TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

EZHER b. SA' D
ye, Camiatü'l-Ezher, el- Meahidü'I- Ezheriyye adlı heyetierin kurulması istenmiş ve bunların görev ve yetkileri belirlenmiştir.
1964'te Ezher Üniversitesi'ne ziraat,
tıp, eczacılık, ticaret ve eğitim fakülteler iyle yabancı diller okulu ve gazetecilik enstitüsü gibi yeni birimler eklendi.
Bu gelişmelerin ardından Medlnetünnasr civarına ihtiyacı karşılayacak yeni
binalar inşa edildi. 1991 ·de erkek öğ­
renciler için Kahire'de on dört, taşrada
yirmi bir; kızlar için Kahire'de beş, taş­
rada dört olmak üzere toplam kırk dört
fakülte vardı. 1990 yılında 711 profesör
ve 834 doçentle birlikte öğretim elemanlarının sayısı 5316, toplam öğrenci sayı­
sı da 81.1 08 idi. Aynı yıl 1703 kişi yüksek lisans, 1053 kişi de doktora yapmaktayd ı. Yetm i ş altı ülkeden gelen yabancı
öğrenci sayısı ise 6398'e ulaşmıştı. Ezher'de eğitim ve öğretim şewa l ayında
ramazan bayramından sonra başlar, cemaziyelahirin sonuna kadar devam eder.
Receb, şaban ve ramazan ayla rı tatildir.
Ayrıca kurban bayramında, mevlid -i nebl ve Mı sı r halkının çok saygı duyduğu
mutasawıf Seyyid Ahmed el-Bedevl'nin
(ö 675/ 1276) doğum günü tatil yapılır;
hafta tatili ise perşemb e öğleden sonra
ve cuma günleridir.
Kuruluş yıllarından
itibaren Ezher'de
alimlerden bazıları
şun lardır: Kadı Ebü'l -Hasan Ali b. Muhammed b. Nu'man. el -Emlnü'l-Muhtar Abdülmelik b. Muhammed el-Harranı. Ebu Abdullah el-Kundal, Hasan b.
Hatlr el-Farisl, Ebü'l-Abbas Ahmed b.
Haşim el-Mısrl, Ebü'l -Hasan Tahir b. Ahmed el-Mısrl, Ebu Abdullah Muhammed
b. Berekat, Abdüllatlf el - Bağda di, yahudi tabip Musa b. Meymun, İbnü'l-Fa­
rız, Ebü'l - Kasım el-Menfelütl, Şemsed­
din el-Atabekl, Sa'deddin el-Harisl, Cemaleddin el-Asyutı. Şehabeddin es-Sühreverdl, İbn Hallikan, Ali b. Yusuf b. Cerlr
el- Lahml, Kıvamüddin el- Kirmanl, Şern­
seddin el- İsfahanl. Şerefeddin el- Maliki, Muhammed b. Yusuf b. Hayyan elGırnatl, Takıyyüddin es-Sübkl, Kanber b.
Abdullah eş-Şirvanl, İbnü' d- Demaminl.
Fahr el - Bilblsl, Makrlzl, İbn Hacer el-Askalani, İbn Haldun, Takıyyüddin el- Fasl,
Şemseddin el-Fenarl, Nureddin Ali el-Buhayri, Abdurrahman el-Münavl, Şehabed­
din el-Kalyübl, Cemaleddin el-BabiH, Şe ­
habeddin el-MakkarL Muhammed b. Ahmed el - Haraşl, Şehabeddin el-Birmavl.
ders veren
Mısır
tında
meşh ur
ve Arap dünyasının fikri hayaönemli rol oynayan bazı Ezherli-
ler de şunlardır: Abdurrahman el-Cebertl, Rifaa b. Rafi' et- Tahtavl, Muhammed Abduh, Sa'd Zağl ul, Reşld Rıza ,
Abdullah Nedim, Taha Hüseyin, Mustafa Lutfı el-Menfelutl, Ahmed Hasan ezZeyyat, Ali Abdürrazık, Muhammed Mustafa el-Meragı.
EZHER b. SA'D
( ~.:,.:__,..ı.jl )
Ebu Bekr Ezher b. Sa'd
es-Semman el-Bahil\'
(ö. 203/818-19 )
Hadis
hafızı .
L
_j
BİBLİYOGRAFYA:
AbdüllatTf el-BağdactT, el-ifade ve'l· i'tibar,
Kahire ı286, s. 20; İbn Ebü Usaybia, 'Uyünü' l enba', ll, 207 ; Ka l kaşendT. Şubhu ' l-a'şa, ll,
25ı; lll, 364; Evliya Çelebi, Seyahatname, X,
ı95-ı96; A'malü meclisi idareti'l-Ezher, Kahire ı323; Muhibbüddin HatTb, el-Ezher: miiifhi ve f:ıiiiıruh, Kahire ı345 ; AbdülhamTd Vünus - Osman Tevfik. el-Ezher, Kahire ı 946;
Mansür Ali Receb, el-Ezher beyne 'I-miiii ve ' l hiiiır (baskı yeri yokl. ı946 (Matbaatü'I-Muktatef ve'l-mukattam) ; Mahmüd Ebü'l-Uyün, elCami'u 'l-Ezher, Kahire ı368jı949; B. Dodge,
al-Azhar: a Millennium of Muslim Learning,
Washington· ı 96ı ; el-Ez her: tarfl]uh ve tetavvüruh, Kahire ı383 1ı964; Ahmed Hasan el BakürT, el-Ezher beyne l]alf{eti ' l-Mu'iz ve Cemal 'Abdinnasır, Kahire 1964; Muhammed elBehT, el-Ezher ~e'l-{ikrü 'l-mu'aşır, Kahire 1955;
Afaf Lutfi al-Sayyid Marsot. "The Begining.of
Modernization Among the Rectors of al-Azhar, 1798-1879", Beginnings of Modernization
in the Middle East the Nineteenth Century (ed.
W R. Polk- R. L. Chambers). Chicago 1968,
s. 267-280; Takvfmü Cami'ati'l-Ezher {f erba 'a senevat 1JBB-1392/ 1968-1972 (nşr. Darü'I-Maarif). Kahire ı972; Said İsmail Ali, el Ezher 'ala mesrahi's-siyaseti'l-MlSriyye, Kahire 1974; M. Celal Keşk, Ve Del]aletü'l-l]ayli'lEzher, Kahire 1978; Ali AbdülazTm, Meşyel]a­
tü 'l-Ezher münzü inşa'iha hatte'l-an, Kahire
1399/ı979, 1 - ll;-İbrahim Avaz~yn, 'Ala Tarif!:ı'l­
Ezher {f elf 'am, Kahire 1402/ 1982; el -Ezherü'ş-şerff {f 'rdihi'l -el{f, Kahire 1403/1983; elEzher ve 'l-islam, Kahire 1983; AbdülazTz Muhammed eş-Şinnavi, "Ervikatü'l - Ezher", Dirasat fi ' l-hadareti'l-islamiyye, Kahire 1985, ll,
3-123; A. C. Eccel, Egypt, Islam an Social Change: al-Azhar in Con{lict and Accommodation,
Berlin ı984; Vüsuf KardavT. Risaletü'l-Ezher,
Kahire 1984; M. Süleyman, Devrü'l-Ezher {f'sSüdan, Kahire 1985; M. Kemal Seyyid, el-Ezher: cami'an ve cami'aten, Kahire 1986; M .
Abdülmün'im HafacT, el-Ezher tr elf 'am, Kahire, ts.- Beyrut ı408/1988, ı-nı; M. Bekir, Hayati {f rihabi'l-Ezher: talib ve üstii? ve vezfr,
Kahire, ts . ; ŞüyQI]u'l-Ezher (nşr. Veüiretü'li'lam). Kahire, ts.; Cami'atü'l -Ezher {f sütür,
Kahire 14ı ı /1991; M. Winter, Egyptian Society
Under Ottoman Rule 1517-1798, London 1992,
s. 118- ı 27; F. R. C. Bagley, "The Azhar and
ShT 'ism", Mw, L/2 (1968). s. 122-129; M . Receb el-Beyyümi, "el-Ezher ve ~ürriyyetü'l­
fikr", ME, LI/5 (1975). s. 1143-1152; Remziye
el-AtrakcT, "el-Ezher fi zılli'l -Filtımiyyin" , Mecelletü Külliyyeti 'l-adab, sy. 25, Bağdad 1399/
1979, s. 469-506; Ahmed M. Süveydan, "TariJ:ı.u'l-Cilıni.'i'l-Ezher", el-Fikrü'l- 'Arabf, XLIV,
Beyrut 1986, s. 131-ı46; K. Vollers, "Ezher",
İA, IV, 433-442; J. Jomier, "al-Azhar", E/ 2 (İng.).
ı , 813-821.
r:rli:l
ımı SAro ABoüLFETTAH AşuR
109'da (727 -28), bazı kaynaklara göre ise 111 'de (729-30) doğdu. Basra civarında yaşayan Beni Sahile kabilesinin
azatlı kölesiydi. Babasının Sicistan'ın Ruhhac kasabasından oluşuna bakarak onun
da burada doğduğu tahmin edilebilir.
Ezher Araplar'a esir düşerek Sahile kabilesine satıldı. İlk tahsiline Basra'da baş­
ladı ve Kur 'an öğrendikten sonra hadis
ezberlemeye yöneldi. Devrin tanınmış
alimlerinden Süleyman b. Tarhan et-Teyml, Yunus b. Ubeyd, Abdullah b. Avn,
Kurre b. Halid'in derslerine devam etti.
Ali b. Medlnl. İshak b. Rahuye, Ahmed
b. Hanbel, Bündar, Muhammed b. Yahya
ez-Zühll, Ahmed b. Furat gibi muhaddisler kendisinden hadis rivayet ettiler.
Hadis meclislerine birlikte katıldığı ders
arkadaşı meşhur Türk alimi Abdullah b.
Mübarek'in kendisinden rivayette bulunması onun hadis ilmindeki yerini göstermeye yeterlidir. Son derece güçlü bir
hafızaya sahip olan Ezher, azatlı bir köle olmasına rağmen hafızası ve gayretiyle ilirnde yüksek bir yere ulaştı. Yahya b. Main, İbn Avn'ın öğrencileri içinde
onun kadar bilgili başka bir kişinin bulunmadığını söylerdi.
Abbas! Halifesi Ebu Ca'fer el- Mansur'la yakın arkadaş oldukları rivayet edilen Ezher halife olduktan sonra onunla
fazla görüşmemiştir. Iraklı muhaddisler
arasında gerçek bir otorite kabul edilmiş, Basra'daki hadis meclislerine kendisinden hadis yazmak üzere binlerce
talebe gelmiştir. Ayrıca hadisleri yazılı
bir kitaptan nakletmesi sebebiyle takdir edilmiş ve rivayetleri İbn Mace dışın­
da Kütüb-i Sitte'de yer almıştır. Hacası
İbn Avn'ın hadislerini en iyi bilmesiyle de
şöhret bulan Ezher, ömrünün sonlarına
doğru yoksul düşen hocasının bütün ihtiyaçlarını karşılamıştır.
Ezher b. Sa'd sika* bir ravi olup rivayet ettiği hadisler delil olmaya elverişli
bulunduğu için tanınmış fıkıh alimi Hammad b. Zeyd öğ rencilerine onun naklettiği hadisleri yazmalarını tavsiye etmiş­
tir. Hadis münekkidi Ukayll, Ezher'in rivayet ettiği hadislerden ikisini ele alarak onun bunlarda tedlls yaptığını, dolayısıyla zayıf bir ravi olduğunu iddia et-
63
EZHER b. SA' D
mişse de İbn Hacer bu iddianın cerh sayılamayacağını,
Ezher'i zayıf raviler arasında zikretmenin doğru olmayacağını
söylemiştir. Nitekim Zehebl de UkayiT' nin bu kanaatini hatalı bulmuş ve Ahmed b. Hanbel'in bir başka raviyi Ezher'e
tercih etmesinin onu yanılttığını belirtmiştir.
Ezher 203 (81 8- 19) yılında Basra ' da
vefat etmiştir. Halife b. Hayyat bu tarihi 207 (822-23) olarak zikretmektedir.
BİB LİYO G RAFYA :
İbn Sa 'd, et· Tabakat, VII, 294 ; Halife b. Hayyat, et- Taba~at (Ömeril, s. 226 ; Buhari. et-Tarrtıu ' l-kebrr, ı , 460-461 ; Ukayli. ed.-Pu 'afa', ı ,
132-1 33 ; İbn EbO Hatim. e / -Cerfı ve 't -ta'dfl, ll,
315; İbn Hibban. eş - Şi~a t, VI , 69 ; a.mlf.. fVleşa­
hfr, s. 162 ; Darekutni. ?.ikru esma ' i't-tab i'rn,
Beyrut 1406/1985, I, 34; İbn Hallikan, Ve{ey at,
ı , 194-195 ; Mizzi, Teh?fbü 'l -Kema l, ll, 323-325 ;
Zehebi, el-' iber, ı , 265 ; a.mlf.. Mfzanü' l -i' tida l,
ı , 172; a.mlf.. A' lam ü 'n -nübela', IX, 441 -442;
İbn Hacer. Teh?fbü 't- Teh?fb, I, 202-203; Süyüt i. Ta bakatü' l - fı uffaz (Öm er). s. 143; Hazreci,
ljulaşa tü Te?hfb, s . 25. G;1
11!!1
M ü c TE BA
UGuR
EZHERİ, Halid b. Abdullah
( ..S~)~\ .U.\~
.:.r. ..ı) b;.
)
Ebü'l-Velld Zeynüddln
Halid b. Abdiilah b. Ebi Bekr
el -Vakkad el -Ezherl
(ö. 905 / 1499)
L
Arap dil alimi.
__j
838 (1435) yılı civarında Yukarı Mısır'ın
(Said) Cerce şehrinde doğdu . Bu sebeple
CercavT (CercT. Cercevl ) nisbesiyle de anı­
lır. Te~ibü 'l-luga müellifi EbO MansOr
Muhammed b. Ahmed el-Ezherl'nin (ö .
370 / 9 80) soyundan geldiği söylenmektedir (HansarL III, 278). Küçük yaşında
ailesiyle birlikte Kahire'ye yerleşti. Otuz
altı yaşına kadar ilimle meşgul olmayan,
görevi Camiu'l-Ezher'in kandillerini yakmaktan ibaret olduğu için sonraları "Vakkad " diye anılacak olan Ezherl bir gün
lamba yakarken fitili bir talebenin kitabı üzerine düşürdü . Talebenin kendisini
"cahil herif" diye azarlaması üzerine tahsile başladı. Kur'an ' ı ezber leyip bazı temel eserleri okuduktan sonra Ezher' e
girdi. Yafş el - Mağribf, Ali b. Abdullah esSenhOrT. Emin el-Aksarayl, Muhammed
b. Abdülmün 'im el-Cevcerl ve İbrahim
el-Aclünf'den çeşitli ilimleri tahsil etti.
Bir sür e de Sehavf'nin talebesi oldu (SehavT, 111. 172) . Öğrenimini tamamladık­
tan sonra ders ver meye başladı . Hayatı
talebe okutmak ve eser telif etmekle
geçen Ezherl'nin meşhur talebeleri ara-
64
sında İrşadü's- sari müellifi Kastallanı
de bulunmaktadır. Ezherl 19 Muharrem
90S 'te (26 Ağ u stos 1499) Kahire ' de vefat etti.
Eserleri. Daha çok Arap grameri sabulan Ezherf'nin eserlerinin en belirgin özelliği sade ve kolay
anlaşılır bir dille yazılmış olmalarıd ı r.
Bilinen eserleri şunlardır: 1. el-Havaşi'l- Ezheri yye ii lfalli elfazi'l- M uli-addimeti'l- Cezeri yye (Kahire 1304 ). İbnü' l ­
Cezerl'nin tecvide dair risalesi üzerine
yazılan bu şerh 867'de ( 1462) tamamlanmıştır. 2. Temrinü 't-tullab ila sına 'a­
ti'l-i'rab. Mu'arribü 'l-Elfiyye adıyla
da tanınan ve İbn Malik et-TaT'nin elElfiyye 'sindeki beyitlerin i' rabını yaparak nadir kelimelerini açıklayan bu şerh
886 ·da ( 1481 ) tamam l anmış ve birçok
defa basılmıştır (Bu la k 1252 , 1292; Kahire 1274 lta ş bas kıl. 1289, 1292, 1299, 13 0 1,
hasında şöhret
1302, 1305, 1308, 13 10, 1312, 13 17, 1335,
1374 ; Bulak 1294 ; istanbul 1305). 3. Şer­
lfu '1-Acum1miyye. İbn AcurrOm'un el A cum1miyye'si üzerine kaleme alınan
bu şerh 887 (1482) yılında tamamlanmıştı r. Eser ilk defa Hollanda· da (nşr
Schnabel, Amsterdam 1756), daha sonra
da Mısır' da (Bulak 1251, 1259, 1274, 1280.
1284, 1290; Kahire 1262, 1265, 128 1, 1290)
ve Fas'ta ( ı 3 15) basılmıştı r. Kitap üzer ine Muhammed Mücahid Ebü'n-Neca bir
haşiye yazm ı ştır (Bul ak 1284 ; Tunus 1290;
Kahire 1305 , 1306. 13 19) 4. İ'rd b ü 'l-Acur­
n1miyye. Bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi 'nde bulunmaktadır (Serez. nr.
28 59, vr. 30 b-44 b) S. et-Tasrih bi -maimilni 't- Ta vii]f. Şerlfu 't- Taş~ilf 'ale 'tTa viih adıyla da anılan eser. İbn Hişam
en-Nahvf'nin Evdahu 'l-mesali k ila Elfiyyeti İbn Malik adlı şerhine yazdığı bir
Halid
b. Abdullah
el - Ezheri' nin
Şe rJ:ıu ' I­
Mukaddimeti'l Ezheriyye
a dlı
eserinin
ilk iki
sayfa s ı
(Süleymaniye K tp .,
Ayasofya ,
nr. 44 74 )
haşiye
olup 896 (1491) yılında tamamEser, kenarında Yasin el-Uleyml el-Hımsf'nin açıklamalarıyla birlikte
basılmıştır (Bulak 1294 ; Kah i re 1305 , 1325 .
1326, 1954) 6. Milsılü 't-tulJQb ila ~ava'i­
di 'l-i'rab. İbn Hişam en- Nahvf'nin el j ' rab 'an li-a va 'idi 'l -i ' rab adlı eseri
üzerine yazdığı ve 898'de (1492) bitirdiği bu şerh istanbul (1285) ve Kahire ' de
( 1299, 1308) basılmış . ayrıca Abdülkerfm
Mücahid ve Sa'd Abdülhadl Teym (Amman 1985) ve Muhammed İbrahim Salim
(Kah ire 1989 ) tarafından yayımlanmıştır.
Ezher şeyhi Hasan el-Attar' ın da bu esere bir haşiye yazdığı bilinmektedir. 7. elM uli-addimetü 'l-Ezh eri yye ii 'ilmi'l'A rabiyye. Ezher'de el- Acurrilmiyye'den sonra uzun süre okutulan bu kitap
Ezherf'nin en mühim eseri olup kendisinin şerhiyle birlikte basılmıştır (Bulak
1252, 1287 ; Kah i re 1307). Eser üzerinde
ayrıca Zeynüddin MansOr ' un el - ' Uli-üdü '1 - cevheriyye ii halli elfa?i'l- Ezh eri yye adlı bir şerhi, Hasan el-Attar (Bulak 1270 ; Kahi re 1275 . 128 1, 1284, 129 7,
1299, 130 1, 1304, 130 7, 13 17, 1345). Muhammed b. Muhammed es-SünbavT (Bulak 1286, 1296). Muhammed Mücahid
Ebü'n-Neca (Kahi re 13 12) ve EbO Bekir
eş - Şenvanf'nin haşiyeleri bulunmaktadır. s. el -Elgazü 'n-nalfvi yye. Elgazü 'ş ­
şeyl] ljalid adıyla da anılan eser basıl ­
mıştır (Kahi re 128 1, 1304). 9. Şer}fu 'l - K a ­
fiye (GAL Suppl., ı. 534 ) Muhammed elFehham, herhalde Brockelmann ·ın Dı­
maşk Zahiriyye Kütüphanesi'yle ilgili kı­
saltmasını (Dam . Z.) yanlış anladığı için
bu eserin Damadzade (Murad Molla) Kütüphanesi 'nde bulunduğunu söylemiştir
(MMLA, XXXII. 24) 10. Şerlfu 'l - 'Avamili'l - mi'e. Abdülkahir el -Cürcanf'nin ell anmıştır.