TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

EZHERİYYE
'Avamilü '1- mi, e 'sinin şerhi olup Bedravi fehran tarafından yayımlanmıştır
(Kahire 1988) 11. Ta~yfdfi'l-hamdi ve'ş­
şükr. Bilinen nüshası Rabat Kütüphanesi'ndedir (nr 544) 12. Bulugu 'J-emel if
fenni'z- zecel. Zecel türü şiirden bahseden eserin nüshası Muhammed eiFehham tarafından gösterilen yerde (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1273) mevcut değildir. 13. eş-Şimarü'l-yani'a fi'luşUJ (GAL Suppl., II. 23) 14. Tefsiru ayeti "fe~a u~simü bi- mevalp. 'i' n- n ücum"
(a.g .e., ay.). 15. Şerhu ~aşfdeti'l-bürde.
Büsirfnin ~aşidetü'l-bürde'sinin şerhi
olup 903 (1498) yılında tamamlanmıştır.
Eser Bulak'ta (1297). Kahire'de (1282,
1286, 1302, 1304, 1308) ve İskenderiye'de
( 1288) basılmış, ayrıca Muhammed Ali
Hasan tarafından Bağdat'ta yayımlan­
mıştır (1961 , ı 966)
BİBLİYOGRAFYA :
Halid b. Abdullah el-Ezheri. Temrfnü 't·tullab
tr sına'ati 'l·i'rab, İstanbul 1305, s. 2;. ~.mlf.,
Masılü 't-tullab, Kahire 1325, Mukaddime; Sehi'ivl, ec/pav'ü'l-lami', Beyrut, ts., lll, 171-172;
Gazzi. el-Kevakibü's-sa'ire, ı , 188; İbnü'I-İmiid,
Şe?erat, Beyrut, ts., VIII , 26; Ali Paşa Mübarek,
el-/jı!a,!ü't - Tev{f~ıyye, Kahire 1990, X, 53 ; Hansari. f?aviatü'l-cennat, Tahran 1391, lll, 278279; Serkis, Mu'cem,l, 811-812; Brockelmann.
GAL, 1, 362; ll, 34 -35 ; Suppl., 1, 524, 534; ll,
22-23; a.mlf.• "Ezheri", İA, N, 442 ; a.mlf., "alAzhari ", E/ 2 (İng.). I, 821; liahu 'l-meknan, ı,
293; ll, 229, 543; Kehhale. Mu'cemü 'l-mü'elli{fn, IV, 96 ; Nüveyhiz, Mu'cemü 'l-mü{essirfn,
I, 171; Zirik!I. ei-A' lam (Fethullah), ll, 297 ; Ömer
Ferruh. Me'alimü'l-edebi 'l-'Arab~ Beyrut 1985,
ı, 141-149; Muhammed ei-Fehham, " eş -Ş eyJ:ı.
I)il.lid el- Ezheri", MMLA, XXXll ( 1393/ 1973).
s. 18-24.
ı
liJ
AHMET TuRAN ARSLAN
EıHERİ, Muhammed b. Ahmed
1
( iS~.)~\ .ı..>l if. .;..s:. )
Epu Mansur Muhammed b. Ahmed
b. Ezher ei -Ezher! ei-Herev!
(ö. 370/980)
L
Arap dil alimi, edip ve fakih.
_j
282'de (895) bugünkü Afganistan'ın
yer alan Herat'ta doğ­
du. Bu sebeple Herevi nisbesiyle de anı­
lır. Aslen Arap olduğu anlaşılmaktadır.
Tahsilini Herat ve Bağdat'ta yaptı. Herat'ta İbn Hürrem diye tanınan muhaddis Hüseyin b. İdris ile Ebü' 1- Fazı Muhammed b. Ebü Ca'fer el Münziri'den.
Bağd;:ıt'ta dil ve lugat bilgini Niftaveyh
ve Zeccac gibi ünlü alimlerden faydalandı. Daha sonra fıkıhla meşgul olmaya ba~ladı . Şafii fıkhının usul ve fürüunu
inceleyerek dil yönünden diğer mezhep
kuzeybatısında
imamlarından üstün bulduğu İmam Şa­
fii'nin kitaplarında geçen nadir ve garib
kelimeleri derledi. Fıkıh ve dil çalışma­
larının yanında tefsir, hadis, şiir. tarih
ve diğer ilimlerle de ilgilenen Ezheri bu
alanlarda da eserler verdi. Hadis ilminde ali isnad sahibi olduğu kaynaklarda
belirtilir.
Ezheri'nin karşılaştığ ı bir olay onu daha çok dil çalışmasına sevketti. 312 (924)
yılında hacdan dönerken içinde bulunduğu kafile ile birlikte Karmatiler'in eline esir düştü. İki yıl süren esaret hayatı
boyunca bedevi Araplar'dan faydalanarak garib kelimeleri topladı ve bu malzemeyi Teh?Jbü'J-luga adlı ünlü kitabında değerlendirdi. Ezheri aynı zamanda, "Sahibü'l-garibeyn" diye tanınan Ebü
Ubeyd Ahmed b. Muhammed ei-Herevi
ile Ebü Üsame Cenade b. Muhammed
ve Karrab gibi ünlü alimiere hocalık etmiştir.
Kendisinden önceki dil alimlerini güvenilirlik açısından ikiye ayıran Ezheri
güvendiklerini beş tabaka halinde inceler. Güvenmediklerinden Leys b. Muzaffer (ö. 187/ 803'ten sonra). Kutrub, İbn
Düreyd ve Büşti gibi dilcileri Arapça ' yı
bozdukları gerekçesiyle tenkit eder. Ancak kendi çalışmaları da İbn Manzür gibi bu sahanın otoriteleri tarafından eleş­
tirilmiştir. Ezheri Rebiülahir 370'te (Ekim
980) Herana vefat etti.
Eserleri. 1. Teh?ibü'l-luga •. Müellif ömrünün sonlarına doğru yazdığı bu meş­
hur eserinde harflerin telaffuzunu esas
alarak Halil b. Ahmed'in (ö I 70 / 786) Kitabü'J. 'Ayn'ında uyguladığı usulü benimsemiştir. Birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunan eser aralarında
Abdüsselam Harün, Muhammed Ali enNeccar, M. Abdülmün'im ei-Hafacf ve M.
Ebü'I-Fazl İbrahim'in de bulunduğu bir
grup alim tarafından neşredilmiştir (1-XV,
Kahire I 964-1967, I 979) Ezheri'nin bu
konuda ayrıca Kitabü Tefsiri ışlaf:ıi'l­
mantık, Kitabü'l-Edevat ve mahiyeti
bilin~~yen Kitôbü Ma'rifeti'ş-subh adlı eserlerinin bulunduğu kaydedilmektedir. 2. ez -Zahir ii garibi elfa?i'ş-Şati'i.
imam Şafii'nin en yakın arkadaşı ve talebesi olan İsmail b. Yahya ei-Müzeni'nin imam Şafii'nin kitaplarından kısaı­
tarak meydana getirdiği M u.l]taşarü '1Müzeni adlı eserinde geçen garib ve nadir kelimelerin açıklamalarını ihtiva eder.
Bir fıkıh lugatı niteliğindeki eser Muhammed Cebr ei-Eifl tarafından tahkik
edilerek yayımlanmıştır (Küveyt 13991
ı 979). Selahattin Kıyıcı, Ezheri ve onun
bu eseri üzerinde bir doktora
çalışması
yapmıştır (b k bi bl) 3. Kitabü Me 'ani'l-
~ıra, at. Kıraat meselelerinin sürelere
göre teker teker ele alındığı eserin bir
nüshası Süleymaniye Kütüphanesi· nde
bulunmaktadır (Reşid Efendi, nr. 22). 4.
Kitô.bü Tefsfri esma ,i'I- J:ıüsna (Sezgin,
VIII. 204).
Ezheri'nin bunlardan başka et- Takrib
ti't-tetsir, Kitôbü 'ileli'I-kıra,at, Nasihu'l-Kur,an ve mensılh~h, Kitabü'rRQh V~ ma ca,e ffhi ı:ıine'l-Kur,an
ve's-Sünne, Me'anf şevahidi garibi'lhadfş, Garibü '1- fı~h (bunun bir önceki
kitap veya ez -Zahir ile aynı eser olabi l eceği
ileri sürülmektedir). Kitabü'r-Red 'ale'JLeyş (Halil b. Ahmed'in talebesi olup onun
eserini ikmal eden Leys b. Muzaffer'in Kitabü'l- 'Ayn 'daki hata ları hakk ındad ı r) . Kitôbü'l-lfayi, Mu'alla~at-ı Seb'a'yı açık­
ladığı Tefsirü 's- Se b 'n- tıval ile Kitabü
Tefsfri şi'ri Ebi Temmam (Te{sfru oruani Ebi Temmam) ve A.l]bôru Yezfd b.
Mu ' aviye adlı eserleri kaynaklarda zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
Ezheri. Teh?fbü 'l-luga, 1, 1·54, ayrıca rıaşir·
!erin mukaddimesi, s. 5-32; a.mlf., ez-Zahir tr
garibi el{~i'ş -Şiifi'r (nşr. Muhammed Ce br el Eifi), Küveyt 1399 / 1979, naşirin mukaddimesi,
s. 7-22; Kemaleddin ei-Enbari. Nüzhetü 'l- elib·
bii' (nşr. Muhammed Ebü'I-Fazi). Kahire 1386 /
1967, s. 323-324; Yaküt, Mu'cemü 'l-üdeba,,
XVII, 164-167; İbnü"I-Kıfti. inbahü'r-ruvat, IV,
177·181 ; İbn Hallikan. Vefeyat, IV, 334-336;
Zehebi, A'lamü'n·nübela', XVI, 315·317; Safedi. e l-Va{~ ll, 45-46; Sübki, Tabakat, lll, 63·
68; isnevi, Taba~atü 'ş-Şiifi'iyye, ı; 49; Firüzabadi, el-Bü lga (nşr. Muhammed ei-M ı sril.
Küveyt 1407/1987, s. 186 ; Süyüti. Bugyetü 'l ·
vu'at, 1, 19-20; Davüdi. Taba~atü ' l·mü{essirfn,
ll, 61·63; İbnü'I-İmact, Şe?erat, lll , 72-73; Hansari. Raviatü'l·cennat, VII, 336-338; Brockelmann, GAL, 1, 134-135; Suppl., 1, 197; Hediy·
yetü'l- 'ari{fn, n, 49; c. Zeydan. Adab (Dayf). ll,
309-310; Sezgin, GAS, VIII, 201·205; Ömer Ferruh. Tarfl]u'l-edeb, ll, 517-520 ; Selahattin Kı­
yıcı, Muhammed el·Ezher~ Hayatı ve ez·Zahir
tr garibi elfazi'I-imam eş-Şa{if (doktora tezi,
I 985). Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi, s.
42-117; R. Blachere. "al-Azhari", E/ 2 (İng.).! ,
822.
~ SELAHATTİN KıYICI
EZHERİYYE
( "i.~j~l)
Halvetiyye tarikatının
Hifniyye şubesinin
EbU Abdullah Muhammed
b. Abdurrahman ez-Zevavi el-Ezheri'ye
(ö. 1207 /1792-93)
nisbet edilen bir kolu
(bk. HALVETİYYE).
L
_j
65