile ol!” Bu manevî işaretten ve aldığı emirden sonra kendinde bir başkalık hisseden Hüsâmeddîn Uşâkî hazretleri, bir an önce bu zâta kavuşmak arzusu ile yanıp tutuşmaya başladı. Babasından kalan bütün mallarını, servetini ve kurulu ticâret düzenini kardeşi Mahmûd Çelebi’ye bağışlayıp, kalbinden dünyâ sevgisini uzaklaştırdı. Durmadan içini yakan aşk ateşinin te’siri ile, yaya olarak Buhârâ’dan ayrılıp yola çıktı. Aylarca süren zahmetli ve meşakkatli yolculuktan sonra Seyyid Ahmed-i Semerkandî hazretleri ile karşılaşıp ona bağlanarak sâdık bir talebesi oldu. Hakîkî rehber olan bu büyük âlime bağlılığının kuvveti sayesinde kemâle kavuşup, evliyâlığın yüksek derecelerine ulaştı. Seyyid Emîr Semerkandî hazretleri, kısa zamanda evliyâlık makamına yükselen Hüsâmeddîn Uşâkî’ye, aldığı manevî emir üzerine hilâfetnâme verdi. Sonra Hüsâmeddîn-i Uşâkî, me’mûr edildiği Uşak şehrine giderek yerleşti. Hocası Seyyid Ahmed-i Semerkandî’nin âhirete irtihâlinden sonra, yerine geçti ve talebe yetiştirmeye başladı. Kısa zamanda ismi duyulmaya ve şöhreti çok uzaklara yayılmaya başladı. O sırada devrin pâdişâhı, sultan ikinci Selîm Han idi. Pâdişâh’ın iki oğlundan biri olan şehzâde Murâd, Manisa’da vâli idi. Şehzâde Murâd, Hüsâmeddîn-i Uşâkî hazretlerine, kendisinin sultan olup olamıyacağını anlamak üzere bir mektupla hizmetçisini Uşak’a gönderdi. Uşak’a varan haberci, doğruca Hüsâmeddîn-i Uşâkî’ye giderek, huzura kabul edilmesini rica etti. Huzura kabul edilen haberci, daha mektubu Hüsâmeddîn-i Uşâkî hazretlerine vermeden ve ziyâreti hakkında bir şey söylemeden, Uşâkî hazretleri ona; “Git! Şehzâdeye söyle! Hemen İstanbul’a hareket etsin. Filan gün saltanat tahtına oturacaktır” dedi. Haberci, hemen Manisa’ya dönerek müjdeyi şehzâdeye bildirdi. Şehzâde Murâd, vakit geçirmeden İstanbul’a hareket etti. Balıkesir’e geldiğinde, vezîriâzam Sokullu Mehmed Paşa’nın gönderdiği elçilerle karşılaştı. Elçiler, sadrâzamın mektubunu şehzâdeye verdiler. Mektubu okuyan şehzâde, bu mektupta babası sultan İkinci Selîm’in vefât ettiğini öğrendi. İstanbul’a giderek, Hüsâmeddîn-i Uşâkî’nin haber verdiği zamanda, sultan üçüncü Murâd Han namıyla tahta geçti. Bu hâdiseden sonra, sultan Murâd Han’ın, Hüsâmeddîn-i Uşâkî hazretlerine karşı sevgisi ve hürmeti çoğaldı. Onun kâmil bir zât olduğuna güveni bir kat daha ziyâdeleşti ve İstanbul’a davet etti. Bunun üzerine Hüsâmeddîn-i Uşâkî, Uşak’tan ayrılıp, İstanbul’a geldiğinde; Pâdişâh erkânı ve büyük bir halk topluluğu tarafından hürmet ve tazim ile karşılandı. Aksaray civarında oturması için kendisine bir ev tahsis edildi. Bir müddet orada kalan Hüsâmeddîn-i Uşâkî hazretleri, Pâdişâh’a yakınlığından istifâde etmek isteyenlerin verdiği sıkıntıdan dolayı, Uşak’a dönmeye karar verdi. Yol hazırlıklarının yapıldığını haber alan Pâdişâh, bu büyük zâtın İstanbul’da kalması için ricada bulundu. Uşâkî hazretleri, sultan üçüncü Murâd Han’ın ricasını kabul edip, İstanbul’da kalmaya karar verdi. Pâdişâh’ın emriyle Kasımpaşa civarında Kendi adına bir dergâh inşâ edildi. Hasan Uşâkî burada uzun zaman kalarak, çok talebe yetiştirdi. Sohbetlerinde çok kimseler kemâle geldi. Hilâfet verdiği talebelerini Anadolu’nun çeşitli yerlerine, halka doğru yolu göstermeleri için gönderdi. Şöyle anlatılır: “İnsanların kalabalığından rahatsız olan Hüsâmeddîn-i Uşâkî, Pâdişâh’tan hacca gitmek ve Resûlullah efendimizi sallallahü aleyhi ve sellem ziyaret etmek için izin istedi. Pâdişâh ona izin verdi. Sefere çıkmadan önce, oğlu Mustafa Efendi’ye hanımının hâmile olduğunu söyleyerek; “Bizim fânî âlemi terketmemiz yakındır. O saâdetli oğlumun ismini Abdürrahîm koy ve kendisinin ilim ve terbiyesi ile meşgul ol” diye vasiyette bulundu. Hüsâmeddîn-i Uşâkî, hac farizasını yerine getirip geri dönerken, Konya’da rahatsızlandı ve orada vefât etti. Cenaze namazı Konya’da kılındı. Vasiyeti üzerine İstanbul’a götürülmek üzere yola çıkarıldı. Konya vâlisi, yola çıkmadan önce Hüsâmeddîn-i Uşâkî’nin kokmaması için ilaçlatmak istedi. Fakat oğulları ve talebeleri buna karşı çıkarak, Uşâkî hazretlerinin kokmıyacağını söylediler ve ilaçlatmadılar. Mübarek bedeni, hiç kokmadan İstanbul’a getirildi ve şimdiki kabrinin bulunduğu yere defnedildi. Hüsâmeddîn-i Uşâkî, çeşitli eserler yazdı. Bunlardan bâzıları şunlardır: 1- Evrâd-ı kebîr, 2- Hizb-üt-tesbîh, 3- Ahzâb-ı Usbûiyye, 4- Şerhu virdi Settâr. RÜYÂSINDA ONU GÖRDÜ Bir zelzele yüzünden Hüsâmeddîn-i Uşâkî’nin türbe ve dergâhı harâb olup çökmüştü. Kabir, sokak zemininden çok aşağı kaymıştı. Yağmur suları kabre doluyordu. Zamanın Pâdişâhı sultan İkinci Abdülhanud Han bir gece rüyasında onu gördü. Uşâkî hazretleri Sultân’a; “Kabrimdeki mahzuru izâle ediniz” dedi. Sultan uyanınca, hemen yakını Hacı Ali Paşa’yı huzuruna çağırıp, rüyasını ona anlattı. Sultan Abdülhamîd Han, dergâhın yerini bilmiyordu. Hacı Ali Paşa’ya dergâhın ve türbenin yerini bulmasını söyledi. Hacı Ali Paşa, Kasımpaşa’da dergâhın ve türbenin yerini araştırarak buldu. Dergâhın zelzeleden ve su baskınından sonra yıkık ve dökük bir hâlde olduğunu Sultân’a bildirdi; Sultân’ın emri ile, dergâh ve türbe yeniden yaptırılarak şimdiki hâline getirildi. 1) Sefînet-ül-evliyâ; cild-4, sh. 179 2) Mir’ât-ı İstanbul; cild-1, sh. 529 3) Hadîkat-ül-cevâmî; cild-2, sh. 23 4) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-14, sh. 77 HASAN RIZÂ PAŞA Balkan harbi sırasında Işkodra savunma kumandanlığını yapan Osmanlı paşası. Aslen Kastamonu vilâyetinin Tosya ilçesinden olan Hasan Rızâ, 1871’de doğdu. Bağdâd ve Kastamonu vâliliklerinde bulunan Nâmık Paşa’nın oğludur. İlkokulu ve askerî rüşdiyeyi İstanbul’da, askerî idadiyi Bursa’da okudu. 1889-1892 seneleri arasında Harb okulunda okudu. 1895’de kurmay yüzbaşı olarak Mekteb-i Erkân-ı harbiye-i şahaneden me’zûn oldu. Burada kurmay subaylara ders veren Mahmûd Muhtar Paşa tarafından muavin olarak alıkonuldu. Türk-Yunan harbinde, isteği üzerine Alasonya ordusu Erkân-ı harbiye riyasetine tâyin edildi ve 7 Ekim 1897’de kolağası (kıdemli yüzbaşı) oldu. 21 Ağustos 1898’de binbaşı, 18 Nisan 1899’da kaymakamlığa (yarbaylığa) terfî ettirildi. 1899 yılı Mayıs ayında staj yapmak ve askerî bilgisini geliştirmek üzere Almanya’ya gitti. Almanya’da iken 11 Aralık 1901’de rütbesi miralaylığa yükseltildi. Alman ordusunda dört yıl vazife yaptıktan sonra İstanbul’a döndü. 8 Nisan 1903 târihinde Erkân-ı harbiye-i umûmiyye’de vazîfe aldı. Aynı sene içinde mirlivalığa terfî etti. 31 Ocak 1904’de Mekteb-i Erkân-ı harbiye-i Şâhâne’de tabiye uygulaması vazîfeleri muallimliğine tâyin edildi. 12 Eylül 1904’de yüksek askerî teftiş kurulu âzâlığına getirildi. 10 Aralık 1906’da ferikliğe (korgeneralliğe) terfî etti. İkinci Meşrûtiyet’in îlânından sonra Edirne’de ikinci orduya mensub yirminci nizamiye fırkası komutanlığına getirildi. 26 Eylül’de aynı ordunun erkân-ı harbiyesine nakl edildi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ı tahttan indirdikten sonra iktidâra gelen İttihâd ve Terakkînin orduyu gençleştirme ve modernleştirme adı altında devletine, milletine ve dînine bağlı subayları ordudan tasfiye ettiği sırada rütbesi kaymakamlığa (yarbaylığa) indirildi. 4 Ekim 1909’da Erkân-ı harbiye-i Umûmiyye üçüncü şubesinde vazifelendirildi. 21 Mart 1910’da yeniden miralaylığa yükselerek 6. ordu erkân-ı harbiyesine tâyin oldu. Adı geçen ordunun kumandanı Nâzım Paşa ile beraber Bağdâd’a gitti. 22 Haziran 1910’da Bağdâd’daki 11. nizamiye fırka kumandanlığına da tâyin edilerek her iki vazîfeyi birlikte yürüttü. Kolordu teşkilâtının kabulü üzerine 6. ordu, 4. ordu müfettişliği ismini alınca, bunun Erkân-ı harbiyesinde bırakıldı. Bu vazîfeden istifa edip, 21 Nisan 1911’de İstanbul’a döndü. 23 Mayıs 1911’de Karadeniz ve Akdeniz boğazlarıyla, Selanik ve İzmir limanlarının tahkimi için kurulan komisyona tâyin edildi. 1911 yılında Malisor ayaklanmasında garb ordusu kumandanlığı ile İşkodra’ya giden birinci ferik Abdullah Paşa’nın erkân-ı harbiyesine tâyin edildiyse de, bu vazîfeden istifa etti, 19 Temmuz 1911 târihinde müstakil 24. İşkodra nizamiye fırka kumandanlığına gönderildi. İşkodra vâlisi Hayri Bey’in vazîfeden alınması üzerine, 27 Mayıs 1912’de İşkodra vâliliği vazifesine de tâyin edildi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, Balkan milletleri arasındaki kilise ayrılıklarını, iktidarı boyunca devam ettirdi. Onu tahttan indirip iktidara gelen İttihâd ve Terakkî kiliseler kânununu çıkararak, Balkan milletleri arasındaki kilise anlaşmazlığına son verdi. İttihâd ve Terakkî’nin gafil siyâsetinden faydalanan ve aralarındaki diğer anlaşmazlıkları da gidererek Rusya’nın tahrik ve teşvikleriyle bir araya gelen Balkan milletleri, büyük kabîne denilen Gâzi Ahmed Muhtar Paşa hükümeti zamanında 8 Ekim 1912’de Osmanlı Devleti’ne karşı harb îlân ettiler. Bütün şiddetiyle başlayan Balkan harbine Osmanlı ordusu iki cepheden girdi. Birincisi Bulgar ordularına karşı Trakya’da çarpışan birinci ferik Abdullah Paşa kumandasındaki Şark cephesi, ikincisi ise, Makedonya ve Arnavutluk’ta bulunan başkumandanı Ali Rızâ Paşa olan Garb cephesi idi. Arnavutluk’ta İşkodra gölünün kenarında ve Drim ırmağının kıyısında bulunan İşkodra’yı da, Hasan Rızâ Bey emrindeki 24. müstakil nizamiye fırkasıyla kahramanca savundu. Karadağlılar Osmanlı Devleti’ne karşı 8 Ekim 1912’de harb îtân ederek İşkodra gölünün güneyinden sınırı geçtiler. 24. müstakil İşkodra fırkası kumandanı miralay Hasan Rızâ Bey, müstahkem mevki kumandanlığını da eline aldı. Karadağ ordusu; kuzey, merkez ve güney olmak üzere üç yığınak grubuyla taarruza başladı. Hasan Rızâ Bey, idaresindeki fırka ile çok zahmet çekerek düşman taarruzlarını önledi. Bu sırada bazı askerler terhis isteğiyle ayaklandılar. Hasan Rızâ Bey bu askerlere nasîhat ettiyse de netice alamadı. Bu askerlerin bir kısmı, vaktiyle İstanbul’da 31 Mart vak’asına iştirak edenlerdendi. Bu ayaklanma bâzı taşkınlıklarla bir hafta kadar devam etti. Çaresiz kalınınca silâh ve teçhizatları alınarak terhis tezkereleri hazırlanıp verildi. Memleketlerine dönmek üzere ayrılan askerler kısa bir müddet sonra tekrar geri döndüler. Osmanlı askerinin böyle olduğu bir sırada taarruzlarını kuvvetlendiren Karadağlılar ilerlediler. Taşlıca, Akova ve Gosina’yı işgal ettiler. Berena’yı kuşattılar. 1516 Ekim 1912 gecesi Tergovişte istikâmetine bir çıkış taarruzu yapan Osmanlı birlikleri kuşatmadan kurtuldular. Bu suretle burası da Karadağlıların eline geçti. Bu çıkış taarruzunu yapan Osmanlı kuvvetleri Tergovişte’de toplandılar. Akova ve Berena’yı ele geçiren Karadağlılar, Akova’nın korunması için oranın hıristiyan halkını silâhlandırıp, Plava ve Gosina’ya taarruz ettiler. Nizamiye dışındaki Osmanlı kuvvetleri 21 Ekim 1912’de kaçtılar. Nizamiye taburları da dağınık bir hâlde Yakova’ya çekildiler. Karşı taarruz için İpek bölgesindeki kuvvetler az olduğundan, Yakova’daki Prizren redif fırkasından takviye kuvvetler gönderildiyse de zamanında yetişemediler. Bâzı taarruzlarda bulunulduysa da başarı elde edilemedi. Sırplar, Karadağlılar ve Yunanlıların taarruzları netîcesinde bütün Rumeli hemen hemen elden çıktı. Yalnız İşkodra’da Hasan Rızâ Bey, bir türlü düşmana teslim olmayıp, kendisine verilen vazifeyi canı pahasına yürüttü. İşkodra savunmasındaki hizmetine mükâfat olarak mirlivalığa yükseltilmesi için pâdişâh İrâdesi çıktı. Ne yazık ki terfiinden haberi olamadı. Hasan Rızâ Paşa Arnavudları, Karadağlılar ve Sırplar aleyhinde ayaklandırmak için gayret sarf etti. Katolik papazlar ve Arnavud ileri gelenlerine Slavlar kazanırlarsa Arnavutluk için doğacak tehlikeleri anlattı. Osmanlı Devleti’nin bundan sonraki bütün fedâkârlığı Arnavudların lehine yapacağını vâdetti. Katoliklerin başında bulunan papazlar da bu konuda çalışmaya yöneldiler, İşkodra başpiskoposu işe bir resmiyet vermek suretiyle başlamak için Arnavutluk nâmına Hasan Rızâ Paşa’dan te’mînât istedi. Hasan Rızâ Paşa, Arnavudlarla yapılacak andlaşmanın ayrıntılarını papazlarla görüşmek üzere Es’ad Paşa’nın evine giderken, 30 Ocak 1913 günü akşamı tertiplenen bir sûikasd neticesinde silâhlı üç kişi tarafından vurularak şehîd edildi. Bu sûikasd, sultan İkinci Abdülhamîd Han’a hal’ini tebliğ edenler arasında bulunarak velinimetine hıyanet eden Es’ad Paşa Toptanî adındaki eski Drac meb’ûsu Arnavud tarafından tertiplenmişti. Hasan Rızâ Paşa’nın vefâtından sonra da İşkodra savunması devam etti. Fakat İşkodra’da kumandayı ele alan Es’ad Paşa, derhâl Karadağ ordusuyla gizlice haberleşerek İşkodrayı düşmana teslim etti. Kahraman ve cesur bir asker olan Hasan Rızâ Paşa, gayet ciddî ve sert bir kimseydi. Husûsî hayâtında latifeyi seven ve teklifsizce konuşan Paşa, vazifeyle ilgili konularda derhâl sesini ve tavrını değiştirirdi. Verdiği emirleri tâkib eder, gevşeklikleri affetmezdi, Açık sözlü bir kimse olup, birisi hakkında bildiğini yüzüne söylemekten çekinmezdi. Emrindeki birliklerin eğitimlerine ve bütün işlerine bizzat nezâret ederdi. En tehlikeli vazifeye en sevdiği kimseleri me’mur ederdi. Üstüne aldığı vazifeyi nâmûs mes’elesi addeder ve tam manâsıyla yerine getirmeye çalışırdı. Üst ve âmirlerine, kânun ve nizâmlara çok saygılı idi. Ordunun politikayla uğraşmasına karşıydı. Silâhlı kuvvetleri politikaya soktuğu için İttihâd ve Terakkî’yi tenkîd ederdi. Pâdişâha ve hükümete karşı olan ve kendi saflarında yer almasını isteyen kimselere karşı; “Ben bu hükümetin vâliliğini ve kumandanlığını kabul ettim. Bunun için ahd ettim ve yemin ettim. Verdiğim söze ters hareket etmek benim için nâmussuzlukdur. Ben vâli ve kumandan iken hükümet aleyhine en ufak bir teşebbüsü bile hoşgörü ile karşılamam, azamî şiddetle hareket ederim” derdi. Emrindeki subay ve erlerin itimâdını kazanmıştı. Kesin kararlı olup emirleri kat’î idi. Hatâsını anladığı konuda ısrar etmeyen, fazilet sahibi bir komutandı. 1) İşkodra Savunması ve Hasan Rızâ Paşa (Genel Kurmay Askerî Târih ve Stratejik Etüd Başkanlığı, Ankara-1987) 2) 1912-1913 Balkan Harbi’nde İşkodra Müdâfaası (A. Gürman, N. Kocaman, İstanbul-1933) HASTAHÂNE Hastaların muayene ve tedavi edildiği, gerekli sıhhî ve fennî şartları hâiz sosyal yardım müessesesi. İslâm târihinde hastahâne için; bîmâristan, mâristân, dâr-üş-şifâ, dârüs-sıhha ve dar-ül-âfîye tâbirleri de kullanılmıştır. En çok kullanılan, Farsça bir kelime olan bîmâristandır. Bîmâr; sıhhatini kaybetmiş, hasta mânâsında bir kelime, -istân da yer bildiren bir ek olup, ikisi birlikte hasta mekânı yâni hastahâne demektir. Akıl hastalarının tedâvî gördüğü hastahânelere tımarhâne denirdi. Hastahâne ismi ise ilk defa 1843 senesinde Bezm-i âlem Vâlide Sultan’ın İstanbul’da yaptırdığı Gurebâ Hastahânesi için kullanılmıştır. İlk hastahâneler, insanlık târihi kadar eskidir. İlk insan ve ilk peygamber Âdem aleyhisselâma gönderilen kitapda; fizik, kimya, tıb, eczacılık, matematik bilgileri vardı. Allah’a inanan ve gönderilen peygamberlerin emirlerini dinleyen bütün insanlar sıhhatlerine dikkat ettiler. Cemiyet hâlinde yaşıyanlar, hastalar için tedbirler aldılar. Eski çağlarda bâtıl dinlerin mensuplarından hasta olanlar, tapınaklara gelerek topluca gecelerler ve bu şekilde ilâhî kuvvetlere yakın temas kurarak şifâ bulacaklarına inanırlardı. Yunan ve Roma medeniyetlerinde, en meşhurları Anadolu’da yer alan tapınakların yanında, sağlık te’sisi gibi kullanılan kuruluşlar bulunmaktaydı. Eski Yunanlılar, hastaları için yaptıkları tapınaklara Asklepios’un adını vermişlerdi. Çeşitli Asklepios tapınaklarından bâzıları, devirlerinde çok meşhur olmuştur. Tıb ilminin sayılı bilginlerinden Hippokrates’in hastaları tedâvî ettiği Ege’deki Tas tapınağı bunlardan biridir. Daha sonra hıristiyanlıkla beraber kiliselerin himayesinde fakir halkın ve yolcuların tedavileri için hayrat hastahânelerinin kurulduğu görülür. Mîlâddan önce ve sonra Hind’de, İran ve Mısır’da da hastahâneler ve tedâvî çalışmaları vardı. Fakat hastalar ve hastahâneler, müslümanlardan gördükleri itibârı hiç bir devirde, hiç bir kimseden görememişlerdir. İslâmiyet, hastalık veya başka zor bir durum karşısında kalan insanlara yardımcı olmayı emretmiş, bu konuda Resûl-i ekrem sallallahü aleyhi ve sellem bir hadîs-i şeriflerinde; “İnsanların en hayırlısı insanlara en faydalı olanıdır” buyurmuştur. İslâm dîninin en yüksek emir ve tavsiyelerinin yanında; dîne, devlete ve millete hizmet, sıhhatli bir bedenle olacağından, müslümanlar, müsâfirhâne, aşhane gibi içtimâi (sosyal) yardım müesseselerinin yanında hastahâneler de kurmuşlardır. İslâm tarihçisi Taberî’nin bildirdiğine göre, İslâm târihinde ilk hastahâneyi 706 ile 707 seneleri arasında Emevî halîfesi Velîd bin Abdülmelik Şam’da inşâ ettirdi. Halîfe, hastahâneyi tabîblerin nezâretine bıraktığı gibi, cüzzamlıların ayrı bir yere alınmasını emredip; yiyecek, içecek tahsis etti. Abbasîler devrinde ilk hastahâneyi Halîfe Hârûn Reşîd, Cündişapûr’dan getirdiği tabîb Cibril bin Bahtişua için Karbhaya kanalı kenarında inşâ ettirdi. Bunu diğer hastanelerin açılması tâkib etti. İlk Selçuklu hastahânesi ise, büyük vezir Nizâm-ül-mülk’ün Nişâbur’da yaptırdığı bîmâristandir. 1067’de yaptırılan Nizamiye Medresesi’nin de bir hastahânesi vardı. İspanya’da devlet kuran müslümanların yaptıkları hastahâne, tıb fakülteleri, vakıf müesseseleri ise bütün dünyâya örnek olacak şekilde idi. Emevîler devrinde sâdece Kurtuba’da kırk hastahâne vardı. Ortaçağda İslâmiyet’in hüküm sürdüğü beldelerde otuz dört büyük hastahâne vardı. Bunlar aynı zamanda birer tıb fakültesi durumunda idi. Bu hastahâneler genellikle iyi teşkilâtlanmıştı ve müslüman ülkelerde tıbba verilen yüksek değeri ortaya koyuyordu. Anadolu’da Türklere âid ilk hastahâneler, Selçuklular devrinde inşâ ettirildi. Bunlar yalnız hasta bakım yeri değil, aynı zamanda hekîm yetiştirmek üzere eğitim yapan tıb fakülteleri olarak da kullanıldı. Hastahâneler, düşman hücumuna karşı şehir surları içine yapılır; medrese, câmi, hamam ve çoğunda mevcut kaplıca ve ılıca gibi sağlık ve kültür te’sisleriyle bir bütün hâlinde olurdu. Osmanlılar, Selçuklu devrindeki vakfiyeleri değiştirmediler, eski hastahâneleri muhafaza ettiler ve özellikle Selçuklular zamanında hastahâne yapılmayan yerlerde bu gibi kuruluşlara yer verdiler. Osmanlılarda hizmete giren ilk sağlık te’sisi, 1339 senesinde Yıldırım Bâyezîd Han’ın açtırdığı su tedavisine çok ehemmiyet verilen Bursa Dâr-üttıbbı’dır. Sivas, Kastamonu ve Kayseri’de ayrıca açılan cüzzam hastahâneleri vardı. Sultan İkinci Murâd da Edirne’de ayrı bir cüzzam hastahânesi kurdu. İstanbul’un fethinden sonra, şehirde ilk hastahâne, Fâtih tarafından 1470’de kendi adıyla anılan külliyenin içinde yer aldı. Sultan İkinci Bâyezîd’in 1486-1493 seneleri arasında inşâ ettirdiği Edirne Tıb Medresesi ve Hastahânesi ise dünyâca meşhur bir yer oldu. Osmanlı Devleti’nin en parlak devri olan on altıncı asırda İstanbul’da Mîmâr Sinân’ın yaptığı Haseki Hastahânesi (1538-1550) ve Süleymâniye külliyesinde, Süleymâniye Hastahânesi (1552-1557) ile Tıb Medresesi ve Vâlide Atik Hastahânesi (1583-1587) her türlü hastalıkların yanısıra akıl hastalarının tedavisine de önem verilmiş, en meşhur Osmanlı hastahâneleridir. Avusturya imparatoru İkinci Rudolf’un, Barthdomâus Petz başkanlığındaki elçilik hey’eti ile birlikte 1587’de İstanbul’a gelen Konispberg’li eczacı Reinhald Lubenau’nun hâtıralarında belirttiğine göre, o zaman İstanbul’da 110 hastahâne, 515 medrese ve 625 okul bulunmakta idi. Bu hastahâneler genellikle 150, büyük olanları ise 300 hasta alabilmekte, müslüman ve hıristiyan ayrımı yapmadan türlü inanıştaki hastalar istifâde etmekteydi. Bunların bâzıları ise yalnız kadınları kabul etmekteydi. Osmanlı hastahânelerinin en bariz mimarî özelliği; câmi, medrese, imâret, tabhâne, kervansaray, hamam, dükkânlar, çeşme v.s.’den meydana gelen külliyerin bir parçası şeklinde planlanmaları idi. Bu külliyeler şehir içinde küçük bir şehir meydana getirerek, bir sosyal merkez gibi, halkın her türlü sosyokültürel ve sağlıkla ilgili ihtiyâçlarını karşılamakta idi. Sultan üçüncü Murâd’ın annesi Nûr Bânû Sultan’ın, Üsküdar Topkapı Bîmârhânesi (1583), Eski Saray hastalar dâiresi, Galatasaray hastalar dâiresi, İbrâhim Paşa Sarayı hastalar dâiresi, Topkapı Sarayı Enderûn Hastahânesi (1772), Topkapı Sarayı Değirmenkapı Hastahânesi, Yeni Saray Hastalar ocağı (1769), Hasbahçe Hastalar ocağı ve bîmârhânesi gibi hizmete giren te’sisler, Osmanlı Devleti’nin ıslâhat dönemine kadar yapılanların meşhûrlarındandır. Hastalık odası denilen Topkapı Sarayı’ndaki hastahâne, 1832’den itibaren Cerrahhâne-i Âmire adı altında modern cerrah yetiştiren yüksek bir okul oldu. Topkapı Sarayı’ndaki çok sayıda hastahânelerden yalnız Fâtih devrinde yaptırılıp, on altıncı asırda Kânûnî zamanında bugünkü hâlini alan Câriyeler Hastahânesi ile Harem Hastahânesi günümüze kadar gelmiştir. On dokuzuncu asırda özellikle İstanbul’da bir çok hastahâne yapıldı. 1837’de ikinci Mahmûd Han, İstanbul’da Gurebâ Hastahânesi’ni yaptırdı. Bir kaç sene sonra hanımı Bezm-i Âlem Vâlide Sultan, aynı adla bir başka hastahâne daha yaptırdı ve pek zengin vakıflarla donatarak muazzam bir müessese hâline getirdi (1843). Bu hastahâne bugün de Türkiye’nin en büyük hastahânelerinden biridir. Şişli Çocuk Hastahânesi denilen Hamidiye Hastahânesi ise 1898’de İkinci Abdülhamîd Han’ın şahsî servetiyle çok modern şekilde kurulmuş büyük bir müessesedir. Bu asırda, Avrupa devletleri ile aynı senelerde çiçek ve kuduz aşıları için tenkihhâneler kuruldu. İstanbul’da Pasteur Enstitüsü daha Pasteur hayâtta iken açıldı. Sultan İkinci Mahmûd’un kurduğu askerî ve sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın kurduğu mülkî tıbbiyeler, dünyânın en meşhur tıb fakülteleri arasında yer aldı. Bugün de kullanılan Zeynepkâmil Hastahânesi, Gümüşsüyü Askerî Hastahânesi, Gülhâne Askerî Hastahânesi bu asırda hizmete açıldı. Bu devirde Osmanlı Tıb fakültelerinin diploması, Avrupa’da, Viyana, Berlin ve Paris tıb fakülteleri ile aynı değerde idi. Bütün bu sabit hastahânelerin yanında, Resûlullah efendimiz zamanından beri mevcûd olan deve ve katırlarla taşınan seyyar hastahâneler de vardı. Bu hastahâneler, ordunun gittiği her yere giderdi. Osmanlılar devrinde de, orduda hizmet gören seyyar hastahâneler vardı. 1) “Medicine in Turkey” (Hakîm Muhammed Sa’id, I. Uluslararası Türk İslâm bilim ve teknoloji Târih kongresi bildirileri); cild-5, sh. 71 2) “Article on the Saljug Shifahânesi in Anatolia” (Şerare Yetkin, Cultwa TurcicaAnkara); cild-1, sh. 1 3) “15 ve 16. yüzyılda Türk-İslâm Hastahâne Yapıları ve Bunların Dünyâ Çapındaki Önemi” (Arslan Terzioğlu II Uluslararası Türk ve İslâm bilim ve teknolojisi Târihi kongresi. Çağrılı bildiriler ve kongre faaliyetleri); cild-3, sh. 155 4) “Selçuklu Hastahâneleri ve Avrupa Kültürüne Te’sirleri” (Arslan TerzioğluMalazgird Armağanı, Ankara-1972); sh. 61 5) Selçuklu Tabâbeti (Dr. Süheyl Ünver, Ankara-1940) HAT Çizgi, kalemle yazı yazmak. Kur’ân-ı kerîm harfleri ile yazılmış san’atlı yazı için Hüsn-i hat (güzel yazı) tâbiri kullanılmıştır. Çizme, yapma, kopye, basma ve işleme yazıları asıl hat yazısından ayrı yazılardır. Kur’ân-ı kerîm harf ve yazıları estetik ve güzellik bakımdan fevkalâde olup, muteber din kitaplarında; Âdem aleyhisselâmın Cennet’te iken, Cennet’in her yerinde ve arş üzerinde bu harflerle Kelime-i tevhîd yazısını gördüğü bildirilmektedir. İslâmiyet’in ilk yıllarında kullanılan yazı çeşidi hakkında muhtelif rivayetler vardır. İslâm âleminin ilk yazı yazanları Resûlullah efendimizin vahiy kâtipleri oldu. Hazret-i Ali, hazret-i Muâviye bunlardandır. Beşinci asrın ikinci yarısında Mekke’de dik ve köşeli ma’kılî yazısı ile yuvarlağımsı Şâmî yazısı kullanılırdı. Ma’kılî olan ilk İslâm yazısı, kısa zaman içinde kûfi yazı ile tekâmül etti. Hazret-i Ali bu sahada güzel örnekler verdi. Son Abbasî halîfesi Mu’tasım Billah’ın kölesi Yâkût-i Musta’simî, kaleminin ucunu eğri kesmek suretiyle hat san’atında Aklâm-ı sitte (altı kalem) denilen yazı çeşitlerinin gelişmesinde yeni bir çığır açtı. Bundan dolayı kendisine yenilikte bulunan mânâsına hattât ünvânı verildi. Osmanlılarda hattatlara hoş-nüvist (güzel yazı yazan) ve hûb-nüvist de denildi. Yazı çeşitlerine de ta’lik-nüvist, celî-nüvist gibi isimler verilmiştir. Osmanlıların hat san’atına büyük hizmetleri oldu. İslâmî san’atlar arasında en ziyâde ileri götürdükleri san’at, hat san’atı olmuştur. Bu güzel san’atta hüner ve dehâ sahibi kişiler yetiştirmişlerdir. Osmanlı hükümdar, âlim, edîb ve şâirlerinin çoğu hattattır. Gelibolulu Ali’nin Menâkıb-ı Hünerverân’ı, Nefeszâde’nin Gülzâr-ı Savâb’ı, Suyolcuzâde’nin Devhât-ül-küttâb ve Müstekîmzâde’nin Tuhfe-i hattâtîn’i gibi hat san’atı ustalarının hayâtlarını anlatan eserler yazılmıştır. Hüsn-i hat yazılarının çeşitleri şunlardır: 1- Ma’kilî yazısı: Harflerin hepsi düz, köşeli, hendesî ve donuktur. Ma’kilîye, hatt-ı satrancilî de denildi. Bu yazı İslâmiyet’ten önce âbide yazısı olarak kullanıldı. El ve kalemle yazarak değil, hendese ve nakış aletleriyle çizerek vücûda getirildi. İslâmiyet’ten sonra da aynı şekilde kullanıldı. Kalın ve ince olmak üzere iki çeşidi vardır. 2- Kûfî yazı: Ma’kilîden farklı olarak düzlük ve yuvarlaklık muayyen nisbetler altında karıştırılıp, kalem ona göre ayarlanarak yazışta hareket hâkim kılındı. El ve kalemle yazılarak vücûda getirilen Kûfî hattı, zor bir san’at ve meleke işi olup, bu hususda, hazret-i Ali çok güzel kûfî örnekleri verdi. Kûfî yazısına ümmü’l-hutût yâni yazıların anası dendi. Yazma ve yapma kûfî gibi çeşitleri vardır. 3- Sülüs kalemi: Sülüsde her harfin, altıda dört (4/6) parçası düzümsü, altıda ikisi (2/6) de yuvarlağımsıdır. 24 kıl kalınlığına Tomar adı verildi. Bu kalınlığın üçte birine (1/3) sülüs dendi. Mikyâs-ül-hat, mîzân-ül-hat diye meşhûr oldu. Sülüs, her yazının temeli olup, daha çok hat öğretmek için kullanılır. 4- Nesih kalemi: Sülüse tâbi olup, kalınlığı sülüs kaleminin üçte biri (1/3) kadardır. Kur’ân-ı kerîm yazılmasında kûfî hattının yerine geçtiği için nesih denildi. Aklâm-ı sitte’den sülüs ile nesih, güzellikte birinci gelir. Bu hat daha çok mushaf, tefsir, hadîs ve benzeri eserlerin yazılmasında kullanıldı. 5- Muhakkak kalemi: Her harfin bir buçuk hissesi düz, kalanı yuvarlağımsı, kalınlığı sülüs kalemi kadar olan hüsn-i hat şeklindedir. 6- Reyhânî kalemi: Muhakkak kalemine tâbidir. Kalınlığı nesih kalemi gibidir. 7- Tevkî kalemi: Yarısı düzümsü, yarısı yuvarlağımsıdır. Kalem kalınlığı sülüse yakındır. Divanî ve Celî Divanî bunun geliştirilmişidir. Devlete mahsus evraklarda, ferman ve berâtlarda kullanılmıştır. 8- Rik’a kalemi: Düzlüğü ve yuvarlaklığı değişik, çoğu harfleri bitişiktir. Çok sür’atli yazıldığı, seyyal ve stenoğrafik olduğu için Osmanlılar bu yazıya hatt-ı icâze dediler. 9- Ta’lik kalemi: Her harfi yuvarlağımsı olup, düz harfi yoktur. Meşk kalemi diye meşhurdur. Hafî ve celî ta’lik de denir. Hat üstâdları talebelerine sülüs ve nesihden sonra ta’lik öğretmeyi tercih etmişlerdir. Osmanlılarda; hatt-i târihler, şiir ve kasîdeler reyhânî; mushaf, en’âm ve duâ kitapları nesih; tefsîr ve hadîs kitapları ta’lik; vâli, sancak beyleri ve kâdı gibi yüksek me’murlara verilen ferman ve beratlarda, mektup ve tahrîrâtta (yazışmada) rik’a yazı kullanılmıştır. Osmanlı yazı san’atının temeli Fâtih devrinde atıldı ve üç kıt’aya yayılan devletin her tarafında bilhassa merkezi olan İstanbul’da çok gelişti. Sultan İkinci Bâyezîd Han Amasya’da vâli iken, şehir, devrin hat merkezi idi. Bu şehirde tanıdığı ve çok îtibâr ettiği Şeyh Hamdullah Efendi’yi, pâdişâh olunca İstanbul’a getirmesi hat san’atında yeni bir ekolün doğuşunu hazırladı. Şeyh Hamdullah Efendi’nin hocası Maraşlı Hayreddîn Efendi idi. Edirneli Yahyâ Sûfî vasıtasıyla Yâkût-i Muşta’sımî’nin Abdullah Siyrafî kolunu yürütmüştür. Sultan İkinci Bâyezîd Han, Hamdullah Efendi’ye mevcut yazı numunelerini vererek; “Şeyhim acaba kendimize has bir yazı üslûbu meydâna getirmek mümkün müdür?” diye dileğini bildirdi. Şeyh Hamdullah Efendi kırk günlük bir çalışmadan sonra, o zamana kadar yazılmakta olan Yâkût-i Musta’sımî’nin altı çeşit yazısını yeni bir üslûb ve karakterde yazmayı başardı. Bundan sonra beş yüz sene Osmanlı Devleti’nin binlerce hattatı bu yolda eserler vererek, bütün İslâm âlemine kendilerini kabul ettirdiler. O zamana kadar hat san’atı kendi başına müstakil bir san’at kolu sayılmamakta ve boş kalan yerleri süslemelerle doldurulan bir san’at kolu idi. Hamdullah Efendi, yazı içinde süsleme kabul etmeyen bir hattattır. Yazı çeşitleri içinde en çok sevdiği ve yazdığı, nesih ile sülüs yazılarıdır. Bu devirde hat san’atının en önde gelen isimlerinden bir diğeri de Ahmed Karahisârî’dir. Hocası Esedullah Kirmânî olan Karahisârî, Hamdullah Efendi gibi sultan Bâyezîd Han tarafından İstanbul’a getirtilmiştir. Bütün hayâtı boyunca Yâkût-ı Musta’simî’nin yolunda olmuş, bilhassa o devirde müsennâ adı verilen celî ve değişik bir tarzda yazdığı sülüs nevî yazıda şaheser örnekler ortaya koymuştur. Kendisinden sonra da üslûbunu Hasan Çelebi devam ettirmiştir. Ahmed Karahisârî’nin yadigâr bıraktığı eserler içinde en önemlisi Topkapı Sarayı Mukaddes emânetler dâiresi için Kânûnî Sultan Süleymân Han adına yazdırılan büyük boydaki Kur’ân-ı kerîmdir. Her sayfası üç satır kalın reyhânî, diğer satırları nesih yazı ile yazılmıştır. On altıncı yüzyılın son yarısı ile on yedinci yüzyılda sülüs ve nesih yazı gelişerek çok değerli hattatlar yetişti. Bunlar güzel yazılarıyla Hamdullah Efendi üslûbunu devam ettirdiler. Bu hattatlardan en meşhurları; Sultan Ahmed Câmii’nin yazılarını, yazmış olan müderris ve kâdı Diyarbakırlı Kasım Gubârî, Pîr Mehmed, Hasan Üsküdârî, Hâlit Erzurûmî, Dördüncü Murâd Han’ın nedîmi Tıfli Ahmed, Derviş Ali ve Ayasofya Câmii’nin büyük levhalarını yazmış olan Teknecizâde İbrâhim Efendi’dir. Derviş Ali Efendi’nin en değerli talebesi sülüs ve nesihte bir mektep kuran İstanbullu hattat Hâfız Osman Efendi’dir. Hâfız Osman’dan başka; Suyolcuzâde, Eyyûblü Mustafa Efendi ve Ağakapılı İsmâil Efendi gibi değerli talebeleri vardır. Sultan İkinci Mustafa Han, Hâfız Osman’ın talebelerinden olup, yazılarına “Derviş Mustafa Âl-i Osman” yazısını (ketebesini) koymuştur. Sünbülîye yoluna mensûb olan Hâfız Osman Efendi, Aklâm-ı sitte denilen altı çeşit yazıda üstâd olmuştur. Ta’lik yazıda ilk defa Tophaneli Nûrî Çelebi şöhret bulmuştur. Kânûnî Sultan Süleymân Han, hatt-ı hümâyûnlarını bu yazı ile yazmıştır. Sultan dördüncü Murâd Han da güzel ta’lik yazardı. Hocası, Şeyhülislâm Tulumcuzâde Abdurrahmân Efendi’dir. On sekizinci yüzyıldaki Osmanlı pâdişâhlarından sultan ikinci Mustafa ile kardeşi sultan üçüncü Ahmed, güzel yazı yazan hattatlardandır. Sultan üçüncü Mustafa Han, hatt-ı hümâyûnlarında ta’lik kırması denilen yazıyı kullanırdı. Üçüncü Selim Han da hatt-ı hümâyûnlarını ta’lik yazı ile yazmıştır. Bu yüzyılda sülüs ve nesih yazıda yetişmiş olan büyük hattatlar; Ağakapılı İsmâil Efendi, Seyyid Abdullah ve İsmâil Zühdü Efendi, Eğrikapılı Mehmet Râsim Efendi, Suyolcuzâde Mehmed Necîb Efendi’dir. Ta’lik yazı mükemmel şeklini on sekizinci yüzyılın ikinci yarısında göstermiştir. Bu yüzyılda, kazasker Abdülbâkî Arif Efendi, Durmuşzâde Ahmed Efendi, Eğrikapılı Hoca Farim Efendi, Mehmed Refî Efendi, şeyhülislâm Veliyyüddîn Efendi ve Mehmed Es’ad Yesârî gibi büyük ta’lik ustaları yetişmiştir. Türk hat san’atı on dokuzuncu yüzyılda en mükemmel seviyesine yükseldi. Sülüsnesihte klasik yazı üslûbunu sürdüren hoca hattatların yanısıra, on dokuzuncu yüzyıl başlarında mektep (ekol) sahibi iki hat üstadı görülmektedir. Bunlardan birincisi Mustafa Rakım Efendi’dir. Celî, sülüs ve tuğrada o devre kadar hiç bir hattatın erişemediği dereceye varmış; Sultan İkinci Mahmûd Han da Rakım Efendi’nin talebesi olmuştur. İkinci hat üstadı, Mahmûd Celâleddîn Efendi’dir. Sultan Abdülmecîd Han da Celâleddîn Efendi’nin talebesi olup, hocasının üslûbunda güzel hat örnekleri vermiştir. Son devir hattatlarının en meşhurlarından Hasan Rızâ Efendi, hat ustalarından Mustafa İzzet Efendi’nin talebesidir. Medreset-ül-hattâtîn’de (Hattatlar medresesinde) sülüs, nesih ve reyhânî hocalığı yaptı. On dokuz adet Kur’ân-ı kerim yazdı. Cihângir Câmii’ndeki levhaları, Sultan Selîm Câmii için yazdığı büyük Hilye-i seâdet, Mekke-i mükerremede makâm-ı İbrâhim’de asılı bulunan ilk dört halîfenin isimleri meşhurdur. Osmanlılardaki hat ustaları, yazıyı, okuma ve vasfı yanında gözü ve gönlü rahatlatan bir san’at eseri telakkî edip, kaleme aldılar. Bu zümre asırlar boyunca Allahü teâlânın rızâsı yolunda öğrenmek ve öğretmek için ücretsiz olarak bu san’atı devam ettirdi. Hat san’atı eğitim ve öğretimine maddiyâtın (paranın) girmesi ayıp ve günâh sayıldı. Bu nâzik ve nezih hat hizmeti, san’atın zekâtı olarak bilindi. Sâdece devlet, yahut bir vakıf tarafından tâyin edilen hattatın (muallimin) bu maksatla maaş alabilmesi hoş görüldü. Hat üstadlarının evleri, bir meşkhâne gibi muayyen günlerde bir mektep (okul) vazifesi gördüler. 1) Türk Hattatları (Şevket Rado, İstanbul); sh. 17 2) Tuhfe-i Hattatîn (Müstakimzâde, İstanbul-1928) 3) Hat ve Hattatân 4) Menâkıb-ı Hünerverân (Ali Efendi, 1926) 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 137 HAYÂLÎ Fâtih Sultan Mehmed Han devri âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Mûsâ, lakabı Şemseddîn’dir. İznikli olup doğum târihi bilinmemektedir. Molla Hayâlî lakabı ile meşhur oldu. Kendisine bu lakabın verilmesi, inceden inceye mütâlâa yapıp nazikâne ders vermesi sebebiyle olduğu bildirilmektedir. 1481 (H. 886) târihinde 33 yaşında iken İznik’de vefât etti. Bursa’da Zeynîler denilen mahalde mudfûndur. Kabrini sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın yakınlarından Hacı Ali Efendi yaptırmıştır. İlk tahsilini kâdı olan babasından yaptı. Sonra Bursa Sultâniyyesi’nde müderris olan Hızır Bey’in talebesi, muavini ve dâmâdı oldu. Aklî ve nakli ilimlerde parmakla gösterilir hâle geldi, önce Filibe Medresesi’ne müderris tâyin edildi. Daha sonra hacca gidip, hac dönüşü Hatîbzâde’nin vefâtı üzerine onun yerine Fâtih Sultan Mehmed Han’ın fermânıyla İznik Medresesi’ne tâyin edildi. Çok talebe yetiştirdi. Tasavvufta Zeyniyye koluna bağlı idi. Tasavvuf marifetlerine hocası Şeyh Abdurrahîm Merzifonî vâsıtası ile kavuştu. Hep ilim ve ibâdetle meşgul oldu. Az yer, az uyurdu. İki sene hizmetinde bulunup pek çok istifâde eden talebesi Mevlânâ Gıyâseddîn; “Hocam Hayalî dâima ilim ve ibâdetle meşgul olur, ancak ilimden bahsedildiğinde konuşurdu” demektedir. Hayâli Şemseddîn Efendi çok kıymetli eserler yazdı. Bunlardan bâzıları şunlardır: 1- Şerh-i Akâid haşiyesi: Akâid-i Nesefiyye’nin şerhine yaptığı çok güzel bir haşiyedir. Fâtih Sultan Mehmed Han’ın; “Molla Hayâlî o kimse değil midir ki, Şerh-i Akâid’e yazdığı hâşiyesiyle ismini duyurmuştur” dediği meşhurdur. Zamanın zekî talebeleri, kelâm dersinin imtihanını bu kitabı okuyarak vermişlerdir. Bu kitap, asırlarca Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. 2- Hâşiye-i Tecrîd haşiyesi, 3- Şerh-i Kasîde-i Nûniyye: İstanbul’un ilk kâdısı Hızır Bey Çelebi’nin akâid ilmine dâir yazdığı kasîde-i Nûniyye’sine olan şerhdir. 4- Şerh-i Adûd haşiyesi, 5- Şerh-i Mekâsıd için olan ta’likası, 6- Vikaye haşiyesi, 7-Sadrüşşerîa haşiyesi. Aynı zamanda şairlik yönü de bulunan Hayâlî, sultan Murâd Han’ın vefâtı üzerine şöyle söylemiştir: Şeh-i Gâzî Murâd bin Muhammed Ki cümle Rûm-u Şâm olmuş idi râm Güzel kıldı (ayrıldı) cihândan âna târih Mülk ü eshâb-ı Cennette makâm. Osmanlı devri âlimlerinden Abdülvehhâb bin Abdülkerîm Efendi de Hayâlî diye meşhur olmuştur. Hayâlî Abdülvehhâb Efendi, ilimde yükselip kâdılık hizmetlerinde bulundu. Yavuz Sultan Selîm Han zamanında defterdârlık hizmetleriyle Sultan’ın takdîrini kazandı. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın pâdişâhlığının ilk zamanlarında 1523 (H. 930) yılında İzmir kâdısı iken vefât etti. İlmî üstünlüğü yanında şairliği de olan Abdülvehhâb Efendi, tasavvur ve hayâl gücü fazla olduğu için, şiirlerinde Hayâlî mahlasını kullanmıştır. Leylâ ve Mecnûn adlı manzum eseri meşhurdur. Üçüncü bir Hayâlî daha vardır ki, bu meşhur velî İbrâhim Gülşenî’nin (r. aleyh) oğlu olan Emîr Ahmed Hayâlî’dir. 1556 yılında Mısır’da vefât etmiştir. Müretteb bir dîvânı vardır (Bkz. İbrâhim Gülşenî). Diğer bir Hayâli de, Vardar Yenicesi’nde doğmuş, Kânûnî devri şâirlerinin meşhurlarından olmuştur. Dîvân’ı 1945’de neşredilmiştir. 1) Tezkiret-üş-şuarâ (Kınalızâde Hasan Çelebi) 2) Tezkire-i şuarâ-yı Âmid (Ali Emîri, 1910) 3) Mecellet-ün-nisâb (Müstakimzâde Süleymân Sa’deddîn Efendi) 4) Güldeste-i riyâz-ı İrfân (Beliğ İsmâil, Bursa-1855) 5) Hayâlî Bey Divânı (Ali Nihat Tarlan, 1945) HAYREDDÎN PAŞA (Bkz. Barbaros Hayreddîn Paşa) HAZÎNE-İ EVRAK Osmanlı devlet arşivi, önceleri sarayda iki evrak mahzeni vardı. Bunlardan birisi paşakapısında, diğeri de eski dîvânhâne yeri yakınında idi. Bütün kânunlar, nizamlar ve mühim emirler âid oldukları kalem defterlerine kayıt olunurlar ve bu defterler dolduktan sonra saraydaki evrak mahzenine gönderilirdi. Yeni kayıtlar ise paşakapısındaki (Bâb-ı âlî’deki) mahzende saklanırdı. 1846 yılından sonra sadrâzamlık (paşakapısı) arşivi, Hazîne-i evrak adıyla anılmaya başladı. Başta pâdişâh olmak üzere, Enderûn-ı hümâyûnda tam bir disiplin ve ahenkli bir terbiye sistemi ile yetiştirilen üst kademe Osmanlı devlet adamları, tam bir tertip ve düzenle yazdıkları evrakları usûlüne uygun bir şekilde saklamaya îtinâ gösterirlerdi. Bugünün bakanlar kurulu demek olan Dîvân-ı hümâyûnda alınan kararların yazıldığı mühimme defterleri, gizli yazılan hüküm ve fermanların yazıldığı mektûm mühimme defterleri, ordu mühimmesi ve rikâb mühimmesi, ahkâm defterleri, kayûd-i ahkâm-ı mîrî defterleri, tahvîl ve rüûs defterleri, düvel-i ecnebiye defterleri, icmal ve mufassal tahrîr tefterleri, rûznâmçe gibi defterlerde her türlü kaydı tutup, devletin ve halkın hak ve hukukunun zayi olmaması için de bu defter ve evrakları sıkı bir muhafaza ve disiplinli bir kullanma nizâmı ile arşiv ve mahzenlerde sakladılar (Bkz, Dîvân-ı Hümâyûn). Devlet arşivi durumunda olan bu mahzenler, pâdişâhın veziri âzamdaki mührüyle mühürlenen üç devlet hazînesinden biri idi. Hükümetin her toplantısından sonra bu mühürle mühürlenirdi. Zîrâ milletin bütün hukuku bu kayıtlara bağlıydı. Devleti ayakta tutan dirlik (tımar) sisteminin dolayısıyla ordunun, verginin, sanâyî, ticâret ve tarımın esasları mahzenlerdeki defterlerdeydi (Bkz. Tapu Tahrir Defterleri). Dîvân-ı hümâyûnda ve Bâb-ı âlî’deki evrak ve vesîkaların çoğu parça kâğıtlar, bir kısmı da cildli defterler hâlinde idi. Bu defter ve evraklar, senelerine göre tasnifleri yapılarak mahzenlerde saklanırdı. Ehemmiyetlileri, kese ve torbalara konulurdu. Her dâirede işleme tâbi tutulan bir günlük evrak tomar yapılır, her ayın tomarı bir torbaya ve her yılın torbaları da bir sandık veya sandıklara konularak muhafaza edilirdi. Mâliye hazînedârbaşısı tarafından hazırlanan evrak keseleri, lüzumunda sadrâzamın buyruldusu ile îcâb eden yerlere verilirdi. Bilhassa sefere gidilirken lüzumlu mikdarda kese götürülürdü. Keselerin; mektup, kupon, ferman, has, rüûs, kâime yâni tahrîrât kesesi, büyük telhis ve küçük telhis kesesi, hatt-ı hümâyûn keseleri yanında atlas büyük torba gibi çeşitleri bulunur, bunlar; bez, atlas ve kumaştan yapılırdı. Keselerin tamâmına yakını kırmızı atlastan, torbalar da bez ve atlastan olurdu. Evraklar kese ve torbalara konduktan sonra etiketlenerek yine etiketli sandıklara yerleştirilir ve mahzenlere kaldırılırdı. Yeni kayıtlar; Paşakapısı’ndaki (sonraları Bâb-ı âlî) mahzende saklanır, bakmak îcâb ettiği zaman veya tashîh lüzumunda izinle saray mahzenindeki eski kayıtlara bakılırdı. Kalemlere gelen evraklar, işi bitsin bitmesin, akşam mahzene kaldırılır, sabah tekrar getirilirdi. Pâdişâhların hatt-ı hümâyûnları görüldükten sonra reîs-ül-küttâba teslim edilir, o da her ay bunları birer torbaya koyup mühürledikten sonra husûsî bir sandıkta muhafaza ederdi. Bu suretle pâdişâhların sadrâzamlara gönderdiği her türlü hatt-ı hümâyûnlar, ayrı ayrı torbalarda saklanırdı. Pâdişâh okumak arzu ettiği zaman emânet olarak kendisine gönderilir, sonra geri alınarak tekrar yerine konurdu. Evrakların muhafazasından Dîvân-ı hümâyûn üyesi olan Nişancı sorumlu idi. Reîs-ülküttâb ve defter emîni onun emrinde idi (Bkz. Nişancı). Fakat on altıncı asır ortalarından sonra reîs-ül-küttâb ile defter emîni nişancının önüne geçtiler. Defter ve kayıtlarda yapılan her türlü düzeltme, nişancının kalemi ve marifetiyle yapılırdı. Nişancının bu vazifesi ile ilgili pâdişâhtan başkasının sözlü emri geçersiz idi. Hattâ sadrâzam bile pâdişâh tuğrası ve muvaşşah ferman ile evrak isteyebilir ve bizzat nişancı tarafından verilip alınırdı. Diğer nâzırlar nişancının makamında teslim alırlardı. Tapu tahrir defterinde yapılacak bir kayıt tashihi için nişancıya yazılacak fermana bizzat sadrâzam pâdişâhın tuğrasını çeker, nişancı da kendisine gelen fermanın köşesine; “Defteri gele” diye yazarak defter eminine gönderirdi. Güzel bir şekilde tasnif edilen milyonlarca vesika ve defter arasından istenilen defteri sür’atli bir şekilde bulup çıkaran defter emîni de, defterhâne kesedarı vasıtasıyla defteri nişancıya yollar, nişancı defter üzerinde gerekli tashîhi yaptıktan sonra oraya fermanı da ekler, defterhâneye gönderirdi. Tâli derecedeki defterlerin başka yerlere gönderilmesi îcâb ettiği durumlarda, sadrâzamın, defter eminine yazdığı buyruldu ile defterhâneden çıkarılarak istenilen yere gönderilir ve defter emîni tarafından tâkib edilirdi. Defter iade edilince ne kadar dışarıda kaldığı deftere kayd edilirdi. Son devirlerde nişancının derecesi düşmesine rağmen kayıtlarda yapılacak tashihler, yine onun kalemiyle yapılırdı. Fakat tımar ve zeamet işlerine, dîvânı hümâyûn reisi olan reîs-ül-küttâblar bakardı. Sefer durumunda lüzumlu defterler de birlikte götürülür, nişancı ve defter emîni merkezde birer vekil bırakarak sefere iştirak ederlerdi. Defter emîni defterleri muhafaza eder, nişancı da gerekli kayıt ve tashihleri yapardı. Devletin her türlü hukukî bilgilerine sâhib olan nişancı hâricinde, hiç kimse pâdişâh dahi olsa eski evraka tashih için dahi hiç bir şekilde bir çizik çizemez veya silemezdi. Nişancı da sadrâzamdan pâdişâh tuğrası çekilmiş ferman almadan kendisi hiç bir işaret koyamazdı. Değişikliğe fermanı da eklerdi. Vesikaların çalınmasında veya tahrif edilmesinde rolü olanlar cezalandırılırdı. Osmanlı Devleti’nde millî arşivcilik konusunda ileri derecede teşebbüs, devrin mâliye nâzırı olan Safveti Paşa’nın 1845’de Enderûn’daki târihî vesika ve defterleri bir tertibe koyması ile başlamıştır. Günümüz anlayışına uygun arşivcilik 1846’da Hazîne-i evrak dâiresinin kurulmasıyla başlar ve bu da bugünkü Başbakanlık Arşivinin çekirdeğini teşkil eder. Hazîne-i Evrak nezâretinin başına getirilen Hasen Muhsin Efendi’nin kıymetli çalışmalarıyla arşive dâhil vesikaların tertibi ve arşivin çalışma tarzını belirten 1849 Hazîne-i evrak nizâmnâmesi ile Türk arşivciliği belirli bir düzene girmiştir. Çalınıp satılan, yakılıp yırtılan, Osmanlılardan ayrılmış olan çeşitli devletlerin elinde kalanların yanında 1930’larda Bulgarlara hurda kâğıt olarak satılan milyonlarca vesîkadan sonra şu anda yüz milyonun üzerinde târihî vesîka bulunduran Başbakanlık Osmanlı Arşivi; yalnız Türkiye’nin değil, Osmanlı Devleti’nin sona ermesinden sonra toprakları üzerinde kurulan devletlerin de ana arşivi durumundadır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi 1943 yılında kurulmuş olup, 1954’de Başbakanlık Merkez Teşkilâtı içine alınmıştır. Ayrıca Topkapı Sarayı, İstanbul müftülüğü, Tapu kadastro müdürlüğü gibi Osmanlı devri belgelerini muhafaza eden başka arşivler de vardır. 1) Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı; sh. 76 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-1, sh. 370 3) Büyük Türkiye Târihi; cild-9, sh. 67 4) “Türkiye’de İmparatorluk devirlerinin büyük nüfus ve arazi tahrirleri ve hakana mahsus istatistik defterleri (Ö.L Barkan, İktisat Fak. Mecmuası, cild-2, sayı-1, İstanbul1941); sh. 21 HAZÎNE Gelirlerin toplanıp muhafaza edildiği ve gerekli ödemelerin yapıldığı kuruluş. Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem zamanında temelleri atılan mâlî müesseseler, Hulefâ-i râşidîn döneminde daha geniş bir teşkilâta kavuşturulmak suretiyle sistemleştirildi. Bu sisteme göre devletin nakdî ve aynî bütün gelirleri beytülmâl denilen hazînede toplanır ve gerekli bütün harcamalar buradan yapılırdı. Beytülmâle gelir kaydedilirken veya ödeme yapılırken belli usûller ve işlemler yapılarak, yazılı belgelere istinâd ettirilirdi. Devlet gelirleri ile kamu masraflarının her yıl hesaplanması ve defterlere kaydı usûldendi. Bugünkü manâsıyla tam karşılığı olmamakla beraber, yıllık kesin hesap cetvelleri şeklinde bir bütçe, İslâm devletlerinde her zaman görüle geldi. Hulefâ-i râşidîn devrinden sonra; Emevîler, Abbasîler, Karahanlılar, Gazneliler, Büyük Selçuklular ve Türkiye Selçukluları gibi İslâm devletlerinde görülen bu sistem daha da geliştirilmek suretiyle Osmanlı Devleti’nde de uygulandı. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan sonra hızla büyümesi sonucunda, ihtiyâç duyulan çeşitli hizmetler sebebiyle gelir ve giderlerin çeşit ve mikdârı arttı. Bunun üzerine Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın emriyle, Çandarlı Kara Halil Efendi ve Kara Rüstem, Osmanlı Devleti’nin ilk mâliye teşkilâtını vücûda getirdiler. Bu dönemde kurulan sistemle, İstanbul’un fethine kadar hazîne işlerine vezîriâzam, vezirler ve kazaskerler baktı. Fâtih Sultan Mehmed Han, İstanbul’un fethinden sonra, bugünkü mâliye bakanlığı mâhiyetinde bir defterdârlık makamı ihdas etti. İstanbul’da bulunan baş defterdârlık; baş muhasebe kalemi, büyük ve küçük rûznâmçe kalemleri, Anadolu hesâbât kalemi vb. gibi dâirelerden teşekkül ettirilmişti. Baş muhasebe kaleminde devletin gelir ve gider hesabı tutulur, diğer on dört civarındaki kalemde ise çeşitli işler ve hesaplarla uğraşılırdı. Osmanlı Devleti mâliyesinde iki büyük hazîne vardı. Birincisi bütün devlet gelirlerini toplayıp muayyen kânunlarla mahallerine veren ve sarf eden Dîvân-ı hümâyûn hazînesi yâni dış hazîne idi. Diğeri ise, muayyen kânunlarla toplanarak lüzum ve ihtiyâç hâlinde Dîvânı hümâyûn hazînesine yardım eden iç ihtiyat hazînesi olup, buna hazîne-i hassa veya hazîne-i enderûn adları da verilmektedir. İç hazînenin idaresi sarayda bulunduğu için, hazinedar başının emrinde, Dîvân-ı hümâyûn hazînesinin idare ve mes’ûliyeti ise vezîriâzamın elinde bulunuyordu. Neticede ise, her İki hazîne de pâdişâha bağlı idi. İç Hazîne (Enderûn Hazînesi) Pâdişâhın özel gelirlerinin toplandığı ve Enderûn mektebi odalarından Hazîne koğuşu efrâdınca muhafaza edilen bu hazîne, Fâtih Sultan Mehmed (1451-1481) zamanında kuruldu. Hazîne koğuşunun en büyük âmiri, Ak hadım ağalarından iç hazinedar başı olup, buna ser hâzin-i enderûn veya baş hazinedar da denilirdi. Bir de hazînenin muamelâtı ile meşgul olup, kayıtlarını tutan ve pâdişâha arzeden hazîne kethüdası vardı. Bu hazine odası kubbeli, dört geniş salondan mürekkep olup, muhtelif cins nakit ile süslü altın ve gümüş kaplar, cevahir, elmas ve sâir eşya ile kürkler, envai şallar, halılar, en kıymetli elbiselik kumaşlar, cevâhirli eğer takımları, kıymetli taştan yüzükler, elmaslı, altın düğmeli serasere kaplı kapaniçeler ve sâir eşyayı hâvi idi. Buradaki eşyayı tesbit eden iki büyük defter vardı. Silâhdâr ile hazîne kethüdasının muhafazası altındaki bu defterlerde defterdârın imzası da bulunurdu. Hazîne kethüdası saraydan terfî ederek çıkacak olursa, bütün hazîneyi en küçük teferruatına kadar yerine gelecek olana devretmek mecburiyetinde idi. Hazîne kethüdasının elinde enderûn hazînesinin dış kapısına basacağı bir mühür vardı. Bu mühür Yavuz Sultan Selîm’in Mısır seferinden dönüşte kullanmış olduğu mühürdü. Kırmızı akikten olan bu mühürle Yavuz, hazîne kapısının mühürlenmesini vasiyyet etmiş olduğundan, bu mühür dâimi surette hazîne kethüdâsı olanlarda dururdu. Yavuz Sultan Selîm Han: “Benim altunla doldurduğum hazîneyi (iç hazîne) bundan sonra gelenlerden her kim mangır ile doldurursa hazîne ânın mührüyle mühürlensin ve illâ benim mührümle mühürlenmekte devam olunsun” demiş olduğundan, son zamana kadar onun vasiyyetine riâyet olunmuştur. Bu mührün ortasına; “Sultan Selîm Şâh” ibaresi ve etrafında da sultan İkinci Bâyezîd’in mühründe görüldüğü gibi “Tevekkülî alâ Halik” sözü yazdırılmıştır. Enderûn’da bu iç hazîneden sonra raht-ı hümâyûn hazînesi, bodrum hazînesi, ifraz hazînesi ve ceb-i hümâyûn hazinesi gibi iç hazînenin teferruatından olan hazîneler de vardı. a) Raht-ı hümâyûn hazînesi: Has ahur hazînesi de denilir. Bu hazînede en kıymetli mücevherlerle müzeyyen murassa rahtlar (eğer takımları) bulunmaktadır. Raht hazînesindeki mücevherat ve her nevî eşyanın defterini bir raht kâtibi tutardı. On yedinci yüzyıl Avrupalı seyyahlar raht hazînesinden bilhassa ve hayretle söz etmektedirler. Baudier, gördüğü bir koşumun yalnız dizgin ve kolonundaki mücevherlerin değerini 900.000 altın olarak tahmin etmektedir. b) Harem-i hümâyûn hazînesi: Ceb-i hümâyûn hazînesi dedenilmekte olup, pâdişâhın şahsî paraları bulunmaktadır. Osmanlı pâdişâhlarının haslar hâricinde ikinci bir gelir kaynağı cep harçılığı olarak Mısır eyâletinden gelen varidattır. Bu meblağ 1587 yılına kadar beş yüz bin, on yedinci asır başlarında ise, altı yüz bin altın idi. Bu parayı Mısır’dan getirenlere terakkî verilmesi kânundu. Bundan başka ceb-i hümâyûn hazînesinin kaynaklarını harp ganimetlerinden alınan hisseler, müsaderelerden hâsıl olan para, darphâne hakkı ücreti ve kârı teşkil etmekteydi. Harem-i hümâyûn hazînesinin nâzırı sır kâtibi idi. İç hazînenin en önemli kısmı olan ceb-i hümâyûn hazînesinin giderleri; harem aylıkları, çeşitli ihsânlar, bahşişler, sadakalar, fitre, surre, hediye vs. idi. Kânûnî Sultan Süleymân zamanında dolu olan bu hazîneye ek olarak Yedikule’de yeni bir hazîne ihdas edilmişti. c) İfraz hazînesi (Bâb-ı Hümâyûn hazînesi): Muhalefâtın yâni ölen kimselerin herhangi bir vesîle ile devlete intikâl eden mal ve paralarının saklandığı yer. d) Bodrum hazînesi: işe yaramayan eski ve hurda eşyanın saklandığı kısım. Bilhassa seferler sırasında para sıkıntısı çekildiği zaman ifraz ve bodrum hazînelerinde bulunan ve kullanılmaz durumda bulunan gümüş mallardan para kesilirdi. Dış yâni mâliye hazînesinde darlık olunca bu iç hazîneden ödünç para verilir ve dış hazînede gelirler toplanınca bu para yine iade olunurdu. Yine savaş zamanı sefere gidecek tımarlı sipâhîler, mevsim îcâbı henüz mahsûl ve gelirlerini toplayamadılarsa, kendilerine iç hazîneden borç verilirdi. Bu bakımdan iç hazîne, dış hazînenin en sonra başvurulan bir finansman ve kredi kaynağı durumundaydı, ödünç verme işlemi, vezîriâzam, o yoksa vekîli ve baş defterdâr kefaleti ile olur, durum düzelince borcun ödenmesine çalışılırdı. On yedinci yüzyıldan sonra başlayan bunalımlı dönemlerde, özellikle sefer yıllarında iç hazîneden dış hazîneye verilen borç meblağında yükselmeler görüldü. Çünkü gelişen olaylar dış hazînenin takatini aşıyor, tebeası üzerine titreyen pâdişâh ise bu durumda bütün giderleri kendi hazînesinden karşılama yoluna gidiyordu. Pâdişâhın verdiği paralarla askerin maaşı ödeniyor, ordu ve donanma mühimmatı alınıyor, tâyinât, kale tamirleri vs. yapılıyordu. Sultanların özel hazînesi durumunda olan iç hazîne, bütün bu olumsuz şartlara rağmen, ihtişamını on dokuzuncu yüzyılın sonlarına kadar sürdürdü. 1876’da, sultan Abdülazîz Han’ı tahttan indiren Hüseyin Avni Paşa ve avânesi tarafından Çırağan’da yağmalanarak ilk darbeyi yiyen bu hazîne, 1909’da İkinci Abdülhamîd Han’ı hâl’eden, bir kısmını âsî Bulgar, Sırp, Arnavud çetelerinin meydana getirdiği Hareket ordusu tarafından Yıldız Sarayı’nda korkunç şekilde talan edildi. Bu gün bu hazîneden kalan çok az bir parça Topkapı Sarayı Müzesi’nde sergilenmektedir. Dış Hazîne Bîrûn hazînesi denilen mîrî veya dış hazîne devletin şer’î ve örfî olarak tahsil ettiği gelirlerden tedârik suretiyle elde edilirdi. (Bkz. Tekâlif-i Şer’iyye, Tekâlif-i Örfiyye). Önceleri Dîvân-ı hümâyûnun toplandığı kubbe altında bulunan bu hazîne, sonraları Yeni Saray’ın içinde ve birinci yer olan Bâb-ı hümâyûndan girilince sağ tarafa taşınmıştı. Osmanlı Devleti’nde gelirlerin teşekkül edip dış hazîneye teslîmi ve bunların harcamaya dönüşmesinin muhtelif safhaları, gelirlerin veya giderlerin özelliğine göre değişen mâliye dâireleri veya kalemleri tarafından idare edilirdi. Bu dâireler devletin merkezi mâliye teşkilâtını meydana getirmektedir (Bkz. Mâliye Teşkilâtı). Bu hazînenin gelir ve giderleri, günün ikindi vaktine kadar cümle (giriş) kapısının yanındaki odada bekletilirdi. Tahsilat yapıldığında parayı, veznedarlar rûznâ’mçeci efendiler, çadır mehterbaşıları, sergi nâzırı ve sergi kâtibinin bulunduğu bir topluluk önünde veznedârbaşı teslim alırdı. Bu hazîneden belirli bir usûlde para çıkardı. Çıkacak para nereye verilecekse, defterdârın imzasıyla sadrâzama arzolunur ve onun tarafından mutlaka pençe denilen sadrâzamın özel işaretini taşıyan buyruldu ile sarfa izin verilirdi. Bunun üzerine defterdâr da buyrulduya kendi işaretini koyar, sonra veznedârbaşı tarafından para ödenirdi. Veznedârbaşı tahsîlât veya ödeme yaparken, sergi kâtibi, gelir ve giderleri sergi pusulasına yazardı. İkindi vaktinden sonra tahsîlât ve ödemeler o gün için durdurulur ve elde kalan meblağlar bu pusulalarla karşılaştırılarak kontrol edilirdi. Sonra câri hesaplar için az bir meblağ veznedârbaşında bırakılarak, geri kalanı mühürlenip hazîneye aktarılırdı. Taşradan payitahta gelen gelirler, Bâb-ı hümâyûnda hesaplandıktan sonra rûznâmçe kalemince geliri getiren âmil, mültezim veya tahsîldâra bir pusula verilirdi. Eğer sefer zamânıysa bu meblağlar ordu-yu hümâyûna gönderilip gelirin kaynağı belirtilir, aded ve para cinsiyle tutulan kayıtları rûznâmçe kaleminde korunurdu (Bkz. Defterdâr). Dış hazînenin en büyük gider kalemini üç ayda bir verilen ödenek ve tazminatlar olan mevâcib (ulufe) teşkil ediyordu. Bunlar Kapıkulu ocakları (merkezî ordu) ile devlet görevlilerine yapılan nakdî ödeneklerdi. İkinci büyük gider kalemi, teslîmât denilen, sarayın ve ordunun çeşitli ihtiyâçlarına ayrılan giderlerdi. Nizâm-ı cedîd askerinin kurulmasından sonra bunların giderleri için de hazînede ayrı bir bölüm teşkil edilmişti. Hazîneden yapılan küçük harcamalar ise ihracât adını alırdı. HAN’I YAĞMA Bir kısmı devlete âsi olan, Bulgar, Sırp ve Arnavud çetelerinden meydana gelen Hareket ordusunun, sultan Abdülhamîd Han’ı tahttan indirdikten sonra Yıldız Sarayı’ndaki Pâdişâh’a âid iç hazîneyi talan etmesi büyük tepkiyle karşılanmıştı. Abdülhamîd Han’a karşı olup, bu Sultan’a suikast düzenleyen ermeni sûikastçilere alkış tutan Tevfik Fikret bile bu kadarına dayanamamış ve duygularını şöyle dile getirmişti: Bir sofracık, efendiler, -ki iltikama muntazır Huzûrunuzda titriyor şu milletin hayâtıdır; Şu milletin ki muztarib, şu milletin ki muntazır! Fakat sakın çekinmeyin, yiyin, yutun hapır hapır. Yiyin efendiler yiyin; bu hân-ı iştihâ sizin; Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin! Efendiler pek açsınız, bu çehrenizden bellidir; Yiyin, yemezseniz bugün, yarın kalır mı, kim bilir? Bu hâdî-i niâm, bakın kudumunuzla müftehir! Bu hakkıdır gazânızın, evet, o hak da elde bir. Yiyin efendiler yiyin, bu hân-ı zî-safâ sizin; Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin! Bütün bu nazlı beylerin ne varsa ortalıkta say; Haseb, neseb, şeref, şataf, oyun, düğün, konak, saray. Bütün sizin efendiler, konak, saray, gelin, alay; Bütün sizin, bütün sizin, hazır hazır, kolay kolay Yiyin efendiler yiyin, bu hân-ı iştihâ sizin! Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin! Bu harmanın gelir sonu, kapıştırın giderayak! Yarın bakarsınız söner, bütün çatırdayan ocak! Bugün ki mideler kavî, bugün ki çorbalar sıcak, Atıştırın, tıkıştırın, kapış kapış çanak çanak... Yiyin efendiler yiyin, bu hân-ı pür-nevâ sizin; Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin! 1) Saray Teşkilâtı; sh. 77, 79, 228, 508 2) Târih Deyimleri, 1/784 3) Merkez Teşkilâtı 4) İslâmda Devlet Bütçesi; sh. 142 5) Netâyic-ül-vukûât; cild-1, sh. 306 6) Osmanlı Târih Lügati; sh. 146 7) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 308 8) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 215 9) Türk Hukuk Târihi; sh. 235, 277 10) Türk İktisâd Târihi; sh. 246, 257 11) Osmanlı Devleti Mâliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı İç Hazînesi, Belleten; cild-42, sh. 165 Ocak-1978 12) Osmanlı Mâliyesi; sh. 35, 75 HENDESEHÂNE-İ BAHR-I HÜMÂYÛN (Bkz. Bahriye Mektebi) HENDESEHÂNE-İ BERR-İ HÜMÂYÛN (Bkz. Mühendishâne-i Berr-i Hümâyûn) HENDESEHÂNE-İ MÜLKİYE MEKTEBİ (Bkz. Mühendisîn-i Mülkiye Mektebleri) HERSEK (Bkz. Bosna) HERSEKLİ ÂRİF HİKMET On dokuzuncu asır Osmanlı şâirlerinden. 25 Kasım 1839 târihinde bir Çarşamba günü Hersek’in Mostar kazasında doğdu. Babası Zülfikâr Nafiz Paşa, annesi Çerkes Ayşe Hanım’dır. Dedesi ise Hersek vâlisi İstolçalı Ali Galip Paşa’dır. Hersek’te tahsîle başlayan Arif Hikmet, önce babasının, sonra dedesinin ölümü üzerine ailesi ile birlikte Bosna’ya taşındı. Tahsiline devam etmek istediğinden 1853 senesinde gittiği İstanbul’da özel hocalardan sarf, nahiv, meânî, beyân ve mantık dersleri aldı. Tahsilini tamamladıktan sonra 1856 senesi Mart ayında Mısır kapısı kethüdası Murâd Bey’in yardımları ile rütbe-i hâcegânîye (devlet yazı işlerine) geçti. İlk olarak sadâret mektûbî kaleminde (sadrâzamlık özel kalem müdürlüğü) vazife aldı. Burada yedi-sekiz sene kadar çalıştıktan sonra, kendi arzusuyla ayrıldı. Hersek ve Bosna’yı da içine alan ve altı ay kadar süren bir seyahatten sonra İstanbul’a döndü. 1868 senesinde Cevdet Paşa’nın tavsiyesine uyarak Adliye nezâretine bağlı çeşitli dâirelerde görev aldı. 1872’den beri sürdürdüğü Mahkeme-i İstinaf hukuk kısmı mümeyyiz-i sânîliği (üst mahkeme hukuk kısmı ikinci müdürlüğü) görevinden maddî sebeblerden dolayı istifa etti. Arif Hikmet, 1883 senesinde Erzurum merkez Bidayet mahkemesi hukuk dâiresi riyasetine (Asliye hukuk mahkemesi reisliği) tâyin edilerek, İstanbul’dan uzaklaştırıldı. Bir müddet sonra Bursa’ya tâyin edildi. Üç sene Bursa’da çalıştıktan sonra annesinin ölümü üzerine istifa ederek İstanbul’a gitti. Bir müddet sonra, aynı görevle Manastır’a gönderildi. 1888 senesinde ise, Yanya’ya tâyin edildi. 1891 yılında ise Kastamonu merkez bidayet reis-i evveli Ahmed Rif’at Efendi ile makamları değiştirilmek suretiyle Kastamonu’ya gönderildi. Daha sonra Adana, Ege ve Akdeniz adaları vilâyetlerinde aynı görevde bulunduktan sonra, izinli olarak İstanbul’a gittiği zaman, Adliye nâzırı Abdurrahmân Paşa’nın yardımlarıyla 1897 senesinde Derseâdet İstinaf mahkemesi âzâlığına tâyin edildi. 1900’de İstînâf-ı hukuk mahkemesi riyaseti, 1901’de Mahkeme-i temyiz âzâlığına terfi etti. 20 Nisan 1903 târihinde Şehzâdebaşı’ndaki evinde öldü. Cenaze namazı Fâtih Câmii’nde kılındıktan sonra Topkapı mezarlığına defnedildi. Kadirî yoluna mensub, âlim bir zât olan Ârif Hikmet, Tanzîmât’ın ilânından kısa bir süre sonra doğmuş ve Tanzîmât’ın getirdiği değişme ve yenileşme içinde büyümüş, askerî ve hukuki sahada elli beş sene hizmet verdiği devletin inkırazını (çöküşünü) yakından tâkib etme şansızlığını yaşamıştır. Ârif Hikmet Bey’e göre, Osmanlı Devleti hakikî bir Tanzîmât hareketi yaşamamıştır. Zîrâ bu inkılâplar, yabancı devletlerin baskısı ile yapılmıştır. Tanzîmât’a karşı olan Ârif Hikmet, eserlerindeki muhteva herkesin anlayamayacağı kadar yeni olduğundan, zamanında eserlerini kimseye göstermemiştir. İlme son derece önem veren, cehalete çok kızan Ârif Hikmet’in şöhreti, şiirlerin den gelmekle beraber, nesirde de başarılıdır. Kendisini zorlamadan, hızlı ve kolay yazı yazması, yazdıklarında tekrara düşmemesi, ifâdesindeki samimiyet ve şiir dilini ustalıkla kullanması, şâir olarak en önemli özelliklerindendir. Hikmet ve tasavvufa dâir şiirleri çoğunlukta olup, en güzelleri gazelleridir. Arif Hikmet, özellikle şiir konusunda çok yeni düşüncelere sahiptir. Ona göre, şiir için vezin ve kâfiye gerekli değildir. Dolayısıyla şiir mensur da olabilir. Şiir sadece estetik sebeplerle yazılır. Şiirin mâhiyeti tahayyülden ibarettir. On yedinci asır şâirlerinden etkilenen Arif Hikmet, kendi zamanında ise, Leskofçalı Galip’in te’siri altında kalmıştır. Ârif Hikmet, şahsiyeti ile insanları kolayca etkisi altına alırdı. Çok güzel konuşur ve şiir okurdu. Hafızası fevkalâde kuvvetliydi. Sohbetlerinde karışık ve zor konuları basit ve anlaşılır hâle koyarak, dinleyenlerin takdirini toplardı. Bu özelliği nesrinde de görülür. On dokuzuncu asra kadar şâirlerin beraber bulundukları, toplandıkları belli bir yer yoktu. Şiirde üstâd tanınan Ârif Hikmet, şâir dostlarıyla beraber bir Encümen-i şuarânın kurulmasına ön ayak oldu. 1861 senesi Haziran ayından itibaren Arif Hikmet’in Lâleli’de Çukurçeşme’deki evine her Salı toplanan bu meclise tanınmış şâirler katıldı. Bunlar arasında Osman Şems Efendi, Lebîb Efendi, Kâzım Paşa, Manastırlı Hoca Nailî Efendi, Halet Bey, Recâizâde Celâl Bey gibi tamâmiyle eski görüşlü şâirler bulunduğu gibi. Ziya Paşa ve Nâmık Kemâl gibi yeni düşüncenin kavgasını yapanlar da vardı. Bunların bir araya gelmelerinin sebebi hepsinin şâir olmasıydı. Diğer sebebler ise, aralarında çeşitli vesilelerle kurulan dostluklarını samimi bir mecliste devam ettirmeye gayret eden bu şâirlerin hemen hepsi doğum ve me’mûriyet gibi sebeplerle Rumeli ile bağları vardır. Birbirlerinden farklı sebeplerle de olsa, encümendeki şâirlerin ekseriyeti Tanzîmât’a ve bilhassa ilim ve teknikte olmayan bir batılılaşmaya karşıdırlar. Bir sene kadar devam eden encümende, yazılan şiirlerin cemiyet içinde okuma işini Nâmık Kemâl, eserlerin kritiği yolunda meclisin yönetilmesi ve yönlendirilmesi işini de Leskofçalı Galip üstlenmişti. Aynı zamanda birer devlet me’muru olan meclis üyelerinin değişik yerlere tâyini bu meclisin dağılmasına sebeb oldu. Arif Hikmet’in eserlerinden bâzıları şunlardır: 1- Levâyih-ül-hikem, 2- Cevâmi-ülefkâr, 3- Sevânik-ül-beyân, 4- Misbâh-ül-îzâh, 5- Asâr-ı Hikmet, 6- Dîvân: Bunlardan en meşhur olanı Dîvân’ıdır. 1757 beytten meydana gelen Dîvân’ı devrin umûmî havasında dış Türklerin düştüğü kötü durumlar, Ehl-i Beyt ve İslâm âlimleri hakkında yazılmış mersiyelerle doludur. 1) Hersekli Ârif Hikmet (Metin Kayahan Özgür); sh. 1 2) Son asır Türk şâirleri; sh. 654 3) Büyük Türk Klasikleri; cild-8, sh. 169 4) XIX Asır Türk Edebiyatı; sh. 237 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 235 HEY’ET-İ MEB’ÛSÂN (Bkz. Meclis-i Umûmî) HINÇAK KOMİTESİ (Bkz. Cemiyetler) HIRKA-İ SEÂDET (Bkz. Emânât-ı Mukaddese) HIZIR ÇELEBİ İlk İstanbul kâdısı ve Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden, ismi, Hızır bin Celâleddîn olup, Nasreddîn Hoca’nın torunlarındandır. Babası Sivrihisar kâdısı idi. Sivrihisar bugünkü Eskişehir’in ilçesi olabileceği gibi, Akşehir yakınlarında, o devirde büyük bir kasaba olan bugünkü Sivrihisar köyü de olabilir. 1407 senesi Rabî-ul-evvel ayının birinde Sivrihisar’da doğdu. Küçük yaşta babasından ilim tahsil etti. Daha sonra Molla Yegân’ın derslerine devam edip, aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Bu zâtın kızıyla evlenip dâmâdı oldu. İbn-i Cezerî’den kıraat ilmini öğrendi. Hızır Bey, zekâsının kuvveti ve çalışmasındaki azmi ile kısa zamanda bir çok dînî ve fennî ilimlerde derin âlim oldu. Memleketi olan Sivrihisar’da kâdılık ve müderrislik yaptı. Kimsenin bilmediği bilgileri bilmekte, büyük âlim Molla Fenârî’den sonra eşi yoktu. Hızır Bey, İstanbul’un fethinde, ilk olarak İstanbul kâdısı ve belediye başkanı olup, vefâtına kadar, yâni altı sene bu makamda kaldı. Adalet ve hakkaniyetle işleri yürütüp meşhur oldu. Hızır Bey bu vazifeye başladıktan bir müddet sonra, bir hıristiyan mîmâr yanına gelerek durumunu anlattı ve Fâtih Sultan Mehmed Han’dan davacı olduğunu söyledi. O devirde, Avrupa ülkelerinde; değil kralı mahkemeye vermek, aleyhinde konuşmak bile, bir insanın ölüm fermanını imzalamaktan başka bir mânâya gelmezdi. Fâtih Sultan Mehmed Han, bugünkü Ayasofya Câmii’nden daha yüksek kubbeye ve daha üstün mîmârî hususiyetlere sâhib bir câmi yaptırmak istemiş ve hıristiyan mîmâr da bu işe tâlib olmuştu. Fakat bir hıristiyan olarak, müslümanların Ayasofya’dan daha üstün hususiyetlere hâiz bir esere sâhib olmalarına gönlü razı olmamıştı. Böyle bir câmiyi kendisinin yapabileceğini söyleyerek işe tâlib oldu ve câminin inşâatına başladı. Mısır’dan binbir zahmetle getirilmiş olan sütunların boyunu kısaltmış, bu yüzden de kubbenin yüksekliği Ayasofya’dan küçük olmuştu. İnşâatın bitmesine yakın inceleme yapan Fâtih, sütunların kasıtlı olarak kısa tutulduğunu ve böylece Ayasofya’dan daha üstün bir binanın yapılmamasına çalıştığını anladı. Bu hâle çok hiddetlenen Sultan, hıristiyan mîmârın cezalandırılmasını emretti. Emir yerine getirilerek eli kesildi. Yüzlerce kilometreden binbir emekle gelen sütunlar, hıristiyan mîmârın gayretiyle kısaltılmış, Sultan’ın emri ve iyi niyeti ayaklar altına alınmıştı. Her şeyden daha fazla ihtiyâç duyduğu elini kaybeden mîmâr, müslümanların hâlini, Osmanlıların adaletini bilen yakınlarının; “Bu işte bir acelecilik var, müslümanlar bu işi yapanı suçlu bulurlar, hele onların âdil kâdıları pâdişâhın bile gözünün yaşına bakmaz cezasını verirler” demeleri üzerine Hızır Bey’in huzuruna gitti. Olup bitenleri âdil Osmanlı kâdısına bir bir anlattı. Hızır Bey, tam bir sükûnetle hâdiseyi dinledi. Daha sonra soruşturup, mes’eleye vâkıf oldu. Şâhidlerle beraber, Sultân’ı mahkemeye davet etti. Bildirilen saatte mahkeme teşkil edilince, Sultan da geldi. Eli kesilen hıristiyan mîmâr ayakta duruyor ve böyle bir mahkemeyi ilk defa gördüğünden ürkek ürkek etrafı seyrediyordu. Çünkü onların bildiği, güçlü olanın hâkim olmasıydı ve gücü yetene her şey mubahtı. Sultan, mahkeme salonu olarak kullanılan yere girince, baş köşede bulunan yerde oturmak arzusuyla o tarafa doğru yöneldi. Pâdişâh’ın bu hâlini gören kâdı Hızır Bey, hiç çekinmeden; “Oturma begüm! Hasmınla yüzleşmek üzere mahkeme huzurunda ayakta dur!” dedi. Sultan sözü ikiletmeden söylenen yere geçti. Hızır Bey; “Sen Murâd oğlu Mehmed! Bu zımmînin elini kestirdin mi?” diye söze başladı. Mahkeme neticesinde; “Sen, Murâd oğlu Mehmed! Mahkeme edilmeden bu zımmînin elini kestirdiğin için kısas olunacaksın! Senin elin de onunki gibi kesilecek! Eğer zımmîyi razı edebilirsen, ölünceye kadar onun ve çoluk çocuğunun maişetini te’min etme karşılığında elini kesilmekten kurtarabilirsin!” dedi. Herkesle birlikte Sultan da tam bir sükûnet içerisinde karârı dinledi. Hıristiyan mîmâr, bu ulvî karar karşısında daha fazla dayanamadı. Ağlıyarak Sultân’ın ellerine kapandı, ölünceye kadar maişetini te’min etmek karşılığında anlaştılar. Zâlimleri bile ağlatacak böyle bir adaletin, ancak hak bir dînin mensupları tarafından icra edileceğini düşünen hıristiyan mîmâr, ailesi ile birlikte müslüman oldu. Bu mahkemeden bir kaç gün sonra Sultan, kâdı Hızır Bey’i ziyaret etti. Mahkemede gösterdiği adalete teşekkür edip; “Eğer bana, bir suçlu gibi değil de, bir pâdişâh gibi muamele etseydin, seni şu kılıcımla parçalardım” dedi. Hızır Bey de Pâdişâh’a, mahkeme esnasındaki hâl ve hareketleri için teşekkür ettikten sonra; “Eğer pâdişâhlığına güvenip, dînin emri olan hükmüme karşı gelseydin, seni bu arslanlara parçalatırdım” dedi ve paltosunun iki eteğini çekti. Bakanlar, Hızır Bey’in eteği altındaki iki arslanın sert bakışlarını gördüler. “Böyle Sultân’a böyle kâdı” demekten kendilerini alamadılar. Hızır Bey’in ders halkasına, bir çok âlim devam etti. İlim ve irfanından pek çok kimse istifâde etti. İçlerinde Mevlânâ Muslihuddîn Kastalânî, Ali Arabî, Hocazâde ve Hayâli gibi meşhur âlimler yetişti. Bursa müftîsi Ahmed Paşa, Sinân Paşa ve Bursa kâdısı Yâkub Paşa, Hızır Bey’in oğullarıdır. Üçü de; zekâları, ilim ve irfanları ile temayüz etmiş üstün kimselerdir. Hızır Çelebi, 1458 senesinde İstanbul’da vefât etti. Vefâ ile Zeyrek arasında, Unkapanı’na giden caddenin kenarına defnedildi. Hızır Bey’in güzel ahlâkı, zühd ve takvası da, ilmi gibi yüksekti. Arab, Fars ve Türk edebiyatında da geniş bilgi sahibi olup şairliği de vardı. Her üç dilde de kıymetli şiirler yazdı. Akaide dâir meşhur Kasîde-i Nûniyye’yi nazım Bu eseri, talebesi Molla Hayalî ve diğer bir çok âlim tarafından şerh edildi. Fâtih Sultan Mehmed Han’ın emri ile Kâdı Sirâceddîn Mahmûd’un Metâli-uI-Envâr adlı mantığa dâir eserini Arabça’dan Farsça’ya tercüme etmişti. Kelâm ilmine âid Şerh-i Tecrîd adlı esere bir haşiye yazmıştır. İcâletü leyletin el-leyleteyn adında bir de kasîdesi vardır. BU ADAMA CEVAP VERECEK ÂLİM YOK MU? Fâtih Sultan Mehmed Han’ın saltanatının ilk senelerinde, Arabistan’dan bir zât gelip, çeşitli ilim ve fenlerde suâller sordu. Zamanın âlimleri tatmin edici cevaplar veremeyince, Fâtih duruma üzüldü. Bütün beyleri, paşaları ve vezirleri toplayıp; “Ülkemde bu adama cevap verecek bir ilim adamımız yok mudur? Çabuk araştırın ve bana derhâl müsbet bir cevap verin” dedi. Vatan topraklarını iyi bilen vezirlerin hatırına Sivrihisar Medresesi müderrisi Hızır Bey geldi ve durumu Sultan’a bildirdiler. Bunun üzerine Fâtih, Hızır Bey’in derhâl Edirne’ye davet edilmesini istedi ve davet için Sivrihisar’a üç kişilik bir hey’et gönderildi. Edirne’ye gelen Hızır Bey, o sıralarda otuz yaşlarında ve asker kıyafetinde bulunduğundan; hâli, meşhur âlimlere meydan okuyan zâtın, alay edercesine gülmesine sebeb oldu. Hızır Bey, sorulan bütün sorulara cevap verdikten sonra, o zâta suâller sormaya başladı. O zât Hızır Bey’in suâllerine cevap veremeyip mağlub oldu ve; “Hızır Bey, İslâm âleminde benzeri çok az bulunan ilim adamlarından biridir. Kendisinde öylesine bir hafıza ve zekâ var ki, karşısında durmak mümkün değildir” itirafında bulundu. Bu durumdan fevkalâde memnun olan Sultan, Hızır Bey’e; “Yüzümü ak eyledin, cenâb-ı Hak da iki cihânda senin yüzünü ak eyleyip, ilmini ve fadlını arttırsın” diye duâda bulundu. Bundan sonra Fâtih’in, Hızır Bey hakkındaki muhabbet ve teveccühü günden güne arttı. Bursa’da bâzı medreselerin müderrisliği kendisine verildi ve maaş bağlandı. Daha sonra Anadolu ve Rumeli’de bâzı kâdılıklarda bulundu. 1) Kâmûs-ul-a’lâm; cild-3, sh. 2047 2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi); sh.11 3) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 85 4) Hadîkat-ül-Cevâmi’; cild-1, sh. 85 5) Sicilli Osmânî; cild-2, sh. 277 6) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-12, sh. 86 7) Hızır Çelebi (M. Sait Yazıcı, Ankara-1987) HİSBE TEŞKÎLÂTI (Bkz. İhtisâb) HİL’AT (Bkz. Pâdişâh) HOCA SA’DEDDÎN EFENDİ Osmanlı Devleti’nin yirmi ikinci şeyhülislâmı, tarihçi ve edib. İsmi, Sa’deddîn’dir. Hoca Efendi lakabıyla meşhur oldu. 1536 (H. 943) târihinde İstanbul’da doğdu. Yavuz Sultan Selim Han’ın nedîmi (sohbet arkadaşı) Hasan Can’ın oğludur. 1599 (H. 1008) tarihindeki üçüncü Murâd Han’ın vefâtının dördüncü sene-i devriyesi münâsebetiyle, Ayasofya Câmii’nde yapılan hatim ve mevlidin duâsında ruhunu teslim etti. Eyyûb Sultan’da yaptırmış olduğu dâr-ül-kurrâ bahçesine defnedildi. Hoca Sa’deddîn Efendi; müderris Karamanlı Mehmed Efendi, şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi ve zamanın diğer büyük âlimlerinden okudu. Yirmi yaşında yardımcı müderris oldu ve İstanbul’da Murâd Paşa Medresesi’nde ders vermeye başladı. Daha sonra erbaîn pâyesiyle Bursa’da Yıldırım Medresesi’ne tâyin edildi. Yirmi dokuz yaşında hâriç rütbesine yükseldi. Bursa Sultaniye Medresesi’nin ardından, İstanbul Sahn-ı semân müderrisliğine getirildi. 1573’de Şehzâde Murâd’ın hocalığına tâyin edildi. Bundan dolayı Hoca Efendi diye anıldı. Şehzâde Murâd tahta geçince Sa’deddîn Efendi’yi İstanbul’a çağırdı. Kendisine Hâce-i sultanî (Sultan hocası) ve Reîs-ül-ulemâ ünvânları verildi. Sa’deddîn Efendi, üçüncü Mehmed Han’ın şehzâdeliğinde ona da hocalık yaptı. Sultan üçüncü Mehmed Han işlerini ona danışırdı. Sultan üçüncü Mehmed tahta geçince, Sa’deddîn Efendi’yi şeyhülislâmlık makamına getirdi. İki sultâna hocalık yaptığı için kendisine Câmi’ur-riyâseteyn denildi. Hoca Sa’deddîn Efendi, devletin iç ve dış siyâsetinde sultanlara ve devletin ileri gelenlerine yardımcı oldu. Çok talebe yetiştirdi. Mevlânâ Ali Nakîb, Molla Ali, Seyyid Kasım Gubârî ve Azmizâde, Hoca Sa’deddîn Efendi’nin yetiştirdiği ileri gelen talebelerdir. Hoca Sa'deddîn Efendi, Osmanlı Devleti'nin 1566 tarihindeki Avusturya ile yaptığı meydan muharebesinde sultan üçüncü Mehmed Han'ın yanında büyük kahramanlıklar gösterdi. Zaferin kazanılmasında en büyük pay sahibi oldu (Bkz. Haçova Meydan Savaşı). Hoca Sa'deddîn Efendi, kendi devrine kadar Osmanlı sultanları zamanında vuku bulan hâdiseleri, yetişen âlimlerin ve büyük zâtların hayâtlarını anlatan Tâc-üt-tevârih adlı iki cild eser yazmıştır. Bu eserine Hoca Târihi de denir. Selîmnâme, Târih-i Temîmî'ye takriz. Sadr-üş-şerîa adlı esere haşiye yazdı. Bundan başka, Risâle-i Kuşeyrî Tercümesi, Beheet-ül-esrâr, Semâvât-ül-Edvâr ve Mir'ât-üI-Ahbâr adlı eserleri vardır. Ayrıca Lârî'nin Farsça târihini ve Emâlî Kasîdesi'ni aynı vezinle Türkçe'ye tercüme etmiştir. GÖNLÜNÜZÜ HOŞ TUTUNUZ! Hoca Sa’deddîn Efendi, vezirler ve devlet erkânı otağ-ı hümâyûnda toplanıp kâfirler ile yapılacak cihâd ve mütâreke hususlarının meşvereti esnasında devlet erkânından bâzılarının düşmana karşı koymaktan vazgeçmek reyinde (fikrinde) bulundukları zaman söze başlayıp şöyle demiştir: “Elbette din düşmanlarıyla karşılaşmak vâcib olup, üzerimize gelen küffâr ile cümlemiz şehîd oluncaya dek mukâteleye (harb etmeye) ikdâm (başlamak) vâcibtir. Zîrâ biz onların üzerine varmayıp başka tarafa münharif olduğumuz (saptığımız) takdirde küffâr izhâr-ı celâdet edip (cesaretlenip) bizi tâkîb etmesi mukarrerdir ve zayıf askerimizi pusuya düşürmek mümkindir. Bilhassa da bu devlet-i âliyyede (Osmanlı Devletinde) bir Osmanlı pâdişâhının bir düşmandan sebebsiz yüz çevirdiği işitilmiş değildir.” Hoca Sa’deddîn Efendi, huzûr-ı hümâyûnda da pâdişâha şöyle demiştir: “Bu kale eteği pest mahal olmakla dardır. Din düşmanları üzerimize gelirse meydan dardır. Eğri etrafında olan dağ kalelerine mel’ûnlar top çıkarırsa hal müşkil olur. Taburları olduğu sahra bir vâsi yer imiş. Mühim ve lâyık olan budur ki, düşman bizim üzerimize gelmezden evvel biz onlara hücum etmek üzere umûmen ol sahraya varıla...” Yine Hoca Sa’deddîn Efendi Haçova’da Pâdişâha; “Pâdişâhım! Lâzım olan yerinizde sabit ve berkarâr olmakdır. Cengin hâli budur. Ecdâd-ı izâmunuz (büyük ceddiniz) zamanında olan tabur muhârebeleri ekseri (çok defa) böyle vâki olmuştur. Muhammed aleyhisselâmın mucizesi ile inşâallahü teâlâ fırsat-ı nusret (zafer fırsatı), ehl-i İslâm’ındır. Hâtır-ı şerifinizi (gönlünüzü) hoş tutun” demiştir. 1) Târihi Nâimâ; cild-1, sh. 150 2) Şakâyıkı Nu'mâniyye zeyli (Atâî); sh. 429 3) Târih-i Peçevî: cild-2, sh.200 4) İlmiye Sâlnamesi; sh. 417 5) Devhal-iil-meşâyıh; sh. 36 6 Hulâsat ül-eser; cild-3, sh. 418 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-15, sh.25 8) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-15, sh. 278 9) Türk Klâsikleri; cild-4, sh. 212 10) Hoca Sa'deddîn Efendi'nin Tâcüt-tevârihi ve Bunun Zeyli Hakkında (Münir Aktepe, Türkiyât Mecmuası; 1958, sayı-3) 11) Âlimler ve San'atkârlar; sh. 75 HOCAZÂDE Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Mustafa, künyesi Hocazâde'dir. Bursa'da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1488 (H. 893) târihirıde Bursa'da vefât etti. Bursa'da Emir Sultan Türbesi civârında medfûndur. Hocazâde, babasının ticâret mesleğini terkedip ilim öğrenmeye yöneldi. Bu sebeble babası ve kardeşleri tarafından terk edildi. Sıkıntı ve yokluk içinde babasından yardım görmeksizin tahsiline devam etti. Emir Sultan hazretlerinin talebelerinden Şeyh Velî Şemsüddîn'in teşvikiyle Kâdı Ayasoluğ ve Hızır Bey bin Celâl'den aklî ve naklî ilimleri öğrendi ve icazet aldı. Sultan Murâd tarafından Kestelli kâdılığına, sonra da Bursa'daki Esediyye Medresesi' ne müderris tâyin edildi. Daha sonra istanbul'a geldi. Fâtih Sultan Mehmed Han onu kendisine hoca tâyin etti. Sonra Edirne kazaskeri oldu. Hocazâde'nin kazasker olma haberi babasına ulaşınca, önce inanamadı. Daha sonra haber yaygınlaşınca inandı ve diğer oğullarıyla birlikte ziyaret için Edirne'ye gitti. Babasının gelmekte olduğu haberini alan Hocazâde, âlimlerden ve Edirne eşrafından bir toplulukla onu karşıladı. İzzet ve ikrâmda bulundu. Babası muhcûbiyetle eski kusurlarını hatırlayıp özür dilemeye başlayınca; "Olsun, siz öyle yapmasaydınız, biz böyle o! mazdık" diyerek alçak gönüllülük gösterdi. Hocazade, Fâtih Sultan Mehmed tarafından Bursa Sultaniye Medresesi'ne, daha sonra da İstanbul Sahn-ı semân Medresesi'ne müderris tâyin edildi. Bu sırada Fâtih Sultan Mehmed Han, İmâm-ı Gazâlî'nin, felsefecilerin bozuk ve sapık görüşlerini inceleyip din ve fen ölçüleri ışığında çürüttüğü Tehâfüt-ül-felâsife adını taşıyan eseri ile İbn-i Rüşd'ün bu esere yazdığı reddiyeyi incelemişti. İlmî bir meclisin toplanarak imâm-ı Gazâlî ile ibn-i Rüşd'ün görüşlerinin incelenip bir kitap hâlinde mukayese ve muhakemesinin yapılmasını emretti. Devrin âlimlerinden Hocazâde ile Ali Tûsî'yi bu işle görevlendirip, eser hazırlamalarını bildirdi. Hocazâde bu konuda Tehâfüt adında bir eseri dört ayda yazdı. Ali Tûsî de incelemelerini altı ayda tamamlayıp eserini hazırladı ve adını Ez-Zahîre koydu. İki âlim, Sultân'ın huzurunda Molla Hüsrev'in hakemliğinde eserlerini savundular. Hocazâde'nin çalışması ve ilmî îzâh tarzı daha başarılı görüldü. Bu münazaranın sonunda hem Hocazâde hem de Ali Tûsî mükâfatlandırıldı. Ali Tûsî tekrar memleketi olan İran'a döndü. Gerçekte Hocazâde'nin çalışması tam anlamıyla ilmî tarafsızlık vasfını taşıyor ve imâm-ı Gazâlî'nin haklı olduğunu ortaya koyuyordu. Ali Tûsî de aynı gerçeğe ulaşmıştı. Fakat o daha ziyâde, İmâm-ı Gazâlî'nin görüş ve izahlarını yorumlamak ve açıklamakla iktifâ etmişti. Daha sonra Hocazâde; Edirne kâdılığı, İstanbul ve İznik müftîlikleri yaptı. Sultan ikinci Bâyezîd Han tahta geçince, İstanbul'a geldi ve Bursa Sultaniye Medresesi'ne tâyin edildi. Bu vazifede iken el ve ayaklarına felç geldi. Ancak sol eliyle yazı yazabiliyordu. Bu hâlde sultan ikinci Bâyezîd'in emriyle Şerh-i mevâkıf adlı esere haşiye yazdı. Hocazâde, yazdığı eserlerle bütün âlimlerin takdirini kazandı. Ali Kuşçu ve Celâleddîn Devânî bunlardandır. Hocazâde'nin Tehâfüt adlı eserinden başka, Hâşiye-i Şerh-i Mevâkıf, Hâşiye-i Şerh-i Hidâyet-ül Hikme, Şerhu Tevâlî-ul-envâr, Şerh-ül-izzî fit-Tasrîf, Hâşiyet-ü ale't-Tel-vîh fil-usûl gibi başka kıymetli eserleri de vardır. 1) Mu’cem-ül müellifîn; cild-12, sh. 290 2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi; sh.145 3) Şezerâtüz-zeheb; cild-7, sh. 354 4) Fevâid-ül-behiyye; sh. 214 5) Esmâ-ül-müellifîn; cild-2, sh. 433 6) Keşf-üz-zünün; cild-1, sh. 497, cild-2, sh. 1139 7) Brockelmann; Sup. 2, sh. 322 8) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-12, sh. 93 HUKUK İnsanlar arasındaki içtimaî münâsebetleri ve cemiyet hayâtını düzenleyen kaideler topluluğu. Arapça bir kelime olan, hak kelimesinin çoğulu olup, haklar, demektir. Hak da hukuk nizâmının sağladığı menfaat ve yetkilerdir. Yeryüzünde tatbik edilen hukuk iki kısımda mütâlâa edilir: 1- Beşerî Hukuk; Dînî hükümlerin hâkim olmadığı cemiyetlerde hukuk kaidesi vâz’etmeye (ortaya koymaya) yetkili kişi ve müesseselerce hattâ gücü yeten birisi tarafından meydana getirilen kurallardır. Beşerî hukukun kaynaklarını, topluma hâkim olan bir kuvvet sahibinin veya belirli bir zümrenin veyahut toplumu meydana getiren halkın yetki vermesiyle seçilenlerin meydana getirdiği meclislerin hazırladığı kânûnî düzenlemeler teşkil eder. Anayasalar, çeşitli konuları düzenleyen kânunlar, tüzükler ve yönetmelikler böyledir. Bu hukuk kuralları her zaman ve her toplumda birçok değişikliklere uğramış ve zamanımızda da hâlâ bu değişikliklerle devam etmektedir. 2- Dînî Hukuk: Allahü teâlâ tarafından gönderilen dinlerin bildirdiği hukuk kurallarıdır. İlâhî hukuka âit kuralların esâsını ilâhî kitaplar (Tevrat, Zebur, İncil ve Kur’ân-ı kerîm) teşkîl eder. Dînî hukuk, insanın hem Allahü teâlâya karşı hem de beraber yaşadığı diğer insanlara karşı yerine getirmekle mükellef (yükümlü) olduğu vazîfeleri bildirmekte, bu hususta emir ve yasaklar koymaktadır. Bu sebeple din de cemiyet hayâtını düzenleyen kaideler (emir ve yasaklar) ihtiva etmektedir. Dînî hukuklar arasında, aslını muhafaza ederek gelen yalnız İslâm hukukudur. Diğer dinler tahrif edildiği, bozulduğu için, aslı üzere gelmemişlerdir. İslâmî ilimlerden fıkıh ilminin konusu olan İslâm hukukunun en önemli devrini Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem yaşadığı asr-ı seâdet teşkîl eder. İslâm hukukunun ilk ve ana kaynağı olan Kur’ân-ı kerîmin Mekke-i mükerremede gelen âyet-i kerîmelerinde fıkhî hükümler az olup, daha çok îmân ve ahlâk ile ilgiliydi. Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem Medîne-i münevvereye hicret edince, teşekkül edecek olan İslâm devletinin temelleri atılmaya başladı. Bu sırada gelen âyet-i kerîmeler, daha çok ibâdet, cihâd, aile, mîrâs, ceza, muhakeme usûlü ve devletler arası münâsebetler gibi, ferd ve cemiyet hayâtı ile ilgili hükümleri ihtivâ ediyordu, Kur’ân-ı kerîmde ibâdet, muamelât (ticâret ve borçlar hukuku), münâkehât (medenî hukuk) ve ukûbât (ceza hukuku) mevzularını ihtiva eden fıkıh ile ilgili toplam beş yüz âyet-i kerîme tesbit edilmiştir. Ayrıca Peygamber efendimiz Kur’ân-ı kerimde açıkça bildirilmeyip, kapalı bırakılan yerleri, söz, fiil ve takrirleri ile eshâbına açıklamışlardır. Bu sebeple Kur’ân-ı kerimin en sağlam tefsîri olan sünnet-i seniyye, İslâm hukukunun ikinci kaynağıdır. Peygamber efendimize bir mes’ele sorulduğunda kendisine vahiyle bildirildiği gibi, bâzan onun ictihadına da bırakılırdı. Ancak ictihadı vahyin kontrolünde idi. Eshâb-ı kiramın hepsi müctehîd oldukları için, Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem onlara ictihâd etmeleri hususunda müsâde etmişlerdi. Nitekim Yemen’e kâdı olarak gönderdikleri Muâz bin Cebel’e (r. anh) ne ile hükmedeceğini sorduklarında o, bir mes’elenin hükmünü açıkça Kur’ân-ı kerimde ve hadîs-i şerîfde bulamazsa ictihâd edeceğini söylemiş, Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem onun bu cevâbını beğenmişti. Asr-ı seâdetde Eshâb-ı kiramın ictihâdları Peygamber efendimizin murakabesinde idi. Peygamber efendimiz temyiz makamı durumunda idi. Peygamber efendimizin âhirete irtihâllerinden sonra da Eshâb-ı kiram Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şeriflerde açıkça bulunmayan mes’elelerde kıyas, istihsân, mesâlih-i mürsele, örf ve âdet gibi daha sonraları fer’î deliller adı verilen usûllerle ictihâd ettiler. Bu sebeple ictihâd (mezheb) farklılıkları ortaya çıktı. İttifak ettikleri hususlar da olurdu ki, buna icmâ’ denirdi. İcmâ’ kuvvetlilikleri bakımından İslâm hukukunun ana kaynakları sırasında üçüncü sırayı aldı. Böylece daha Sahâbe-i kiram (r. anhüm) zamanında İslâm hukukunun aslî ve fer’î kaynakları teşekkül etmiş oldu. Emevîler devrinde Sahâbe-i kiramdan hayatta bulunanlar olduğu gibi, onların sohbetinde yetişmiş pek çok müctehid bulunuyordu. Bu sebeple hüküm verme mevkiinde olanlar müctehid olduklarından, bizzat aslî ve fer’î kaynaklara müracaat ederek hüküm veriyorlardı. Emevîlerden sonra Abbasîler zamanında fıkıh ilmi daha da gelişti. Eshâb-ı kiramın ve Tabiînin çeşitli mes’eleler hakkındaki ictihâdları da elde mevcuttu. Ayrıca bu devirde İslâm ülkesinin sınırları çok genişlediğinden çeşitli milletlerin örf ve âdetleri ile karşı karşıya gelindi. Bunların durumu müctehîd âlimlere soruldu. Bunun üzerine şer’an ve aklen makbûl olanlar alındı, böyle olmayanlar red olundu. Bu suretle fıkıh âlimleri fıkhın kaynaklarından olan örfe göre pek çok hüküm vermişlerdir. Bu devrede fıkıh ilmi öyle gelişti ki, meydana gelen hâdiselerden başka, henüz vâki olmamış farazi mes’elelere de cevâblar bulundu. Bununla beraber âlimler arasındaki ictihâd farklılıkları yine devam etti. Bu sırada müctehîd âlimlerin, müstakil ictihâd usûlleri ve bunlara bağlı olarak çıkardıkları hükümlerin hepsine onların mezhebi denildi. Hicrî dördüncü asra kadar, ehl-i sünnet mezhepleri pek çok idi. Ancak Hanefî, Şafiî, Mâlikî ve Hanbelî mezhebleri olmak üzere dört tanesi günümüze kadar geldi. Diğer ehl-i sünnet âlimlerinin mezhebleri kitablara geçirilmediği için unutuldu. Her mezhebe âid, ictihâd usûllerini anlatan ve ictihâdları ihtiva eden eserler, bizzat müctehîd âlimler yahut onların talebeleri tarafından yazıldı. İmâm-ı Ebû Yûsuf ile İmâm-ı Muhammed, hocalarının (İmâm-ı a’zam’ın) bildirdiği fıkıh bilgilerini yazarak kitaplara geçirdiler. İmâm-ı Muhammed’in yazdığı Zâhirürrivâye ve Nâdirürrivâye adı verilen eserleri Hanefî mezhebinin temel kitaplarındandır. İmâm-ı Ebû Yûsuf da harâc ile ilgili müstakil olarak Kitâb-ul-harâc’ını yazmıştır. İmâm-ı Mâlik (r. aleyh), hadîs-i şerifler, sahabe fetvaları yanında kendi ictihâdlarını Muvattâ isimli eserinde topladı. İmâm-ı Şafiî, usûl-i fıkha (Hukuk metodolojisine) dâir ilk yazılı eser olan er-Risâle’sini, fıkha dâir el-ümm adlı eserini yazdı. İmâm-ı Ahmed bin Hanbel de kırk bin hadîs-i şerîfi ihtiva eden Müsned’ini yazmıştır. Fıkıh ile ilgili eserler daha sonra bu mezheblerdeki âlimler tarafından yazılmıştır. Ebû Bekr Hallâd’ın el-Câmi’i, Ebü’l Kasım Hırakî’nin Muhtasar-ul-Hırakî’si bunların meşhurlarındandır. İmâm-ı Serahsî’nin yazmış olduğu Siyer-i Kebîr şerhi, devletler hukuku alanında ilk yazılı eser oldu. Bu eserler daha sonra gelen fıkıh âlimleri tarafından kaynak alınarak binlerce eser yazılmıştır. Hicrî dördüncü asırdan sonra mutlak müctehîd yetişmediği için, karşılaşılan mes’elelerin cevapları, fıkıh kitaplarının ilgili bölümlerinden aranarak verilmeye başlandı. Zamanla hüküm vermekde kolaylık olmak üzere, daha önceki âlimlerin verdikleri bu cevaplar derlenerek fetva kitapları yazıldı. Bundan sonra zuhur eden hâdiseler bu fıkıh ve fetva kitaplarında bulunan bilgilere benzetilerek halledilmeye başlandı. Her mezhebin yayıldığı mıntıka, o mezhebin fıkıh ve fetva kitaplarına hükümde esas oldu. Irak, Türkistan, Anadolu taraflarında daha çok Hanefî Mısır, Doğu Anadolu ve Arabistan’da Şafiî; Afrika’nın batı kısımlarında Mâlîkî; Şam ve Bağdâd’da daha çok Hanbelî mezhebi fıkhına göre hüküm verildi. Abbasîler devrinde İmâm-ı Ebû Yûsuf’un kâdılık yaptığı dönem ile, Çağatay, Altınordu, İlhanlılar ve Selçuklular, Hanefî mezhebini resmî mezheb olarak kabul etmişlerdir. Bu devletler faaliyetlerini fıkıh ve fetva kitaplarına göre yürüttükleri gibi, zaman zaman kanunnâmeler de çıkarmışlardır. Selçuklular devrinde devlet siyâseti ile ilgili olarak, yine İslâmî ilimlerin ışığı altında Nizâm-ül-mülk tarafından Siyâsetnâme adı ile mühim bir eser yazıldı. İslâm devletleri arasında müstesna bir yeri olan Osmanlı Devleti’nde de amme (kamu) hukuku sahasında temel fıkıh ve fetva kitaplarının yânında örf, âdet ve kanunnâmeler, husûsî hukuk sahasında ise fıkıh ve fetva kitapları esas alınmıştır. Önceki İslâm devletleri ve Osmanlılar, bu kanunnâmeleri yaparken İslâm hıukûkuna uygunluğuna dikkat etmişlerdir. Zâten İslâm hukukunda örf ve âdet. maslahat gibi kaynaklarla ulûlemrin lüzumlu düzenlemeler yapmasına imkân verilmiştir. Bunlardan başka tâzîr (ceza) ve idare ile ilgili hususların tanzimi idarecilere bırakılmıştır. Selçuklular ve Osmanlılar, çıkardıkları kanunnâmeleri dînî mevzularda en yetkili olan şeyhülislâmın tasdîkinden sonra yürürlüğe koymuşlardır (Bkz. Kanunnâme). Meselâ; Kânûnî devrinde çıkarılan kanunnâmenin İslâm hukukuna aykırı olmamasında titizlik gösterilmiş, Ebüssü’ûd Efendi’nin fetvalarına dayandırılmıştır. Bu sebeple, Osmanlı’nın çıkardığı bu kânunları İslâm hukukunun dışında görmek, Osmanlı’nın İslâm hukuku yanında dînî olmayan bir örfî hukuk tatbik ettiğini söylemek mümkün değildir. Çünkü Osmanlılar İslâm hukukunun icâbını yerine getirmek hususunda büyük gayret göstermişlerdir. Nitekim Osman Gâzi ümerâya gönderdiği fermanında; bütün işlerde âlimlerden fetva alınarak şer’î hükümlerden ayrılmamalarını emretti. Âlimlerden kâdılar tâyin etti. Kuruluştan itibaren şer’î mahkemelere tam istiklâl verildi. Fâtih Sultan Mehmed kendi aleyhine de olsa, İslâm hukukunun uygulayıcısı olan kâdının hükmüne boyun eğmiştir; Hızır Bey ile Fâtih arasındaki hâdise bunun en güzel delîlidir. Yavuz Sultan Selîm bir fermânında, şer’î hükümlerden kıl ucu kadar ayrılan ve insanlara zulüm ve haksız muamele edenlerin en şiddetli ceza ile cezalandırılacağını bildirmiş ve şeyhülislâmlık makamının itibârını korumuştur. Hattâ onun İslâm hukukuna ve onu tatbik edenlere olan derin hürmetini şu hâdise çok güzel ifâde eder. Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi Edirne’ye giden Yavuz Sultan Selîm’i uğurladıktan sonra geri dönüyordu. Bu sırada eli bağlı dört yüz kişiye rastladı ve durumlarını sorunca şu cevâbı aldı: “Bâzirgânlardır; Pâdişâh hazretleri ipek alım-satımını yasaklamıştı. Bunlar emre muhâlefet ettiklerinden mahkûm edilmişlerdir.” Bu cevâbı işiten Zenbilli Ali Efendi geri döndü. Pâdişâh’a yetişip şöyle dedi: “Bir takım adamları bağlamışlar; eğer maksad onların öldürülmeleri ise, bu, Allah katında helâl değildir.” Bu sözü duyan ve öfkelenen Yavuz; “Ey efendim! Alemin nizâmı için âlemin üçte birinin katli helâl değil midir?” diye sorar. Zenbilli bu soruya; “Helâldir; ancak şu şartla ki, dünyânın işleri karışıp da büyük fitne olunca; hâlbuki şimdi öyle bir durum söz konusu değildir” şeklinde cevap verdi. Yavuz ise; “Benim emrime muhalefetten daha büyük fitne olur mu?” diye sorunca, Şeyhülislâm yine tereddüt etmeden; “Bunlar Sultan’ın emrine muhalefet etmemişlerdir. Zîrâ sen bu konuda (ticâret konusunda) onları yetkili kılmışsın. Bu her çeşit ticârete zımnen izindir.” şeklinde cevap verdi. Bu cevap üzerine Pâdişâh, yüksek sesle; “Ben sana demiştim; saltanata îtirâz etmek senin vazîfen değildir” der. Zenbilli Ali Efendi yine aynı vakarla; “Bu manevî sorumluluğu gerektiren (âhireti ilgilendiren) bir mes’eledir. Buna karışmak benim vazifemdir” der. Zenbilli’nin bu tavrı Yavuz’un huşuna gitti ve 400 suçluyu affetti. Edirne’ye gidince şu fermanı gönderdi: “Rumeli ve Anadolu kazaskerliklerini birleştirerek sana verdim. Zîrâ bildim ki bütün sözlerinde hak üzeresin.” Fermanı alan Şeyhülislâm da Pâdişâh’a şu cevâbı gönderdi: “Mektubun bana geldi. Allah seni maddî ve manevî belâlardan korusun ve saltanatını devam ettirsin. Ben emrine itaat ediyorum; ancak Allah ile bir ahdim vardır; bu görevi kabul etmekten beni mâzur görün.” Yine Kanunî Sultan Süleymân, Budin seferinden dönüyordu. Edirne yakınlarında bağ ve bahçeler arasında yollarına devam ediyordu. Herkes sevinçle Pâdişâh’ı karşılıyordu. Bu sırada bir köylü Pâdişâh’ın önüne çıktı. Kânûnî müşfik bir sesle; “Derdin nedir ey müslüman?” diye sordu. Köylü; “Sultan’ım! Biz fakir köylüleriz. Bir kaç dönüm arazimiz var. Dünden beri geçen askerleriniz, ekinlerimizden bir kısmını ezdiler. Ya bunları ödersiniz yahut sizi şikâyet ederiz” dedi. Kânûnî hayretle; “Peki bizi kime şikâyet edeceksin?” diye sordu. Köylü rahat bir şekilde; “Size Kânûnî demezler mi Pâdişâh’ım? Kânuna (şerîate) şikâyet ederiz, kânuna!” dedi. Köylünün sözlerinden çok memnun olan Kânûni bir çok ikrâmlarda bulundu. Kendisini doğru yola çekecek tebeası bulunduğu için Allahü teâlâya hamdetti. Osmanlı Devleti kuvvetli olduğu bu devirlerde İslâm hukukunu en iyi bir şekilde tatbîk etmiştir. Bu devirde devlet güçlü olduğundan İslâm ve Osmanlı düşmanları devletin iç işlerine hukukî müesseselerine müdâhale etmeye, karışmaya cesaret edemiyorlardı. Dışardan gelen ecnebiler de kamu dâvalarında, hiç itirazsız Osmanlı adliyesinin hükmünü kabul ediyorlardı. Ancak Osmanlı Devleti’nin tedricî olarak önce duraklama, sonra gerileme dönemlerine girmesine karşılık, Avrupa san’at, ticâret, askerlik ve diplomasi gibi pek çok sahada güçlenmiş, kuvvet dengesi Avrupa lehine gelişmişti. Bundan sonra başta İngiltere ve Fransa olmak üzere Avrupa devletleri ve Rusya, Osmanlı topraklarındaki gayr-i müslimleri himayeci bir tavır takındılar. Bu durum gayr-i müslimlerin kuvvetlenmesine dolayısıyle bağımsızlık hareketlerine teşebbüs etmelerine sebeb oldu. Böylece Osmanlı Devleti’nin gayr-i müslim tebea arasında meydana getirdiği birliği bozdular. Osmanlı Devleti’nin bu karışıklık durumundan faydalanan batılı devletler, sözde sükûn ve istikrarın te’mini için bâzı düzenlemeler yapması için Osmanlı Devleti’ne baskıda bulundular. Hakîkatte onların maksadları gayr-i müslimlere muhtariyet verdirerek Osmanlı Devleti’ni parçalamak idi. Böylece ilân edilen Tanzîmât fermanı ve bununla başlayan batı hayranlığı neticesinde; Avrupa kânunlarının aynen alınması fikirleri doğdu. Ayrıca Baltalimanı andlaşmasıyla Osmanlı ticâretine tamamen hâkim olan gayr-i müslimler, Osmanlı Devleti’nin zayıflaması sebebiyle müslümanlarla olan ticâret ve ceza dâvalarının kendi kânunlarına göre yapılmasını istemeye başladılar. Batılı devletlerin ısrarlı tazyikleri ile 1856’da ilân edilen Islâhat fermanı ile daha da güç kazandılar. Ancak ilmiye sınıfı buna karşı çıktı. Neticede Nizamiye mahkemeleri kuruldu (Bkz. Adliye Teşkilâtı). Fransız kânunlarının tercüme edilmek istenmesi üzerine Cevdet Paşa’nın gayretiyle bunun yerine İslâm hukukundan bir medenî hukuk kanunnâmesi hazırlanması kabul edildi ve Mecelle hazırlandı (Bkz. Mecelle). BÖYLE SULTÂN’A BÖYLE KÂDI! Hızır Bey, İstanbul’un fethinde, ilk olarak İstanbul kâdısı ve belediye başkanı olup, vefâtına kadar yirmialtı sene bu makamda kaldı. Adâlet ve hakkâniyetle işleri yürütüp meşhur oldu. Hızır Bey bu vazifeye başladıktan bir müddet sonra bir Hıristiyan mimar yanına gelerek durumunu anlattı ve Fâtih Sultan Mehmed Han’dan davacı olduğunu söyledi. O devirde, Avrupa ülkelerinde değil kralı mahkemeye vermek, aleyhinde konuşmak bile, bir insanın ölüm fermanını imzalamaktan başka bir mânaya gelmezdi. Fâtih Sultan Mehmed Han, bugünkü Ayasofya Câmii’nden daha yüksek kubbeye ve daha üstün mimarî hususiyetlere sâhib bir câmi yaptırmak istemiş ve hıristîyan mîmâr da buna tâlib olmuştu. Fakat bir hıristiyan olarak müslümanların Ayasofya’dan daha üstün hususiyetlere hâiz bir esere sâhib olmalarına gönlü razı olmamıştı. Bu düşüncelerle câminin inşâatına başladı. Mısır’dan binbir zahmetle getirilmiş olan sütunların boyunu kısaltılmış, bu yüzden de kubbenin yüksekliği Ayasofya’dan küçük olmuştu. İnşâatın bitmesine yakın inceleme yap’an Fâtih, sütunların kasıtlı olarak kısa tutulduğunu ve böylece Ayasofya’dan daha üstün bir binanın yapılmamasına çalışıldığını anladı. Bu hâle çok hiddetlenen Sultan, hıristiyan mimarın cezalandırılmasını emretti. Emir yerine getirilerek eli kesildi. Yüzlerce kilometreden binbir emekle gelen sütunlar, hıristiyan mimarın gayretiyle kısaltılmış, Sultan’ın emri ve iyi niyeti ayaklar altına alınmıştı. Her şeyden daha fazla ihtiyâç duyduğu elini kaybeden mîmâr, müslümanların hâlini, Osmanlıların adaletini bilen yakınlarının; “Bu işte bir acelecilik var. Müslümanlar bu işi yapanı suçlu bulurlar. Hele onların âdil kâdıları pâdişâhın bile gözünün yaşına bakmaz cezasını verirler” demeleri üzerine, Hızır Bey’in huzuruna gitti. Olup bitenleri âdil Osmanlı kâdısına bir bir anlattı. Hızır Bey, tam bir sükûnetle hâdiseyi dinledi. Daha sonra soruşturup, mes’eleye vâkıf oldu. Şâhidlerle beraber, Sultân’ı mahkemeye davet etti. Bildirilen saatte mahkeme teşkil edilince Sultan da geldi. Eli kesilen Hıristiyan mîmâr ayakta duruyor ve böyle bir mahkemeyi ilk defa gördüğünden, ürkek ürkek etrafı seyrediyordu. Çünkü onların bildiği, güçlü olanın hâkim olmasıydı ve gücü yetene her şey mubahtı. Sultan, mahkeme salonu olarak kullanılan yere girince, baş köşede bulunan yerde oturmak arzusuyla o tarafa doğru yöneldi. Pâdişâhsın bu hâlini gören kâdı Hızır Bey, hiç çekinmeden; “Oturma begüm! Hasmınla yüzleşmek üzere mahkeme huzurunda ayakta dur!” dedi. Sultan sözü ikiletmeden söylenen yere geçti. Hızır ney; “Sen, Murad oğlu Mehmed! Bu zımmînin elini kestirdin mi?” deyip söze başladı. Mahkeme neticesinde; “Sen, Murâd oğlu Mehmed, muhakeme edilmeden bu zimmînin elini kestirdiğin için kısas olunacaksın! Senin elin de onunki gibi kesilecek! Eğer zımmîyi râzı edebilirsen, ölünceye kadar onun ve çoluk çocuğunun maişetini te’min etmek karşılığında elini kesilmekten kurtarabilirsin!” dedi. Herkesle birlikte Sultan da tam bir sükûnet içerisinde kararı dinledi. Hıristiyan mimar, bu ulvî karar karşısında daha fazla dayanamadı. Ağlayarak Sultan’ın ellerine kapandı. Ölünceye kadar maişetini te’min etmek karşılığında anlaştılar. Zâlimleri bile ağlatacak böyle bir adaletin, ancak hak bir dinin mensupları tarafından icra edileceğini düşünen hıristiyan mimar, ailesi ile birlikte müslüman oldu. Bu mahkemeden birkaç gün sonra Sultan, kâdı Hızır Bey’i ziyaret etti. Mahkemede gösterdiği adalete teşekkür edip; “Eğer bana bir suçlu gibi değil de, bir pâdişâh gibi muamele etseydin, seni şu kılıcımla parçalardım” dedi. Hızır Bey de pâdişâhın mahkeme esnâsındaki hâl ve hareketleri için teşekkür ettikten sonra; “Eğer pâdişâhlığına güvenip, dînin emri olan hükmüme karşı gelseydin, seni bu arslanlara parçalatırdım” dedi. Ve paltosunun iki eteğini çekti. Bakanlar, Hızır Bey’ın eteği altındaki arslanın sert bakışlarını gördüler. “Böyle Sultân’a böyle kâdı” demekten kendilerini alamadılar. 1) Redd-ül-muhtâr 2) Târih-ut-teşrî-il-islâmî (M. Hudari Bey, Kâhire-1960) 3) Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye 4) Osmanlı Hukukuna Giriş (H. İnalcık, S. B. Fakültesi Dergisi, Cild-12, sayı 2, sh. 102 5) Medenî Hukuk Karşısında Ahmed Cevdet Paşa (Ebül-ulâ Mardin, İstanbul-1946) 6) Târih-i İlmi Hukuk (M. Esad, İstanbul-1331) 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-9, sh. 214 HUMBARACILAR (Bkz. Kapıkulu Ocakları) HURREM SULTAN Kanuni Sultan Süleymân Hân’in zevcesi. Osmanlı târihinde Haseki ve Hurrem Sultan ismiyle meşhur oldu. Doğum yeri ve tarihi bilinmemektedir. 1558 târihinde İstanbul’da vefât etti. Süleymâniye Câmii avlusuna defnedildi. Kânûnî sonradan bu sâdık zevcesinin kabri üzerine bir türbe yaptırdı. Türbe, Mîmâr Sinân’ın eseri olup, içi muhteşem çinilerle süslüdür. Kubbeye yakın yerlerinde âyet-i kerîmeler yazılıdır. Hurrem Sultan’ın hayâtının ilk safhalarına ve saray-ı hümâyûna getirilmesine dâir çeşitli rivayetler vardır. Sarayda İslâm âdet ve terbiyesi ile yetişti. Her zaman şen ve güler yüzlü olmasından dolayı Hurrem veya Hurrem Şah adı verildi. Kânûnî Sultan Süleymân Hân’a zevce (eş) oldu. Aklı, zekâsı ve sadâkati ile tanındı, ilk çocuğu şehzâde Mehmed olup Kânûnî’nin tahta çıkmasından bir yıl sonra dünyâya gelmiştir. Mihrimah Sultan, şehzâde Selîm ve Bâyezîd diğer çocuklarıdır. Bunlar kendisinden sonra vefât etmişlerdir. Mihrimah Sultan, Rüstem Paşa ile evlendirildi. Hurrem Sultan, Edirne’de hastalanmasından sonra kendisini daha çok hayır işlerine verdi. Aksaray’da o zaman Avrat pazarı, bugün Haseki denilen semtte kubbeli bir câmi ile şadırvan, yanında imâret, medrese, dârüşşifâ ve mektep yaptırdı. Medrese, 1539 (H. 946) da yapıldı. Şimdi Belediyenin polikliniği olarak kullanılan dârüşşifâ da 1550 (H. 957) de yapıldı. Bundan başka Mekke ve Medîne-i münevverede birer imâret yaptırdı. Edirne’ye su getirtti ve bunları muhtelif çeşmelerden akıttı. Cisr-i Mustafa Paşa’da Kervansaray, câmi ve imâret yaptırdı. Bunlara kocası Kânûnî Sultan Süleymân’ın kendisine temlîk ettiği emlâkini vakfederek adını hayırla târihe yazdırdı. Kânûnî de bu sâdık zevcesi için, hayâtının sonuna kadar hayırlar ve vakıflar yaptırmıştır. Dîvân şiiri kültürüne sâhib olan Hurrem Sultan ayrıca şâirdir. Şiirleri daha ziyâde Kânûnî’ye yazdığı mektuplarda görülür. 1) Pâdişâhların Kadınları ve Kızları; sh. 34 2) Resimli Türk Edebiyatı Târihi; cild-1, sh. 568 3) Harem’den Mektûblar; sh. 80 4) Hurrem Sultan’ın son seneleri (A. Refik, Yeni Mecmua; sayı 32, sene-1918) sh. 108 5) Münşeât-üs-selâtîn; cild-2, sh. 65 6) Hadîkat-ül-cevâmî; cild-1, sh. 101 HURÛFÎLİK Fadlullah-ı Hurûfî’nin kurduğu sapık tarîkatin adı. Kur’ân-ı kerîmde açıkça bildirilen haramlara helâl diyen ve bundan dolayı kendilerine ibâhiye ismi verilen karâmita fırkasının bir koludur. Aslen bir acem yahûdîsi olan Fadlullah-ı Hurûfî, 1340 senesinde İran’ın kuzeyindeki Esterâbâd şehrinde doğdu. Karamita sapık fırkasının kalıntılarından olan Şeyh Hasan’ın yanında yetişti. Bâtınî dâîsi Hasan Sabbah’ın kurduğu İsmâiliye Devleti 1256 senesinde Moğollar tarafından yıkılınca, bâtınîler çeşitli yerlere dağılarak el altından sapık fikirlerini yaydılar. Bâtınî dâîlerinden Şeyh Hasan’ın talebesi olan Fadlullah-ı Hurûfî de bu sapık fikirlerin etkisinde kalıp, İran’da Esterâbâd şehrinde gizlice küfrünü yaymaya başladı. Kendisine dokuz yardımcı bulup nokta ilmi diye birşey uydurdu. “Bu iş mubahtır nokta çift geldi. Falan şey haramdır nokta tek geldi” gibi sözlerle insanları kandırmaya çalıştı. Harflere bâzı mânâlar vererek bir takım işaretlerle, anlaşılmaz bir şekilde olan Câvidan adındaki kitabını yazdı. Önce peygamberlik, sonra da tanrılık iddiasında bulundu. Bütün dinleri inkâr edip, İslâmiyet’le alay etti. Haramlara mubah, nefsin arzularına serbesttir dediği için, sapık fikirleri câhil ve kötü insanlar arasında çabuk yayıldı. Tebriz’i kendine merkez edindi. Kısa bir zamanda geniş bir çevreyi etkisi altına aldı. Fadlullah-ı Hurûfî’nin söylediği sözler ve yaymaya çalıştığı sapık fikirler, müslümanların îtikâdını bozup fitnelere sebeb olduğu için, Tîmûr Han’ın oğlu Mîrânşâh tarafından yakalatılıp 1393 senesinde Esterâbâd’da îdâm edildi. Tekkeleri dağıtıldı. Câvidan’da kurduğu sapık yolun ana düşüncelerini sembol olarak kullandığı harflerle açıklayan Fadlullah-ı Hurûfî’nin öldürülmesinden sonra, dokuz yardımcısı çeşitli yerlere kaçtı. Bunlardan Aliyyül-a’lâ Anadolu’ya gidip bir Bektaşî tekkesine gelerek Câvidan’daki sapık fikirleri gizlice yayıp câhilleri aldatmaya başladı. Hacı Bektâş-ı Velî’nin yoludur diyerek haramlara mubah ve nefsin arzularına serbesttir dedi. Câhil insanlar arasında tarafdâr bulup hurûfîlik sapık yolunu yaydı. İnsanları aldatabilmek için bektâşî olduğunu söyledi. Kısa zamanda tarafdâr buldu. Anadolu’nun pek çok merkezinde bulunan diğer bektâşî tekkelerine de sızan hurûfîler, daha çok köylü, inanç bakımından saf ve samîmi, fakat kültürden mahrum olan geniş halk tabakasına yöneldiler. Bir çok dînî emirleri çiğneyip, câhil insanları kendilerine çekebilmek için her şeyi mubah saydılar. Zamanla aslî ve temiz şeklinden çıkarılan bektâşî tekkeleri tamamen hurûfîlerin eline geçti. Tarikat şeyhi postuna, baba ve dede adı verilen sapık îtikâdlı kimseler oturdu. Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda ve güçlenmesinde pek büyük hizmetler görmüş olan yeniçeri ordusuna da göz diken hurûfîler, devşirme yoluyla yeniçeri ocağına alınan çocuklara İslâm dîninin esaslarını öğretmek adı altında kendi sapık fikirlerini anlattılar. Hacı Bektaş-ı Velî’nin yeniçeri ocağının pîri olduğu fikrini benimsetme adı altında kendi bâtıl fikirlerini aşıladılar. Böylece yeniçeri ocağına âid bâzı tekkelerde hâkim duruma gelen câhil din adamlarına ve sahte tarikatçılara kendi sapık fikirlerini aşıladılar. Yeniçerilerin, bektâşîlik adı altında gizlenen hurûfîlerle olan münâsebetleri gün geçtikçe fazlalaştı. Devlete hâkim olmak isteyen hurûfî babaları, zaman zaman yeniçerileri isyâna teşvik ederek fitneler çıkarıp büyük karışıklıklara sebeb oldular. Yeniçeri ocaklarına Hacı Bektaş Ocağı dediler. Kendileri de; “Hacı Bektaş köçeğiyiz” diye övündüler. Halk tarafından Zümre-i bektâşiyân, Tâife-i bektâşiyân gibi adlar verilen yeniçeriler, kaba, zorbalığa varan ve halk tarafından tasvib edilmeyen hareketler yaptılar, önceleri sıkı bir disiplin içinde olan ve her türlü sarhoşluk, ayyaşlık ve kumarın yasak olduğu yeniçeri ocağı, hurûfî babalarının; “Badeye el atmada, nefis lezzetlerin çeşidini tatmada bir sakınca yoktur” sözleri sebebiyle sarhoşluk, ayyaşlık, külhanbeylik, fuhuş ve her türlü rezaletlerin işlendiği yer hâline geldi. Mîmâr Sinân gibi dâhilerin, ilim adamlarının, bir çok sadrâzamların ve emsalsiz devlet adamlarının yetiştirildiği yeniçeri ocağı, çapulcular yatağı hâline geldi. Zaman zaman devlete karşı isyân ederek pâdişâhların ve nice kıymetli devlet adamlarının başını istediler. Sultan İkinci Mahmûd Hân-ı Adlî 1826’da yeniçeri ocağını kaldırdı. Bu sırada kendilerine bektâşî diyen hurüfîlerin bütün tekkeleri de kapatıldı. İstanbul’daki hurûfî babalarından canlarını kurtarabilenler kaçtı. Bir çoğu da îdâm edildi veya sürgün edildi. Böylece fiilen hurûfîliğe son verildiyse de Anadolu’nun çeşitli yerlerinde varlıklarını sürdürdüler. Kendilerine bektâşîlik ismini perde yapan hurüfîlerin hakîki bektâşilikle ilgisi olmadığı gibi, bunlar şiî ve alevî de değildirler. Kendilerine bektâşî adını veren, aslında ise; Fadlullah’ın yolunda bulunan ve onun sapık fikirlerini yaymaya çalışan hurûfîlerin temel inanış ve fikirleri şöylece özetlenebilir: Fadlullah-ı Hurûfi’ye ilâh, tanrı derler. Câvidan adlı kitaplarında; “Tanrılık, ezelde görünmez bir kuvvet idi. Önce harfler, sonra peygamberler şeklinde göründü. Melekler bunun için Adem’e secde etti. Dört kitabın mânâsını Câvidan’da bildirdi” diye yazılıdır. Haramlara ve bilhassa yalana caizdir diyen hurûfîler, uydurdukları Hamzanâme ve Battal Gâzi gibi çeşitli kitaplarda büyük saydıkları babalarından kerâmetler anlatırlar. Herkese mal, rütbe, evlâd verilmesi, insanların ölmesi, hastaların iyileşmesi, babaların elindedir derler. “Namazı bir kerre kılmak, orucu ömründe bir gün tutmak, farzdır. Gusl edip de, vücûdunuzu hırpalamayınız” derler. Bu sapıklıklara inanıp kabul eden ve İslâmiyet’ten çıkan kimselere, sırlarını açıklamaya başlarlar. Yollarını kabul edene; “Her kötülük, fuhş sana mubah oldu” derler. Hurûfîler; hazret-i Ali’nin sözleri diyerek uydurdukları Hutbet-ül-Beyân ve başka kitaplarında hadîsler düzerek; “Ali’yi sevenlere, günah zarar vermez” derler. Böylece; “İbâdete lüzum yoktur, haramlar helâldir” diyerek amelsiz, ibâdetsiz Cennet’e girmek isteyen câhilleri aldatmaya çalışırlar. Bir kimseyi böyle aldatıp, ibâdetten ve îmândan ayırdıktan sonra, sır kitabını öğretirler. Bıyıklarını uzatırlar; “Bıyık uzatmak, hazret-i Ali’nin sünnetidir” derler. “Kaş, kirpik, bıyık gibi kıllar, mukaddes harfin insanda görünüşüdür. Meleklerin Âdem aleyhisselâma secde etmesine sebeb bu zuhûrattır. Bıyık mukaddestir, kesmesi büyük günahtır” derler. Hurûfîlerin belirli zikirleri, ibâdetleri ve okumaları yoktur. Her sabah pîrin evinde, meydan odasında toplanırlar, birisi elindeki tepsi içinde adam sayısında şarab kadehi ve birer dilim ekmek ile peynir olduğu hâlde odaya girer. Bunu saygı ile ve bir ağızdan gülbank okuyarak karşılarlar. Herkesin önüne gelerek birer tane verir, tâzîm ile alıp, yüzlerine sürdükten sonra yerler ve içerler. Bütün ibâdetleri bundan ibarettir. Evli olanlar, kadınlarını ve kızlarını da toplantıya getirir, içerler ve dans ederler. Hurûfîlerin babaları, papazlar gibi, günah çıkartırlar. Günah sanılan bir şeyi yapan kimse babanın önüne gelir, baba onun kulağını çekerek affeder. Günâhı büyük ise; “Al malını, gör yolunu” der veya yalvarırsa, baba da; “Kırklar kurbanı kes, yahut üç-yüzler nezri ver” der, bir mikdâr para alıp; “Affettim” der. Hurûfîler tarafından içinde pek çok küfür ve sapık fikirler bulunan ve Fadlullah’ın eseri olan Câvidan’a şerhler yazılmıştır. Hakikat-nâme, Mahşernâme, Mukaddemet-ülhakâyık, Aşk-nâme, Viran Abdal risalesi, Âhiret-nâme, Risâle-i Kadlullah, Risâle-i Bedreddîn, Risâle-i Nokta, Risâle-i hurûf, Türâb-nâme gibi altmış kadar kitapları vardır ve bunlar Câvidan’ın şerhleridir. Bunların hepsi, insanları; Allahü teâlâyı inkâra ve İslâm dînini ortadan kaldırmaya, Fadlullah’a tapınmaya sürüklemektedir. Bütün sapık fırkalardan daha kötü oldukları bilinen hurûfîler, İslâm ahlâkını temelinden yıkmakta, İslâmiyet’i hiçe saymakta, sefâheti, içkiyi ibâdet yerine koymakta ve insanları İslâmiyet’ten uzaklaştırmaktadırlar. 1) İslâm Târihi Ansiklopedisi; cild-4, sh. 189 2) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 471 3) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 598 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 333 5) Kâşif-ül-esrâr, (Tokatlı İshâk Efendi, İstanbul-Târihsiz) HUZÛR DERSLERİ Osmanlı Devleti’nde, pâdişâhın huzurunda ilim adamlarınca yapılan dersler. Buna Huzûr-ı hümâyûn dersleri de denirdi. Osmanlı pâdişâhları zaman zaman âlimlerden ileri gelenleri saraya davet ederek, istişare ve onların ilmî mütâlâalarını dinleyip istifâde ederlerdi. Huzurda dînî konular yanında tecrübî ilimler ile edebî konular konuşulur, ilmî müzâkereler yapılırdı. Pâdişâh huzurunda yapılan derslerin hangi târihte başladığı kesin olarak belli olmamasına rağmen, Osman Gâzi’ye kadar uzanmaktadır. Huzur derslerinin Ramazân-ı şerîf ayında yapılanları meşhurdur. Mevzûu dînî konular idi. Kâdı Beydâvî tefsirinin okunması âdet olup, dersler suâl, cevap ve münazara şeklinde cereyan ederdi. Osmanlı pâdişâhları huzur derslerine önem vermekle, ilmi teşvik ve âlimleri taltîf etmişlerdir. Huzûr-ı hümâyûnda, Ramazan ayı dışında da ilmî müzâkereler yapılmıştır. Sultan dördüncü Mehmed Han, şeyhülislâm Minkârîzâde Yahyâ Efendi’yi huzuruna davet edip, akşam ile yatsı arasındaki derslerini tâkib etmiştir. Sultan üçüncü Mustafa Han, 1759 târihinde bir kânunla huzur dersi adı altında, Ramazân-ı şerîfin birinden onuncu gününe kadar devam eden bir ders ihdas etmiştir. Onuncu günü olan ders, saray kütüphâne hocası riyasetinde (başkanlığında) yapılırdı. Huzur dersi için seçilen âlimlerin en kıdemli ve liyakatli olanlarına mukarrir, diğerlerine muhâtab denmiştir. Mukarrir tarafından mevzuun tefsîri yapılır, muhâtabların suâl ve itirazlarına mukarrir cevap verir, bu suretle ders, ilmî bir şekilde cereyan ederdi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han zamanında huzûr dersleri, Ramazan’da Yıldız’daki Çit kasrında, ikindi namazından sonra haftada iki gün üzerinden ayda sekiz gün yapılırdı. Pâdişâh yüksekçe bir mindere diz çökmüş vaziyette oturur, karşısında, önlerinde rahleleriyle mukarrir ve muhâtablar yer alır, derse başlarlardı. Huzur derslerine mâbeyn erkânının büyükleri ile davet üzere bâzı devlet adamları da katılırlardı. Huzur dersleri, Osmanlı Devleti ve hilâfetinin ilgâsına dâir 3 Mart 1924 (26 Receb 1342) tarihli kânunun neşriyle sona ermiştir. Son huzur dersi, halîfe Abdülmecîd Efendi zamanında ve 1923 (H. 1341) Ramazan’ında yapılmıştır. 1) Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı; sh. 215 2) Osmanlı Târih Deyimleri: cild-1, sh. 860 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-7. sh. 336 HÜRRİYET VE İTİLÂF FIRKASI (Bkz. Fırkalar) HÜSEYİN AVNİ PAŞA Sultan Abdülazîz Han’ın tahttan indirilip şehîd edilmesine sebeb olan sadrâzam ve seraskerlerden. Aslen Isparta’nın Şarkikarağaç kazasına bağlı Gelendost’ta 1820 yılında doğmuştur. Babası, Odabaşızâde Ahmed Efendi’dir. 15 yaşında İstanbul’a geldi. Çorlulu Ali Paşa Medresesi’nde müderrislik yapan dayısının yanında kaldı ve medrese tahsiline başladı. 1837’de Harbiye’ye girdi. 1839’da girdiği liyâkat imtihanını kazanarak baş çavuş, 1842’de mülâzım (teğmen) oldu. 1847’de erkân-ı harbiye (kurmay) sınıfına ayrıldı. 1848’de erkân-ı harbiye yüzbaşılığı rütbesi verildi. 1849’da erkân-ı harbiye (kurmay) kolağası rütbesiyle şehâdetnâme (diploma) aldı. Harbiye mektebinin fenn-i harb muallim muavinliği ile seferî ve dâhiliye kânunları muallimliğine tâyin edildi. 1852’de binbaşı oldu. Aynı yıl içinde kaymakamlığa (yarbay) terfî ettirilerek Şumnu’ya gönderildi. Kırım harbine kadar Sofya cihetindeki Balkan geçitlerinin tahkîmine me’mur edildi. Burada gösterdiği başarı üzerine miralaylığa terfî etti. Kars muhârebesinden sonra mirlivalığa yükseltildi. Kırım, Tuna ve Kafkas cephelerinde harbe katıldıktan sonra 1862’de ferikliğe terfî etti. Fuâd Paşa tarafından himaye edildi. Harbiye kumandanı ve Şûrâ-yı askerî reisi, daha sonra 1863’de müşîr (mareşal) rütbesiyle birinci ordu kumandanı ve serasker kaymakamı oldu. Kaba, görgüsüz ve lâübâli bir kişiliğe sâhib olan Hüseyin Avni Paşa, bir selâmlık merasimi sırasında sultan Abdülazîz Han’ın zevcelerinden bir kadın efendiye sözle sarkıntılık yapınca, 1865’de vazifeden azledildi. Bir müddet açıkta kaldıktan sonra 1867’de Girid daha sonra da Teselya vâliliklerine tâyin edildi. Bu târihten îtibâren sultan Abdülazîz Han’a karşı aşırı kin duymaya başlayan Hüseyin Avni Paşa, 1868’de Fuâd Paşa’nın tavsiyesiyle Âlî Paşa tarafından tekrar seraskerliğe getirildi. Bu vazîfesi esnasında Pâdişâh’ı zehirleme teşebbüsünde bulundu. Londra’dan getirttiği kokusuz ve gayet te’sirli bir zehiri sultan Abdülazîz Han’ın içeceği şerbete koydurarak zehirleme teşebbüsünde bulundu. Pâdişâh’ın, içmeden önce şerbeti yakınlarına tattırmak âdeti olduğundan, câniyâne tasavvurunu gerçekleştiremedi. Bunun üzerine sultan Abdülazîz Han’ı tahttan indirerek öldürtmeye karar verdi. 1871’de Mahmûd Nedim Paşa’nın sadâreti esnasında seraskerlikten azledilerek Isparta’ya sürüldü. Bu beldede kumar ve tavla bilinmezken bunları buraya soktu. Isparta’da on bir ay ikâmet ettikten sonra affedildi. 1872’de Aydın (İzmir) vâliliğine tâyin olundu. 1873’de de bahriye nâzırlığına getirildi. Aynı sene içinde tekrar serasker oldu. Affedilmesine rağmen kininden vazgeçmeyen Hüseyin Avni Paşa, sultan Abdülazîz Han’a karşı darbe fırsatı kollamaya ve kendisine arkadaş aramaya başladı. 1874’de seraskerlik uhdesinde kalmak üzere binbir hîle ve desîse ile sadâret makamına gelen Hüseyin Avni Paşa, bu makamda ümid ettiği gibi uzun müddet kalamadı. Pâdişâh’a mâlî ve siyâsî konularda yanlış bilgiler vererek devletin durumunun daha kötüye gitmesine sebeb olduğu için, 1875’de sadrâzamlıktan ve seraskerlikten azledildi. Aydın (İzmir) vâliliğine gönderildi. Valilikten affını isteyen Hüseyin Avni Paşa, tedâvî olunmak bahanesiyle Fransa’ya gitti. Oradan Londra’ya da giderek İngiliz nâzırlarına Pâdişâh’ı tahttan indirme düşüncelerini açıkladı. Velîahd Murâd Efendi’nin tahta çıkmasına imkân sağlayacak olan bu fikri, İngilizler tarafından desteklendi. Bir müddet Avrupa’da seyahat ettikten sonra aynı sene yurda döndü ve Konya vâliliğine tâyin edildi. Ancak saraydaki tarafdârlarının gayreti ile Konya’ya gitmekten kurtulup, İstanbul’da kaldı. 1875 senesi içinde üçüncü defa seraskerliğe getirildi ise de kısa bir müddet sonra tekrar azledildi ve Hüdâvendigâr (Bursa) vâliliğine gönderildi. Midhat Paşa’nın medrese talebelerine gizlice para dağıttırması ve talebelerin ayaklanması üzerine vükelânın (bakanların) değiştirilmesine lüzum görüldüğünden, Hüseyin Avni Paşa da 13 Mayıs 1876’da son olarak seraskerlik makamına getirildi. Ordunun idaresini fiilen eline afan Hüseyin Avni Paşa, şahsen kin duyduğu sultan Abdülazîz Han’ı, tasarladığı üzere, tahttan indirmeye karar verdi. Bu hususta meşrûtiyet tarafdârı görünen Şûrâ-yı devlet reîsi Midhat Paşa, adam yokluğu sebebiyle sadâret makamını işgal eden, hiç bir iş beceremeyen, dirayetsiz, basiretsiz ve koltuğunu kaybetmemek için Hüseyin Avni Paşa’nın dümen suyunda hareket eden sadrâzam Mütercim Rüşdî Paşa, Müfsîd İmâm lakabı ile tanınan Pâdişâh’ın istememesine rağmen Mütercim Rüşdî Paşa’nın zoru ile meşihat makamına getirilen şeyhülislâm Hayrullah Efendi de Hüseyin Avni Paşa ile beraber hareket ettiler. Ayrıca Kayserili Ahmed Paşa, askeri şûra reisi müşîr Redîf Paşa, askerî mektebler nâzırı Süleymân Paşa, donanma kumandanı mîrlivâ Ârif Paşa, kazasker Ahmed Hulûsî Efendi, “Abdülazîz’in hal’i için çarşaf kadar fetva veririm” diyen fetvâ emîni kazasker Filibeli Kara Halil Efendi de Hüseyin Avni Paşa’nın yanında yer aldılar. 30 Mayıs 1876’da Abdülazîz Han’a karşı hazırladığı darbe plânını Midhat ve sadrâzam Mütercim Rüşdî Paşa’ya açtı. Süleymân Paşa, Pâdişâh’ı bir sûikasdden korumak bahanesiyle 300 kadar Harbiye talebesi ile Suriye’den gelmiş olan ve Türkçe bilmeyen bâzı Arab bölüklerini peşine takarak Dolmabahçe sarayını kuşattı. Arif Paşa da donanmayı sarayın önüne getirdi. Sultan Abdülazîz Han tahttan indirilerek Velîahd Murâd Efendi, sultan beşinci Murâd Han ünvânıyla pâdişâh yapıldı. Abdülazîz Han, Hüseyin Avni Paşa’nın emri ile ezâ ve cefâ edilerek Topkapı Sarayı’na nakl edildi. 2 Haziran 1876 günü ise, “Sultan beşinci Murâd Han’ın iradesiyle, denilerek, Fer’iye Sarayı’na götürüldü. Hüseyin Avni Paşa ve Kayserili Ahmed Paşa’nın insiyatifine terk edilen sultan Abdülazîz Han, sıkıntılı günler geçirdi. Hüseyin Avni Paşa uzun zaman sarayda casusu olan ikinci mâbeynci Fahri Bey’i kendi arzularını yerine getirme işinde kullandı. Cezâyirli Mustafa Pehlivan, Yozgatlı pehlivan Mustafa Çavuş ve Boyabatlı Hacı Mehmed Pehlivan’ı Fer’iye Sarayı’na bahçıvan yaptırdı. Fahri Bey’le bu pehlivanlar, Sultân’ın kaldığı odaya girip, uzun bir mücâdeleden sonra bileklerini keserek pencereden bahçeye kaçtılar. İntihar süsü verilmek istenen sûikasdden sonra, pencereden koparılan perdeye sarılan sultan Abdülazîz’in cesedi Fer’iye karakoluna taşınıp neferlerin yattığı ot minderler üzerine atıldı. Daha önce plânladığı hâdiseyi duyar duymaz Kuzguncuk’taki yalısından kayıkla hemen Fer’iye’ye gelen Hüseyin Avni Paşa, Abdülazîz Han’ın intihar ettiği şeklindeki ölüm raporunu imzalamayan iki doktordan birini hemen Trablusgarb’a sürdü. İkinci doktor Ömer Bey’in de apoletlerini (rütbelerini) söktürdü. Sonradan gelen doktorlar cesedi tamamen muayene etmek isteyince de; “Bu cenaze Ahmed Ağa, Mehmed Ağa değildir, bir pâdişâhındır. Onun her tarafını açıp size gösteremem” diyerek baştan ayağa kadar bir muayenenin yapılmasına mâni oldu. Bunun üzerine hazır bulunan beş doktor Hüseyin Avni Paşa’nın emriyle, cesedin sâdece kollarını muayene ederek ve kendilerine gösterilen kanlı bir makasa bakarak bir rapor verdiler. Bu raporun da tam istediği gibi olmadığını söyleyen Paşa, 19 imzalı başka bir rapor daha düzenletti. Bu rapor da isteğe uygun görülmediğinden üçüncü bir rapora ihtiyaç duyuldu. Nihayet Hüseyin Avni Paşa ve adamlarının istediği şekilde bir rapor verildi! Bu ısmarlama rapordan sonra, hiç bir soruşturmaya gerek görülmeden, Abdülazîz Han’ın cesedi, esef verici bir şekilde Topkapı Sarayı’na götürüldü. 5 Haziran günü cenazesi büyük merasimle kaldırılarak, babası sultan İkinci Mahmûd Han’ın Çemberlitaş’taki türbesine defnedildi. Abdülazîz Han’ı şehîd ettiren paşalar, başarılarının zevkine ermek için Midhat Paşa’nın Bâyezîd’deki konağında 15 Haziran 1876 gecesi toplanmışlardı. Sultan Abdülazîz Han’ın kayınbiraderi, 26 yaşındaki Erkân-ı harb kolağası Hasan Bey (Bkz. Çerkez Hasan) Abdülazîz Han’ın intikamını almak üzere, silâhlandı; saat 22.00’yi biraz geçerken Midhat Paşa’nın konağına girdi. Resmî üniformalı olduğu için toplantı salonuna rahatça girdi. Serasker Hüseyin Avni Paşa’yı ve hâriciye nâzırı Râşid Paşa’yı vurarak öldürdü. Hüseyin Avni Paşa’nın cenazesi ertesi günü Süleymâniye Câmii hazîresinde Âlî Paşa’nın kabrinin ayakucuna defnolundu. Yaralı olarak yakalanan Çerkes Hasan Bey de ertesi gün Bâyezîd meydanında îdâm edildi. Düşmanla devlete karşı birleşebilen ve kindar bir şahsiyete sâhib olan Hüseyin Avni Paşa, iki yüzlü, önü alınmaz ihtiras sahibi, vatan ve millet sevgisinden uzak, hânedân ve pâdişâha bağlılığı olmayan, kaba, görgüsüz, lâubâlî ve zâlim bir kişi idi. Bâzı askerî hareketlerde başarısı görülmüşse de Fuâd Paşa tarafından desteklenerek yükselmiştir. Tanzîmât ricalinden Âlî Paşa bu adamdan nefret etmekle beraber, Fuâd Paşa’yı kırmamak için yükselmesini engellememiştir. Hüseyin Avni Paşa’nın bu menfî hal ve hareketleri sultan Abdülazîz Han’ın tahttan indirilip şehîd edilmesine ve devlet için 93 harbi başta olmak üzere, sonu gelmez bir sürü felâketlere sebeb oldu. Son yüzyıl Türk târihinin en karanlık ve menfî şahsiyetlerinden biri olarak târihe geçti. Memleketi olan Isparta’da bir iki çeşmenin dışında hiç bir hayratı yoktur. 1) Eshâb-ı Kiram; sh. 283 2) Son Sadrâzamlar; cild-1, sh. 483 3) Mir’ât-ı Hakikat Tercümesi; sh. 101 4) Bir Darbenin Anatomisi 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 348 6) Midhat Paşa ve Yıldız Mahkemesi; sh. 22 v.d. 7) Mir’ât-ı Şu’ûnât; Sh. 47 8) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 256 ISLÂHÂT FERMANI Tanzîmât fermanı yeterli bulunmayarak, gayr-i müslimlere daha fazla hakların verilmesi için 1856’da yayınlanan ferman. Gülhâne Hatt-ı hümâyûnu gibi, imparatorlukta yapılması kararlaştırılan yeni bir düzenin program ve prensiplerini içine alır. Bu ferman esâs olarak Tanzîmât hükümlerini tekrarlayan, onları açıklayan ve genişleten bir fermandır. Rusya, Avrupa siyâsetinde te’sirli bir rol oynamaya başladıktan sonra, Osmanlı Devleti’ni tasfiye ederek sıcak denizlere inmeği ana siyâseti kabul etmişti. Bu gayesine erişebilmek için devletlerarası münâsebetlerin ortaya çıkardığı imkânlara göre; ya Osmanlı topraklarını Rus İmparatorluğuna katacak, bu olmazsa aynı toprakları alâkalı Avrupa devletleriyle paylaşacak, bu da olmazsa, Osmanlı arazisi üzerinde muhtar veya müstakil devletler kurulmasını sağlayıp, bunları yeri geldikçe kontrolü altına alacaktı. İlk iki yol imkânsız göründüğü için Rusya bilhassa üçüncü yolu seçip, faaliyetlerini yoğunlaştırdı. Bu gayenin tahakkuku için Osmanlı Devleti içerisindeki Ortodoks tebeayı himaye etme ve imtiyazlarını çoğaltmak isteklerinde bulundu. Diğer taraftan, Rusya’nın sıcak denizlere inmesini, bilhassa Akdeniz’e inerek Hindistan yolunda tehlike teşkil etmesini istemeyen İngiltere de Ruslara karşı çıkıyor ve Osmanlı Devleti’ni destekler görünüyordu. Böylece bir taraftan Ruslara mâni olurken, diğer taraftan Osmanlı Devleti’ni Ruslarla meşgul ederek Hindistan’da serbestçe hareket ediyordu. Fransa ise; Avrupa siyâsetinde Rusya ve İngiltere’den geri kalmak istemiyor, Rusya’nın Akdeniz’e inmesinin Fransızların buradaki ticâretine sekte vuracağını düşünüyordu. Bu maksatla Osmanlı Devleti’ni Ruslara karşı destekliyordu. Diğer taraftan da Osmanlı Devleti içindeki katoliklerin hâmiliğine tâlib oluyordu. İşte bu siyâsî atmosferde 1854 senesinde çıkan Osmanlı Rus harbinde, Avrupa devletleri Osmanlı kuvvetlerinin yanında yer aldılar. İngiltere, Fransa ve Avusturya daha Nisan 1855’de Viyana’da Kırım savaşı sonrasında yapılacak ahdlaşmanın esaslarını görüşerek bâzı kararlar almışlar ve 16 Aralık 1855’de bir andlaşmaya varmışlardı. Bu kararlar dört madde olup, Avusturya imparatorunun ültimatomuyla çara bildirildi. Bu kararların dördüncü maddesi; “Osmanlı memleketlerinde bulunan hıristiyan tebeanın hakları, pâdişâhın istiklâl ve hâkimiyetine asla dokunulmamak şartıyla tasdîk olunacak, pâdişâh bu hususta Rusya’nın muvafakatini îcâb ettiren bir taahhütte bulunacak” idi. Bu maddede de görüldüğü üzere Osmanlı ordusunun kazandığı zafer bile, gayr-i müslimlere imtiyaz sebebi oluyordu. Rusya, kurulacak Avusturya, Fransa, İngiltere ittifakı tehlikesi karşısında bu kararları kabul etti. Osmanlı hükümeti, kendi hıristiyan tebeası ile ilgili maddenin devletin iç işlerine karışma anlamına geleceğini bildirerek, 16 Aralık tarihli kararlar arasında yer almamasına çalıştı ise de başarılı olamadı. Netîcede bu maddenin programlaştırması için şu tezler ortaya atıldı. Rus tezi: “Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan hıristiyanların hak ve imtiyazları Avrupa devletlerinin müşterek garantileri altına alınmalıdır.” İngiliz tezi: “Tam ölçüde bir din serbestliği ve hukuk eşitliği sağlanmalıdır.” Fransız tezi; “Müslüman tebea ile hıristiyan tebea arasında cemiyet, haklar, vergiler, millî eğitim ve devlet me’murluklarına geçme bakımından sürüp gelen farklar, bir ferman ile kaldırılarak Gülhâne hattında işaret edilen tebea eşitliği tam manâsıyla geliştirilmelidir.” Bâb-ı âlî, Rusya’nın teklifini, hükümranlık haklarına müdâhale, İngiliz teklifini de İslâmiyet’i küçültücü gördüğü için, Fransız teklifini kabul etti. Ayrıca yapılacak Paris konferansında Rusların gayr-i müslimler konusunda bir istekleri ile karşılaşmak istemiyordu. Fransız tezinin kabulü üzerine, bunun bir ferman hâline getirilmesi Bâb-ı âlî’ye bırakıldı. Âlî Paşa hükümeti tarafından îlân edilen bu fermanın hazırlanmasında İngiliz ve Fransız elçileri de bulunmuştu. Bu şekilde hazırlanan ferman, Paris konferansından önce, 28 Şubat 1856’da Bâb-ı âlî’de Islâhat hatt-ı hümâyûnu adıyla devlet erkânı, şeyhülislâm, patrikler, hamambaşı ve cemâatlerin ileri gelenleri önünde okunarak îlân edildi. Otuz beş maddeden meydana gelen fermanın getirdiği önemli hususlar özetle şunlardı: 1- Tanzîmât fermanı ile değişik din ve mezheplerdeki bütün tebeaya verilen te’minât, bu fermanla yenilendiğinden, bunların uygulaması için gerekli tedbirler alınacaktır. 2- Müslümanlar ile müslüman olmayanlar kânun önünde eşit olacaklardır. 3- Patrikhânelerde yeni meclisler kurulacak ve bu meclislerin verecekleri kararlar Bâb-ı âlî tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe girecektir. 4- Patrikler kayd-ı hayat şartıyla bu makama seçileceklerdir. 5- Cemâatlerin ruhanî reislerine verdikleri cevâiz ve avâidât tamâmiyle kaldırılarak hepsi maaşa bağlanacaktır. 6- Şehir ve kasabalarda bulunan azınlıklara âit kilise, manastır, mezarlık, okul ve hastahâne gibi yerlerin tamir veya yeniden yapılmasına izin verilecektir. 7- Hiç kimse din değiştirmeye zorlanmayacaktır. 8- Devlet hizmetlerine, askerlik görevine ve okullara bütün tebea eşit olarak kabul edilecektir. 9- Irk, din, dil, farkı gözetilmeyecek ve hiç bir mezheb diğerine üstün sayılmayacaktır. 10- Bütün toplumlar okul açabilecektir. 11- Hangi uyruktan olursa olsun her vatandaşın eşit ve serbest şekilde ticâret ve ekonomik girişimlerde bulunması sağlanacaktır. 12- Müslümanlar ile gayr-i müslimler arasındaki dâvaları görmek üzere, karışık mahkemeler kurulacaktır. 13- Yabancı devlet ile yapılacak andlaşmalar gereğince yabancılar da Osmanlı Devleti sınırları içerisinde mülk sahibi olabileceklerdir. 14- Her cemâatin rûhânî reîsiyle, devlet tarafından bir sene müddetle tâyin edilecek birer me’muru, bütün tebeayı ilgilendiren mes’elelerde Meclis-i vâlâ-yı ahkâm-ı adliye müzâkerelerine iştirak ettirilecektir. Islâhat fermanı da, maddelerinden anlaşılacağı üzere Tanzîmât fermanı gibi Osmanlı İmparatorluğu içerisindeki gayr-i müslimleri, özellikle hıristiyanları müslümanlarla aynı haklara kavuşturmayı esas almıştır. Bu iki fermanın görünürdeki gayeleri, bütün Osmanlı toplumunu; ırk, din ve dil ayrımı gözetmeden kaynaştırmayı sağlamak idiyse de tatbîki aksi oldu. Bu ferman, gayr-i müslimlerle müslümanları kaynaştırmak şöyle dursun, çeşitli gayr-i müslim unsurların hattâ aynı mezhepten olan çeşitli ırkların bile birbirleriyle bir arada yaşamalarını sağlayamadı. Bu ferman, konu olarak, sâdece müslüman olmayan uyruğun ayrıcalıklarını genişletmiştir. Nitekim Tanzîmât’ın ve arkasından 1856 Islâhat fermânının getirdiği yeni haklarla, Osmanlı tebeası içindeki gayr-i müslimlerin durumu müslümanlara nazaran çok daha iyi bir duruma geldi. Avrupa’nın himaye siyâseti sayesinde büyük ekonomik güce sâhib olan azınlıklar, yavaş yavaş siyâsî haklara da kavuşuyorlardı. Artık resmen millet terimiyle tanımlanan dînî cemâatlerin gelişme ve genişleme imkânları artmış bulunuyordu. Öte yandan Avrupa devletlerinin, Osmanlı hükümetini böyle bir fermanı îlâna mecbur bırakması, kendilerine siyâsî, ekonomik, hukukî ve kültür alanlarında yeni çıkarlar sağlamayı hedef alıyordu. İngiltere, Kırım savaşı ile Rusların sıcak denizlere inmesini önlemiş, Fransa da Akdeniz ticâretini emniyete almış, ayrıca katoliklerin hâmiliğini üzerine almıştı. Rusya ise savaşta kaybettiğini bu fermanla masa başında kazanmıştı. Ayrıca Âlî Paşa’nın bu fermanı Paris andlaşması maddeleri içinde yer almasını istemesi, batılı devletlerin iç işlerimize müdâhalesine imkân verdi. Islâhat fermanı, Gülhâne Hatt-ı hümâyûnu gibi sessizlikle karşılanmamış ve çeşitli yönlerden eleştirilmiştir. En büyük eleştiriyi Fransız elçisi; “Devlet-i âliyyenin bu kadar fedâkârlık edeceğini me’mûl etmez idik (ummazdık). Canning (İngiliz elçisi) ne dediyse vükelâ-yı devlet-i âliyye (Osmanlı devlet adamları) kabul etti. Eğer biraz dayanılmış olsaydı, ben bâzı mertebe kendilerine yardım ederdim” diyerek olmaması gereken bir gafleti dile getirmiştir. Cevdet Paşa da; “Bu Islâhat fermanından dolayı millet-i İslâmiyye dilgîr (gönlü kırık) olarak vükelâyı hâzırayı fasl ve mezemmet (kötüler) oldular” diyerek fermanın nasıl karşılandığını ifâde etmektedir. Hâriciye nâzırı Fuâd Paşa ise aksine bu belgenin andlaşmaya konulması ile yabancı müdâhalenin önleneceğini savunmuştur. Islâhat fermanında gayr-i müslim vatandaşların lehine olduğu kadar, onları tedirgin eden hükümler de bulunmakta idi. Askerlik mükellefiyeti, Fâtih devrinden beri bahşedilen dînî imtiyazlarla muafiyetlerin yeni şartlar dâhilinde tedkîki, papazların öteden beri cemâatlerinden almakta oldukları harac ve keyfî aidatın ilgâsıyla aylığa bağlanmaları ve bütün ruhanî reislerin sadâkat yeminiyle mükellef tutulması gibi esaslar, onlara çok ağır gelen hükümler idi. Bu yüzden müslümanlar kadar gayr-i müslimler de (Tanzîmât fermanında olduğu gibi) Islâhat fermânının aleyhinde bulunmuşlardır. Devlet içerisinde bu şekilde karşılanan Islâhat fermanı, uygulamada da bir çok güçlüklerle karşılaştı. Bunlar, Osmanlı Devleti’nin yapısı, Avrupa’nın siyâset, cemiyet ve ekonomi alanında geçirdiği gelişme ve Paris andlaşmasına imza koyan devletlerin işlerine karışmalarından doğuyordu. Bu sebeble de bâzı hükümleri kağıt üzerinde kaldı. Mustafa Reşîd Paşa tarafından hazırlanan Tanzîmât fermanı ile onun yetiştirmesi Alî Paşa tarafından hazırlanan Islâhat fermanı arasındaki fark, hazırlık safhasında kendisini gösterir. Tanzîmât fermanı hazırlanırken açık bir yabancı te’siri görülmezken, Islâhat fermanı Âlî Paşa ile İstanbul’daki Fransız ve İngiliz elçileri arasında kararlaştırılmıştır. Gülhâne hatt-ı hümâyûnu, yayınlandıktan sonra yabancı elçilere sâdece bilgi edinmeleri için bildirildiği hâlde, Islâhat fermanı Paris konferansına katılan devletlere, Paris andlaşmasının bir maddesinde işaret edilmek için gönderilmişti. Bu durum, Osmanlı Devleti’nin iç ve dış siyâsetinde bir yabancı müdâhalesine yer vermişti. Bâzı batı tarzı kuruluşların ülkeye girmesi ile cemiyetteki kuruluş ve anlayış farklılaşması, İslâmî müesseselerin yanında batı taklitçisi bir anlayış ve batı taklidi kuruluşların te’sisine sebeb olmuştur. Tanzîmât ve Islâhat fermanları devletin çöküşünü engellemesinde hiç bir müsbet te’siri olmamış, aksine ülkedeki tebea ve cemiyetler arasında yeni ve daha büyük problemlerin çıkmasına zemin hazırlamıştır. Meselâ Suriye’de büyük bir galeyan başladı. Arkasından 1858’de Cidde’de müslümanlar ile hıristiyanlar arasında çatışma çıktı. Fransız ve İngiliz konsolosları öldürüldü. Bunun üzerine İngiliz ve Fransız donanmaları Osmanlı Devleti’ne sormadan şehri bombaladılar. Faillerden on kişiyi yakalayarak îdâm ettiler. Cidde bir Osmanlı toprağı idi. Bağımsız bir devletin topraklarında işlenen bir suçun failini ancak o devletin cezalandırması milletlerarası bir kaide, teamül olduğu hâlde, batılı devletlerin buna aldırdıkları bile yoktu. Nihayet, Lübnan’da da büyük bir isyân patlak verdi. Uzun mücâdelelerden sonra 9 Haziran 1861’de “Lübnan Nizâmnâmesi” imzalandı. Buna göre; hıristiyan bir valinin başkanlığında Lübnan muhtar eyâlet hâline getirildi. Böylece Islâhat fermanı batılı devletlerin istediği meyveleri vermeye başladı. 1) Osmanlı Târihi (Enver Ziya Karal); cild-5, sh. 248 2) Tezâkir; cüz-1-12, sh. 63 v.d. 3) Türkiye ve Tanzîmât (Engel-hardt); sh. 115 4) Mustafa Reşîd Paşa ve Dönemi Semineri; sh. 18 5) Siyâsî Târih (Rıfat Uçarel); sh. 154 6) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 174 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 378 ISTABL-I ÂMİRE (Has ahırlar) Osmanlı sarayında, pâdişâh ve yakın hizmetinde bulunan kimselerin atlarının bulunduğu ahırlara verilen ad. Saray ahırı, Istabl-ı hümâyûn, Istabl-ı Şehinşahî, Istabl-ı has gibi tâbirler de bu mânâda kullanılmıştır. Istabl-ı âmirenin başında bulunan kimseye emîr-i âhûr veya imrahor denilirdi. Sonradan İmrahora Istabl-ı âmire müdîri denildi. Sarayın ikinci avlusunda (Orta kapıdan içeride) bulunan birinci ahırın, pâdişâhın husûsî dâiresini içine alan üçüncü avludan bir girişi vardı. Burada iki yüz kadar seçkin at bulunurdu. Bu ahırdan hiç ayrılmayan, her birisi iki ata bakan, onları tımar eden ve ot oğlanı da denilen pek çok seyis bulunurdu. Üçüncü avlunun içinde ikinci bir ahır daha olup, içinde 40-50 tane cinsleri daha makbûl seçme atlar vardı. Bunların 8-10 tanesi pâdişâha diğerleri hadım ağalarıyla pâdişâhın yakın maiyyetine mahsûs idi. Pâdişâh Cuma namazına giderken, kendine mahsus atlar, kıymetli eğer takımlarıyla süslenerek yedekte götürülürdü. Topkapı Sara’yındaki Istabl-ı hasda pâdişâha âid atların sayısı 900 olup, hepsinin takımları gayet san’atkârâne yapılmıştı. Bunlardan 40’ı bütün şecereleri mazbut dünyânın en değerli atlarıydı. 300-400 kadar da koşu atı vardı. Bunlar binek hayvanlarından farklı bir eğitimle yetiştirilirlerdi. Bu atlara ancak pâdişâhın yakın hizmetinde bulunanlar binebilirdi. Büyük ve küçük olmak üzere iki kısma ayrılan Istabl-ı âmirede her sınıfın bölükleri ve bölük başılarından başka derece itibariyle birbirinden farklı büyük âmir ve zabitleri vardı. Istabl-ı âmire halkının en büyük âmiri büyük veya birinci mîrâhûrdu. Bundan sonra ikinci mirâhûr, mîrâhûrlardan sonra birinci ve ikinci kethüda ve ikinci mîrâhûrun yardımcısı idi. Birinci ve İkinci mîrâhûr dâirelerinin ahırlara mahsus defterleri tutan ayrı ayrı kâtibleri vardı. Istabl-ı âmirenin varidât (gelirler) ve mesârifiyle (giderler), maaş defterleri mâliyeden verilen kâtipler vasıtasıyla tertip ve kontrol edilirdi. Istabl-ı âmiredeki vazîfeli seyisler ve zabitlerin sayısının zaman zaman 2000’e kadar ulaştığı olurdu. Ayrıca pâdişâh atlarının koşumlarını yapan 300 kadar saraç, yine bu atları nallayan 300 kadar nalbantın vazîfe yaptığı zamanlar olmuştu. Emîr-i âhûrun nezâretindeki fil-hâne veya arslan-hâne adı ile anılan hayvanât bahçesinde dünyânın her bir tarafından gelen zengin hayvan türleri vardı. Pâdişâhlar daha çok yabancı devlet hükümdarlarının kendilerine hediye ettiği garîb, nâdir ve Türkiye’de pek bulunmayan hayvanları burada saklar ve halka gösterirlerdi. Halkın ziyaretine açık olan Yıldız Sarayı hayvanât bahçesi 1909’da sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın tahttan indirilmesi sırasında İttihâd ve Terakkî mensubları ve Hareket ordusu kumandanlarınca yağmalanmıştır. 1) Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı; sh. 488 2) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 337 3) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-2, sh. 7 4) Risâle-i Koçi Bey; sh. 94 5) Târih-i Lütfî; cild-1, sh. 124 İBN-İ ÂBİDÎN Şam’da yetişen Osmanlı fıkıh âlimlerinin en meşhurlarından. İsmi, Seyyid Muhammed Emin bin Ömer bin Abdülazîz’dir. 1784 (H. 1198)’de Şam’da doğdu. 1836 (H. 1252) yılında elli dört yaşında iken, Şam’da vefât etti. Kabri Şam’da Bâb-üs-sagîr semtindeki kabristandadır. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve kıraat ilmini öğrendi. Şam’daki kıraat âlimlerinden Şeyh-ül-kurrâ Saîd-ül-Hamevî’den tecvîd ilmine dâir Meydâniyye, Cezeriyye ve Şâtıbiyye adlı eserleri okuyup ezberledi. Sonra sarf, nahiv ilmini ve Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrendi. Bu ilimlere dâir temel metinleri de ezberledi. Bundan sonra da meşhur âlimlerden olan Seyyid Muhammed Şâkir Sâlimî’den fen ve sosyal ilimler yanında; tefsîr, hadîs, fıkıh ilimlerini öğrendi. On yedi yaşında iken fıkıh kitapları üzerine haşiye ve şerhler (açıklama ve izahlar) yaptı, kıymetli eserler yazmaya başladı. Hadîs ilminde meşhur muhaddis Kuzberî’den icazet aldı. Zahir ilimlerini öğrendikten sonra kelâm ve tasavvuf ilmini Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretlerinden öğrenip, onun sohbetlerinde kemâle erdi. Hocası Mevlânâ Hâiid-i Bağdadî hazretlerinin tavsiyesi üzerine Hanefî mezhebine geçti. İbn-i Âbidîn, fıkıh âlimlerinin yedinci tabakasındandır. Yâni önceki tabakalarda bulunan fıkıh âlimlerinden doğru nakil yapanlar derecesindedir. İlimdeki üstün derecesini, ahlâkını ve hizmetlerini oğlu Alâeddîn Muhammed şöyle anlattı: “Babam, uzun boylu, heybetli ve vakarlı idi. Yüzünde nûr parlardı. Vaktini, devamlı ilim öğretmek ve talebe yetiştirmekle, İbâdet ve tâatla geçirirdi. Geceleri az uyur ve durmadan kitap yazardı. Gündüzleri ders okutur ve sorulan sorulara cevap (fetva) verirdi. Ramazanda her gece hatim okur ve gözyaşı dökerdi, insanlara faydalı olmak hususunda çok titiz davranır, hiç abdestsiz durmaz ve vaktini boşa geçirmezdi.” İbn-i Âbidîn hazretlerinin dîne uymaktaki hâlleri meşhur olup, kerâmetleri ve menkıbeleri çoktur. Fakirlere pek çok sadaka verir, akrabasını ziyaret eder, annesine, babasına çok iyilik ve hürmet ederdi. Haram, mekruh ve şüphelilerden kesinlikle uzak durur, mubahları çok az kullanır, ibâdetlerinde sünnetlere, müstehablara, edeblere uymakta son derece titiz davranırdı. Beş vakit namazda, tahiyyâtı okurken, Resûlullah efendimizi sallallahü aleyhi ve sellem baş gözü ile görürdü. Göremediği zaman o namazı yeniden kılardı. Onun meclisinde boş söz konuşulmazdı. Şam’da ve diğer şehirlerdeki şer’î mahkemelerde ihtilâflı bir hüküm verilse, derhâl ona müracaat olunarak düzeltilirdi. En mühim ve zor mes’eleler ona sorulurdu. İhtilaflı bir şey hakkında ona müracaat edilmeden hüküm verilmezdi. İlim kitapları üzerine kendi güzel yazısıyla açıklamalar koyardı. Böylece en zor mes’eleler kolaylıkla anlaşılırdı. Kendisine sorulan sorulara verdiği cevapları güzel bir üslûpla yazardı. Bir çok talebe yetiştirip icazet (diploma) vermiştir. Hocası Mevlânâ Hâlid’in cenaze namazını İbn-i Âbidîn kıldırmıştır. İbn-i Âbidîn hazretleri her sözünü, her hükmünü müctehîd âlimlerden, onlar da İmâm-ı âzam hazretlerinden, o büyük imâm da Kitâb ve Sünnetten almıştır. İbn-i Âbidîn’in en meşhur eseri, daha çok İbn-i Âbidîn diye tanınmış olan beş cildlik Redd-ül-muhtâr’dır ve pek kıymetlidir. Bu eseri Hanefî mezhebine göre olup, Dürr-ülmuhtâr adlı esere yazdığı haşiyedir. Hanefî mezhebindeki fıkıh kitaplarının en kıymetlisi ve en faydalısıdır. Fıkıh âlimleri tarafından üzerinde söz edilmiş her mes’elenin hülâsası, bütün İslâm âlimlerinin kabul ve takdir ettiği şekilde bu kitabda toplanmıştır. Eser kendi zamanına kadar, Hanefî mezhebinde yazılmış fıkıh kitaplarının bir hülâsası gibidir. Dört mezhebin inceliklerine vâkıf derin âlim, veliy-yi kâmil ve mükemmil Seyyid Abdülhakîm Arvasî hazretleri; “Hanefî mezhebindeki fıkıh kitaplarının en kıymetlisi, en faydalısı İbn-i Âbidîn’dir. Her sözü delil, her hükmü sünnettir” buyurmuştur. Ayrıca Beydâvî haşiyesi, El-İbâne, El-Ukûd-üd-düriyye, İthâf-üz-zekî, Bugyet-ül-menâsik, Tahrîr-ülİbâne, Tahrîr-ün-Nükûl, Şifâ-ül-alîl, Uküd-ül-leâlî, îcâbet-ül-gavs, Sell-ülhisâm-il-hindî li nusreti Mevlânâ Hâlid en-Nakşibendî adlı eserleri vardır. MUHABBET ATEŞİ Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin (r. aleyh) İbn-i Âbidîn’e yazdığı bir mektup şöyledir; “Her sözü sened olan büyük âlim Mevlânâ Muhammed Emin Abidîn’e en güzel duâlarımı ve en latif medhlerimi bildiririm. Sizinle görüşüp buluşma arzumuz çoğaldı. Size olan muhabbet ateşimiz arttı. Şeyh İsmâil Enârânî’nin sizden tarafa gitmesini vesile ederek bu mektubu yazıyorum. Yazdığınız pek kıymetli eserlerle İslâm âlemine yaptığınız büyük hizmet için, pek çok duâlara mazhâr oldunuz. Siz de bizim hâlimizi sorarsanız, sevdiklerimizden uzak kalmanın acısı içindeyiz. Allahü teâlâdan dileğimiz, sizin de öyle olmanızdır. Hâllerinizi bize bildirmeyi ihmâl etmeyiniz. Allahü teâlânın izni ile her sıkıntınızda bütün gücümüzle size yardım edeceğiz. Selâm eder, bütün kalbim ve rûhumla yanınızda olduğumu bildiririm.” 1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1033 2) Tabakât-ül-usûliyyîn; cild-3, sh. 147 3) Sefînet-ül-evliyâ; cild-4, sh. 133 4) Fâideli Bilgiler; sh. 133 5) Kurret-ül-uyûn-il-ahyâr, sh. 3 6) Redd-ül-muhtâr; 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-8, sh. 23 8) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-13, sh. 219 İBN-İ HAMZA MAĞRİBÎ Osmanlılar zamanında yetişen matematik âlimi. İsmi Ali bin Vâli bin Hamza olup, İbn-i Hamza adıyla meşhur oldu. On altıncı asırda yaşayan doğum ve vefât târihleri belli olmayan İbn-i Hamza Mağribi, aslen Cezâyirlidir. Hayâtı hakkında çok az bilgi olan İbn-i Hamza, bir müddet İstanbul’da kaldı. Bu zaman zarfında ilim öğrenip icazet (diploma) aldıktan sonra çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Fevkalâde güzel Türkçe öğrenen İbn-i Hamza, İstanbul’da iken Tuhfet-ul-a’dâd li-zev-ir-Rüşdî ves-seded adlı matematik ve cebire dâir meşhur eserini o devrin Türkçesiyle hazırladı. 1590 (H. 999) târihinde sağ olduğu bilinmektedir. İbn-i Hamza, çalışmalarında özellikle sayısal ve geometrik süreklilikler ve uygunluklar konusu üzerine ağırlık vermiş ve logaritma ilmînin gelişmesindeki temel konularda başarılı olmuştur. Bu çalışmalarında sayısal süreklilikler ile geometrik süreklilikler arasında bağlantı kurmuş ve ikisini birbirine tatbik etmiştir. Böylece o, logaritmanın geliştirmede hakîki öncüsü sayılmaktadır. İbn-i Hamza, matematik alanında çalışma ve araştırmalara kendisini ziyadesiyle kaptırdığından, hac farizasını edâ için gittiği Mekke-i mükerremede kaldığı müddet zarfında, hacılara matematik ve hesablama usûlleri hakkında ders vermiştir. Hacda iken diğer bir önemli eseri olan el-Mesdet-ülMekkiyye’yi hazırladı. Mağribî, ilmî haysiyet ve dürüstlüğü ile meşhurdu. Sinân bin Feth Harrânî, İbn-i Yûnus, İbn-ül-Hâim, İbn-i Gâzi el-Meknâsî gibi devrin meşhûr âlimleri eserlerinde ondan bahsederken; bunu açıkça ifâde ile kendisinden istifâde ettiklerini, ilme yaptığı hizmetleri dile getirirler. İbn-i Hamza, zekâsının keskinliği ile de meşhurdu. Çok dikkatli olup, her sözü ve araştırmayı sahibine nisbet etmekte çok titiz idi. İbn-i Hamza yazmış olduğu Tuhfet-ül-a’dâd li zev-ir-Rüşdî ves-seded’i modern bir sistematik anlayışı ile hazırlamıştır. Eser basitten mükemmele doğru, bütün hesaplama usûllerini ele almakta, yüzey ve hacim hesaplamalarının metodlarını ortaya koymaktadır. Bir giriş, dört makale, bir sonuç bölümünden meydana gelen ve Osmanlı Türkçesiyle yazılan eser, sultan üçüncü Murâd Han devrinde hazırlanmıştır. Giriş bölümünde matematiğin tarifi, sayılar teorisi ve özellikle onlu sayılar üzerinde durulmuştur. Birinci makalede, asal sayılar ve bunlarla yapılan dört işlem hakkında bilgi verilmektedir. İkinci makalede; bayağı kesirler, kökler ve bunlarla yapılan dört işlem hakkında bilgi verilmekte ve asal sayıların kareköklerinin alınması üzerinde durulmaktadır. Ayrıca üslü sayılarla yapılan dört işlem usûllerini ve üçüncü, dördüncü kuvvetleri bulunan sayıların köklerinin alınması yolları îzâh edilmektedir. Üçüncü makalede; bilinmiyenlerin hesaplanması metodları üzerinde durulmakta ve bunun için de simetrik metodu ve olmayana ergi metodu uygulanmaktadır. Dördüncü ve son makalede ise geometrik cisimlerin ve şekillerin alan ve hacim hesapları, bunların usûl ve çözüm yolları üzerinde durulmaktadır. Sonuç bölümünde yazar, kendinden önce ve devrinde yaşayan matematikçilerin çözemediği geometri ve cebirle alâkalı problemlerin çözümünü anlatmaktadır. Bu problemler daha önce kimsenin ortaya koyamadığı matematik metodları ile çözülmüştür. Bilim târihi araştırmacılarından Kadri Tûgân Turâs-ül-Arab-il-ilmi fir-riyâdât velfelek adlı eserinde; “Tuhfet-ül-a’dâd li zev-ir-rüşdî ves-seded isimli eseri okuduğumuz zaman, İbn-i Hamza’nın matematik sahasında çalışıp derinleştiğini, bu alanda çok kıymetli eserler verdiğini, sayılarla ilgili daha önce bilinmeyen teoriler ortaya koyduğunu görürüz...” demektedir. İbn-i Hamza muhtelif ilim dallarında çalışmış olmakla beraber, özellikle matematik alanında mütehassıs olmuştur. Bu çalışmaları onu çözülmesi güç problemlerin hallini kolaylaştıran logaritmanın temel bilgilerini bulmaya sevketmiştir. Batı ilim adamları John Haglen’i logaritmanın kurucusu olarak ortaya çıkartmışlarsa da, çalışmalarından ve eserlerinden İbn-i Hamza’nın modern logaritmanın kurucusu olduğu görülür. Logaritmanın esaslarını ortaya koyan Sinân bin Feth el-Harrânî ve İbn-i Yûnus es-Sadefî el-Mısrî, İbn-i Hamza’nın hocalarıdır. İbn-i Hamza bu zâtlardan öğrendiklerini sistematize etmiş ve bu alanda yeni keşifler yapmıştır. Batı ilim adamı Lord Milton; “Logaritma, Nagien’e âit bir haktır. Ondan öncekiler bu mevzuda hiç birşey bilmiyorlardı” demek suretiyle ilmî cehâliyetini ortaya koymuştur. Bütün İslâm âlimleri gibi ilmî nezâkete sâhib olan İbn-i Hamza, eserlerinde son derece dikkatli ve haysiyetli davranmıştır. İlimde hizmeti olanların katkılarını Avrupalılar gibi kendine mâl etmemiş ve yaptığı İktibasların kaynağını teferruatlı olarak göstermiştir. 1) Târih-ur-riyâdiyyât indel Arab; sh. 140 2) El-Ulûm-ül-bahte; sh. 272 3) Osmanlı Türklerinde ilim; sh. 98 4) Osmanlı Müellifleri; cild-3, sh. 252 5) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-3, kısım-2, sh. 516 6) Mu’cem-ül-müellifin; cild-7, sh. 258 7) Brockelnann; sup; cild-2, sh. 536 8) Âsâr-ı bakiyye; cild-2, sh. 290 İBN-İ KEMÂL PAŞA (Bkz. Kemâl Paşazâde) İBN-İ NÜCEYM MISRÎ Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Zeynelâbidîn bin İbrâhim bin Muhammed bin Nüceym el-Mısrî’dir. 1519 (H. 926)’da doğdu, 1562 (H. 970) de Mısır’da vefât etti. İbn-i Nüceym, Şerefüddîn Bülkînî, Şihâbüddîn Ahmed bin Yûnus Mısrî, Emînüddîn Muhammed Dımaşkî, Ebü’l-Feyz Sülemî, Nûreddîn Dilemi ve daha bir çok âlimden ilim öğrendi. Kendisinden ise; Şemsüddîn Muhammed bin Abdullah Gazzî, kardeşi Sirâcüddîn Ömer bin İbrâhim Mısrî ve bir çok âlim ilim öğrendi. Abdülvehhâb-ı Şa’rânî onun hakkında; “İbn-i Nüceym, faziletli ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Pek çok talebe yetiştirdi. Yanında on sene kaldım ve ilim öğrendim. 1546 senesinde birlikte hacca gittik” demektedir. İbn-i Nüceym, çok kıymetli eserler yazıp, fıkıh mes’elelerini bir takım temel kaideler altında toplamaya çalıştı. Yazdığı eserlerden bâzıları şunlardır: 1- Eşbâh: Eser, yedi bölümden meydana gelmiştir. İlk bölümde fıkıh mes’elelerinin temel kaidelerini, diğer bölümlerinde ise, fıkıh fürû’una dâir ince mes’eleleri anlatmaktadır. Çok meşhur olan bu esere pek çok âlim şerh, haşiye ve ta’likler yazmışlardır. En meşhuru Ahmed Hamevî’nin Uyûn-ül-besâir adlı şerhidir. 1880 senesinde Mısır’da, 1904 senesinde İstanbul’da basılmıştır. Mecelle’nin baş tarafındaki kaidelerin yarıya yakını bu eserden alınmıştır. 2Zeyniyye: Hanefi fıkhına dâir meşhur bir eserdir. 1904 senesinde Mısır’da basılmıştır. 3- El-Bahr-ür-râik fî şerhi Kenz-iddekâik: Kenz kitabının şerhidir. Yedi cild olup, bir cild tekmilesi ve İbn-i Âbidîn’in bunlara haşiyesi ile birlikte 1893 senesinde Mısır’da, 1973 senesinde Beyrut’ta basılmıştır. 4- Şerh-ul-Menâr: Hâfızüddîn Nesefî’nin yazdığı Menâr-ul-envâr adlı usûl-i fıkha dâir esere yazdığı şerhidir. Beş ayda bitirmiştir. Ayrıca çeşitli konulara dâir yazdığı risalelerinin sayısı altmış dörte ulaşmaktadır. Fetvaları, oğlu Ahmed tarafından Fetâvâ-i Zeyniyye adıyla, bir kitab hâlinde toplanmıştır. 1) Mu’cem-ül-müellifin; cild-4, sh. 192 2) El-A’lâm; cild-3, sh. 64 3) Şezerât-üz-zeheb; cild-8, sh. 358 4) Esmâ-ül-müellifîn; cild-1, sh. 378 5) Kevâkib-üs-sâire; cild-3, sh. 154 6) Fevâid-ül-behiyye; sh. 134 7) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî); cild-1, sh. 34 8) Keşf-üz-zünûn; cild-1, sh. 97, 356, 727, cild-2, sh. 1515, 1661 9) Brockelmann Gal-2, sh. 310 10) Tam İlmihâl Seâdeti Ebediyye; sh. 1019 11) Eshâb-ı Kiram; sh. 352 12) İslâm Ahlâkı; sh. 209, 270 13) Fâideli Bilgiler; sh. 48, 86 14) Kebâir ve segâir 15) Bahr-ür-râik 16 ) Eşbâh 17) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-14, sh. 123 İBRÂHİM HAN Babası ............................ : Ahmed Han-I Annesi ............................ : Mahpeyker (Kösem) Sultan Doğumu ......................... : 5 Kasım 1615 Vefâtı ............................. : 18 Ağustos 1648 Tahta Geçişi ................... : 9 Şubat 1640 Saltanat Müddeti ............ : 8 sene 5 ay 28 gün Halîfelik Sırası ................ : 83 Osmanlı pâdişâhlarının on sekizincisi ve seksen üçüncü İslâm halîfesi. Sultan birinci Ahmed Han’ın oğlu olup. 5 Kasım 1615 Perşembe günü Mahpeyker (Kösem) Sultan’dan doğdu. Sarayda iyi bir tahsîl gördü. Ağabeyi sultan dördüncü Murâd’ın ölümünde, hayâtta kalan tek Osmanlı şehzâdesiydi. Ağabeyinin genç yaşta ölümüne bir türlü inanamadı. Annesine ve paşalara; “Allahü teâlâ pâdişâh kardeşimin ömrünü uzun etsin. Bize sultanlık lâzım değildir. Pâdişâh kardeşimizin ömrüne duâcıyız” dedi. Annesinin ve diğer paşaların ısrarı üzerine ağabeyi sultan dördüncü Murâd’ın nâşını gördükten sonra, öldüğüne kesin olarak inandı. Daha sonra taht odasına geçti. Hırka-i seâdet dâiresinden getirilen hazret-i Ömer’in sarığını, sadrâzam Kara Mustafa Paşa tarafından sultan İbrâhim’in başına Besmele ile sarıldıktan sonra tahta oturdu ve ellerini açıp; “Elhamdülillah. Yâ Rabbî! Benim gibi zayıf bir kulunu bu makama lâyık gördün. Saltanat günlerimde milletimi hoşhâl eyle ve birbirimizden hoşnûd eyle” diye duâ etti. Sultan İbrâhim, Kemankeş Kara Mustafa Paşa’yı sadârette bıraktı. Sultan’ın etrafındaki bâzı değersiz kişiler, iktidara gelmek için onu kışkırtıyor, sadrâzamın ve diğer ileri gelen değerli devlet adamlarının aleyhinde sözler sarfediyorlardı. Hâlbuki Kara Mustafa Paşa, şeyhülislâm Yahyâ Efendi ile beraber Osmanlı Devletinin oldukça düzenli bir şekilde idare edilmesine yardımcı oluyorlardı. Sultan İbrâhim Han’ın tahta geçtiği ilk senesinde, Mîrgünoğlu hâdisesi vuku buldu. Dördüncü Murâd Han 1635’deki İran-Revan seferinde Revan kalesini fethettiğinde, kale kumandanı Emir Güneoğlu (Mîrgünoğlu) Yûsuf Paşa esir edildi. Pâdişâh’tan af dileyen Mîrgünoğlu, affedilerek, şiîlik propagandası yapmamak şartıyla kendisine paşalık rütbesi ve Emirgan’da bir konak verildi. Mîrgünoğlu, Murâd Han’ın vefâtına kadar burada kaldı. İbrâhim Han’ın Osmanlı tahtına geçmesiyle, sözünde durmayıp, bölücü ve yıkıcı propaganda faaliyetlerine başladı. Mîrgünoğlu’nun sefih, ayyaş ve ahlâksız hareketleri görülüp, müslümanları aldatmaya çalıştığı tesbit edilince, İbrâhim Han tarafından îdâm ettirildi (15 Temmuz 1641). Osmanlı sultanının bu hareketinden sonra, Mîrgünoğlu taraftarları, İbrâhim Han ve hanımı Turhan Sultan’a çeşitli iftiralarda bulundular, öldürülen Mîrgünoğlu’nu da; “Kesikbaş evliyâ” diye propaganda âleti yaptılar. İbrâhim Han iç işlerini kısmen düzene koyduktan sonra, dıs mes’eleler ile ilgilenmeye başladı. Fransa ve İngiltere ile olan eski ahidnâmeler yenilendiği gibi pâdişâhı tebrike gelen İran elçisi ile Kasr-ı Şîrin muahedesi hükümleri te’yîd edildi. Bu arada 1637 yılında Don nehrinin ağzında bulunan ve Kırım’ın emniyeti bakımından çok önemli olan Azak kalesi Ruslar tarafından işgal edilmişti. İbrâhim Han Azak’ın geri alınması için kapdân-ı derya Siyavuş Paşa’yı görevlendirdi. 1641 senesi baharında Siyavuş Paşa yeniçeri kethüdası Haydar Ağazâde ile beraber hareket etti. Vezir Hüseyin Paşa, Silistre askerleriyle ve Kırım Han’ı da kendi askerleriyle, karadan donanmayı desteklemekle vazifelendirildi. Ancak muhasaranın uzaması, barutun azalması ve yoğun kış şartları yüzünden kale fethedilemeden dönüldü. Ertesi sene daha, kuvvetli bir ordu, Civan Kapıcıbaşı lakabıyla tanınan sultanzâde Semin Mehmed Paşa emrinde gönderildi. Mehmed Paşa karadan yola çıkarken, Karadeniz’de kendisini denizden desteklemesi için bir donanmayı Azak kalesi önlerine yolladı. Kırım Hanı Mehmed Giray’ın da yardıma gelmesi emredildi. Bu durum üzerine kuvvetli Osmanlı ordusuna karşı duramıyacağını anlayan Çar, şehri baştan başa yakıp yıktıktan sonra terketti. Neticede harabe bir şehirle karşılaşan sultanzâde Mehmed Paşa, kaleyi tamir ettirdikten sonra, Kefe beylerbeyi İslâm Paşa’yı tamir işlerini devam ettirmek üzere kalede muhafız olarak bırakıp Özi kalesine çekildi. Almanya sınırında ise akıncılar devamlı Avusturya’ya akınlar düzenliyorlardı. 1641’de düzenlenen akında, Osmanlı akıncıları, Bavyera içlerine kadar ilerledi. Kuzey Bavyera’daki bâzı kasabalar, Osmanlı hâkimiyetini kabul ettiklerini açıkladı. Kanije beylerbeyi Sokulluzâde Hasan Paşa ise, Raab ırmağının iki yakasındaki arazinin ve bu arazideki bütün kasaba ve köylerin Osmanlı toprağı olduğunu belirterek her birinin büyüklüğüne göre alınacak vergiyi açıkladı. Bu akınlar üzerine İmparator üçüncü Ferdinand, Zitvatoruk andlaşmasının yenilenmesini istedi. 1642 senesi başlarında Zitvatoruk andlaşmasına ilâveler yapılarak yenilendi. Aynı senenin yazında kapdân-ı derya Küçük Piyâle Paşa da İspanya’ya âid İtalya’nın Kalabriya eyâletini ele geçirmek için bu eyâletin kıyılarını bombaladı. Dış münâsebetlerde bir çok problemin halledildiği sırada, Nâsûh Paşazade Hüseyin Paşa hâdisesi ortaya çıktı. O zamana kadar serhadlerde bulunan tuğrakeş vezirler, lüzumu hâlinde pâdişâh adına tuğra çekebiliyorlardı. Fakat son zamanlarda vezirlerin çoğalması ve bâzılarının içlerinde ehliyetsiz olması yüzünden serhat vezirlerinin tuğra çekmeleri yasaklandı (1643). Erzurum beylerbeyi Nâsuh Paşazade Hüseyin Paşa vezîriâzam ağasıyle gönderilen fermana itaat etmiyerek isyân etti. Bunun üzerine Hüseyin Paşa’nın cezalandırılması için eski Sivas vâlisi görevlendirildi. Sivas vâlisi İbrâhim Paşa, Kayseri yakınlarında Hüseyin Paşa ile karşılaştı ve mağlûb olarak öldü. Hüseyin Paşa, bundan sonra etrafına topladığı kuvvetlerle, dâvam vardır diyerek İstanbul’a doğru hareket etti ve İzmit’te üzerine gönderilen kuvvetleri dağıttı. Nâsuh Paşazade buradan Üsküdar’a geldi ise de büyük kuvvetlerle karşılaşınca kurtuluşu kaçmakta buldu ve gemiyle Karadeniz’den Rumeli’ye geçerek Rusçuk’a gitti. Ancak Kırım’a gitmek isterken Edirne Sarayı bostancıbaşısı Sinân Ağa tarafından yakalanarak İstanbul’a gönderildi. Daha sonra îdâm edildi (26 Haziran 1643). Bir süre sonra da Kemankeş Kara Mustafa Paşa, hakkında çıkan dedikodular yüzünden sadrâzamlıktan alındı. Yerine Civankapıcıbaşı sultanzâde Semin Mehmed Paşa getirildi. 1644 senesinde İbrâhim Çelebi adında bir şahsın büyük bir yolcu gemisi İskenderiyye’ye gidiyordu. Gemide; eski kızlarağası Sünbül Ağa, Mısır kâdılığına tâyin edilmiş Bursalı Mehmed Efendi, velîahd şehzâde Mehmed’in süt annesi Zafîre Hâtûn da bulunuyordu. İbrâhim Çelebi’nîn gemisiyle birlikte orta büyüklükte iki ve küçük yedi Türk yolcu gemisi de İskenderiyye’ye hareket etti. Sünbül Ağa’nın servetini haber alan Malta’nın SaintJean korsanları altı kadırgayla, Türk gemilerinin yolunu kesti. Çok kanlı geçen çarpışmada Sünbül Ağa, muhafızları ve İbrâhim Çelebi şehîd; Mısır kâdısı Mehmed Ağa esir düştü. Bir müddet sonra Mehmed Ağa fidye ödeyerek kurtuldu. Maltalılar, ganimetlerin bir kısmını Malta’ya götürürken bir kısmını da Girid’e götürüp Hanya’da satışa çıkardılar. Venedik bu satıştan vergi aldı. Bu durum Osmanlı-Venedik andlaşmasının şartlarına aykırıydı. Bu hâdiseler üzerine sultan İbrâhim, Girid’in fethini kararlaştırdı. Sefer hazırlıkları için kapdân-ı derya Yûsuf Paşa görevlendirildi. Yapılan hazırlıkların, Malta üzerine düzenlenecek sefer için olduğu ince bir Türk propagandası ile Avrupa’ya duyuruldu. Sultan İbrâhim her gün tersaneye giderek hazırlıkları kontrol etti. 19 Nisan 1645 günü sözde Malta üzerine yapılacak sefer resmen îlân edildi. Yetmiş binden fazla asker taşıyan donanma, 106 harb ve 300 nakliye gemisinden meydana gelmişti. 30 Nisan 1645’de İstanbul’dan ayrılan donanma, 21 Mayıs’ta Sakız adasına geldi ve gemilerle geçirilen Anadolu askeri donanmaya alındı. Rumeli askeri ise, Termis limanında donanmaya katıldı. 8 Haziran’da Navarin’e gelen donanmaya Tunus ve Trablus beylerbeyi de katıldı. 20 Haziran günü donanma Sakız adasından denize açıldı. Bütün donanma personeli seferin Malta üzerine olduğunu zannediyordu. Donanma denize açıldıktan bir süre sonra kapdân-ı derya Yûsuf Paşa, bütün kaptanları toplıyarak seferin Girid üzerine olduğunu bildiren hatt-ı hümâyûnu açıp okudu ve Girid’in Hanya burnu üzerine hareket emri verdi. 25 Haziranda donanma Hanya limanına girdi ve iki gün sonra şehir muhasara edildi. Yirmi iki gün süren muhasaradan sonra, kale sulh ile teslim oldu. Venedikliler yapılan andlaşmaya göre can ve mallarına dokunulmadan Türk gemileriyle Kandiye kalesine nakledildi (19 Ağustos 1645). Durum İstanbul’a bildirilince, zafer üç gün üç gece şenliklerle kutlandı. Hanya’nın Osmanlılar tarafından fethi, Avrupa’da büyük akisler uyandırdı. Almanya ve İtalya, asker göndererek Venedik’e yardım etmek karârını verdiler. Büyük Venedik donanması Girid sularında dolaştığı hâlde, Osmanlı donanması ile karşılaşmamaya dikkat ediyordu. Yûsuf Paşa, on iki bin asker ile Hanya kalesi muhafızlığına Rumeli beylerbeyi Küçük Hasan Paşa’yı bırakarak, 21 Ekim günü Girid’den ayrıldı. Sultan İbrâhim Han, bir süre sonra Hanya muhafızlığına Deli Hüseyin Paşa’yı tâyin etti. 2 Şubat 1646’da Hanya’ya varan Hüseyin Paşa, batı Girid’i tamamen ele geçirmek için derhâl harekâta başladı ve kısa zamanda Hanya’nın çevresini ele geçirdi. 7 Nisan’da Venedikliler İstanbul’dan Girid’e yardım gitmesine mâni olmak için Çanakkale boğazına kadar ilerleyip Bozcaada’ya asker çıkardılar ise de, bir kaç gün sonra Rumeli beylerbeyi Küçük Hasan Paşa tarafından adadan atıldılar. Diğer taraftan Hüseyin Paşa, Resmo kalesini ele geçirdikten sonra Kandiye’yi kuşattı. Uzun süren muhasara sonunda, Osmanlı ordusu yardım alamaması neticesinde zor durumda kaldı. Bu arada sultan İbrâhim’in hal’i meydana geldi. Girid savaşları dördüncü Mehmed Han devrinde de devam etti (Bkz. Girid Savaşları). Sultan İbrâhim Han, Kara Mûsâ Paşa’nın ölümü ile, 21 Eylül 1647 günü sadâret makamına Hezârpâre Ahmed Paşa’yı getirdi. Bir süre sonra Ahmed Paşa’ya karşı Anadolu’da ve İstanbul’da muhalefet başladı. 20 Mayıs 1648’de, isyân eden Sivas beylerbeyi Varvar Ali Paşa, Çerkeş kasabasında öldürüldü. Fakat muhalefet gittikçe artıyordu. Girit’in fethinin tamamlanamaması, Venedik donanması Ege denizinde dolaştığı hâlde uzaklaştırılamaması yüzünden memnuniyetsizlik arttı. Pahalılığın artması ve 29 Mayıs 1648 günü İstanbul zelzelesi, durumu zor bir hâle soktu. Sadrâzamın, yeniçeri ağalarından bâzı lüzumsuz isteklerde bulunması üzerine, ağalar sert cevap verdiler. Bunun üzerine sadrâzam bu ağaları ortadan kaldırmak istedi. Ağalar, bâzı devlet adamları tarafından isyâna kışkırtıldılar ve Kara Murâd Ağa’nın evinde toplanarak, sultan İbrâhim’i tahttan indirmeye yemîn ettiler. Derhâl oradan ayrılarak bütün ocak odabaşılarını ve ihtiyarlarını Orta Câmi önünde topladılar. Orada Sultânın hal’i hiç konuşulmayıp; “Bu fesatları Pâdişâh’a yaptıran vezirdir. Onu aradan çıkarıp iyi bir şahsı vezir tâyin edelim” diye karâra varıldı. Bütün ağaların ortak karârı ile yazılan tezkere, şeyhülislâma, Kara Murâd Ağa tarafından götürüldü. Şeyhülislâm durumun ehemmiyetini ve vehâmetini derhâl anladı. Kara Murâd Ağa, Şeyhülislâmdan bütün ulemânın Fâtih Câmii’nde toplanmasını istedi. Fâtih Câmii’nde toplanan ağalar, ulemâya; sadrâzam Ahmed Paşa’ya adam gönderelim câmiye gelsin, durumun ahvâlini söylesin diye teklifte bulundu. Şeyhülislâm da çavuşbaşı Eğri Boyun’a sadrâzamı çağırmasını söyledi. Bu sırada sultan İbrâhim de ağaların hareketlerini öğrenince şeyhülislâma bir kişi göndererek, dağılmalarını bildirdi. Gelen kişiye Şeyhülislâm; “Veziri bize teslim etmezse bu ağalar dağılmaz” dedi. Ağalar Orta Câmi’ye gittiler ve sadrâzam Ahmed Paşa’nın yerine Mevlevi Mehmed Paşa’nın sadâret makamına getirilmesini istediler ve Mehmed Paşa’ya bu isteklerini zorla kabul ettirdiler. Durumun vehâmetini kavrayan sultan İbrâhim; “Cemiyet dağılsın. İstekleri ne ise kabul olunacak, Mehmed Paşa ile Şeyhülislâm gelsin” diye emir gönderdi. Sultan, huzuruna gelen Mehmed Paşa ve Şeyhülislâm’a, Ahmed Paşa’yı azletmeyi kabul ettiğini söyledi. Fakat dâmâdı olduğu için öldürülmesine razı olmadı. Bunun üzerine ağalar, sultan İbrâhim’i hal’ etmeye karar verdiler. Sadrâzam Ahmed Paşa ise, bir dostunun evine saklandı. Fakat dostu derhâl Mehmed Paşa ya haber gönderdi. Ahmed Paşa tevkif edildikten sonra, cellatbaşı Kara Ali tarafından kemendle boğuldu. Nâşı Sultanahmed meydanına atıldı. Âsîler, Ahmed Paşa’yı parçaladılar. Bir kaç saat sonra sabık sadrâzamın sâdece kemikleri kaldı. Bu yüzden Ahmed Paşa Hezârpâre (bin parça) diye târihe geçti. Ertesi gün tekrar Fâtih Câmii’nde toplanan âsîler, daha sonra Sultanahmed meydanına gittiler. Pâdişâh’ı ayak dîvânına çağırdılar, fakat bu istek reddedildi. Velîahd şehzâde Mehmed’i tahta geçirmek isteyen âsîler, sarayı savunmakla görevli bostancıbaşıyı elde ettiler, öğleden sonra saraya giren âsîler, velîahd şehzâdeyi tahta geçirdiler. Sultan İbrâhim, tahttan indirildiğini bildiren ulemâ ile uzun bir münazarada bulundu ve yaptıklarının memlekete ihanet olduğunu yüzlerine karşı söyledi. Hey’etin başında olan kazasker Karaçelebizâde Abdülazîz Efendi, Sultan’a çok sert cevaplar verdi ve o târihe kadar bir pâdişâhın huzurunda ağıza alınmamış tâbirler kullandı. Sonra İbrâhim Han, iki câriyesi ile beraber bir odaya hapsedildi ve o zamana kadar görülmedik bir şekilde bu odanın kapıları ve pencereleri örüldü, ancak lüzumlu şeylerin alınıp verilmesi için bir delik bırakıldı. Böylece Sultan İbrâhim adetâ diri diri mezara gömülmüş oldu. Hal’ işine karışmamış olan sipâhîler arasında sultan İbrâhim’in tekrar tahta çıkarılması dedikoduları dolaşmaya başlaması üzerine tahttan indirenler dehşete düştüler. Zîrâ sultan İbrâhim’in intikamı müthiş olurdu. Bundan dolayı sultan İbrâhim’i ortadan kaldırmaya karar verdiler. Katlinin vâcib olduğuna dâir şeyhülislâmdan alınan fetva üzerine sadrâzam Mehmed Paşa, şeyhülislâm Abdurrahîm Efendi ve yeniçeri ağası, Sultan İbrâhim’in mezara benzeyen odasının kapısını kırarak içeri girdiler. Sultan İbrâhim, saray hizmetçilerinin göz yaşları içerisinde cellat başı Kara Ali’nin attığı bir kemend ile boğduruldu (18 Ağustos 1648). Daha sonra Nâşı hasoda avlusuna çıkarıldı. Sami Hüseyin Efendi yıkadı. Ayasofya Câmii’nde kılınan cenaze namazından sonra, birinci Mustafa Han’ın yanına defnedildi. Sultan İbrâhim, çok cömert ve lütufkâr olup, fakirlere, âcizlere çok ihsânlarda bulunurdu. Devrinde mâliye düzeltilip, mîlletin kıtlık çekmemesi ve israfın önlenmesi için fermanlar çıkarıldı. Pâdişâh dîvân müzâkereleri ile çok alâkadar oldu. Aynı hassasiyetle idareciler ve eyâletler üzerinde de durdu. Eyâletlerden haber alamamaktan büyük üzüntü duyardı. Her olan bitenden doğru olarak haber almak isterdi. Bu suretle sadrâzamın kendiliğinden bir iş yapmasına asla müsâade etmezdi. Eyâletlerin maddî durumunun tesbiti, beylerin zâlim olmamasına, halka zulüm yapılmamasına, çok dikkat ederdi. İdarecilerin bulundukları yerlerden ayrılmalarını arzu etmezdi. Tâyin edilen paşaların derhâl oraya gidip göreve başlamasını isterdi. Halka zulüm yapan ister idareci, ister halktan olsun, onunla mücâdele eder, ortadan kaldırılmasına kadar giderdi. Eşkıya denilen kimse ve maiyyetlerinin durumunu tâkib eder, gerekli tedbirlerin alınması için emirler verirdi. Bu hususta hiç müsamaha göstermezdi. Sultan İbrâhim, hazîne gelirlerinin tahsilinde çok titiz davrandığı gibi sarf için de öyle hareket ederdi. Kapıkulunun maaşlarının zamanında verilmesine, yeniçeri sayımlarının dikkatli yapılmasına ihtimam gösterirdi. İbrâhim Han devrine kadar uzanan Osmanlı kaynaklarında bir tanesi hâriç, bu Sultânın aklî muvâzenesinin bozuk olduğuna dâir hiçbir bilgi yoktur. Bu kaynaklar, İbrâhim Han’ın meziyet ve icrâatlarından övgüyle söz etmekte, bedenî bir kusuruna dâir herhangi bir îmâda bile bulunmamaktadır. Ancak son zamanlarda yazılmış bâzı kitaplar, İbrâhim Han için “Deli” lakabını kullanmaktadır. Bu lakap, Karaçelebizâde Abdülazîz’in yazdığı Zeyl-i Ravzat-ül-Ebrâr kitabında geçmektedir. Ancak bu Karaçelebizâde, sultan İbrâhim’in tahttan indirilmesinde ve daha sonra öldürülmesinde başrolü oynayanlardan biri olduğundan, Sultan’ı itham edici sözleri şahsî kalmakta ve târih için muteber kabul edilmemektedir. Ayrıca muteber kitaplarda, bu Karaçelebizâde’nin son derece kindar tabiatlı olduğu dikkat çekilmektedir. Sultan İbrâhim Han’ı “Deli” ve “Gaddar” lakabı ile anan ve adının öyle yayılması için çalışanlardan büyük bir kısmı da, İbrâhim Han’ın, memleketin huzuru için öldürttüğü İranlı şiî Kesikbaş Mîrgünoğlu’nun adamlarıdır. İbrâhim Han’ın hanımları Hadîce Turhan Sultan, Sâlihâ Dilâşup, Hadîce Muazzez, Hümâşah’dır. Mehmed, Ahmed, Orhan, Bâyezîd, Cihângir ve Murâd isimlerinde altı erkek çocuğu, Ümmü Gülsüm, Beyhan, Âtike, Gevher Hatun ve Ayşe isimlerinde beş kızı olmuştur. EKMEK KUYRUĞU Bir gün sultan İbrâhim tebdîl-i kıyafet ile İstanbul’da dolaşıyordu. Halkın ekmek almak için fırın önünde kuyruk olduğunu görünce, saraya döner dönmez sadrâzama; “Sen ki lalamsın, İstanbul’da tebdîl-i kıyafet gezerken fırın önünde ekmek almak için bekleyenler gördüm. Tebea-i şâhânemden hiç birisinin ekmek almak için bir dakika dahi beklemesine rızâ-yı şahanem yoktur. Bir hoşça mukayyed olasın... Ve illâ başın keserim” diye yazdı. BEN PÂDİŞÂHIM! Sultan İbrâhim, bâzan Edirne’ye gider, bâzan da İstanbul’da ayak dîvânı yapıp halkın şikâyetlerini dinlerdi. Bir seferinde Edirne’ye gittiğinde şöyle tellâl bağırttı: “Pâdişâh fermanıdır, duyduk duymadık demeyin! Yarın ayak dîvânı olacaktır. Kimin kimden şikâyeti varsa gelsin, Pâdişâh efendimize söylesin. Duyduk duymadık demeyin!” Ertesi gün ayak dîvânı oldu ve Pâdişâh halkın karşısına çıktı. Kalabalığa; “Ben dâhil, kimseden şikâyetiniz var mı?” diye sordu. Halktan biri ileri çıktı. Pâdişâh’ı selâmladıktan sonra; “Pâdişâh’ım! Benim şikâyetim vardır” deyince, Sultan; “Söyle de tedbir edelim. Şikâyetinde haklıysan haksızı cezalandıralım” dedi. O adam; “Pâdişâh’ım! Kerim Ağa denen eşkıya bana zulmetti. Malımı, mülkümü alıp çoluğum-çocuğumla sokaklara attı. Memleketin varlıklı ailelerinden iken en varlıksızı oldum. Bir lokmaya muhtaç hâle geldim. Sözümü doğrulayacak şâhidlerim vardır” dedi. Pâdişâh şâhidleri de dinledikten sonra, Kerim Ağa’yı buldurup getirtti ve ona; “Ağa! Hakkında şikâyet var. Eşkıyalığa bulaşıp mazlumları soyar, mallarını alarak sokaklara atarmışsın. Doğru mudur?” diye sordu. Ağa özür dileyeceği yerde, ileri geri konuşmaya başladı. Pâdişâh’ın kendisine bir şey yapamıyacağını sanıyordu. Çünkü yandaşlarına güveniyordu. Özellikle de yeniçeri olmasına güveniyordu; “Pâdişâh’ım ben yeniçeriyim” diye bağırması üzerine, sultan İbrâhim öfkeyle tahtından kalkıp, adamın yakasından tutarak yere çarptı ve; “Bre densiz! Sen yeniçeri isen ben de Pâdişâhım!” dedi. Orada ağayı cezalandırıp haklıya hakkını teslim etti. Sultan İbrâhim Han Devri Kronolojisi 30 Ağustos 1640 : Büyük İstanbul Yangını 15 Temmuz 1641 : Emir Güneoğlu’nun îdâmı. 2 Ocak 1642 : Şehzâde Mehmed’in doğumu. 3 Şubat 1642 : Semin Mehmed Paşa’nın Azak seferine tâyin edilmesi. 15 Nisan 1642 : Şehzâde Süleymân’ın doğumu. 25 Şubat 1643 : Şehzâde Ahmed’in doğumu. 26 Haziran 1643 : Nâsuh Paşazade gailesi. 31 Ocak 1644 : Kara Mustafa Paşa’nın azli ve Semin Mehmed Paşa’nın sadârete getirilmesi. 27 Şubat 1644 : Büyük âlim şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin vefâtı. 19 Nisan 1645 : Girid seferine karar verilmesi. 30 Nisan 1645 : Donanmanın Girit seferi için İstanbul’dan ayrılması. 24 Haziran 1645 : Girid’e asker çıkarılması ve Turlulu kalesinin fethi. 27 Haziran 1645 : Hanya kalesinin teslim olması. 19 Ağustos 1645 : Hanya kalesinin muhasarası. 26 Kasım 1645 : Donanmanın İstanbul’a dönmesi. 17 Aralık 1645 : Sâlih Paşa’nın sadârete getirilmesi. 9 Mart 1646 : Kisama kalesinin fethi. 22 Temmuz 1646 : Aprikorno kalesinin fethi. 11 Ekim 1646 : Milipotamo kalesinin fethi. 15 Kasım 1646 : Resmo kalesinin fethi 7 Temmuz 1647 : Kandiye kalesinin muhasarası. 16 Eylül 1647 : Kara Mûsâ Paşa’nın sadârete getirilmesi. 21 Eylül 1647 : Hezârpâre Ahmed Paşa’nın sadârete getirilmesi. 19 Şubat 1648 : Kandiye önlerinde büyük bir zafer kazanılması. 20 Mayıs 1648 : Hükümete karşı isyân eden Sivas vâlisi Varvar Ali Paşa’nın îdâmı. 7 Ağustos 1648 : Sofu Mehmed Paşa’nın sadârete getirilmesi. 8 Ağustos 1648 : Sultan İbrâhim Han’ın hal’i. 18 Ağustos 1648 : Sultan İbrâhim Han’ın öldürülmesi. 1) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi (İ. H. Danişmend); cild-3, sh. 387 2) Târih Dünyâsı; cild-2, sh. 434, 479, 498, 561, 611, 657, 701, 739, 852 3) Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-5, sh. 301 4) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer); cild-10, sh. 11 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-8, sh. 45 6) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Danışman); cild-9, sh. 209 7) Nâimâ Târihi; cild-4, sh. 50, cild-3, sh. 426 8) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-3, kısım-1, sh. 209 9) Târih-i Gılmânî; sh. 365 10) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-, sh. 365 İBRÂHİM GÜLŞENÎ Evliyanın büyüklerinden. Halvetî yolunun Gülşenî kolunun kurucusu. İsmi, İbrâhim bin Muhammed, lakabı Gülşenî’dir. 1426 (H. 830) târihinde Azerbaycan’da doğdu. 1534 (H. 940) târihinde Mısır’da vefât etti. Babası Emîr Muhammed, asîl bir Türk âilesindendir. Küçük yaşta yetim kalan İbrâhim Gülşenî’nin tahsîl ve terbiyesiyle amcası Seyyid Ali meşgul oldu. Çok zekî ve kabiliyetli olduğundan ilimde kısa zamanda akranlarını geçti. Zamanın âlimlerinden okuyup din ilimlerinde mütehassıs oldu. Semerkand ve Tebriz’e gidip Kâdı’l-kudât Mevlâna Hasan ile görüşüp, hürmet gördü. Kendisine sultan Uzun Hasan tarafından dîvân-ı hümâyûnda nişancılık vazifesi verildi. Haram ve şüphelilere düşmek korkusuyla oradan ayrıldı ve Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin vekîli Dede Ömer Rûşenî’nin hizmetine girerek talebesi oldu. Çetin mücâhedelerde bulundu. Kalb gözü açıldı. Hocasından icazet ve Gülşenî lakabını aldı. Hocasının emriyle kâmil ve mükemmil (yetişmiş ve yetiştirebilen bir zât) olarak Tebriz’deki medreselerde dersler verdi. İbrâhim Gülşenî, Allahü teâlânın emirlerini yapmakta ve yasaklarından kaçınmaktaki gayreti ve tevazûu ile meşhur oldu. Kâfirler bile, onun güzel ahlâkını görünce İslâmiyet’i seve seve kabul ederlerdi. Çok kerâmetleri görüldü. İbrâhim Gülşenî, Tebriz’de vâz ve nasîhat ediyordu. Yabancı biri gelip, İbrâhim Gülşenî’ye; “Senin akraban, kâdı ile işbirliği yaparak bana zulmetti. Yüz elli altınımı aldı” dedi. İbrâhim Gülşenî vâz ve nasîhati bıraktı. Mes’eleyi araştırdı ve şikâyetçinin haklı olduğunu anladı. Şemseddîn adındaki kâdıyı huzuruna çağırttı. Kâdıya; “Niçin haksız yere hükmettin?” deyince; Kâdı, “Sizin yeğeniniz olduğu için, hatırınıza riâyet ederek bu karârı verdim” dedi. İbrâhim Gülşenî; “Haksız yere karar verdiğin için bu hâlini her yere muhakkak duyurmak lâzımdır” dedi. Kâdı Şemseddîn özür diledi. Pişman olduğunu, tövbe ettiğini bildirdi. Çevrede bulunan kâdılar da araya girip, güçlükle Kâdı Şemseddîn’i bu zor durumdan kurtardılar. İbrâhim Gülşenî hazretleri, altınları yeğeninden alarak sahibine geri verdi. Erdebil hânedânına mensub Şah İsmail, Tebriz’deki Ehl-i sünnet müslümanları ortadan kaldırmak için teşebbüse geçince, İbrâhim Gülşenî (r. aleyh) bu fitneden kurtulmak için hicret etmek üzere iken yakalandı ve îdâmına karar verildi. O da; “Cenâb-ı Hak, İbrâhim aleyhisselâmı Nemrûd’un ateşinden nasıl kurtardı ise, inşâallah bizi de öyle kurtarır” diyerek tevekkül eyledi. Başına koydukları nöbetçinin ondaki üstün halleri görüp hayran olmasıyla serbest bırakılıp yol gösterildi. İbrâhim Gülşenî, oğlu Ahmed Hayâlî’yi de alarak Diyarbakır yoluyla Mısır’a gitti. Yolda herkesten çok hürmet gördü. Mısır’da daha önce gelip yerleşen hocasının talebelerinden Tîmûrtaş ve Şahin efendilerle görüşüp hürmet gördü. Kubbet-ül-Mustafâ denilen yere yerleşip talebe yetiştirmeye başladı. Kısa zamanda Mısır sultânı Gavri’nin sevgisine kavuştu. Başta Sultan olmak üzere herkes onun dersine koştu. Hükümdar ona Müeyyediye’de bir medrese yaptırdı. Gülşenî (r. aleyh) oraya yerleşip Gülşeniyye yolunu anlatmaya başladı. Yavuz Sultan Selîm Han Mısır’ı fethettiğinde İbrâhim Gülşenî hazretleri onu; “Azîzim, hayr-ı mukaddem ömrümün yârı safa geldin. Keremler eyledin. Gönlümün sultânı safa geldin” diyerek karşılamıştır. Sultan Selîm Han, Ehl-i sünnet büyüğü olan İbrâhim Gülşenî’ye çok saygı ve hürmet gösterdi. Pek çok yeniçeri ve sipâhî sohbetiyle şereflendi ve duâsına kavuştu. İbrâhim Gülşenî’nin nâmı her yere yayıldı. Yavuz’dan sonra zamanın sultânı Kânûnî Sultan Süleymân Han onu İstanbul’a dâved edip çok hürmet gösterdi. Çıkrıkçılar başındaki Atik İbrâhim Paşa Câmii’nde vâz edip kısa zamanda İstanbulluların gönüllerinde taht kurdu. Gülşenî’ye devlet erkânından ve halktan pek çok kimse talebe oldu. Pâdişâh, şeyhülislâm, âlimler ve evliyâ onun ilimdeki üstünlüğünü takdir ettiler. İbrâhim Gülşenî, Sultan’dan izin alıp tekrar Mısır’a döndü. Vefâtından sonra yolunu oğlu Ahmed Hayalî devam ettirdi. İbrâhim Gülşenî Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin Mesnevî’sine benzer ve eş olarak, Kırk gün içinde kırk bin beytlik Farsça bir mesnevî yazdı ki Mânevi ismini verdiği bu kitabı çok kıymetlidir. Ayrıca Arabî, Fârisî ve Türkçe dîvânları, Rûznâme ve Kenzül-cevâhir adlı eserleri vardır. İbrâhim Gülşenî (r. aleyh) buyurdu ki: “İşi Hak teâlâya havale etmek iyidir. Kin tutup, öfkelenerek bir müslümana zarar vermeye kalkmak, hattâ uğradığı bir zarara sevinmek caiz değildir.” İbrâhim Gülşenî’nin geleceğini ve onun çok büyük bir âlim ve velî olacağını, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretleri iki yüz elli sene önce, Allahü teâlânın izniyle kerâmet olarak bildirmiştir. Arapça ve Farça şiirlerinin yanında, Türkçe şiirleri de vardır. Bilhassa Dîvân’ı 24.000 beyti bulmaktadır. O, bu şiirlerinde tarikat neşvesi içinde ve bir mürşid olarak açık bir dil kullanmıştır. Bu bakımdan Türk tekke edebiyatı içinde müstesnâ bir yeri vardır. BESMELE’NİN FAZÎLETİ İbrâhim Gülşenî, bir gün talebeleriyle sohbet ediyordu. Bir ara talebeler; “Efendim! Allahü teâlânın ihsânı ile kabirdeki ölülerin azâbda veya nimet içinde oldukları bilinebilir mi? Duâ ederek azâbda olanın azabı kaldırılır mı?” diye sordular. İbrâhim Gülşenî de; “Allahü teâlânın sevdiklerinden biri bir kabre uğradığında, kabirdekinin azâb içinde olduğunu gördü. Aradan bir müddet geçtikten sonra, tekrar o kabrin yanına uğradı. Kabre teveccüh ettiğinde, azabın kaldırılmış olduğunu gördü. Hayret ederek düşünceye daldı. O sırada kendisine bir hitâb geldi. Hitâbda; “Bu kabirde yatan kimsenin küçük bir çocuğu vardı. Annesi o çocuğu ilim öğrenmeye gönderdi. Çocuk Besmele’yi öğrenince, Besmele’nin hürmetine babasının azabı kaldırıldı” deniyordu. 1) Menâkıb-ı İbrâhim Gülşenî (Muhyî Gülşenî, Ankara-1982) 2) Şakâyık-ı nu’mâniyye zeyli (Atat); sh. 67 3) Sefînet-ül-evliyâ; cild-3, sh. 106 4) Esmâ-ül-müellifin; cild-1, sh. 26 5) Kâmûs-ül-a’lâm, cild-1, sh. 580 6) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1008 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-8, sh. 43 8) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-14, sh. 135 9) Türk Klâsikleri; cild-4, sh. 308 İBRÂHİM HAKKI Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Astronomi ve tıb âlimi. İsmi, İbrâhim Hakkı’dır. 1703 (H. 1115) târihinde Erzurum’un Hasankale kasabasında doğdu. Babası Osman Efendi olup, evliyâdan bir zât idi. Annesi Hanîfe Hâtûn da Peyamber efendimizin soyundandır. 1781 (H. 1195) târihinde Siirt’in Tillo kasabasında vefât etti. Hocası İsmâil Fakîrullah’ın yanına defnedildi. Kabri ziyaret mahallidir. İbrâhim Hakkı küçük yaşta annesini kaybetti. Babası onu amcasına emânet edip, kendisi Tillo’daki ilim ve feyz menbâı, Allahü teâlânın evliyâsı, Kâdirî yolu büyüklerinden İsmâil Fakîrullah’ın dergâhına gitti. Dokuz yaşında, amcası Molla Ali Efendi tarafından babasının isteği üzerine Tillo’ya götürüldü. İbrâhim Hakkı, babasına kavuşmasını şöyle anlatır: “Bir ikindi vakti Tillo’ya girdik. Dergâha vardığımızda babam ile hocası namaz kılıyorlardı. İsmâil Fakîrullah’ı görünce, heybet ve olgunluğuna hayran kaldım. Gönlümü ona kaptırdım. Babam beni odasına götürdü. Şefkat ile terbiye etmeye başladı.” İbrâhim Hakkı ilk tahsilini babasında yaptı. Tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zahirî ilim dallarında yetişti. Baba dostu Molla Muhammed Sıhrânî’den astronomi, matematik ve diğer fen bilgilerini öğrendi. İsmâil Fakîrullah’ın (r. aleyh) teveccüh ve iltifatına kavuşup manevî terbiyesine girdi. İbrâhim Hakkı, babası vefât edince hocasının emriyle Erzurum’a gitti. Amcalarının da teşvîkleriyle sekiz sene ilim tahsîl etti. Erzurum müftîsi Hâzık Muhammed’den okudu. Yirmi beş yaşında tahsilini tamamlayıp muhabbet ateşiyle yandığı hocası İsmâil Fakîrullah’ın huzuruna döndü. Tillo’da hocasının büyük oğlu Abdülkâdir Efendi’nin kızı Fâtımâ Azîze hanımefendi ile evlendi. Hocasına akraba oldu. Tillo’da on beş sene hocasına hizmet ile şereflenip icazet aldı. Hocası; “Molla İbrâhim! Ben babamdan, o da dedemden bütün ilimleri okutmaya me’zunuz. Din ilimlerini öğretmeye seni me’zun kıldım” demiştir. 1738’de Hicaz’a gidip hac yaptı. 1752’de İstanbul’a gitti. Sultan birinci Mahmûd Han tarafından davet edildi. Saray kütüphânesinde çalışmalar yaptı. Bir sene sonra telebe yetiştirmek için Abdurrahmân Gâzi dergâhına tâyin edilerek Erzurum’a geldi. 1755 senesinde tekrar İstanbul’a gitti. Sarayda dîvân kâtibi Ali Efendi başta olmak üzere pek çok kimselerle dost oldu. Sultan üçüncü Mustafa Han zamanında da Abdurrahmân Gâzi Dergâhı’nın berâtı yenilendi. İbrâhim Hakkı hazretleri, 1764 târihinden sonra hocası İsmâil Fakîrullah’ın dergâhına yerleşip vefâtına kadar talebe yetiştirmek ve eser yazmakla meşgul oldu. Ömrünün sonlarında vasiyyetnâmesini yazdı. Sık sık hastalanması sebebiyle bizzat kendisi kitap yazmak ile uğraşamıyordu. Ancak yazdırmak suretiyle kalan ömrünü bereketlendirmek istediğinden, oğulları kâtipliğini yaptılar. Oğulları, İsmâil Fehim ve Muhammed Şâkir’dir. Kızları ise, Âişe ve Hanîfe hâtûndur. İbrâhim Hakkı hazretleri tefsîr, hadîs, fıkıh gibi naklî ilimler yanında aklî ilimlerde de zamanın bir tanesi idi. Biyoloji, fizik, kimya, matematik ve astronomiye kadar, devrindeki bütün ilimlerle meşgul olmuş, ayın hareketlerini incelemiş, arz küresinin enlem ve boylamlarını belirtmiştir. Canlılar hakkında çeşitli teorilerileri süren Fransız doktoru Lemarc, İngiliz Ch. Darwin, Hollandalı Hügo de Vires gibi batılı ilim adamlarından çok önce canlılar hakkında, en basitinden en mükemmeli olan insana kadar düzgün bir tekâmül olduğunu yazmıştır. Bu konuyu ele alırken tekâmülde, arada görülen belli noktaları, husûsî özellikleri ve herbirinin hududlarını tesbit etmiş, canlıların hepsinin ayrı ayrı cinsler olduğunu ayrıca belirtmiştir. Hayâtında hiç bir zaman okumayı ve okutmayı elden bırakmamış, ideâl insan tipi olarak arif insanı göstermiştir. Kendisi de bu ölçü içinde kalmıştır. İbrâhim Hakkı hazretleri aynı zamanda hak âşığı şâir bir zât olup hikmetli şiirler söylemiştir. Eserlerinden bâzıları şunlardır: 1- Tecvid kitabı: ilk yazdığı eseridir. 2- Tertîb-ülulûm, 3-Dîvân (İlâhînâme): Eserinde bir yılın günleri sayısınca gazel yazmıştır. 4Mârifetnâme: Hasankale’de iken yazmaya başlamış, 1756 senesinde tamamlamıştır. Kâinatın yaratılışını, bu yaratmanın dayandığı incelikleri, âlemleri birinci ana bölümde; tıb ilmini ve insan vücûdunu ikinci ana bölümde; insanın insan olarak ne yapması gerektiğini ve onun yücelmesini üçüncü ana bölümde; âdâb-ı muaşereti son bölümde işlemiştir. Eserin çeşitli yer ve zamanlarda baskıları yapılmış, Farsça ve Fransızca’ya tercüme edilmiştir. 5- İrfâniyye; Farsça olup bir hadîs-i şerif açıklanmaktadır. 6- İnsâniyye; Arapça olup içinde hocası Fakîrullah için yazdığı sekiz kasîde mevcuttur. Tasavvuf ilmi anlatılmaktadır. 7- Mecmu’at-ül-Me’ânî, 8- Lübb-ül-ulûm, 9- Vuslat-nâme, 10Türkçe-Arapça-Farsça sözlük. 11- Seâdetnâme, 12- Vaslnâme, 13- Şükürnâme, 15- Meşârik, 15- Sefîne-i Nûh, 16- Kenz-ül Fütûh, 17- Defînet-ür-Rûh 18- Rûhüş-şüyûh, 19- Ülfet-ül-Enâm, 20- Mahzen-ül-esrâr ve diğerleridir. İbrâhim Hakkı hazretlerinin hikmetli sözlerinden bâzıları şunlardır: Dil küçüktür, cürümü büyüktür. Kalb bir reistir. Eğer o temiz olursa, maiyeti, bütün organlar ona itaat ederek temiz olurlar. Bilmiyorum demek ilmin yarısıdır. Güzel sözler, güleç yüzler, tatlı diller gönüllerde azîzdir. İnsanın başına belâ getiren üç şey vardır: Şakalaşmak, alay etmek, saçma ve beyhude konuşmak. Konuşma insanın terâzisidir. Fazlası ziyan, azı vakardır. Dilini tutmayan gerçek îmânı bulamaz. “Hak, şerleri hayr eyler, Zannetmeki gayr eyler, Ârif ânı seyr eyler, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Sen Hakka tevekkül kıl, Tefviz et ve rahat bul, Sabr eyle ve razı ol, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Kalbin ana berk eyle, Tedbîrini terk eyle, Takdirini derk eyle, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Hallâku Rahim oldur, Rezzâku Kerîm oldur, Fe’âl-ü Hakim oldur, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Bil kâdıy-ı hâcâtı Kıl ana münâcâti, Terk eyle mürâdâtı, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Bir iş üstüne düşme, Olduysa inâd etme, Haktandır o, red etme, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Hep işleri fâyıktır, Birbirine lâyıktır, Neylerse, muvafıktır, Mevlâ görelim neyler, Neyferse, güzel eyler... Deme şu niçin şöyle. Bir nicedir ol öyle, Bak sonuna, sabr eyle, Mevlâ görelim neyler, Ney terse, güzel eyler... Hiç kimseye hor bakma, incitme, gönül yıkma, Sen nefsine yan çıkma, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Hoş sabr-ı cemîlimdir, Takdiri kefilimdir, Allah ki vekîlimdir, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Her dilde O’nun adı, Her canda O’nun yâdı, Her kuladır imdadı, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Her dem onu zikreyle, Zeyrekliği koy şöyle, Hayrân-ı Hak ol, söyle, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Her sözde nasîhat var, Her nesnede zîynet var, Her işte ganîmet var, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Her söyleyeni dinle, Ol söyleteni anla, Hoş eyle, kabûl canla, Mevlâ görelim neyler, Neylerse, güzel eyler... Vallahi güzel etmiş, Billahi güzel etmiş, Tallahi güzel etmiş, Allah görelim netmiş, Netmişse güzel etmiş... KIZMAYINIZ! İbrâhim Hakkı hazretleri bir din kardeşine yazdığı vasiyyet mektubunda özetle şöyle demektedir: “Allah sevgisini tadabilmen için ilk vasiyyetim, Allah’tan korkmandır. Allahü teâlânın sana kâfi gelmesi için, O’na tevekkül eyle. Her işini Allahü teâlâya ısmarlamanı vasiyyet ederim. Hayvanı sıfatlardan kurtulman ve iyi sıfatlarla sıfatlanabilmen için, insanların eziyetlerine sabretmeni vasiyyet ederim. Kızmayınız. Allah’ın kullarına af ile muamele ediniz. Böylece Allahü teâlânın affının zevkini bulunuz. Ayıpları örtünüz, her mahlûka şefkatli olunuz ki, Allahü teâlâ da sizin aybınızı örtsün ve size merhamet etsin. Allahü teâlâya yönelmekten ve O’nunla huzurda olmaktan sizi alıkoyan Allah’ı unutmuş kimselerden uzak olunuz. Her hâlde, sırf Allah için sıdk ve hâlis niyet üzere olunuz ki, nefsin arzularına bakmıyasınız. Hakk’ın nazarından düşmemek için, halka nazarı kesiniz. Sözde, işte, zahirde, bâtında, Habîbullah’a sallallahü aleyhi ve sellem uyunuz. Uyunuz ki, Allah sizi sevsin. Uyunuz ki, size hidâyet versin” 1) Mârifetnâme; sh. 561 2) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-16, sh. 362 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-8, sh. 43 4) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-1, sh. 567 5) İbrâhim Hakkı Erzurûmî (Âmil Çelebioğlu, Ankara-1989) 6) Büyük Türk Klasikleri; cild-7, sh. 226 7) Hâtimet-ül-eş’âr (Fatin Efendi, İstanbul 1271); sh. 63 8) Resimli Türk Edebiyatı; sh. 796 İBRÂHİM MÜTEFERRİKA Yirmisekiz Çelebizâde Saîd Mehmed Efendi ile beraber İstanbul’da ilk Türk matbaasını kurarak irfan hayâtımıza hizmet eden değerli bir zât. 1674 senesinde Macaristan’ın Kolojvar şehrinde doğan ve kalvenist bir Macar ailesinin oğlu olan İbrâhim Müteferrika’nın, müslüman olmadan evvelki adı bilinmemektedir. İyi bir eğitim gördükten sonra râhib olmak üzere protestan kilisesinde tahsîl gördüğü sırada 1692’de Türk akıncılarının eline esir düşerek İstanbul’a getirildi. İbrâhim Müteferrika’nın iyi bir ilâhiyât tahsili görmüş olması, İslâm dînini kolayca tanımasına ve kabul etmesine yardım etti. İslâm dînine girmesi, hayâtının önemli bir dönüm noktası oldu. Ömrü boyunca İslâm dînine ve ilme hizmet etti. İslâmiyet’i etraflı şekilde inceleyen İbrâhim Müteferrika, hıristiyanlığın teslis inancının bozulduğunu anlatan Risâle-i İslâmiyye isimli bir eser yazdı. Sadrâzam Dâmâd İbrâhim Paşa, eseri okuyunca, onu devlet hizmetine aldı. 1715 senesinde Avusturya’ya düzenlenen sefer sırasında, haberleşme konusunda devlete hizmet etti. Yine bu muhârebe sırasında Macaristan’dan kaçarak imparator aleyhine hareket etmek üzere Belgrad’da toplanmış olan Macar asilzâdeleriyle beraberindeki Macarlara tercümanlık yaptı. Dönüşünde müteferrikalık vazifesine tâyin edildi. Müteferrika, pâdişâhların maiyyeti hademelerinden olan ve seçkin ve asil olanlardan kurulan bir sınıftır. Bunlara Kânunnâme-i Al-i Osman’da “Vâcibü’r-riâya ağalar” denilirdi. Pâdişâh, saraydan dışarı çıktığı ve Cumâ namazına gittiği zaman müteferrikalar hükümdarın önünde giderler ve sefere gidişinde beraberinde bulunurlardı. İbrâhim Müteferrika, 1717 senesinde Osmanlı Devleti’ne sığınan Doğu Macaristan’daki Macarların reîsi olan Rakoczi’ye tercüman ve kâtip tâyin edildi. Bu vazifesi sırasında Osmanlı devlet adamlarının ve Rakoczi’nin takdir ve itimâdını kazandı. Mektûb-ı sadrâzamî hülefâsından olan Mehmed Saîd Efendi, Paris seyahati sırasında gördüğü matbaanın Osmanlı Devleti için gerekli olduğuna inanarak İbrâhim Müteferrika ile çalışmaya başladı. Matbaanın faydalarını anlatan ayrıntılı bir raporu, sadrâzam Dâmâd İbrâhim Paşa’ya sunduklarında, Sadrâzam bu teklifi olumlu karşıladı. Fakat İstanbul’da bir matbaanın kurulması sosyal bir hazırlığı gerektiriyordu. Zîrâ o zamana kadar kitap yazmakla geçimlerini sağlayan hattatlar bu işten zarar göreceklerdi ve ilim ve irfanı memleketin her tarafına yaymak isteyen İbrâhim Müteferrika, zamanın şeyhülislâmı Yenişehirli Abdullah Efendiye matbaa açmak, kitap basmak hususunda; “Kitap basma san’atını iyi bildiğini söyleyen bir kimse, lügat, mantık, astronomi, fizik ve benzerlerini birer kalıba çıkarıp, buradan kağıdların üzerine basarak bu kitapların benzerlerini elde ederim derse, bu kimsenin böyle kitap basmasına şeriat izin verir mi?” diye sorunca, cevâb olarak; “Kitâb basma san’atını iyi bilen bir kimse, bir kitabın harflerini ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan kâğıdlara basmakla, bu kitaptan az zamanda kolayca çok sayıda elde ediyor. Böylece çok ucuz kitap yazılmasına sebeb oluyor. Faydalı bir iş olduğundan şeriat bu kimsenin bu işi yapmasına izin verir. Kitabda yazılı ilmi bilen bir kaç kişi önce tashih etmelidir. Tashihten sonra basılırsa, güzel bir iş olur” diye fetva verdi. Pâdişâh da izin verince, 1729 senesinde İbrâhim Müteferrika ilk matbaayı kurdu. Devrin meşhur âlimlerinden eski İstanbul kâdısı İshak Efendi, Selanik kâdısı Sâhib Efendi, Galata kâdısı Es’ad Efendi ve Kasımpaşa mevlevîhânesi şeyhi Mûsâ Efendi kurulan matbaaya musahhih tâyin edildiler. Matbaada ilk olarak iki cildlik Vankulu Lügati metal harflerle basıldı. Bunu diğer eserler tâkib etti. 1730 senesinde vuku bulan Patrona Halîl isyânı sırasında, İbrâhim Mütefferrika’nın batbaası da tahrib edildi ve kapatıldı. İsyanın bastırılmasından sonra Müteferrika’ya matbaasını açması için tekrar izin verildi. Bunun üzerine İbrâhim Müteferrika bütün gayretiyle çalışmalarına devam etti. Dâmâd İbrâhim Paşa zamanında basılması kararlaştırılan kitapları birer birer bastı. İstanbul’da Basmacı İbrâhim diye meşhur oldu. Kâtip Çelebi’nin Çelebi’nin Tuhfet-ül-kibâr fi-esfâr-il-bihâr adlı eseri, Târih-i Seyyah, Hind-i Garbı, Tîmûr-ı Gurkân, Mısır Târihi, Gülşen-i Hulefâ, Usûl-ül-hikem, Fuyûzât-ı Mıknatisiyye, Cihânnümâ, Takvîm-üt-tevârih, Nâimâ Târihi, Târih-i Râşid, Lisân-ül-acem, Târih-i Çelebizâde dâhil olmak üzere on yedi eser basıldı. Ayrıca rahip Holdurman’ın Türkçe ve Fransızca dilbilgisi kitabı da basıldı. İbrâhim Müteferrika 1737’de Lehistan ile olan andlaşmayı yenilemek üzere yapılan görüşmelere katıldı. Bir sene sonra Orşava kalesinin teslimi için yapılan andlaşmaya başkanlık yaptı. Daha sonra İstanbul’a dönen İbrâhim Müteferrika, geçirdiği rahatsızlık neticesinde 1745 senesinde vefât etti. Kasımpaşa mezarlığına defnedildi. İlim ve fen adamı olan İbrâhim Mütferrika’nın, Latince tercümeleri ve fen kitapları vardır. Ömrünün son senesine kadar disiplinli bir hayat geçirdi. Yalova’da bir kâğıt fabrikası açılması için çalıştı. Çeşitli konularda eserler yazdı. Bunların bir kısmı Latince’den tercüme olup bâzıları şunlardır: 1- Füyûzât-ı Mıknatısiyye: Pusulanın keşfi ve bu âletin Çinliler tarafından bilindiğine dâir olup, eserin son kısımlarında mıknatısın özellikleri anlatılmaktadır. Bu eser, 1732 senesinde, matbaasında basılmıştır. 2- Usûl-ül-hikem fî nizâm-il-ümem: Patrona Halîl isyânından sonra yazıp sultan birinci Mahmûd’a sunmuştur. Eserde Osmanlı ordusunun bozulması ve Avrupa devletlerinin gelişmesinin sebeblerini anlatmakta, kalkınmak için neler yapılmasının lâzım olduğunu açıklamaktadır. Osmanlıların nasıl zayıfladığını, Avrupa’dan ilim ve tekniğin alınması gerektiğini anlatmaktadır. 3- Afgan Târihi, 4- Mecmûa-i hey’et-il-kadîme ve cedide: Astronomiye dâir olup basılmamıştır. Ayrıca, çizip matbaasında bastırmış olduğu beş tane haritası vardır. Dürüst, ahlâklı, faziletli, vefâkar, çok çalışkan bir zât olan İbrâhim Müteferrika, Şark ve Garb dillerini bir araya toplayan bir lügat kitabı hazırlamak istedi ise de ömrü vefâ etmedi. 1) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-1, sh. 582 2) Âlimler ve San’atkârlar (Ahmed Refik); sh. 269 3) İbrâhim Müteferrika (Aladar V. Simonffy) 4) Osmanlı Türklerinde ilim (A. Adnan Adıvar); sh. 167 5) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-4, kısım-2, sh. 611 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-8, sh. 45 İCÂZET (Bkz. Müderris) İÇ OĞLANLARI (Bkz. Harem-i Hümâyûn) İDRÎS-İ BİTLİSÎ Osmanlı tarihçisi ve devlet adamı. Bitlis’de doğdu. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. Babası Hüsâmeddîn Ali Bitlisî, Ahmed-i Yesevî yoluna mensûb veya Dede Ömer Rûşenî’nin talebelerinden olup, uzun zaman Akkoyunlu sultânı Uzun Hasan’ın dîvânında nişancılık yapmıştır. İdrîs-i Bitlisî, Kânûni Sultan Süleymân Hân’ın tahta çıktığı 1520 (H. 926) târihinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan’da İdrîs köşkü civarında Bülbül deresi tarafında bir set üzerine defnedildi. İdrîs-i Bitlisî tahsilini tamamladıktan sonra 1490 (H. 896) târihine kadar Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın oğlu Yâkub Bey’in dîvân hizmetinde bulundu. Osmanlı sultânı ikinci Bâyezîd Han’ın bir zaferi münâsebetiyle gönderdiği fetihnameye verdiği cevap, sultan’ın onu, İstanbul’a dâvetine sebeb oldu. Bu arada Şâh İsmail’in ehl-i sünnet ve Eshâb-ı kiram düşmanlığı fitnesini ortaya çıkarmasını târih düşürdü ve bu yol için Mezheb-i nâhak (bâtıl yol) deyimini kullandı. Şâh İsmâil bunu duyunca çok kızdı. İdrîs-i Bitlisî’yi elde etme yollarını aradı ise de o bu teklifleri reddederek İstanbul’a geldi ve Osmanlı ülkesine gidip sultan Bâyezîd Han’ın hizmetine girdi. Sultan İkinci Bâyezîd Han İdris-i Bitlisî’ye iltifat edip, yüksek maaş tahsis etti ve kendisinden bir Târih-i Âl-i Osman yazmasını istedi. O da bu emre uyarak ilk sekiz Osmanlı sultânı hakkında Farsça ve manzum olarak 80.000 beytlik Heşt-behişt adında manzum bir târih yazdı. Yavuz Sultan Selîm Han’ın hizmetinde de bulunan İdrîs-i Bitlisî, Çaldıran seferine katıldı ve bütün doğu Anadolu bölgesinin Osmanlı hâkimiyetine girmesini sağladı. Doğu vilâyetlerinden topladığı kuvvetlerin başına geçerek, İran ordusunu hezimete uğratıp Mardin’i fethetti. Urfa ve Musul vilâyetlerinin Osmanlılara katılmasında mühim rol oynadı ve bölgenin dahilî işlerini (içişlerini) kuvvetli esaslara dayandırarak tanzim etti. Sultan adına Hısn-ı keyfâ’yı (Hasan keyf), Eyyûbîlerden sultan Halil’e ihsân etti. İdrîs-i Bitlisî Mısır’ın fethine de iştirak edip, Yavuz Sultan Selîm Han’ı tebrik ve tebcil eden bir kasîde ile Mısır idaresi hakkında Sultân’a güzel nasihatlerde bulundu. Sultan Selîm Han’a müsâbih (sohbet arkadaşı) oldu. İdrîs-i Bitlisî, Arapça ve Farsça bir çok eser kaleme almıştır. Kasideleri sayılamıyacak kadar çoktur. Tasavvuf ilmine dâir eserlerin metinlerine yaptığı şerhleri, açıklamaları çok güzeldir. Münâzara-i savm-ü îyd adındaki eserini sultan İkinci Bâyezîd Han’a takdîm etmiştir. Çeşitli yazı şekillerini yazmakta usta olduğu gibi, sülüs ve ta’lik yazıda üstâd bir hattat idi. 1) Doğu Anadolu Gerçeği; sh. 70 2) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-14, sh. 142 3) Tâc-üt-tevârih; cild-2, sh. 566 4) Sicilli Osmânî; cild-1, sh. 309 5) Mu’cem-ül-müellîfîn; cild-2, sh. 217 6) Osmanlı Müellifleri; cild-3, sh. 7 7) Şakâyık-ı nu’mâniyye tercümesi; sh. 327 8) Osmanlı Târih ve Müverrihleri; sh. 24 9) Tuhfe-i hattatîn; sh. 110 İHTİSÂB İslâm cemiyetinde iyilikleri emretmek ve kötülüklerden vazgeçirmek suretiyle, sosyal huzuru sağlamak için yapılan iş; Emr-i bil ma’rûf ve nehy-i anil münker. Bu vazîfe, müslümanların bir kısmının yapmasıyla diğerleri üzerinden sakıt olduğu için İslâm devletlerinde hükümdarlar bu işle vazifeli me’murlar tâyin etmişlerdir. Osmanlılardan önceki İslâm devletlerinde bu vazifeye hisbe ve bunu yapan me’mura da muhtesib; Osmanlılarda ise bu işe ihtisâb, vazifelisine de ihtisâb ağası ve muhtesib denilmiştir. İyilikleri emretmek ve kötülüklerden vaz geçirmek gayesiyle kurulan bu müesseselerin başında bulunan muhtesib, dînin hoş karşılamayıp çirkin gördüğü her türlü kötülüğü (münkeri) ortadan kaldırmaya çalışırdı. İslâm ülkesinde müslümanların Cuma namazında câmiye gitmelerine dikkat eder, sayıları kırkı aşan topluluklarda cemâat teşkilâtının kurulmasını sağlardı. Ramazan ayında alenen oruç yiyenler, içki içip sarhoş olanlar, iddet beklemeden evlenen kadınlar, yasak mûsikî âleti çalıp âlem yapanlar, velhâsıl İslâm’a muhalif hareket edenler hep muhtesibe hesap vermek mecbûriyetindeydiler. Muhtesib, devleti temsîlen bu vazifeye getirildiği için geniş bir tâzir (cezalandırma) selâhiyetine de sâhibdi. Okulları teftiş eder, düşmanın eline geçtiği zaman işine yarayabilecek her türlü harb malzemesinin satışını yasaklardı. Çarşıların nizâm ve intizâmını sağlamaya, ölçü ve tartıları kontrol etmeye, dinle alay edenleri takibe, komşu hakkına tecâvüzü önlemeye, zımmîlere âid binaların müslümanlarınkinden daha yüksek yapılmamasına dikkat etmeye kadar varan yetkilere sâhibdi. Muhtesip, herhangi bir şikâyet beklemeden kendi yetkisini kullanarak bizzat halk içinde dolaşıp gördüğü uygunsuz hâllere ânında müdâhale ederdi. Bir muhtesibin uygunsuz hareket eden bir kimse hakkında işlem yapabilmesi için her şeyden önce, yapılan kötü işten haberdâr olması gerekirdi. “Falanca bu suçu işlemiş olabilir” gibi bir düşünce veya tecessüsle (kişilerin gizli hâllerini araştırmakla), rastgele kimselerin lafları ile bir kimse hakkında işlem yapamazdı. Kendisi veya kendisine yardımcı me’murların şâhid olmalarıyla münkerin işlendiğine bizzat kanâat getirmesi veya iki âdil müslümanın şehâdet etmesi lâzımdı. Münkerin işlendiği sabit olduktan sonra, hatâyı bilmeden işlemiş olma ihtimâli olduğu için ilk önce münâsib bir şekilde, o işin kötülüğünü münkeri işleyene anlatırdı. Allahü teâlâdan korkmak lâzım olduğunu söyler, nasîhat ederdi. Tatlı sözden anlamaz, verilen nasîhatla alay etmeye kalkışan olursa, dil ile ta’zîr eder, “Günahkâr, ahmak, câhil, Allah’tan korkmaz” gibi sözler söyleyerek azarlardı. Azarlamak da fayda vermezse, elle müdâhale ederdi, içkiyi döker, ipek elbiseyi çıkarır, oyun âletini kırar, gasb edilmiş araziden çıkarır, bunları yapmak için de herhangi bir yerden izin alması gerekmezdi. Duruma göre dövmekle veya başka bir ceza ile tehdîd eder, bütün bunlar fayda vermez ve kişi hâlâ münkerde (kötülükte) ısrar ederse döverdi. Münkeri işleyen; muhtesibe karşı koyar, onu ta’zîr eder, saldırırsa; son çâre olarak silâh kullandığı da olurdu. Muhtesibde bâzı şartlar aranırdı. Her şeyden önce ihtisâb işini üstlenecek kişi yâni muhtesib; müslüman ve mü’min olmalıydı. Zîra emr-i bil ma’rûf ve nehy-i anil münker, dînî bir hizmettir. Muhtesiblik kişilere bir yetki ve hâkimiyet tanıdığından dînin aslını inkâr eden ve müslüman olmayan kişiler bu vazifeye tâyin edilmez, böylece müslümanların şerefi gözetilirdi. Vazifelerinden bir kısmı, ânında müdâhaleyi gerektirecek cinsten olan muhtesibin, bütün bu işleri yaparken bilgi ve kudret gibi iki melekeye sâhib olması lâzımdı. İnsanların başka müdâhaleye lüzum kalmadan, kendiliklerinden münkeri (kötülüğü) terk etmeleri için, muhtesib tâyin edilecek kişilerin akıllı, zekî, ilim sahibi, yüzü nurlu, heybetli ve vakar sahibi kimselerden seçilmeleri gerekirdi. Erkek ve mükellef olmalıdır. Buluğ çağına gelmemiş, âkil-bâliğ olmamış bir çocuğun emir ve yasaklara riâyet etmesi, gerekli ikazlarda bulunması caiz olmakla beraber henüz bunlardan sorumlu değildir. Üstelik bil-fiil men etmek ve meşru olmayan bir şeyi ortadan kaldırmak, devlet otoritesini temsil eden me’murun yapabileceği bir iş olduğundan bu vazîfe çocuğa verilemezdi. Muhtesibin sâdece dînî emir ve yasakların yanında me’muriyetini ilgilendiren iktisadî konuları da bilmesi şarttı. İlmiyle âmil olan muhtesibin bildiği şeyleri öncelikle kendi nefsine tatbik etmesi çok önemliydi. Aksi hâlde yâni kendi bildiği ile amel etmeden başkasının amel etmesini istemesi, cemiyet üzerinde menfî te’sirlerin meydana gelmesine sebeb olurdu. Her fiil ve sözünde Allahü teâlânın rızâsını gözetmeli, riya ve gösteriş gibi başkasına yaranmaya sebeb olacak kötü huylardan uzak bulunmalıydı. Muhtesib, verâ ve takva sahibi olmalıydı. Çünkü bildikleri ile amel etme önemli ölçüde buna bağlıdır. Ancak böyle bir özelliğe sâhib olan kimseler vazifelerini kötüye kullanmazlar. Bâzı kişilerin kötülüklerinden men edilmesine ilim ve takva kâfî gelmeyebileceğinden, böyle durumlarda yavaş ve yumuşak davranmak gerekir, bunun için güzel ahlâka da sâhib olması lâzımdı. Osmanlı Devleti’nde muhtesiblik yüksek bir makam kabul ediliyordu. Her ne kadar bu makam, devlet teşkilâtında uygulanan iltizâm usûlünden dolayı bir çeşit satın alınan bir hizmet görünümünde ise de, mâlî imkân bakımından bu makamı satın alabilecek kudrete sâhib herkese verilmiyordu. Zîrâ bu muhtesiblik (ihtisâb ağalığı) bir kişiye verilirken; “İhtisâb ağası olan kimesne meçhulü’l-hâl (huyu, yaşayışı, inancı bilinmeyen) kimesne olmayıp, hüsn-i hâl ile ma’rûf (iyi özellikler, iyi halleriyle tanınmış) ve istikâmet ile mevsûf (doğrulukla vasıflanmış) bir kimesne ola” perensibinden hareket ediliyordu. Bu sebeple de ancak istenilen vasıflara hâiz olanlara bu görev veriliyordu. Osmanlı idarî teşkilâtında pek çok me’mûriyet hizmetinde olduğu gibi ihtisâbda da vazîfe süresi prensip olarak bir seneydi. Bu şekilde bir kişi aynı işde uzun süre tutulmayarak sûistimâllerin önüne geçilirdi. İltizâm usûlü ve bir sene müddetle ihale olunan bu vazife karşılığında, tâlib olandan bedel-i mukâtaa adıyla bir meblağ alınarak eline bir berât verilirdi. Osmanlı devlet teşkilâtının geniş kadrosu içinde yer alan ve hemen hemen bütün müslüman devletlerde muhtesib diye isimlendirilen bu görevliyi Osmanlılar da genellikle aynı şekilde isimlendirdiler. Bununla beraber bâzan ihtisâb emîni bâzan da ihtisâb ağası diye isimlendirildiği oldu. 1826 senesinde ihtisâb nezâretinin kurulmasından sonra ise ünvân olarak, ihtisâb nâzırı kullanıldı. Osmanlılarda İhtisâb vazifesini yapmakla ilk defa kimin ve ne zaman tâyin edildiği bilinmemekle beraber, Âşıkpaşa Târihî’nde bildirildiğine göre; ilk uygulama Osman Gâzi’nin; “Her kim pazara bir yük getire, sata iki akçe virsün ve satmazsa hiç birşey virmesün” emriyle başlamıştır. Kenz-ül-Küberâ’daki kayda göre ise Germiyan ve Osmanoğullarında muhtesibe mühim yer verilmiştir. Fâtih Sultan Mehmed Han’ın İstanbul’u fethinden sonra ise şehrin, ticarî, iktisâdi ve buna paralel olarak içtimaî nizâmını sağlamak ve diğer hizmetleri görmek üzere tâyin ettiği hâkimlerden sekizincisi ihtisâb ağasıydı iktisadî hayattaki vazifeleri ise bir kanunnâme ile şöyle belirtilmişti: “Bütün san’at ehline hükmedip ta’zîr ve cezalandırma, alış-verişde hîle edenleri tekdir ve tenbihe me’mûr...” Bu şekilde kâdısı bulunan şehir ve kasabaya, kâdıya bağlı olarak bir de muhtesib tâyin edilmiş, Osmanlı cemiyet hayâtında şehir yaşayışını sağlam temellere oturtmak ve kurulu sosyal düzeni korumak için tedbirler alınmıştı. Bunun yanında zarûrî günlük ihtiyâç maddelerinin halkın eline uygun ve ucuz bir şekilde geçmesini sağlamak için esnaf ve diğer ticâret erbabı kontrol altında tutulmuştu. Geniş yetki ve selâhiyetlere sahip bulunan muhtesib, bütün bu vazifeleri tek başına yerine getiremezdi. Onun için muhtesibler ilk zamanlardan itibaren kendilerine bağlı olarak çalışan bir takım yardımcılar kullandılar. Değişik mesleklere mensup kimseler arasından seçilen bu yardımcılara arif, emîn, gulâm, avn ve haberci gibi isimler veriliyordu. Bunların seçimi de bizzat muhtesib tarafından yapılıyordu. Yardımcıların vazifelerini ifâda titizlik göstermeleri, hareket ve davranışlarında ölçülü davranmaları gerekiyordu. Aksi hâlde; muhtesib tarafından derhâl vazifelerine son verilirdi. Şehirler büyüyüp, iktisâdi hayât geliştikçe hüddâm-ı ihtisâb denilen muhtesib yardımcıları da çoğaldı. Bundan dolayı daha önceleri bir veya bir kaç kişi olan yardımcı sayısı şehrin büyüklüğü ölçüsünde gittikçe arttı. Özellikle yeni yeni ortaya çıkan san’at ve meslekler, bu artışlarda mühim rol oynadılar. 1480’lerde Bursa muhtesibi tarafından bezzâzistanda sâdece kumaş ölçücülüğü yapmak için İlyasoğlu Pîrî adında birinin emîn tâyin edildiği görülmektedir. Osmanlı devlet teşkilâtında köklü değişikliklerin yapıldığı sultan İkinci Mahmûd Han zamanında 1826 yılında yeniçeriliğin kaldırılmasından sonra şehir idaresinde bir boşluk doğdu. Bunu gidermek için de daha geniş selâhiyetlerle kontrolü sağlayacak yeni bir idâri sistemin kurulması gerektiğinden, ihtisâb nâzırlığı kurularak, başlangıçta muhtesîb, ihtisâb ağası veya ihtisâb emîni ünvânı ile ihtisâb işine bakan kimse de ihtisâb nâzırı ünvânını aldı. Her türlü inzibatî görevi üstlenen bu teşkilâta, bostancıbaşı, mimarbaşı, hamam ve hamallar yazıcısı gibi vazifelilerle, mahallelerin nüfûs kayıt ve yoklamasını yapan mahalle mukayyidleri, bâzan da mahalle imâmları yardımcı görevli kabul edildi. 1845’de şurta (polis) ve 1846’da zaptiye müşirliği kurulduğundan, ihtisâb nezâretinin bir kısım vazife ve selâhiyetleri yeni kurulan bu müesseselere devredildi. Nezâret ise, sâdece narh ve esnaf işine bakar oldu. Nezâretin yetkilerinin sınırlanarak başka müesseselere devredilmesi ve memleketin içinde bulunduğu durum, bir çok aksaklıkların meydana gelmesine sebeb olunca, bâzı tedbirler alındı. 1854’de yapılan bir resmî tebliğ ile İstanbul Şehremaneti (Belediye) idaresi kuruldu ve ihtisâb nezâreti lağvedildi. Muhtesibin Görevleri: Osmanlılarda muhtesibin vazifelerini genel olarak üç grupta toplamak mümkündür. 1- Muhtesibin iktisâdi ve içtimaî hayatla ilgili vazifeleri: Muhtesib özellikle esnaf teşkîlâtlarını kontrol eder, mahallî pazarların organizasyonu ile meşgul olurdu. Kâdı veya dîvân tarafından tesbit edilmiş bulunan fiyatların uygulanıp uygulanmadığını kontrol, satış mahallerini teftiş eder, lonca âzalarının tâbi olduğu ve ihtisâb rüsumu denilen vergilerin satıcı ve san’atkârlardan toplanıp toplanmadığını da kontrol edip esnafa nezâret ederdi. Herhangi bir mesleğe intisâb edip dükkan açmak, öncelikle muhtesibin iznine bağlıydı. İhtisâb ağası, her türlü esnaf ve san’atkârın, kethüda ve yiğitbaşıları vasıtasıyla kefillerini tesbit ederek isim ve eşkâllerini deftere yazar, ondan sonra çalışma izni verirdi. İstanbul’a dışardan gelip esnaflık yapmak isteyenlere ise izin vermezdi. Emrindeki kol oğlanları vasıtasıyla vergi toplardı. Bu vergilerin bir kısmı san’atkâr ve tüccarlardan bir kısmı da tüketilen ve ihraç edilen bütün mallar üzerinden alınmaktaydı. Bunlar; günlük ihtiyâç maddesi satan dükkan sahiplerinden alınan yevmiye-i dekâkîn vergisi, üretimi yapılan kumaş, nal, bakır, tepsi, mücevherat vb. emtiadan kalite kontrolü yapılıp damgalandıktan sonra alınan damga vergisi; şehir pazarlarındaki alımsatımlardan alınan bâc-ı bazâr vergisi, gıda maddesi, saman, odun, odun kömürü, inşâat kerestesi, tuğla, küp, hasır, yem, taş, demir vb. emtiayı getirip limanlara boşaltan ve liman hizmetlerinden faydalanan gemilerden alınan gemi ihtisâbiyesi vergisi; lonca azaları ile sebze, peynir, yoğurt, turşu, pasta, şekerleme, pastırmacılardan vb. senede bir veya iki defa kabala olarak alınan resm-i bitirme vergisi ve cerîme, bâyiiyye (pazar yerlerine gönderilen madde ve eşyadan gümrük ihtisâb resminden başka olarak alınan resim), evlenme, kapı hakkı, hakk-ı kapan, kışlak, hakk-ı dümen ve mîzân gibi vergiler alınırdı. Muhtesib aynı zamanda değişik isimler altında topladığı bu vergilerin büyük bir kısmını, hazîne adına hak sahibi kimselere (savaşta yaralanmış asker, şehîd yetimlerine vb.) bir nevi emekli maaşı olarak veriyor, bir kısmını da emrinde çalışanlar ile diğer masraflara harcıyordu. İstanbul’dan kara ve deniz yoluyla taşraya gidenler nüvvâbdan olursa, kazasker tezkirecilerinden, esnafdan iseler kethüdalarından, diğerleri mahalle imâmlarından, gayr-i müslimler de patrikhânelerinden; isim, şöhret ve eşkâllerini belirten, ayrıca kefaleti bildiren mühürlü bir ilmühaber alıp, İstanbul mahkemesine ibraz edip, oradan tezkire almak zorundaydılar. Taşradan İstanbul’a yâhud başka bir yere gideceklerin mahallî nâiblerden tezkire almaları gerekiyordu. Muhtesibler böylece şehirlere gelip gidenleri bu tezkireler vasıtasıyla sıkı bir tâkib altında tutarak, hem asayişin korunmasını sağlıyorlar, hem de isteyen herkesin köyleri terkedip şehre, şehri terkedip, köylere yerleşmelerini önleyerek, vergi ve zirâatin aksamamasını sağlıyorlardı, özellikle, güzelliği dillere destan olan İstanbul’a, Anadolu ve Rumeli’den esas mesleklerini ve zirâati bırakıp gelenlerin ve işsiz güçsüz takımının gelip yerleşmemesi için mahallelerde arada sırada yoklamalar yapılır, muntazam tutulan nüfus defterlerinde olmayanlar geldikleri yere gönderilirlerdi. Osmanlı Devleti’nde cemiyetin sosyal sınıflarını tesbite ve onları tanımaya yarayan bir kıyâfetler kanunu vardı. Bu sistem sayesinde toplumda disiplin sağlandığı gibi, fiyatların başıboş bir şekilde yükselmesi de önleniyordu. Bu yüzden herkes kendi sınıfı için tahsis edilip belirlenen kıyafetlerinden başkasını giyemezdi. Bilhassa farklı dinlerden olanların kendileri için tesbit edilen özel kıyafetlerden başka bir şekilde giyinmemeleri, kolaylıkla tanınmalarına sebeb olduğu için önem taşıyordu. Özellikle yahûdî ve hıristiyanların müslümanlara âid kıyafetlerle dolaşmaları yasak olduğundan, muhtesiblerin bu uygulamayı devamlı kontrol etmeleri gerekiyordu. Bunların yanında inhisârları (tekelleri) kırmak, herkesin üreticiden mal alıp fahiş fiyatlarla satmamaları için, üreticiden mal almaya izin belgesi olan ruhsat tezkiresini vermek, dışarıdan askere yazılmak için gelen, fakat yaşları küçük olduğundan mümkün olmayan çocukları esnaf yanına çıraklığa yerleştirmek, ihtiyâç duyulan yerlere bölgesinden zahîre göndermek, posta hizmetlerini görmek, hekim ve hastaların durumları ile yakından ilgilenerek yol ve sokak kaldırımlarını tamir etmek, evlenen gayri müslimlerden resm-i ruhsatiyye vergisi almak, bahçe-i âmire mahsûlünün satılması için yapılan dükkanların kirasını almak gibi görevleri vardı. 2- Muhtesibin dînî hayatla ilgili vazîfeleri: Büyük ölçüde iktisadî hayatla ilgili bulunmasına rağmen, muhtesib, aynı zamanda dînî vazifeleri de olan bir yetkiliydi. Bu yönüyle o, meşru olmayan, dînin kötü ve çirkin kabul ettiği her türlü davranışa karşı derhâl harekete geçmek zorundaydı. Ahlâkın bozulmamasını sağlamak, umûmî yerlerde din ve geleneklere uygun olmayan davranışlara meydan vermemek gibi vazîfelerle mükellefti. Muhtesibler, namazın şartlarını yerine getirmeyen imâmları kontrol edip vazîfeden alır ve cemâate devam etmeyenleri uyarırlardı. İçki kullananları, talih oyunları ile uğraşanları, fuhşiyatla iştigâl edenleri hesaba çekerlerdi. Bilhassa dînî yönde müslümanları rencide edebilecek davranışlara manî olmak muhtesibin vazifeleri arasındaydı. Hattâ standartlara uygun mezar kazmayanlar ile mezarlıklarda hayvan otlatanlar bile muhtesib tarafından sorguya çekilip cezalandırılırlardı. 3- Adlî vazifeleri: Muhtesib, Osmanlı adaleti mekanizmasında kâdının yetkisi dâhilinde iş gören bir görevliydi. Kapalı veya açık bütün pazarları devamlı kontrol eder, ihtisâb nizâmına aykırı hareketini gördüğü kişileri kusurlarının ağırlığı derecesinde cezalandırırdı. Bu cezalar falakaya yatırıp dövmek, değnek ve falakadan ziyâde terbiye edilmesi gerekenleri habse göndermek, sürgüne gönderilmesi gerekli ise bâb-ı âlî’ye bildirmek şeklinde özetlenebilir. Özellikle falakaya yatırıp döğme cezası suçun işlendiğinin tesbit edildiği anda, sıcağı sıcağına halkın içinde gerçekleştirilir, dövülenin nefsine çok ağır geldiği için çok te’sirli olurdu. Muhtesib bundan başka, bilhassa yalancı şâhidlik edenleri cezalandırır, borçlarını zamanında ödemeyenlerden icra yoluyla borcun tahsilini bizzat uygulardı. Muhtesib cezaları uygularken, kendi veya me’murları tarafından görülmüş ve açık ve sarîh dâvalara baktığından şâhid ve delîle gerek duymaz, rahat hareket edebilirdi. FAZLA YÜK VURMAYALAR!.. Muhtesip Mehmed Çavuş’un müracaatı üzerine sultan üçüncü Murâd Han’ın verdiği ferman: “İstanbul kâdısına hüküm ki, şu anda İstanbul muhtesibi olan Mehmed Çavuş mektup gönderip şehir içinde at hamallarının; zayıf, kemikleri çıkmış, sakat ve nalsız, semerleri harap beygir ve katırlarına takâtlerinden fazla yük vurdukları, hayvancıkların yıkılıp helak olduğunu haber vermiştir. Adı geçen hamallar taifesinin hayvanlarını besleyip, sakat ve zayıf hayvanlara tahammülünden fazla yük vurmayıp, hayvanlarını katar hâlinde yularlarından çekerek yola çıkmaları için hamallara ve kethüdalarına tenbîh olunması hakkında emr-i şerifimi istemektedir. Bu hususta buyurdum ki: Emrim sana ulaşınca, adı geçen hamal taifesini kethüdaları ile birlikte toplayıp, cümlesine tenbîh ve te’kit eyleyesin ki, bundan sonra hayvanlarını besleyip, sakat ve zayıf hayvanlara taşıyabileceğinden fazla yük vurmayıp ve yük ile yolda giderken hayvanlar birden çok ise birbirine katarlayıp kendileri sürüp arkalarından yürümeyeler. Ve eskiden beri İstanbul’da her iskelenin hamallarına yük alıp gittikleri mahallerin mesafesine göre hamallık akçesi tâyin olunmuş iken, şimdi onu yeterli bulmayıp iki-üç mertebe fazla akçe alırlarmış. İmdi bu hususa da tam bir ihtimamla mukayyed olup teşbih edesin ki, önceden tâyin olunan hamallıktan fazla bir akçe almayıp, eski âdet üzere semtine göre ücret aldırasın. Şöyle ki, tenbihden sonra bu emr-i şerifime aykırı işler zuhur ettiği takdirde her kim olursa olsun doğruluğunu anladıktan sonra ismiyle yazıp arz eyleyesin ki, diğerlerine ibret olması için haklarından geline. Amma ücretin az alınması emredildi diye yük almak istemeyenleri de yola getirip mâni olasın. Ve bu bahane ile hamallar kethüdası veya diğer hamal temsilcilerinden para istemek ve tâkib garazi ile hamallığı bırakmalarına da meydan vermeyesin. Bu emr-i şerifim mucibince amel eden hamallara hiç kimse müdâhale eylemeye ve hükm-i şerifimin suretini ayni ile sicill-i mahfuza kayd eyleyesin ki. mazmûn-ı hümâyûn ile amel oluna deyû hüküm yazılmıştır. Rebîülâhir 995 (Mart 1587).” 1) Mevzûât-ül-ulûm (Tasköprülüzâde); cild-2, sh. 1188 2) İslâm Târihi Ansiklopedisi; cild-6, sh. 108 3) Gunyet-üt-tâlibîn (Seyyid Abdülkâdir-i Geylânı, İstanbul-1981); sh. 79 4) Miftâh-us-Seâde; cild-3, sh. 301 5) Osmanlılarda İhtisâb Müessesesi (Yrd. Doç. Dr. Ziyâ Kazıcı, İstanbul-1987) 6) XIX. Yüzyılın ilk Yarısında Ankara (Dr. Rıfat Özdemir, KTB); sh. 202 7) Târih Deyimleri ve Terimleri; cild-2, sh. 40 8) Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayâtı (Ahmed Refik. KTB); sh. 99 9) Şeyfoğlu Kenz-üt-küberâ (Kemâl Yavuz); sh. 125 İLTİZÂM (Bkz. Mukâtaa) İKTÂ (Bkz. Tımar) İMAM EFENDİ (Bkz. Osman Bedreddîn) İMÂRET Osmanlı Devleti’nde yer alan hayır kurumlarından biri. Fakir ve muhtaçlara yemek yedirilen ve yemek dağıtılan yerlere imâret denilmiştir. İmâret; mâmur etmek, şenlendirmek, mâmurluk, hayır için fakirlere yemek verilen yer manasınadır. İmâr edilen her türlü yapı veya külliye için de bu tâbirin kullanıldığı görülmektedir. Sonradan aşevi, aşhâne denilen imâretler; umumiyetle bir külliye meydana getiren câmi, medrese, dârüşşifâ gibi bölümlerden biri olmuştur. Bir imâretten, medrese talebeleri, câmi ve hayratta vazifeli olanlar, fakir ve misafirler istifâde ederler ve günde dört-beş bin kişiye öğle ve akşam yemeği verilirdi. İmâret, ilk defa asr-ı saadette kurulmuştur. Medîneli Ensâr ile Muhacirlerin fakirleri Mescid-i Nebî yanındaki Suffa denilen büyük çardak altında yaşarlar, ilim öğrenmek ve öğretmekle uğraşırlardı. Ömürlerinin çoğu, Resûlullah ile birlikte ilim öğrenmekle, cihâd etmekle geçerdi. Bunlara Eshâb-ı suffa denirdi. Sayıları değişirdi. Çok zaman yetmiş kişi olup, arttığı da olurdu. Bunlardan başka diğer eshâbın çoğu zengindi. İmaret müessesesi, Eshâb-ı kiram tarafından başlatılan daha sonraları da çok parlak devirler geçiren bir hayır kuruluşudur. Bu müesseseler dört halîfe, Emevîler, Abbasîler, Selçuklular devirlerinde devam ederek Osmanlılara geçen müesseselerdendir. Cami, hastahâne, kervansaray, köprü, han, hamam ve çeşme gibi içtimaî müesseselerden biri de imâretler olup, bunların cemiyete ne kadar hayırlı oldukları yakın zamanlara kadar görülmüştür. Kuşları himaye ve onların kışın kar yağdığı zamanlarda bile yiyeceklerini ve yaz sıcaklarında içecekleri suyu te’mine kadar şefkat gösteren ecdadımızın, medreselerde okuyan talebelerle yolculara, muhtâc ve kimsesizlere ne kadar merhametli ve müşfik davrandıkları belli olmaktadır. Nitekim bugün eski vakıf ve arazi tahrir defterlerinden Osmanlı Devleti dâhilinde binlerce imâretin faaliyet hâlinde olduğu görülmektedir. Osmanlı Devleti, hâkimiyeti altında bulunan yerlerde ilmî müesseselerin yanısıra sosyal müesseselerin yapımına da büyük önem vermekteydi. Bu sosyal müesseseler (imâretler)’in muhafaza ve devamını sağlamak için de çevrelerinde han, hamam ve dükkan gibi yerler yaptırılarak, gelirleri bunlara bırakılırdı. Yine yeni fethedilen yerlerde yapılan imâretlere bir çok köyün malikâne hisseleri vakıf olarak veriliyordu. Diğer bütün sosyal müesseselerde olduğu gibi, imâretlere verilen vakıf gelirleri de evkaf defterlerinde kaydedilmiştir. Meselâ İstanbul’da Bâyezîd imâretinin yıllık geliri 9 milyon akçe idi. Yine Fâtih Câmii ve imâretini yaşatmak için Fâtih Sultan Mehmed, İstanbul’un çeşitli semtlerinde; 1.130 ev, 2.466 dükkan, 3 han, 54 değirmen, 14 Hamam, 9 bahçe gelirini vakfetmişti. Osmanlılarda ilk İmareti 1336’da kuran Orhan Gâzi, müessesesinin açılışını yaparak fakirlere bizzat, yemek dağıttı. Osmanlıların son zamanlarına kadar devam eden bu müesseselerin yerine sonradan aşevleri kuruldu. İznik ve Bursa’da pâdişâhlar ile hayırsever zengin kimselerin kurduğu imâretler yirmi dörde ulaşmıştı. Anadolu ve Rumeli gibi bir çok yer ile; İstanbul, Ankara, Edirne, Manisa, Amasya, Kayseri, Erzurum, Filibe, Selanik, Bolayır, Gelibolu ve daha bunun gibi bir çok yerde imâretler vardı. Bunlar misafirlere, medreselerde okuyan talebelere ve fakir halka en büyük destekdi. İmâretlerde verilen yemeklerin derecesi, onu besleyen vakfın veya şahsın zenginliğine göre değişirdi. Günde iki öğün yemek verileceği, mübarek gecelerde helva yapılıp dağıtılacağı ve vakıf sahibinin ruhuna Kur’ân-ı kerîm okunacağı vakfiyelere şart olarak konurdu. Mütevellî hey’eti bu hükümlere uymaya mecburdu. İmâretlerin yaptıkları hayırlı işler arasında bir kısım kimsesiz çocukların yetiştirilmesi işini üzerine alarak hayatlarını kazanacak bir çağa gelinceye kadar yetimlere maaş bağlanması da vardı. Nitekim Ayasofya vakfından 200, Edirne’deki sultan İkinci Murâd vakfından 40 ve Fâtih imâreti vakfından 250 yetime maaş bağlanmıştı. Bu yetimlerin seçilmesi işi ile İstanbul kâdısı meşgul olmakta ve her türlü işler kâdı siciline geçirilmekteydi. İmâretlerin vakfiyelerinde vakfın idâresinin kimler elinde ve nasıl olacağı da belirtiliyordu. Buna göre vakıfla alâkalı bütün vazîfeliler sene sonunda adetâ bir umûmî hey’et hâlinde toplanarak vakfiyeyi beraberce okumakta ve sene içinde her şartın yerine getirilip getirilmediğini müzâkere etmekteydiler. İmâretler bir tek yapı olabildiği gibi, külliye hâlinde teşkil edilenleri de vardı. On altıncı asra kadar tek yapı hâlinde olanlar meşhurdu. Bu asırdan sonra daha çok külliye hâlinde olanlara rastlanıyordu. İmarethâne binâları, Türk mîmârî geleneklerine uygun plânlara sâhib olarak yapılır, iki yanında bitişik birer misafirhâne ile ortada namaz kılacak yeri bulunurdu. Misafirhâne odalarının içinde birer ocak ile dışarıya açılan kapıları vardı. Ortada bulunan namaz kılma yerinin genellikle yüksek bir kulesi bulunur, kule üzerindeki aydınlatma feneri ile şadırvan ve iç bölmeler aydınlatılırdı. Fâtih Sultan Mehmed Han’ın câmi, medrese ve dârüşşifâ ile beraber yaptırdığı imârette, günde iki defa yemek pişer ve medrese talebeleriyle hastahâne ve kütüphâne me’murları ile külliyenin bütün hizmetlileri, misafirler ve fakirler olmak üzere, her öğünde bin kişi yemek yerdi. Bütün İstanbul’daki imâretlerde bu sırada otuz binin üzerinde kişiye yemek verilirdi. İmârette hizmetlerin muntazam yürütülmesi için kâfi derecede idareci, me’mur ve hizmetçi vazîfelendirilmişti. Fâtih dârüşşifâsının da ayrı bir imâreti vardı. İmâretler Osmanlıların hayırseverliliğini, adalet ve insafını, insanlık anlayışını, kültür ve medeniyet seviyesini gösteren yüzlerce müesseselerden biri idi. “Hüner, bir şehir bünyâd eylemektir. Reâyâ kalbin âbâd eylemektir” beytindeki anlayış ve davranışla bayındırlık ve sosyal yardım mes’eleleriyle meşgul olan Osmanlı sultanları, günümüzde hastalık hâlini almış dilencilik, kötü yola düşme ve intihar gibi fiillerin önünü kesmişlerdi. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-8, sh. 156 2) Mîmâr Sinân ve Eserleri; cild-1, sh. 332 3) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-2, sh. 61 4) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-1, sh. 542 5) Büyük Türkiye Târihi; cild-10, sh. 190 6) Şehirlerin Teşekkül ve İnkişâfı Târihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğunda İmâret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar (Ö.L. Barkan. İ.F.M. sayı23) İNEBAHTI MUHÂREBESİ Osmanlı donanması ile papalık, Malta, Venedik ve İspanya müttefik haçlı donanması arasında İnebahtı (Leponta) denilen yerde yapılan savaş. Papa beşinci Piyer, Osmanlıların Kıbrıs’a asker çıkarmaları sırasında yoğun bir faaliyet içine girmiş ve yeni bir haçlı ittifakı sağlamaya çalışmıştı. Bu teklifi Fransa, Almanya ve Polonya’nın reddetmesine rağmen; İspanya, Venedik ve Malta olumlu karşılamıştı. Böylece papanın bu faaliyetleri neticesinde İspanya kralı ikinci Filip, papa ve Malta şövalyeleri ile Venedik arasında bir ittifak kuruldu. Bu ittifaka; Toskana, Ceneviz, Savua ve Ferrara gibi küçük beylikler de katılmıştı. Müttefik ordusunun başkumandanlığını İspanya kralı ikinci Filip’in kardeşi ve Şarlken’in oğlu yirmi üç yaşındaki Don Juan yapmaktaydı. 206 gemi ile 1.300 top, on altı bin asker ve 36 bin gemiciden kurulu müttefik donanması, 1570 yılı Eylül ayında Meis adası önüne geldi ise de fırtınaya tutularak Kıbrıs’a gidemedi. Bu arada Lefkoşe’nin Türklerin eline geçtiğini haber almaları üzerine Suda limanına döndüler ve muhârebeyi gelecek seneye bıraktılar. Bu zaman zarfında vezîriâzam Sokullu Mehmed Paşa Venediklilerle bir sulh andlaşması yapmak istedi ise de Magosa muhasarasının uzun sürmesi bu teşebbüsü yarıda bıraktı. Nihayet Kıbrıs’ın fethini müteâkib, müttefik donanmasının Akdeniz’de tehlikeli bir şekilde dolaşmasının önüne geçmek için Osmanlı donanması 1571 ilkbaharında harekete geçti. Osmanlı donanmasının gemi mevcudu 250 ile 300 arasında olmasına rağmen, cenkçi ve kürekçi sayısı noksandı. Venedik donanmasının Girid adası civarında olduğu haber alınarak o tarafa doğru hareket edildi, fakat bulunamadı. Bu sırada Cezâyir beylerbeyi Kılıç (Uluç) Ali Paşa 20 gemi ile donanmaya iltihak etti. Osmanlı donanması buradan hareket ederek Korfo ve Kefalonya adalarını vurduktan sonra İnebahtı körfezine geldi. Düşmandan bir haber çıkmaması üzerine buradan geri dönülmek üzere iken müttefiklerin üç yüzden fazla kadırga, on iki savunma ve daha bir çok gemi ile Kefalonya sahillerine geldiği haberi alındı ve derhâl harb meclisi toplandı. Harb meclisinde, İnebahtı kalesinin altında veya açık denizde harb etmekten hangisinin münâsip olacağı görüşüldü. Kara askeri serdârı Pertev Paşa, cenkçi ve kürekçi noksanlığı sebebiyle İnebahtı limanında tertibat alınmasını ve müdâfaa muhârebesi yapılmasını teklif etti. Kılıç Ali Paşa da askerin acemi ve noksan olmasından dolayı Pertev Paşa’nın fikrine iştirak ettiğini bildirdi. Ancak kapdân-ı derya Müezzinzâde Ali Paşa bu fikre şiddetle îtirâz etti ve düşmana taarruz edilmesi hakkında kesin emir aldığını söyledi. Bunun üzerine taarruza karar verildi. İnebahtı körfezi, Mora’nın kuzey kısmıyla orta Yunanistan’ın güney sahiline düşüyordu. İnebahtı kasabası ise, körfezin kuzey sahilinde bulunuyordu, Bu meşhur deniz savaşı körfezde cereyan ettiği için İnebahtı savaşı olarak târihe geçti. Körfezin kuzey sahilini tâkib eden Kaptan Paşa, açık denizden gelen düşman üzerine derhâl hücuma geçti ve kendisi düşman donanması kumandanının gemisi üzerine atıldı. Böylece 7 Ekim 1571 târihinde savaş başlamış oldu. Düşman baş amirali Don Juan, üzerine gelmekte olan geminin bizzat Kaptan Paşa gemisi olduğunu üç fenerinden anladı ve bütün kuvvetlerini onun üzerine sevketti. Şiddetli muhârebe sonunda kapdân-ı derya Ali Paşa ile bir çok beyler şehîd ve Ali Paşa’nın iki oğlu esir düştüler. Gemisi batırılan Pertev Paşa ise yüzerek canını kurtardı. Muhârebede sağ cenah kumandanı olan Cezâyir beylerbeyi Kılıç Ali Paşa, kendi cephesindeki düşmanın sol cenahını perişan etti. Malta şövalyeleri kaptan gemisini zapt ederek kumandanının başını kestiler. Merkez donanmasının mağlûbiyetini gören Kılıç Ali Paşa müteessir bir hâlde harb sahasından çekildi. Müttefikler kendisini tâkib ederek Navarin’de kuşattılarsa da yakalayamadılar. Aralarında çıkan anlaşmazlık neticesinde evvelâ İspanyollar ve sonra da Venediklilerin çekilmesi, Kılıç Ali Paşa’yı kurtardı. Muhârebede her iki taraf da büyük zâyiât verdi. Türkler 152 gemilerini kaybederken, bunların 60’ını düşmana kaptırmışlar, diğerleri ise ya batmış veya büyük hasara uğramıştı. Şehîd olan binlerce Türk’ten başka 3400 Türk de esir düştü. Şehîdler arasında kapdân-ı deryadan başka on tane de sancakbeyi bulunuyordu. Hıristiyan ordusundaki zâyiât ise, 8000 ölü, 20.000 yaralı idi. Bizzat başkumandan Don Juan da yaralılar arasındaydı. Altmış Malta şövalyesi, İspanyol ve İtalyan asilzadelerinden bir çoğu ölmüştü, isabet almamış hiç bir hıristiyan gemisi yoktu. Bilhassa Malta’ya âid gemiler tamamen batırılmıştı. Muhârebenin gecesi fırtına çıkınca gemilerini Petala limanına çeken Don Juan, iki-üç gün harp sahasında dolaştıktan sonra Aya Mavra adasına gitti. Topladığı mecliste yapılacak işleri görüştü. Bir karâra varılamadı. Zâten durumları bir şey yapmaya müsait değildi. İnebahtı kalesini muhasaraya cesaret edemediler, önce Korfu’ya, sonra Messina’ya gittiler. İnebahtı galibiyeti Avrupa’da büyük şenliklerle kutlandı. Alınan gemiler ile Kaptan Paşa gemisinin fenerleri ve sancakları Frenk memleketlerinde ve sahillerdeki şehir ve kasabalarda teşhir edildi. Papa’nın amirali Marko Antaniyo bir fener alayı ile Roma’ya girdi. Zafer nişanesi olarak Venedik’te bir âbide yaptırdı. Osmanlı donanmasının harâb olmasından sonra İstanbul’da bulunan Venedik elçisi, Osmanlıların sulh tarafdârı olup olmadıklarını anlamak üzere bir mülakat esnasında, Sokullu’yu yoklayınca; Veziriazam; “İnebahtı muhârebesinden sonra cesaretimizin sönmediğini görüyorsun. Sizin zayiatınızla bizimki arasında fark vardır. Biz sizden bir krallık yer (Kıbrıs) alarak kolunuzu kestik; siz ise donanmamızı mağlûb ederek sakalımızı traş etmiş oldunuz. Kesilmiş kol yerine gelmez. Lâkin traş edilmiş sakal daha gür çıkar” diyerek târihî cevâbını verdi. Gerçekten de, İstanbul’a dönüşünde kapdân-ı derya olan Kılıç Ali Paşa emrinde bütün tersaneler seferber edilerek, ertesi bahara mükemmel bir Osmanlı donanması hazırlandı. 1) Osmanlı Deniz Harp Târihi; cild-1, sh. 297 2) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-3, kısım-1, sh. 18 3) Tuhfet-ül-kibâr; sh. 137 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 167 5) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-3, sh. 1235 İRAN HARBLERİ Osmanlı Devleti ile İran’da; on altıncı yüzyılın başlarından, on sekizinci yüzyılın sonlarına kadar hüküm sürmüş olan Safevîler arasındaki savaşlar. Safevîler bu adı, evliyânın büyüklerinden Safiyyüddîn-i Erdebîlî hazretlerinden almışlardı. İlhanlılar devrinde büyük bir şöhrete kavuşan Safiyyüddîn-i Erdebîlî hazretleri, etrafında büyük bir talebe kütlesi toplamış ve devlet adamlarının saygısını kazanmıştı. Ehl-i sünnet itikadında olan Safiyyüddîn-i Erdebîlî hazretlerinin torunları ve onun yolunda gidenler, müslüman-Türk sultanları tarafından büyük hürmet gördüler. Bu devrede Bursa’da bulunan Osmanlı pâdişâhları da çırağ akçesi adıyla Erdebil’deki dergâha yıllık hediyeler gönderirlerdi. Tîmûr Han ve Akkoyunlu sultanlarının da büyük ilgi ve yakınlıklarına mazhâr oldular. Fakat zamanla bunlar arasına hurûfîler karışıp, Safiyyüddîn-i Erdebîlî hazretlerinin torunlarından Cüneyd’e sapık fikirlerini telkin ettiler. Gizliden gizliye Ehl-i sünnet düşmanlığına başlayan Cüneyd, bu hâlini gizleyip dedelerinin nüfuzunu kullanarak, Akkoyunlu sultânı Uzun Hasan’ın kız kardeşi Hadîce Begüm’le evlendi. Bu evlilikten Haydar adında bir oğlu dünyâya geldi. Siyâsete karışıp çeşitli ayaklanmalar düzenledi. Şirvan hükümdarı Halîl ile yaptığı bir muhârebede öldü. Eshâb-ı kiram düşmanlığına dayanan bir devlet kurmak isteyen, fakat başarılı olamayan Cüneyd’in yolunu oğlu Haydar devam ettirdi. Haydar, Uzun Hasan’ın kızı Halîme Begüm Âlemşâh’la evlendi. Bu evlilikten Şâh İsmâil dünyâya geldi. Âkkoyunlularla akrabalık bağlarını pekiştirip gücünü arttıran Haydar, babasının öcünü almak için Şirvan hükümdarı Ferruh Yesâr üzerine yürüdüyse de 1488’de yapılan savaşta öldürüldü. Bundan bir müddet sonra hareketin başına geçen İsmail, Akkoyunlu Devleti’nin içinde bulunduğu karışıklıktan istifâde ederek, çoğu Anadolu’da bulunan bir çok Türkmen kabîlesini etrafında topladı. Karabağ ve Şirvan’ın bir kısmını ele geçirerek Azerbaycan üzerine yürüdü. Akkoyunlu hükümdarı Elvend Bey’i yenilgiye uğratıp, Tebriz’e döndü. Safevî Devleti’ni kurup şahlığını ilân etti (1501). Şiraz ve Kâzerûn’u alıp bir çok Ehl-i sünnet âlimini ve sünnî müslümanı kılıçtan geçirdi. Yezd ve isfehan’ı istilâ ederek sapık fikirlerini kabul etmeyen sünnîleri öldürttü. Anadolu içlerine ve Osmanlı topraklarına da sapık fikirlerini yaymak için dâî denilen propagandacılar göndererek isyân ve karışıklıklar çıkarmaya çalıştı. Bu çalışmalar neticesinde Anadolu’da büyük bir isyân çıkaran ve Şâhkulu diye bilinen Karabıyıkoğlu, Osmanlı kuvvetleri önünden kaçarak on beş bin kişilik kuvvetiyle Şâh İsmail’e sığındı. Bunun üzerine, ileri görüşlü bir devlet adamı olan ikinci Bâyezîd Han, Safevîlere meyledenlerin İran’a gitmelerini yasakladı. Sınır eyâletlerine emirler gönderip, girişçıkışları kontrol altına aldı. Propagandalardan en çok etkilenmiş olan Hamîd ve Teke havalisi şiilerini, yeni fethedilen Modon ve Koron şehirlerine nakletti. 1507 yılında Osmanlı topraklarından geçerek Dulkadirli şehirlerini yakıp yıkan Şâh İsmail’in bu hareketine karşı Bâyezîd Han bir ordu gönderdiyse de, Şâh İsmâil Osmanlı topraklarından geçmek zorunda kaldığı için özür dileyince herhangi bir çarpışma olmadı. Bu arada Trabzon vâlisi olan şehzâde Selîm, yıllardan beri Anadolu’daki çalışmalarını tâkib ettiği Şâh İsmail’in Osmanlı topraklarından izin almadan geçmesine karşılık olarak sür’atle harekete geçti. Azerbaycan’a kadar İran arazisini çiğnedi. Üzerine gönderilen kuvvetleri mağlûb ederek Safevî hânedânından şehzâde İbrâhim Mirzâ’yı esir edip Trabzon’a götürdü. 1512 yılında tahta geçen Yavuz Selîm Han, iç karışıklıkları düzelttikten sonra, ulemânın fetvasını alıp İran’a karşı harbe karar verdi. 100.000 kişilik ordusuyla harekete geçen Yavuz Selîm Han, üç aylık yorucu bir yolculuk ve uzun bir kovalamadan sonra 23 Ağustos 1514’de İran toprakları içinde yakaladığı Şâh İsmâil kuvvetlerini kesin bir yenilgiye uğrattı. Ordugâhının ele geçirilip hanımının esir edildiği bu savaş sonunda Şâh İsmâil canını zor kurtardı (Bkz. Çaldıran Muhârebesi). Bu zaferden sonra İran’ın payitahtı Tebriz’i ele geçirip bir müddet burada kalan Selîm Han, kış mevsimini geçirmek için Amasya’ya çekildi. Kış geçince de Safevîler elinde bulunan ve Şarkî Anadolu’ya hâkimiyet bakımından çok mühim bir mevkide bulunan Kemah kalesini fethetti. Bundan sonra meşhur İslâm âlimi İdrîs-i Bitlisî hazretlerini, Safevîlerin kontrolünde bulunan Diyârbekir yöresine göndererek, bölge halkının Osmanlılara tâbi olmasını sağladı. Bu bölgeye gönderilen İran kuvvetleri üzerine de Bıyıklı Mehmed Paşa ve İdrîs-i Bitlisî hazretlerini gönderdi. İran kuvvetleriyle yaptığı çatışmalarda büyük başarılar kazanan Bıyıklı Mehmed Paşa; Ergani, Sincar, Çermik, Birecik gibi şehirleri ele geçirdi. Bir senelik bir kuşatmadan sonra Mardin de teslim olunca; Hasankeyf, Musul, Kerkük, Urfa, Rakka gibi yerler de kolayca fethedildi. İran’ın bu bölgedeki hâkimiyetine son verildi. 1529 yılında İran’ın Bağdâd vâlisi Zülfikâr Han’ın Osmanlı Devleti’ne, buna karşılık Osmanlı Bitlis vâlisi Şeref Han’ın da İran’a iltihak etmeleri ortalığı karıştırdı, İran şahı birinci Tahmasb, Osmanlı kuvvetlerinin Avrupa’da sefere çıkmasından istifâde ederek Bağdâd’a asker gönderip, Zülfikâr Han’ı öldürttü ve yeni bir vâli tâyin etti. Osmanlılar ise Ulama Han’ı Bitlis vâlisi tâyin edip eyâlet kuvvetleriyle bölgeye gönderdiler. Ulama Han, İran’dan yardım alan Şeref Han’a karşı başarılı olamayınca, vezîriâzam Makbûl İbrâhim Paşa bölgeye hareket etti, Yoldayken Ulama Han’ın zafer haberi gelince mevsimin geçmesi sebebiyle kışı geçirmek üzere kuvvetleriyle Haleb’e gitti. Kışı burada geçiren İbrâhim Paşa, 14 Mayıs 1534’de Diyarbakır’a geldi. Kânûnî Sultan Süleymân da 11 Haziran’da İstanbul’dan İran üzerine harekete geçti. Bu seferde Van ve Tebriz alınarak tahkim edildi. Tebriz merkez olmak üzere Azerbaycan vâliliğine Ulama Han tâyin edildi. Sonra Bağdâd üzerine yürüyen ordu, burayı da mukavemetsiz ele geçirdi. Kışı Bağdâd’da geçiren Kânûnî Sultan Süleymân Han, Tebriz’i işgal edip Van’ı kuşatan Şah Tahmasb üzerine yürüdü. Şah Tahmasb tekrar geri çekilip İran içlerine gidince, Tebriz’e tekrar girildi. Uzun süre aranmasına rağmen İran ordusunun ortaya çıkmaması üzerine, ordu, Ağustos 1535’de İstanbul’a döndü. 1547 yılında Şah Tahmasb’ın kardeşi Elkas Mirza, Şirvan vâliliğindeyken saltanat sevdasına kapıldığı için kardeşinin tazyikinden kaçarak İstanbul’a geldi ve Osmanlı Devleti’ne iltica etti. Kânûnî Sultan Süleymân Han, uzun süredir Avrupa ile meşgul olmasından istifâde etmeye çalışan Şâh Tahmasb’ın, Şarkî Anadolu’ya yeniden girip Van kalesi başta olmak üzere bâzı yerleri işgal ettikten başka, Şiîliğin Anadolu içlerinde yayılmasını te’min edecek propagandadan geri durmamış olması sebebiyle İran’a harb açmak istiyordu. Şehzâde Elkas Mirzâ’nın ilticası fırsatını kaçırmayarak İran ile harbe karar verdi. Ordu 29 Mart 1548 günü İstanbul’dan hareket etti. Elkas Mirza yanına verilen Osmanlı kuvvetleri ile öncü kuvvet olarak gönderildi. Tebriz’de bulunan Şâh Tahmasb, Pâdişâh’ın Hoy’a geldiğini öğrendiğinde savaşı göze alamayarak Kazvin’e çekildi. Osmanlı ordusu 27 Temmuz’da dördüncü defa Tebriz’e girdi. Tebriz’de beş gün kalan Sultan, Van’a gelip önceden muhasara ettirdiği kaleyi almak için harekete geçti. On gün dayanabilen Van kalesi, 25 Ağustos’da ele geçirildi. Kaleyi tahkim eden Sultan, buradan Diyarbakır’a, sonra da kışı geçirmek için Haleb’e geçti. Elkas Mirzâ’yı, maiyyetine verdiği aşîret kuvvetleriyle İran içlerine gönderip bölgeyi talan ettirdi. 1549 baharında Haleb’den ayrılan Sultan, Diyarbakır’a geldi. İkinci vezir Ahmed Paşa’yı Gürcistan taraflarına gönderdi. Bu seferde Berakan, Gömge, Perak, Gemele, Samagar, Ahadır kaleleri ve mevkileri fethedildi. Bu sefer de İran ordusuyla karşılaşamayan Kânûnî Sultan Süleymân Han 5 Kasım’da Diyarbakır’dan ayrılıp, 21 Aralık’ta İstanbul’a döndü. Osmanlı ordusu Doğu Anadolu’dan ayrıldıktan sonra, 1551 senesine kadar herhangi bir saldırıda bulunmayan Şâh Tahmasb, 1551 Ağustos’unda harekete geçerek Osmanlı sınırını geçti. Erciş, Adilcevaz ve Ahlat dolaylarını ele geçirdi. Erzurum önüne gönderdiği kuvvetleri, şiddetli mukabeleyle karşılaştı. Bu tecâvüzler sebebiyle üçüncü İran seferine çıkan Kânûnî Sultan Süleymân Han, 155354 kışını Haleb’de geçirdi. Mayıs’da harekete geçen ordu, İran’a bağlı Şüregib, Şaraphâne, Nilfirak’ı fethedip, 18 Temmuz’da Revan’a girdi. Buradan Arpaçay ve Karabağdan sonra Nahcivan’a gelen Sultan, Doğu Anadolu hâkimiyetini pekiştirip Erzurum’a döndü ve kışı geçirmek için Amasya’ya çekildi. Kânûnî Sultan Süleymân’ın mûtad dışı olarak ikinci kışı da İstanbul dışında geçirmesi üzerine tekrar üzerine geleceğinden çekinen Şâh, sulh çâreleri aramaya başladı. Amasya’ya elçiler gönderdi. Uzun süren görüşmelerden sonra; şiîlerin, hazret-i Ebû Bekr, Ömer, Osman ve Aişe (r. anhüm) dâhil sahabeye küfür ve iftira etmemeleri, Gürcistan’ın bir kısmı ile, Ardahan, Göle, Arpaçay ve çevresi Osmanlılarda kalmak üzere Amasya andlaşması imzalandı (29 Mayıs 1555). Bu andlaşma sonrasında yirmi üç sene sürecek bir sulh devresi başladı (Bkz. Amasya Andlaşması). 1578 senesinde İran istilâsında bulunan Dağıstan, Şirvan ve Gürcistan beylerinin İran tazyiki karşısında Osmanlı Devleti’nden yardım istemeleri ve İran kuvvetlerinin Irak’ta Osmanlı topraklarına tecâvüz ederek Amasya muahedesini bozmaları sebebiyle İran’a karşı harbe karar verildi. İran serdârı tâyin edilen Lala Mustafa Paşa, 5 Nisan 1578’de İstanbul’dan Üsküdar’a geçti. Karaman, Maraş, Erzurum ve Diyarbakır beylerbeyilik kuvvetleriyle Erzurum Aşkale’de birleşti. Van sınırında beylerbeyi Köse Hüsrev Paşa’nın İran komutanı Emîr Han’ın kuvvetlerini bozduğu haberini alan serdâr, üzerine gelen Safevî ordusunu durdurma görevini Özdemiroğlu Osman Paşa’ya verdi. Emrindeki kuvvetlerle Çıldır gölünün kuzey batısına gelen Özdemiroğlu, burada yapılan savaşta, Tokmak Han komutasındaki İran kuvvetlerini rahatça bozdu. 5.000 ölü ve 500 esir veren Tokmak Han, savaş meydanını terketti (9 Ağustos 1578). Bu zaferden sonra Tiflis’e giren ordu, Şirvan taraflarına yöneldi. Karşısına çıkan 20.000 kişilik İran kuvvetlerini Koyun geçidinde karşılayan Özdemiroğlu bunları da bozguna uğrattı. Bu savaşta İran kuvvetlerinden esir alınan 5.000 kişi dışında hepsi öldürüldü (Ağustos 1578). Çıldır zaferiyle Gürcistan’ı alan Osmanlı ordusu (9 Eylül 1578), Koyun geçidi zaferiyle de, çoğunlukla sünnî halkın yaşadığı Şirvan denen kuzey Azerbaycan’ı ele geçirdi. Hazar kıyılarından meydana gelen Şirvan’ın doğu kesiminin sünnî halkı da kendilerine zulmeden İran’a karşı ayaklanıp, Safevîleri kovdular. Osmanlı ordusu bu bölgeye rahatça girip Dağıstan’a yöneldi ve bu bölge de Osmanlı topraklarına katıldı. Fethedilen yerlerde Özdemiroğlu Osman Paşa az bir kuvvetle bırakılarak 8 Ekim’de Lala Mustafa Paşa asıl orduyla Erzurum kışlağına çekildi. Bunu fırsat bilen Safevîler, 30.000 kişilik bir kuvvetle bölgeye girdiler. 14.000 kişilik kuvvetiyle bunlara karşı koyan Özdemiroğlu, Şamahı’da yapılan muhârebede düşmana 15.000 ölü verdirip, 10.000’ini esir aldı. Safevîlerden bir kaç bin yaralı ve bozgun asker zor kaçabildi (Kasım 1578). Esir edilen Safevî ordusu komutanı Urus Han ile oğlu Dede Han, Ereş’de sünnî halkı katlettikleri için îdâm edildi. Özdemiroğlu’na ancak Safevî şehzâdesinin karşı çıkabileceği fikriyle Safevî İmparatorluk veliahdı Hamzâ Mirza 100.000 kişilik orduyla bölgeye gönderildi. Bu orduda elliden fazla Safevî beyi ve sancakbeyi bulunuyordu. Osmanlı kuvvetleri ise, Özdemiroğlu’nun 13.000 ve bu arada yardıma gelen 25.000 kişilik Kırım atlılarından ibaretti. Yapılan muhârebede düşmana büyük kayıplar verdiren Özdemiroğlu, kendisinin de az bir kuvveti kaldığından Şirvan’ı Safevîlere bırakıp Dağıstan’a çekildi. 1579 yılında yapılan muhârebelerde Erzurum ve Kırım’dan gelen kuvvetlerin yardımıyla Şirvan tekrar alınıp Safevîlere ağır kayıplar verdirildi. Kars’a kale yapılıp, şehir îmâr edildi. 1580’de çarpışma olmadı. Serdâr Lala Mustafa Paşa’nın yerine Koca Sinân Paşa getirildi. 1581’de Şirvan’ı almak niyetiyle 18.000 kişilik bir orduyla hareket eden Selmân Han, Kırım kalgayı Gâzi Giray tarafından perîşan edildi. Ancak 300 tanesi kurtulabildi. 1583’de Ferhad Paşa İran serdârı oldu. 60.000 kişilik kuvvetle İstanbul’dan yola çıktı. Bunu öğrenen Safevî Gence beylerbeyi İmâm Kulu Han, bu kuvvetler gelmeden Özdemiroğlu’nun kuvvetlerini ezmek isteyip, 50.000 kişilik kuvvetiyle Şirvan ile Dağıstan arasındaki Samur ırmağının güney kıyısına geldi. Oradan Bilasa ovasına indi. Bu ovada üç gün üç gece süren savaş sonunda Özdemiroğlu Osman Paşa büyük bir zafer kazandı. Bu sırada bölgeye yaklaşan Ferhad Paşa da zafer haberini alınca Revân üzerine yürüyüp bu şehri fethetti. Sonra da Bakü’yü alıp asker yerleştirdi. 1585 yılında vezîriâzam ve İran serdârı olan Özdemiroğlu Osman Paşa, 150.000 kişilik ordusuyla 25 Eylül’de Tebriz’i beşinci defa fethetti. Kaleyi muhkem hâle getirip komutan tâyin etti. Asker bırakarak ordu-yu hümâyûnla Tebriz’in banliyösü olan Şenb-i Gazan banliyösine geldi. Uzun süredir rahatsız olan Özdemiroğlu’nun hastalığı iyice ilerledi. Bu arada yanlış bir istihbaratla Özdemiroğlu’nun öldüğünü duyan Safevî velîahdı Hamzâ Mirza, 30.000 atlıyla gece baskını yaptıysa da başarılı olamayarak geri çekildi. Bu başarı Özdemiroğlu’nun duyduğu son zafer oldu ve 30 Ekim 1585 gecesinde vefât etti (Bkz. Özdemiroğlu Osman Paşa). İran savaşının Irak cephesindeki savaşlar, kuzeydeki kadar olmamakla beraber, Osmanlı üstünlüğü burada da devam etti. 1578’de Dînever, Muhammere, Şüster, Dizfûl bölgeleriyle Basra körfezinin kıyı yakaları Osmanlılara geçti. Bağdâd beylerbeyi Elvendzâde Ali Paşa, Dizfûl meydan muhârebesinde Safevîleri bozunca (7 Kasım 1583), Batı İran’da Şafiî mezhebindeki bölgeler, kabîleler, beyler teker teker gelip Osmanlılara itaat arzettiler. Bu suretle güneyden kuzeye Huzistan, Lûristan, Kirmanşâh, Ardelân eyâletleri Osmanlı’ya geçti. 30 Ekim 1587’de Irak cephepsinde Çağalazâde Sinân Paşa komutasındaki Osmanlı kuvvetleri, Hemedân Safevî vâlisi Korkmaz Han emrindeki kuvvetleriyle Câmâsâb çayı kenarında yaptığı meydan muhârebesini kazandı. Safevîlere ağır kayıplar verdirerek Korkmaz Han’ı esir etti. Kafkas cephesinde 1587’de önemli bir vukûâd olmadı. Serdâr Ferhâd Paşa 1588’de üçüncü Murâd Han’ın kesin emri üzerine Gence’yi fethetti. Şirvan beylerbeyi Cafer Paşa da Safevîlerin Gence beylerbeyi Ziyâdoğlu Mehmed Han kuvvetlerinin büyük bir kısmını imha etti. Bu arada Horasan’da hüküm süren sünnî Şeybânî hükümdarı Abdullah Han da Meşhed’i muhasara edip fethetti. Hindistan’daki sünnî Ekber Şâh’la da arası bozuk olan Şâh Abbâs üç ateş arasında kalınca, sulh istemek zorunda kaldı. Şâh Abbâs, yeğeni Haydar Mirzâ’yı bir elçilik hey’etiyle beraber sulh rehinesi olarak gönderdi. 14 Ekim 1589’da Ferhad Paşa tarafından Hasankale’deki umûmî karargâhda karşılanan şehzâde, 28 Ocak 1590’da İstanbul’a geldi. Hey’et başkanı Mehdî Kul Han, üçüncü Murâd Han tarafından kabul edildi. Konuşmasına izin verilince; Şâh Abbâs’ın bütün Osmanlı fütûhatını tanıdığını, şu anda fiilen iki devletin elinde bulunan yerlerin iki devlette kalması şartıyla sulh istediğini belirtip, Şâh Abbâs’ın; Osmanlı pâdişâhının, saltanat süren kulları arasında bulunduğunu söyledi. 21 Mart 1590’da İstanbul muahedesi imzalandı. Bu andlaşmaya göre İran, sünnî tebeasının mezheb hürriyetine saygı göstermekten başka, sünnî büyüklerine dil uzatmamayı da kabul ediyordu. Osmanlı ile çok alçaltıcı bir sulh yaptığı, pâdişâhı resmen üstün hükümdar tanıdığı kanâatinde olan Şâh Abbâs, bu sulh döneminde büyük askerî hazırlıklar yaptı. Papa, İspanya kralı ile uzun müzâkerelerde bulunup, Osmanlı’ya karşı ittifak kurdu. İngiltere, İskoçya, Fransa, Rusya, Polonya, Hollanda gibi ülkelere elçiler göndererek Osmanlılara karşı harekete geçirmeye çalıştı. Sonra da süpriz bir taarruzla 26 Eylül 1603’de çeyrek asır önce Osmanlılara kaptırdığı ülkeleri geri almak için harekete geçti. 22 günlük bir kuşatmadan sonra Tebriz’i düşürdü. Sonra Güney Azerbaycan’ın büyük bir kısmını işgal etti. Aras’ın kuzeyine geçti. 26 Ekim’de Nahcivan eyâletini işgal edip, altı ay süren çetin bir muhasaradan sonra Revân’ı aldı. Buradan Karabağ ve Şirvan taraflarını yağmalamak için akıncı kollarını gönderen Şâh Abbâs, kendisi de Kars’a gidip kaleyle şehirdeki sünnî câmilerini yakıp yıktı. Şehri harabeye çevirdi. Tebriz’den sonra Nahcivan ve Revan’ın da (Erivan) Safevî hâkimiyetine geçmesi, şarktaki Osmanlı nüfuzunun sarsılmasına sebeb oldu. Kürt beylerinden sonra Karabağ ve Şirvan’daki Türkmen oymaklarıyla Gürcistan prensleri de Osmanlı hâkimiyetinden çıkıp Safevîlere iltihak ettiler. Bu olaylar üzerine İran üzerine serdâr tâyin edilerek 15 Haziran 1604’de İstanbul’dan yola çıkan Çağalazâde Sinân Paşa, kış mevsimi sebebiyle ileri gidemiyerek Van’a, oradan da Erzurum’a çekildi. 1605 Ağustos’unda Tebriz üzerine yürüyen Sinân Paşa, Urmiye meydan muhârebesinde Şâh Abbâs’ın kumanda ettiği 50.000 kişilik Safevî ordusuna mağlûb olup (9 Eylül 1605), Diyarbakır’a çekildi ve orada vefât etti (2 Aralık 1605). Safevîler ise Gence ve Şamahı’yı alıp Şirvan’ın mühim bir kısmını ele geçirdiler. Yeni serdar vezîriâzam Kuyucu Murâd Paşa, Tebriz üzerine yürüdüyse de Şâh’ın sulh teklifi üzerine pâdişâha haber gönderip Diyarbakır’a çekildi ve orada vefât etti. Yerine vezîriâzam ve serdâr olan Diyarbakır beylerbeyi Nâsuh Paşa, İstanbul’a geldi ve İran’la İstanbul muahedesi imzaladı. Bu andlaşma ile çeyrek asır önce Safevîlerden kazanılan 570.000 km2’lik toprağın 400.000 km2’si kaybedilmişti. Revân, Nahcivân, Karabağ, Güney ve Kuzey Şirvan Safevîlere geçmiş, Gürcistan’ın büyük kısmıyla Dağıstan Osmanlılarda kalmıştı. Ayrıca İran her yıl 200 yük ipek, kumaş vesâir kıymetli eşyayı harac olarak İstanbul’a gönderecekti. İki buçuk yıl süren bu sulh döneminden sonra, 22 Mayıs 1615’de İran’a harb açıldı. Serdâr-ı ekrem Kara Mehmed Paşa, Eylül ayında Haleb’e geldi. Kışı burada geçirip Nisan ayında harekete geçerek 1616 Eylül’ünde 100.000 kişilik ordusuyla Revân’ı kuşattı, fakat alamadı. Şâh, Nahcivan taraflarında olmasına rağmen, Osmanlı ordusunun üzerine gelmediğinden, başka çarpışma olmadı. 1617’de Kırım hanı İkinci Canibek Giray 40.000 kişilik süvârîsi ile Gence ve Nahcivan üzerine akın düzenleyip kışı yeni serdâr vezîriâzam Halîl Paşa ile beraber Diyarbakır’da geçirdi. 1618 Eylül ayında hızlı bir yürüyüşle Erdebil ile Tebriz arasında bulunan Pûl-Şikeste mevkiine gelen Osmanlı kuvvetleri, yorgunluğunu üzerinden atamadan İran ordusunun pususuna düşünce, büyük kayıplar vererek yenildi. Toplanan savaş meclisinde geri çekilmenin çok kötü sonuç vereceği düşünülerek, ordunun Erdebil üzerine yürümesi kararlaştırıldı. Bu durumdan endişelenip sulh teklif eden Şâh Abbâs’la Erdebil surları önünde yapılan görüşmeler sonunda andlaşma imzalandı. 26 Eylül 1618’de Erdebil’de imzalanıp 29 Eylül 1619’da İstanbul’da sultan Genç Osman tarafından tasdik edilen bu andlaşmaya göre; Kânûnî devrinde Amasya andlaşmasıyla tâyin edilen sınırlar esas kabul edilecek, Kars ve Ahıska Osmanlılarda kalacak, Safevîler, Osmanlı hâkimiyetinde bulunan Dağıstan’a taarruz etmeyecek ve esirler iade edilecekti. Ayrıca İran her yıl 100 yük ipek, kumaş v.s. kıymetli eşyayı harac olarak İstanbul’a gönderecek ve Eshâb-ı kirama sövmeyi terkedeceklerdi. Dördüncü Murâd Han’ın tahta geçişinin hemen akabinde, evvelden beri Anadolu’da sürüp gitmekte olan isyânlardan biri de Bağdâd’da baş göstermiş, burada bulunan on iki bin kişilik yerli kulu askerinin başında bulunup zengin ve nüfuzlu bir kişi olan Bekir Subaşı, şehri ele geçirmişti. Bağdâd vâliliğine tâyin isteği İstanbul tarafından kabul edilmeyip, başka bir vâli gönderilince de şehre almamıştı. Bunun üzerine bölgeye gönderilen Hâfız Ahmed Paşa şehri kuşatınca, vâlilikten ümidini kesen Bekir Subaşı, mukavemet edemeyeceğini anlayarak, Şâh Abbâs’a haber gönderip Safevî tâbiiyyetine geçmek istediğini bildirdi. Bunu bir müjde gibi karşılayan Şâh Abbâs, Osmanlı Devleti’yle arasındaki sulhu hiçe sayarak Bekir Subaşı’ya Safi Kuli Han’la hil’atlar gönderdi ve şehrin anahtarlarını istedi. Kendisi de 30.000 kişilik ordusuyla yola çıktı. Bunu öğrenen Hâfız Ahmed Paşa da Bekir Subaşı’ya haber gönderip, kendisine Bağdâd vâliliğinin verildiğini bildirdi. Bu vaziyet üzerine Bekir Paşa ünvânını alan Subaşı, Safi Kuli Han’ın istediği anahtarları vermeyip, Şâh’ın alâkasına teşekkürle elçiyi başından savdı. Osmanlı vâliliğini kabul ettiğini bildirip, îtimâd edemediğinden Hâfız Ahmed Paşa’dan, Diyarbakır’a çekilmesini istedi. Bunu fırsat bilen Karçakay Han’ın emri altındaki İran ordusu Bağdâd’ı kuşattı. Üç ay süreyle şiddetli bir savunma savaşı veren Bekir Subaşı, oğlunun ihanet edip, kale kapılarını açması sebebiyle esir düştü ve Bağdâd Safevîler tarafından işgal edildi (28 Kasım 1623). Şiî olmayı kabul etmeyen Bekir Paşa yedi gün İşkence yapıldıktan sonra, Dicle üzerinde petrol dolu bir kayığa bindirilip yakıldı. Bağdâd kâdısı Ömer Nuri Efendi, Ulu Câmi hatîbi Mehmed Efendi, yüzlerce Osmanlı subay ve me’muru, sünnî eşraf aynı akıbete uğradı. Kadınlar ve kızlar İran umumhânelerine gönderildi. Bu arada İstanbul’daki karışıklıkları ve Anadolu’da çıkan isyânları bastırmakla meşgul olan dördüncü Murâd Han, Bağdâd’la ilgilenemedi. Bu mes’eleleri hâllettikten sonra sadrâzam yaptığı Hâfız Ahmed Paşa’yı serdâr tâyin ederek, Bağdâd’a gönderdi. 5 Mayıs 1625’de Diyarbakır-Cülek ordugâhına çıkan Hâfız Ahmed Paşa, hazırlıklarını tamamladıktan sonra yola çıkıp Kasım’ın ortalarında Bağdâd yakınlarına geldi. Bağdâd’ın yakınlarındaki İmâm-ı a’zam hazretlerinin kabrinin bulunduğu Âzamiyye kasabasını ele geçirdi ve Bağdâd’ı kuşattı. Hâfız Ahmed Paşa 100.000 kişilik bir orduyla Bağdâd’a gelmesine rağmen, yeterli top getirmediği için şehrin iyice tahkim edilmiş olması gibi sebeplerden dolayı iki aydan fazla uğraştığı hâlde kaleyi düşüremedi. Bu arada Şâh Abbâs 30.000 kişilik bir orduyla yardıma geldi. İki ateş arasında kalmasına rağmen muhasarayı uzun süre devam ettiren Hâfız Ahmed Paşa, top, mühimmat ve iâşe bakımından müşkil bir vaziyette kaldığı için 3 Temmuz 1626’da muhasarayı kaldırıp İstanbul’a döndü. 1629 senesinde Hemedân ve Bağdâd üzerine serdâr tâyin edilen vezîriâzam Hüsrev Paşa, 9 Temmuz’da Üsküdar’dan harekete geçip, 1630 Mart ayında Kerkük civarına geldi. Nisan ayında gönderdiği kuvvetlerle; Kerbelâ, Necef ve Hille taraflarını ele geçirdi. 5 Mayıs 1630’da Hemedân yakınlarındaki gönderdiği 10.000 kişilik kuvvetle Mihribân kalesini aldı. Bu vaziyet üzerine Safevî Hemedân vâlisi Zeynel Han 40.000 kişilik bir kuvvetle bölgeye geldi. Sabah başlayan muhârebe ikindiye kadar Safevîlerin üstünlüğüyle devam etmesine rağmen, kendilerinin dört katı kuvvetlerle çarpışan Osmanlı kuvvetleri Sivas vâlisi Halîl Paşa’nın gayretiyle düşmanı bozdular. Zeynel Han kaçıp savaş alanını terketti. Bu arada İran şahı Abbâs ölüp, torunu Sâm Mirza, Şâh Safî ünvânıyla yerine geçti. Osmanlı ordusu ise yoluna devam edip Hemedân’a girdi. Buradan İran’ın merkezi Kazvin üzerine gitmek isteyen Hüsrev Paşa, Dergüzin’e geldi. Burada toplanan harb meclisinde, Kazvin üzerine yapılacak hareket müzâkere edildi. Mesafenin uzaklığı Safevîlerin bütün yol boyunu tahliye ve tahrib ettikleri, iaşe müşkilâtı ve bilhassa su kıtlığı olabileceği gibi sebeplerle ordunun Bağdâd üzerine yürümesi kararlaştırıldı. 14 Temmuz’da Nihâvend civarındaki Cemhal ovasına gelen Hüsrev Paşa, Luristan hâkimi Hüseyin Han’ın 12.000 kişilik bir kuvvetle mevzî alıp bir kısım kuvvetiyle de pusu kurduğu haberini alınca, Anadolu ve Rumeli beylerbeyilerini bir kısım kuvvetle bunların üzerine gönderdi. Yapılan çetin muhârebe sonunda düşman mağlûb edildi ve Hüseyin Han güçlükle kaçıp kurtuldu. Ekim ayı başlarında Bağdâd önlerine gelen Hüsrev Paşa şehri kuşattıysa da başarılı olamayıp dokuz gün sonra muhasarayı kaldırdı. 1633 yılında büyük bir orduyla Van kalesini kuşatan Safevî ordusuna karşı Erzurum vâlisi Demirkazık Halîl Paşa ve Diyarbakır vâlisi Murtazâ Paşa gönderilerek düşman yenilgiye uğratıldı. Yine bu sebeple vezîriâzam Tabanıyassı Mehmed Paşa, şark seferine çıktı (20 Ekim 1633). 1633-34 kışını Haleb’de geçiren vezîriâzam Diyarbakır’a geçerek Pâdişâh’ın gelmesini bekledi. 28 Mart 1635’de İran (Revan) seferi için İstanbul’dan ayrılan dördüncü Murâd Han, Diyarbakır’dan yola çıkan vezîriâzam Tabanıyassı Mehmed Paşa’yla 17 Haziran’da Bayburt’ta birleşti. 50.000 askeri Erzurum’da bırakan dördüncü Murâd Han, 200.000 asker ve 130 ağır muhasara topuyla yola çıktı. Pâdişâh’ın Revan üzerine yürüdüğünü sezen Şah, son anda eyâlet beylerbeyi Tahmasbkulu Han’ın savunduğu kaleye 12.000 tüfekli piyade sokup savunmayı çok güçlendirmişti. Şâh kendisi de ordusuyla yakında olmasına rağmen, savaşı göze alamadığından ortaya çıkmadı. 27 Temmuz’da kaleyi kuşatan dördüncü Murâd Han, vaktiyle Kanunî Sultan Süleymân’ın alamadığı kaleyi on bir günde aldı. Ordu, kale alındıktan sonra halktan tek kişinin burnu bile kanamadan şehre girdi. Buradan hareketle Safevî ordusunun peşine takılan dördüncü Murâd Han, Aras boyunca güneydoğuya inmeye başladı. Fakat düşmana erişemedi. 1 Eylül’de Hoy’a gelen Sultan, 11 Eylül’de otuz iki yıl önce Safevîlerin eline geçen Tebriz’e girdi. Bu, Tebriz’in Osmanlılarca altıncı fethiydi. Tebriz’de dört gün kalan sultan Murâd, hastalandığı için isfehan’a gitmekten vaz geçip Diyarbakır üzerinden İstanbul’a döndü. Osmanlı ordusu çekilir çekilmez harekete geçen Şâh Safî, büyük bir orduyla Revan’ı kuşattı. Kış sebebiyle yardım gönderilemediğinden üç ay süren çetin bir müdâfaa savaşı veren Murtazâ Paşa’nın şehîd olması üzerine kale teslim oldu. Safevî ordusu Tebriz ve Azerbaycan’ın büyük bir kısmını geri aldı. Bundan sonra güneye doğru inen Şâh’ın karşısına az bir kuvvetle çıkıp kahramanca savaşan Şam beylerbeyi Küçük Ahmed Paşa yenilip şehîd düştü (2 Eylül 1636). 1637 ylında vezîriâzam Bayram Paşa’yı Anadolu’ya gönderip büyük harp hazırlıklarına girişen sultan Murâd Han, 8 Mayıs 1638’de şeyhülislâm Yahyâ Efendi ile beraber Bağdâd seferi için yola çıktı. 17 Haziran’da Konya’da Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin kabrini ziyaret eden Murâd Han, 22 Temmuz’da Haleb’e geldi. Birecik’te sadrâzam Bayram Paşa kuvvetleri ile birleşti. Bayram Paşa’nın 26 Ağustos’da Urfa yakınlarında vefât etmesi üzerine Tayyar Mehmed Paşa’yı sadrâzam yapan Sultan, 16 Kasım gecesi Bağdâd’a geldi ve derhâl tertibat alarak muhasaraya başladı. Şehirde, Bektaş Han Türkmen’in kumandasında 40.000 askerlik çok kuvvetli bir Safevî garnizonu bulunuyordu. Şah Safî ise atlı kuvvetleriyle Kasr-ı Şîrîn’de olup, Osmanlı muhasarasını gün gün tâkib etmesine rağmen müdâhaleye cesaret edemiyordu. Sultan Murâd, 12.000 sipâhîyi İran içlerine sokup Şehriban bölgesini çiğnettiği hâlde Şâh’ı savaşa çekemedi. Şâh, Bağdâd’daki büyük kuvvetine güveniyor, sultan Murâd’ın muhasaradan bıkınca çekilip gideceğini zannediyordu. Pâdişâh’ın ve seksen altı yaşındaki şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin de ön safta olduğu bu savaşta dehşetli vuruşmalar oldu. Muhasaranın otuz yedinci gününde ön saflarda yalın kılıç kahramanca çarpışarak askeri coşturan Tayyar Mehmed Paşa, birkaç kuleyi ele geçirdiği sırada alnından yediği bir kurşunla şehîd oldu. Yerine sadrâzam yapılan Kemankeş Mustafa Paşa, selefi gibi gayret edip bir kaç kuleyi daha ele geçirdi. Muvaffakiyet üzerine muhasaranın otuz dokuzuncu günü umûmî taarruza karar veren sultan Murâd Han, derhâl hücumun başlamasını emretti. Sabah erkenden Osmanlı yürüyüşü büyük bir şiddetle gelişmeye başlayınca kale teslim, oldu. İç kalede direnmek isteyen 20.000 Safevî askeri kılıçtan geçirildi. Böylece on dört yıl, on bir ay önce bir ihanet sebebiyle Safevîlere geçen Bağdâd artık kesin olarak Osmanlı idaresine geçti (Bkz. Bağdâd). Buradan İsfehan’a yürümek isteyen Pâdişâh, Diyarbakır’a gelince tekrar hastalığı nüksettiğinden yetmiş gün hasta yattı. Hasta yatağından İran içlerine akıncılar gönderdi. Veziriazam Kemankeş Mustafa Paşa da büyük bir kuvvetle İran içlerine doğru harekete geçtiği sırada Şâh’ın barış isteğiyle gönderdiği elçiler geldi. Sadrâzam Kemankeş Mustafa Paşa ile İran murahhasları Saru Han’la Muhammed Kuli Han arasında yapılan görüşmeler sonrasında aşağı yukarı bugünkü Türk-İran sınırının tesbit edildiği Kasr-ı Şîrîn andlaşması imza edildi (17 Mayıs 1639). Bu andlaşmaya göre; Bağdâd, Basra ve Şehr-i zûr havalisinden mürekkep Irak-ı Arab Osmanlılarda, Erivan Safevîlerde kaldı. Ayrıca Safevîlerin gerek Irak ve gerekse Kars, Ahıska ve Van taraflarına saldırmayacakları, Eshâb-ı kiramı kötülemeyecekleri de anlaşma şartları içinde açıkça ifâde edilmişti (Bkz. Kasr-ı Şîrîn Andlaşması). Uzun süren bir sulh devrinden sonra, on sekizinci yüzyılın ilk yarısında Afganistan’daki Üveysî hânedânı, İsfehan’a kadar İran topraklarını ele geçirdi. İran’daki Safevî hânedânını dağıttı. İran’ın bu zayıf durumundan faydalanmak isteyen Rusya da İran’a saldırınca sünnî halkın yaşadığı Dağıstan halkı, 1722’de İran tabiiyyetinden çıkarak tekrar Osmanlı Devleti’ne tâbi oldu. Bu durumda Safevîlerle yapılan barışın geçersiz kalması sebebiyle İran’a müdâhaleye mecbur kalan Osmanlı Devleti’nin, 1723 Temmuz’unda Gürcistan’ın İran’a tâbi kısmına girmesiyle savaş başladı. Çeşitli cephelerde Tiflis, Gori, Güney Azerbaycan, Lûristan, Ardelân, Kirmanşâh, Hemedân ele geçirildi. Revan ve Tebriz eyâletlerine girildi. Bu suretle batı ve kuzeybatı İran ile Güney Kafkasya Osmanlı lehine İran’dan koptu. Üçüncü Murâd devrindeki sınırlar yeniden tutulup Hazar’a erişildi. Bu fütûhat, Hemedân muahedesi ile Afganistan hükümdarı Eşref Han Üveysî tarafından tanındı. Ancak bir müddet sonra ortaya çıkan Nâdir Han Avşâr, Üveysîleri gasbedici ve gayri meşru ilân etti. Tahta geçirdiği çocuk yaştaki Safevî şahlar nâmına İran’da idareyi ele geçirip, doğuda Afgan ve batıda Osmanlı topraklarına karşı harekete geçti. 1730’da Osmanlıların fethettiği Nihâvend, Tebriz, Hemedân ve Kirmanşâh’ı geri aldı. Bunun üzerine üçüncü Ahmed Han İran’a karşı savaşa karar verdiyse de, Patrona Halîl isyânı çıkması sonucunda tahttan feragat ettiğinden sefer gerçekleşmedi. Üçüncü Ahmed Han’dan sonra, birinci Mahmûd Han devrinde de savaş devam etti. Bağdâd beylerbeyi serdâr vezîr Ahmed Paşa, Kirmanşâh’ı geri alıp, Korican meydan muhârebesinde 40.000 kişilik Safevî ordusunun dörtte üçünü imha ederek Hemedân’a girdi. Tebriz fethine me’mur edilen serasker Hekimoğlu Ali Paşa ise, önce müstahkem bir mevki olan Ürmiye üzerine gidip burayı zaptetti. Bunun üzerîne Tebriz ahâlisi ileri gelenleri orduya gelerek itaatlerini arzettiler. Bu arada yapılan görüşmeler sonunda İran’la andlaşma imzalandı. Serdâr Ahmed Paşa’nın imzaladığı andlaşmaya göre, Aras nehri sınır kesildi. Tebriz dâhil Güney Azerbaycan, Hemedân, Kirmanşâh, Lûristan, Ardelân, Hûzistan İran’da; Revân, Nahcivan, Şirvan, Arrân yâni Kuzey Azerbaycan, Doğu Gürcistan, Dağıstan Osmanlılarda kaldı. Osmanlı Devleti’nin Güney Kafkasya’yı elinde tutmak ve Hazar denizini sınır tutmak için Batı İran’ı feda etmesine rağmen andlaşma pek uzun sürmedi. Bir yıl sonra Nâdir Han’ın Erbil’e taarruzuyla harb yeniden başladı. Erbil’i aldıktan sonra büyük bir orduyla 12 Ocak 1733’de Bağdâd’ı kuşatan Nâdir Han, yedi ay uğraştıysa da şehri alamadı. 19 Temmuz 1733’de 80.000 kişilik orduyla Bağdâd’a gelen vezir Topal Osman Paşa, on sekizinci asrın bütün dünyâda en büyük askeri bilinen Nâdir Han’ı, dokuz saatlik bir meydan savaşından sonra hezimete uğrattı. Canını zor kurtaran Nâdir Han, bütün ağırlıklarını bırakarak kaçtı. Ertesi yıl Nâdir Han, Kerkük’te kışlayan ve ağır hasta olan Osman Paşa’yı ansızın basarak şehîd etti. Kerkük’e girdi. Safevî hânedânına son verdiğini îlân edip, şahlığını îlân etti. Avşar hânedânını kurdu (27 Ocak 1736). Osman Paşa’nın yerine serdâr olan Köprülüzâde Abdullah Paşa’yı Arpaçay meydan muhârebesinde yenip şehîd etti. Osmanlı Devleti’nin Almanya ve Rusya ile savaşa girmesinden istifâde edip, Revan, Gence ve Tiflis’i alarak 1723’den bu yana Osmanlıların İran’dan fethettikleri bütün yerleri geri aldı. Kendisi Hindistan’ı işgale karar verdiğinden, Almanya ve Rusya ile savaşan Osmanlı Devleti’nin de kendisiyle uğraşamayacağını bildiğinden, bu en avantajlı durumunda sulh istedi. İstanbul’da yapılan andlaşmayla 1639’da yapılan Kasr-i Şirin andlaşması esasları kabul edildi. Avşar hânedânı tanındı fakat Nâdir Şâh’ın ısrarla istediği Câferî mezhebinin beşinci hak mezheb olarak kabulü İslâm ulemâsı tarafından reddedildi. Altı yıl süren bu barış devresinde sünnî Hindistan Tîmûroğulları devletine büyük bir darbe vurup, Hindûların müslümanlara karşı güçlenmeleri gibi İslâm târihinde çok zararlı vak’alardan birine sebeb olan Nâdir Şâh, buradaki başarısına ve ele geçirdiği hazînelerin zenginliğine güvenerek 29 Mayıs 1743’de andlaşmayı bozarak Osmanlı Devleti topraklarına girdi. Irak, Kafkasya ve Doğu Anadolu’yu Osmanlılardan almak, Câferî mezhebini beşinci hak mezheb olarak birinci Mahmûd Han’a zorla kabul ettirmek istiyordu. Hille’yi, bir müddet sonra da Kerkük’ü aldı. Büyük bir kuvvet ve 390 topla Musul’u kuşattı. On iki genel taarruzunda da başarılı olamadı. Musul’u savunan Kazıkçı Hüseyin Paşa’nın şiddetli mukavemeti sebebiyle çok zayiat verdiğinden geri çekildi. 1744’de tekrar harekete geçen Nâdir Şâh, bu sefer 150.000 askeriyle Kars’ı kuşattı. Kars müdafii serasker Hacı Ahmed Paşa’nın destan menkıbelerini andıran celâdetli savunması karşısında çekilip gitmekten başka çâre bulamadı. Bir kısım muhârebelerden sonra Osmanlılardan bir şey koparamayacağını anlayan Nâdir Şâh, sulh istedi. 4 Eylül 1746’da İstanbul’da yapılan andlaşmada sekiz yıl önceki gibi Kasr-ı Şirin andlaşması esasları kabul edildi. Câferî mezhebinin beşinci hak mezheb olarak kabul edilmesi yine reddedildi. Bu andlaşma üzerine yetmiş beş yıllık bir sulh devri oldu. 1821’de İran tahtında olan Feth Ali Han, Osmanlı Devleti’nin Tepedelenli Ali Paşa ve Mora isyânının alevlendiği en buhranlı bir döneminde, fırsattan istifâde ederek Osmanlı hudutlarına tecâvüze başladı. Osmanlı Devleti fevkalâde meşgul olduğu için, velîahd şehzâde Abbâs Mirza, Doğu Anadolu’ya, diğer İran şehzâdesi Mehmed Ali Mirza da Irak taraflarına saldırıp; Toprakkale, Bâyezîd, Eleşgird, Bitlis, Muş ve Erciş taraflarını işgal ettiler. Fakat bu sırada İran ordusunda şiddetli bir kolera salgını başladı. Çok sayıda zayiata sebeb olan bu salgında şehzâde Mehmed Ali Mirza da öldü. Ordusunun bu şekilde perişan olmasından sonra Şâh Feth Ali Han sulha tâlib oldu ve birinci Mahmûd Han zamanında 4 Eylül 1746’da yapılan muahede esaslarına göre sulh aktedildi. Bundan sonra Osmanlı Devleti ile İran arasında savaş olmadı. 1) Osmanlı Târihi (İ. H. Uzunçarşılı) 2) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna) 3) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman) 4) Peçevî Târihi (K.B.Y.) 5) İslâm Târihi Ansiklopedisi (Safevîler Maddesi) 6) Nâimâ Târihi 7) Târih-i Cevdet 8) Künh-ül-Ahbâr (Âlî) 9) Silâhdâr Târihi 10) Nişancı Târihi 11) Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri (B. Kütükoğlu, İstanbul-1962) İSHAK EFENDİ Osmanlılar devrinde yetişen meşhur fen âlimi. Doğum târihi kesin belli olmamakla beraber, bâzı kaynaklarda 1774 senesinde Narta’da doğduğu bildirilmektedir. Bir kısım kaynaklarda babasının Nartalı bir mûsevî olduğu yazılı ise de, hâl tercümeleri yazan bir pâdişâh kâtibi olan İsmet Efendi, araştırmaları neticesinde Karlovalı bir müslümanın oğlu olduğunu tesbit etmiştir. Babasının ölümü üzerine tahsîl için İstanbul’a gelip, kısa zamanda icazet alarak; matematik, astronomi, metalürji ve jeoloji sahalarında büyük âlim oldu. Türkçe, Arabça, Farsça, Rumca, İbrânice, Fransızca ve Latince’yi çok iyi bilen Ishak Efendi, 1816 senesinde Mühendishâne-i berre-i hümâyûnun matematik hocalığına tâyin edildi. 1824’de dîvân-ı hümâyûn tercümanlığına getirildi. 1828’e kadar bu vazifede bulunan İshâk Efendi, bu târihte Balkanlarda inşâ olan kalelerin teftîşi ile görevlendirildi. Balkanlardan dönüşünde tekrar Mühendishâne-i berre-i hümâyûnda müderrisliğe devam etti. 1831’de bu okulun müdürlüğüne tâyin edildi. Bu görevde iken ders programını yenileştirdi ve öğretim kadrosunu kuvvetlendirdi. Yetersiz hocaların görevlerine son verdi. Bir süre sonra mübarek yerlerin tamiri için Hicaz’a gönderildi. Vazifesini bitirip dönerken Mekke’de 1834 senesinde vefât etti ve orada defnedildi. Mühendishâne’nin üstündeki kabristana, hatırlanmak ve hayırlı duâya sebeb olmak üzere mekteb tarafından adı ve ölüm târihi yazılı bir taş diktirilmiştir. İshak Efendi, fen ilimlerine dâir birçok eser yazmış olup, batı dillerinden Türkçe’ye fennî kitabları tercüme eden ilk âlimdir. Batılı bilim adamlarının yazdığı ilmî eserlere vâkıf olan İshak Efendi, ilmî ıstılahları tatbîk ve karşılıkları bulunmayan ilmî ıstılahlara da isim tâyinine muvaffak oldu. Basılmış olan eserleri şunlardır: 1- Mecmûa-i Ulûm-i Riyaziye: Matematiğe âid dört cildlik bir ders kitabı olup, çok meşhurdur. 1831-1834 seneleri arasında İstanbul’da basıldı. Eserde yüzdört şekil vardır. Birinci cilde aritmetik cebir, geometri ilkeleri, konuları, ikinci cildde; düzlem trigonometrisi, geometri işlemleri, cebrin geometriye uygulanması, konikler, diferansiyel ve integral konuları, üçüncü cildde; fizik, mekanik, su iletimi ve kuvveti, atmosfer, ilm-i menâzır (optik) konuları, dördüncü cildde ise; elektrik, kürevî trigonometri, astronomi ve kimya konuları işlenmiştir. Eser uzun seneler müderrishânede ders kitabı olarak okutulmuştur. Modern Kimya alanında ilk eser olarak da kabul edilmektedir. 2- Usûl-i Îsâga: 167 sayfa ve altmış levhadan meydana gelen eser top dökümcülüğü ile ilgilidir. Kendi deyişiyle Kütüb-i efrenciye’den çeviri ve derleme yoluyla hazırlanmıştır. Eserde, ateşli silâhların yapımında kullanılan demir, demir alaşımları, kalay, bakır, tunç hakkında bilgiler verildikten sonra, top dökümcülüğü anlatılmaktadır. 3- Tuhfet-ül-Ümerâ: Ordu kurmak ve kalelerin muhafazasından bahseden bu eser, iki makale ve bir hatimeden meydana gelmiştir. Eserin sonunda şekiller devardır. 1828 senesinde basılmıştır. Süleymâniye Kütüphânesi Es’ad Efendi kısmında bir nüshası bulunmaktadır. 4- Usûl-i istihkâmât: İstihkâm yapımına dâirdir. 5- Aks-ül-Mevâyâ fî Ahz-izZevâya: Oktan ve sektan gibi rasat âletlerini kullanma usûllerinden bahsetmektedir. 6Nisle-ül-Hiyâm: Çadır kurulmasına dâirdir. 7- Küre risalesi, 8- Deniz Lağımı Risalesi, 9- Hikmet: Arabça yazılmış bir fizik kitabıdır. 10- Âlât-ı Kimyeviye Risalesi, 11- Kavâid-i Ressâmiye: Arazî hududları kaidelerini ihtiva etmektedir. Eserin bir nüshası Mühendishâne-i berr-i hümâyûn Kütüphânesi’nde mevcuttur. 12Oktand: Esere ismini veren bu âletin tarifleri ile kullanım usûllerini anlatan bir risaledir. 13- Harb ilmine dâir bir Risale, 1827 senesinde basılarak subaylara dağıtılmıştır. 1) Osmanlı Müellifleri; cild-3, sh. 272 2) İslâm Meşhûrları Ansiklopedisi; cild-2, sh. 1192 3) Bâşhoca İshak Efendi (F. Reşid Unat; Belleten. Sayı-109, sene-1964) 4) Osmanlı Türklerinde İlim; sh. 219 5) Hoca İshâk Efendi ve Top dökümü ve Balistiği (Metin Yerebakan; Ankara-1984) İSHAK PAŞA Osmanlı Devleti vezirlerinden. Devşirme olup ünlü Türk beylerinden Paşa Yiğit tarafından evlâd edinilerek enderûnda İslâm terbiyesi ile yetiştirildi. Devlet işlerindeki muvaffakiyeti, zekâ ve kabiliyeti sayesinde yükselerek sultan İkinci Murâd Hân zamanında önce hazînedâr, sonra Bosna beylerbeyi oldu. Savaşlardaki hizmeti sebebiyle Sultân’ın büyük teveccühünü kazandı. Murâd Hân saltanattan vazgeçip Manisa’ya çekildiğinde İshak Paşa’yı nedîm (sohbet arkadaşı) olarak götürdü. Sultân’ın vefâtına kadar yanından ayrılmayan İshak Paşa sadâkatle hizmet etti. Fâtih zamanında Anadolu beylerbeyi yapılınca Anadolu beyliklerine karşı harekâtı idareye me’mur edildi. Bu görevi başarıyla tamamlayıp Menteşe Beyliği’ni, kesin olarak Osmanlı topraklarına kattı. İshak Paşa, İstanbul’un fethinde Anadolu beylerbeyi olarak eyâletinin askerleriyle muhârebeye iştirak etti. Fethi müteâkib Halîl Paşa’nın yerine vezîriâzam oldu. 1455’de vazifesini Mahmûd Paşa’ya terketti. Daha sonra vezîriâzam olan Mehmed Paşa’nın azli üzerine 1470’de ikinci defa vezîriâzam oldu. Bu sıralarda Anadolu’da başkaldıran Karaman ve Germiyanoğulları’nın üzerine gönderildi. Görevini başarıyla tamamlayan İshak Paşa, bu seferde Pâdişâhın’ın emriyle Aksaray şehrinden bir çok san’atkârı aileleriyle birlikte İstanbul’a getirip, bu günkü Aksaray’a yerleştirdi. Semte bundan sonra Aksaray denildi. İshak Paşa, 1472 târihinde Akkoyunlu üzerine yapılacak seferden önce görevinden alınıp, sadârete ikinci defa Mahmûd Paşa getirildi. Sultan İkinci Bâyezîd Hân’ın tahta geçmesinden sonra 1481 târihinde üçüncü defa sadrâzamlığa getirilen İshak Paşa, bir müddet devlet hizmeti gördükten sonra tekâüdle Selanik sancağına gönderildi. 1487 (H. 892) târihinde orada vefât etti. İshak Paşa, devlet hizmeti yanında hayır ve hesenât hizmetleriyle de tanındı. İnegöl’de bir imâret ve medresesi, İstanbul’da Ahırkapı civarında bir mescidi (camii) vardır. Câminin etrafındaki mahalleye İshak Paşa mahallesi denmektedir. Bundan başka Selanik’te bir imâret ve başka hayratlar da yaptırmıştır. İnegöl’deki İshak Paşa Küliyesi’nin 1486 (H. 891) tarihli Arapça vakfiyesinde; “Fakirlere mesken ve mekân, uğrayıp gelenlere, misafir ve mukim müslümanlara, konak ve barınak olarak kurulmuştur” yazılıdır. 1) Hadîkat-ül-vüzerâ; sh. 12 2) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 529 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-8, sh. 203 4) İslâm Meşhurları Ansiklopedisi; cild-2, sh. 1200 İSKÂN SİYÂSETİ Konar göçer aşiretleri toprağa bağlama veya bir bölge halkının alınarak başka bir yerde yerleştirilmesi. İskân: En geniş mânâsiyle yerleşmek demektir. Mevsimlerin seyrine uyarak yer değiştiren, yazın yaylaya, kışın ovaya inen yarı göçebe grupların bir müddet için yerleşmeleri, insanların oturdukları münferid mesken, çiftlik, köy, kasaba ve şehir, geçici veya devamlı, toplu veya dağınık, küçük veya büyük bütün yerleşmeler, iskân olarak adlandırılır. İskân mes’elesi devletlerin ekonomik ve idâri mes’eleleri ile yakından ilgili olduğu gibi, toplum hayâtı ile de ilgilidir. Devletlerin kuruluşu ve parçalanması çeşitli ekonomik ve siyâsî hâdiseler, çok defa büyük nüfus kütlelerinin yer değiştirmesine sebeb olmuştur. Çeşitli milletlere mensub topluluklardan teşekkül etmiş olan Osmanlı Devleti de bu şekilde bir hâdise neticesinde kurulmuştur. Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması için doğudan gelen ve Horasan erenleri denen tasavvuf büyükleri, İslâmiyet’in bildirdiği îmân, ibâdet ve ahlâk esaslarını gittikleri yerlerdeki insanlara anlattılar. Göçebe hâlinde yaşayan kitleler, Alp veya Alperen adı da verilen bu dervişlere samimiyetle bağlandılar. Bu gâzî dervişler, emirleri altına giren kitlelere yegâne gaye olarak cihâd ve İ’lâ-yı kelîmetullah umdelerini benimsetip, bu umdelerin tahakkuku için gerekli idarî teşkilâtlanmayı sağladılar. Evvelâ Bizans topraklarını feth ederek buraları İslâm toprağı ve sulh diyârı hâline getirmeye gayret ettiler. Bu çalışmalar kısa zamanda netîce verdi. Bu Gâzi dervişler bir şehri veya memleketi fethedince, bir kısmı oraya yerleşti, kalan kısmı ise daha ileri giderek İslâm dîninin yayılması, insanların müslüman olmak suretiyle ebedî saadete kavuşmasını sağlamak ve Allahü teâlânın isminin her yere duyurulması için gayret sarf ettiler. Sulh yoluyla feth ettikleri yerlerin ahâlisini İslâm hukuku gereğince hiç bir surette rahatsız etmediler, onları cizye vermeleri karşılığında hür ve dinlerinde serbest bıraktılar. Harb yoluyla feth ettikleri yerlerde ise, yine İslâm hukukuna göre muamele yapıp ihtiyarlara, kadınlara, çocuklara ve din adamlarına dokunmadılar, kendilerine karşı silâh çeken ve kılıç kullananları esir ederek, İslâm hukukuna göre cezalandırdılar veya şahıs başına cizye ve topraklarından harac alıp serbest bıraktılar. Yalnız feth ettikleri şehrin en büyük kilisesini câmi yapıp, ezanlar okudular. Hıristiyanlara da yeni mâbed inşâ etme izni verdiler. Bu şehirlere yerleşen Horasan erenleri; câmiler ve bu câmilerin etrafına medreseler ve mektebler, şehrin fethini te’min eden gâzi dervişler için tekke ve zaviyelerle hastahâne, kervansaray, imâret, çeşme, yol ve köprüler yaptılar. Çeşitli sosyal yardım müesseseleri kurdular. Bu suretle Bizans hâkimiyeti ve zulmü altında inleyen halk, müslüman-Türkler sayesinde sulh, sükûn ve mutlak âsâyiş içerisinde yaşadı. Orta Asya’dan gelen müslüman-Türk boyları, zamanla hıristiyan topraklarına daha sık yerleştiler ve muayyen bir müddet sonra hıristiyan ahâli azınlığa düştü. Bu durum Osman ve Orhan Gâzi zamanlarında da devam ederek Marmara bölgesi Türklerle iskân edildi. Bir müddet sonra muntazam bir ordu ve düzenli bir devlet teşkilâtı kurdular. Böylece birçok dînî, içtimâi ve iktisâdî şartlar neticesinde ortaya çıkan Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde tasavvufî müesseselerin te’siri pek büyük oldu. Dînî, askerî ve siyâsî sebeblerin yanısıra, nüfus yoğunluğu ve hareketliliği gibi sebebler de Osmanlı Devleti’nin kurulmasında ve büyümesinde önemli rol oynadı. Osmanlılar gönül ehlinin ve âlimlerin önderliğinde başlayan ilk iskân hareketleriyle birlikte yeni alınan yerlere müslüman ahâliyi sevk ettiler. Muhtelif yerlerde vakıflar kurdular. Müstakil derbend te’sisleri kurup buralara ahâliyi yerleştirdiler. Ordunun ardından veya onlarla birlikte hareket eden velîler için ıssız yolların geçtiği önemli mevkilere zaviye ve tekkeler inşâ ederek iskân hareketine yön verdiler. Yeni fethedilen yerleri Türkleştiren ve İslâmlaştıran Osmanlılar boş yerleri de şenlendirerek ekonomik bir hareketlilik sağlamak için yeni kasaba ve köyler kurdular. Konar-göçer durumda olan müslüman-Türk aşiretlerini yeni alınan bölgelerin Türkleştirilmesinde ve İslâmlaştırılmasında kullanan Osmanlı Devleti; onları savaşçı vasıfları, bir disiplin ve teşkilât içinde olmaları sebebiyle de bu feth edilen bölgelere yerleştirdi. Nitekim Rumeli fâtihi Süleymân Paşa zamanında, konar-göçer durumda olan aşiretler Rumeli’ye geçirilip iskân edildiler. Rumeli’den de Anadolu’ya insan toplulukları nakledilmek suretiyle bölgeler arasında denge kurulmaya çalışıldı. Bu arada birbirine zıt iki ayrı istikâmette iskân hareketi de görülmektedir. 1461 yılında fethedilen Trabzon’un eski hıristiyan sipahilerinden bir çoğu ve onlara tâbi olanlar Rumeli’nin muhtelif yerlerine sevk edilirken, yerlerine Tokat, Samsun, Bafra, Çorum ve Amasya gibi bölgelerden getirilen ahâli yerleştirildi. İki yönlü ve bâzan da birbirine zıt bölgelerden yapılan bu nakiller sayesinde, çeşitli menşe’lerden gelen halkın birbirleriyle kaynaşması ve merkezî idarenin kuvvetlenmesi gayesi güdüldü. Osmanlıların Rumeli’ye geçtikleri ilk zamanlardan itibaren, fetholunan yerlere sevk edilen müslüman-Türk aşiretlerine zengin topraklar verildi. Bütün akrabalarıyla göçecek olanlara; yurdluk, toprak, tımar gibi imtiyazlar da tanımak suretiyle, muhaceret teşvik edildi. Bu durum fetihleri teşvik gayesi taşıdığı gibi, memleketin şenlendirilmesi ve iskânı gayesini de desteklemekteydi. Netice olarak Osmanlı Devleti iskân siyâsetini asıl olarak Türk ve hıristiyan toplumlarını bir araya getirmek ve böylece gayr-i müslimleri İslâmiyet’in sağlam hukuk nizâmı, adalet ve din hürriyetinin yanı sıra müslümanlığın temizlik, misafirperverlik, cömertlik ve her türlü iyi ahlâk umdeleri ile bezenmiş halkının yaşayışını göstermek suretiyle İslâm’ın yayılmasını sağlamayı hedef almıştı. Gerçekten de bu sayededir ki, Fâtih Sultan Mehmed 1463’de Bosna’ya girince burada bulunan ve devamlı olarak ezilmekte olan Bogomiller zümresi toptan müslüman olmuşlardı. Bosna müslümanları, Türk idaresine ve İslâmiyet’e kavuşurken kendi ellerinden alınmış olan topraklara da Türk idaresi sayesinde sâhib oluyorlardı. Samimî müslüman olan Boşnak (Bosnalılar) bu bölgede Osmanlı hâkimiyetinin de dayanağı olmuşlar ve birçok devlet adamı yetiştirmişlerdir. Yine Boşnaklar gibi Balkanlarda Arnavutlar, daha önce oralara gelmiş şâmânî veya hıristiyanlaşmış Türkler ve hattâ Sırplar ve Macarlar bu mükemmel idare karşısında derhâl müslümanlığı tercih ediyorlardı. Dinlerine bağlı kalıp ayrılmayanlar dahi Osmanlı idaresine sıkısıkıya bağlanıyordu. Nitekim Ankara muhârebesinde Yıldırım Bâyezîd Han’a sadâkatini gösteren hıristiyan Sırplar, mağlûbiyetten ve devletin buhrana düşmesinden sonra bile, Osmanlılara bağlılıkta kusur etmemişlerdir. Birinci Bâyezîd devrine âid ilk iskân kaydı, 1400-1401 yıllarında tuz yasağını kabul etmeyen ve Menemen ovasında kışlayan aşiretlerden Göçerevlilere âid olup Filibe taraflarına gönderilmişlerdir. Oğlu Çelebi Mehmed zamanında isyânları Yörgüç Paşa tarafından bastırılan Tatarlar ise, Dobruca havalisine yerleştirilmişlerdir. 1397’de Mora’da Argos’un alınmasından sonra buradan 30.000 kişi Anadolu’ya, Anadolu’dan da Üsküp ve Teselya bölgelerine Türkmen ve Tatar aşiretleri nakledilmişlerdir. Bu durum ikinci Bâyezîd pâdişâhlığının sonuna kadar devam etti. Fâtih Sultan Mehmed Han devrinde Rumeli’den Anadolu’ya sevkedilen halkın bıraktıkları boşluklar da Anadolu’dan gönderilen ahâli ile dolduruldu. İkinci Bâyezîd Han devrinde Tekeli ahâlisinden devlete karşı isyân edenlerin bir kısmı Tekeli dışına sevk edildi. Sürgün edilen bu aşiretler, on beşinci yüzyılın sonlarında başlamak ve on altıncı yüzyılın başlarında hızlanmak suretiyle yeni köyler kurdular ve toprağa bağlı yeni yerleşim birimleri teşkil ettiler. On altıncı yüzyılın sonlarından itibaren devlet, dinamizmini kaybetmeye başladı ve fetihler durdu. Daha önceki dönemlerde dışa dönük İskân siyâseti tâkib eden Osmanlı devleti yavaş yavaş içe dönük bir iskân politikası tâkib etmeye başladı. Bir iç iskân unsuru olarak ortaya çıkan konar-göçerlerin ve çeşitli sebeplerle yerlerini terk eden ahâlinin boş ve harâb sahalara İskân edilerek buraların zirâata açılması düşüncesi hâkim oldu. On yedinci yüzyılın başından itibaren doğuda ve batıda yapılan harbler; idâri, mâlî, iktisadî ve adlî nizâmın yer yer gevşeyip bozulmasına yol açtı. Bundan faydalanarak ortaya çıkan Celâlî isyânları devlet için büyük bir mes’ele hâline geldi. Uzun harblerin ve Celâlî isyânlarının ortaya çıkardığı iktisadî ve sosyal buhranlar geniş halk kitleleri üzerinde olumsuz te’sirler bıraktı. Ahâlinin bu te’sir sebebiyle yerlerinden ayrılarak, daha uygun yerlere göç etmesi, bir çok meskûn yerin harâb olmasına sebeb oldu. Yerini terk eden ahâli başka köy ve kasabalara, bilhassa büyük şehirlere akın etti. Bu ise ekonomisi zirâate dayanan devletin zirâi gelirinin azalması yanında, yeni sosyal buhranlara yol açtı. Bu sebeple devlet göç eden halkı tekrar eski yerlerine iade etmek için bâzı teşebbüslerde bulunduysa da istenen başarı elde edilemedi. Böylece Celâlîlerin zulmünden kaçan, evini ve çiftini terk eden halk, İstanbul ve diğer büyük şehirlerin çevresine yerleşti. Osmanlı Devleti, on yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda harâb ve sâhibsiz kalan bu yerlere çeşitli aşiret ve oymakları yerleştirerek, buraların yeniden zirâate açılması şeklinde bir iskân siyâseti tâkib etti. Ana toprak olarak kabul edilen Anadolu’daki bu iskânın yanısıra, çeşitli harbler neticesinde uğranılan yenilgiler de sınırların gerilemesine sebeb oldu ve yeni göçler başladı. Bunların da yerleştirilmeye başlanması iskân siyâsetinin ikinci safhasını teşkil etti. Yolların emniyeti açısından büyük önemi hâiz olan derbend te’sisleri on sekizinci yüzyılın başından îtibâren tamir edilerek yeniden düzenlendi ve bir iskân vâsıtası olarak kullanılmaya başlandı. Derbend ve çevresinde derbendci adı altında pekçok başıboş reâya İskân edilerek bölgenin emniyetinin sağlanmasına çalışıldı. Şekavet unsurlarının baskılarına karşı halk üzerinde emniyet duygusunun hâkim kılınmasına, böylece yerlerini yurtlarını terk edenlere mâni olarak, yerleştirmeyi kolaylaştırma yoluna gidildi. Devletin iskân siyâsetiyle ilgili kanunnâmeler düzenlendi. Bu düzenlemeye göre; bir kimse canı istediği zaman mesleğini bırakıp başka bir yere gidemezdi. Bu şekilde hareket edenler tâkib edilir ve eski yerlerine iade edilirlerdi. Yerini terk edip başka yerlere giden kimseler gittikleri yerlerde on yıldan fazla kalır ve oranın vergi hânesine yazılırlarsa, bulundukları yerlerden kaldırılmazdı. Buna karşılık terk ettikleri ekili arazileri için çiftbozan resmi (vergisi) alınırdı. On sekizinci yüzyılda, devletin emirlerini dinlemeyerek, şekavet hareketlerine katılan, bu sebepten birçok kimsenin yerlerini terketmesine yol açan grublar, sürgün mahalli olarak seçilen ve aşiretler için hapishâne hüviyetinde olan yerlere gönderildi. Böylece Anadolu’da emniyet sağlanarak iskân olunan veya olunacak ahâliye kolaylık sağlandı. Bu bakımdan eşkıya grubları büyük bir inat ve ısrarla tâkib edilerek baskı altına alındı. Konar-göçer durumdaki aşiretler bu baskılar karşısında yerleşik ahâliye nazaran ekonomik yönden daha zor duruma düştükleri için, kendiliklerinden yerleşmek zorunda kaldılar. Konar-göçerlerin yaylak ve kışlakları arasındaki hareketleri esnasında yerleşik ahâliye zarar vermeleri, onların iskânı için teşebbüse geçilmesini sağladı. Bu şekildeki aşiretlerin bir kısmı yaylak veya kışlaklarına yerleştirildiler. Meselâ 1728’de Zamantı ırmağı etrafındaki köylere Receblü Afşarı cemâati yerleştirildi. Kozandağında bulunan aşiretlerin de Çukurova’ya indirilerek Sarıçam mevkiinde yerleştirilmeleri sağlandı. Alaçam mahalli ise, Şeyhoğlu ve ona tâbi oymaklara iskân sahası olarak tâyin edildi. On dokuzuncu yüzyılda umûmî olarak toplu iskân siyâseti yerine, bölgelere hitâb eden ve oraların ıslâhını hedef alan bir yol tâkib edildi. Tanzîmât’la birlikte başlayan iskân hareketleri daha dikkatli bir şekilde yürütülmeye çalışıldı. Aşiret reislerine bulundukları eyâlet vâlisi tarafından birer mühür verilerek, aşiretten herhangi bir şahsın izinsiz başka bir yere gitmesi önlendi. Ayrıca eyâlet müşirlerinin nezâreti altında, aşiretler müstakil birer muhassıllık hâline getirildi. 1842’de alınan bir kararla aşiretlerin bulundukları kaza ve sancak topraklarından dışarı yaylak ve kışlağa gitmeleri önlendi. Böylece ordu için de yeni ve taze kuvvet teşkil edilmiş oldu. İskâna muhalefet edenlere kuvvet kullanılma yoluna gidildi. Yerleşecek olanlara da, köyler kurup zirâatle meşgul olmaları şartıyla, toprak tahsis edildi. Yeniil, Rışvan, Reyhanlı ve Avşar gibi aşiretler Amasya, Sivas, Konya ve Kayseri sancaklarına yerleştirildiler. Rışvan ve Avşar gibi kalabalık aşiretlerin dağınık bir şekilde iskân edilmelerine de dikkat edildi. Bunun dışında bâzı bölgelerde müstakil yaşayıp, devlet emirlerini dinlemeyen grublar ıslâh edilerek iskân ettirildi. Bunlar bilhassa bulundukları bölgelerden uzak mahallere nakledildiler. On dokuzuncu yüzyılın ortalarından îtibâren, harbler sebebiyle elden çıkan topraklardaki zulme uğrayan müslüman Türkler Anadolu’ya göç ettiler. Bunun için 1860 yılında muhacirlerin İskânı ve onların çeşitli mes’eleleriyle meşgul olmak üzere İskân-ı muhacirin komisyonu kuruldu. İstanbul’da kurulan bu komisyonun paralelinde her vilâyette bir müdürlük teşkil edildi. 1914 yılında da bu komisyon, çıkarılan bir kânunla yeniden teşkîlâtlandınlarak, Aşâir vo muhacirin müdüriyet-i umûmiyesi adı verildi. On dokuzuncu yüzyılda Osmanlı Devleti’nin iskân politikası, kendine dönüş olarak vasıflandırabileceğimiz bir hüviyete girdi. Konar-göçerler daha dar bir çerçeve içine sıkıştırılırken, bu durum iskân çalışmalarında büyük kolaylıklar sağladı. Harbler neticesinde kaybedilen topraklarda kalan müslüman-Türk ahâlinin zulüm ve baskılar sebebiyle yurdlarını terk ederek göç etmeleri, devleti yeni problemlerle karşı karşıya getirdi. Kurulan komisyon marifetiyle muhacirler çeşitli bölgelere iskân edildiler. 1) Türk Cihân Hâkimiyeti ve Mefkûresi Târihi cild-2, sh. 155 2) Büyük Türkiye Târihi; cild-2, sh. 247 3) Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu; sh. 50, 60 4) XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyâseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi (Y. Halaçoğlu- Ankara-1988) 5) Rumeli’den Türk Göçleri (B.N. Şimşir) 6) Osmanlı imparatorluğunda bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler (Ö.L. Barkan İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul-1954) 7) Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskân Teşebbüsü (Cengiz Orhunlu, İstanbul-1963)
