Untitled

Rus Devlet Argivlerinden
100 Belgede Ermeni
Meselesi
Mehmet Perinçek
Içindekiler
.............13
Õnsöz..............
.
.
.
.
..
....................................................17
Girig
Belge 1: Büyfik Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926 baskismda
"ErmeniMeselesi"maddesi.................
Belge 2: Büyfik Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926
baslosmda "Tagnaksutyun" maddesi
Belge 3: Sovyet Ermenistam devlet adanu B. A. Boryan'm
Ermenistan, Uluslararast Diplomasi ve SSCB adh eserinden
Belge 4: Rus Türkolog V.A. Gordlevskiy'in Türldye Notlarmdan.
Belge 5: Ermeni Sovyet tarihgi G. M. Arutyunyan'mXIX. Yüzyelen
90'lt Yellartnen Ortalannda Îngiliz Btnyuvazisinin Ermeni
Meselesindeki Gerici Politikalart baghkh doktora tezinden
Belge 6: Ermeni Bolgevik önder O. A. Arutyunyan'm
hatiralarmda 1905 Kumu ve Tagnaklar
Belge 7: Sovyet tarihçi P. Kitaygorodskiy'in
Sömiirge Köleliginden Milli Baptmseziega adh eserinden
Belge 8: Taynaksutyun'un yaym orgam
Orizon gazetesinde 1912 y1hnda yaym11anan makaleden
Belge 9: Sovyet Ermenistam'nm yazarlarmdan S.G. Pirumov'un
Yurtdtgendaki Tapnaklar baghkh kitabmdan
Belge 10: Ermenistan'm ilk bagbakam ve Tagnak Partisi'nin
kurucusu O. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin bir yurtdig1
konferansmasundugurapordan
Belge 11: Mengevik Gürcistam'mn Toprak Bakam Karibi'nin
Ermeni iddialarma kary yazdigi Kozzl Kitap adh eserinden
Belge 12: General Prof. Dr. N. G. Korsun'un
K1zilOrdu Harp Akademisi'nde askeri
cografya dersinde okutulan "Türkiye" adh eserinden
Belge 13: General Prof. Dr. N. G. Korsun'un SSCB
Savunma Halk Komiserligi Devlet Askeri Yaymevi tarafmdan
basilan Alapkart VeHamadan Harekâtlart/1915
Yalenda Diinya Savape'nen Kafkasya Cephesi adh eserinden
Belge 14: Sovyet Ermenistam'nm önemli devlet
ve bilim adamlarmdan A. B. Karinyan'm "Ermeni Milliyetçi
Alamlannm ÖzelliklerineDair" bashkh makalesinden
Belge L5: Ermeni Sovyet tarihçi A. A. Lalayan'm
"Karydevrimci 'Tagnaksutyun' ve Emperyalist Savag
1914-1918"baghkhmakalesinden
.........,....25
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
33
.
.
.
.
.
39
44
.
.
.
.
.
.
45
.
.
.
.
.
.
.
.
46
.
.
.
.
.
.
.
.
48
49
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
50
.
.
.
.
.
.
53
.
.
.
55
................................51
.
.
.
.
.
................60
..............
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
..
.
.
.
.
.
56
.
58
8
Belge 16: Bir Ermeni yetkilinin "Rus-Türk Sava.gi'nda
Ermeni Gönüllü Birliklerinin Faaliyetleri" baglikh raporundan
Belge 17: Ermeni Bolgevik A. Erzikyan'm
Sovyet Ermenistam'nda Ermenice basilan
Emekçilerin Makkemesinde baghkh eserinden
Belge 18: ÇarhkRusyasi Digigleri Bakam
S. D. Sazonov'un Îstanbul Büyükelçisi Girs'e telgraft
Belge 19: ÇarhkRusyasi Digigleri Bakam
S. D. Sazonov'un Istanbul büyükelçisi Girs'e telgrafi
Belge 20: Ambartsum Arakelyan'm Myak gazetesinde
20 eylül 1914'de yayimlanan makalesinden
Belge 21: ÇarhkRusyas1 III. Siyasi Dairesi dampmamnm
Istanbul büyükelçisi M. Girs'e telgrafi
Belge 22: Rusya'nm Makü konsolosunun
27ekim1914tarihli§ifrelitelgrafi
Belge 23: Karargâh komutam Yudeniç'in
GeneralNikolayev'etelgraft.................
Belge 24: Kars bälgesi askeri vali yardimcismm
Kars bölgesi askeri valisine teheir öncesindeyardigt
4ocakl915tarihlive2no'lurapor..............
Belge 25: Askeri Vali Podgurskiy'in Sarikamig'a
Albay Grigoliya'ya ve Ardahan, Oltu, Kag1zman
bölgelerikomutanlarmatelgrafi
Belge 26: General Ohanovskiy'in Kafkas Ordusu Karargâhi'na,
Kars'm askeri durumuna iligkin telgrafi
Belge 27: 1915 qubatmda Tiflis'teki bütün
Ermenistan Milli Kongresi'nde Tagnaksutyun Partisi'nin
askeri kanat temsileisinin yapt141 konugmadan
Belge 28: Teheir öncesi Ermenilerin Müslüman köylerini
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
61
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
62
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
63
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
64
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
65
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
66
.
.
.
.
.
.
.
..............................67
..............69
..
..............71
................................73
.
yagmalamas1
hakkmdaki
Çarhkraporu
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
75
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
77
.
.
.
.
.
.
.
.
79
.
.
.
.
.
.
82
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Belge 29: Sovyet Ermenistam devlet adanu
B. A. Boryan'm Ermenistan, Uluslararast
DiplomasiveSSCBadheserinden
Belge 80: ÇarlikRusyas1 Digigleri bakan
yarduncismm Londra Büyükelçisi Benkendorf'a telgraft
Belge 31: Tagnaksutyun Partisi'nin Digigleri
Bürosu bagkam Zavriyev'in ÇarhkRusyas1'nm
Londra ve Paris büyûkelçileri Benkendorf ile
Îzvolskiy'e 1915 mayismda gönderdigi mektuptan
Belge 32: General Oganovskiy'in General Nikolayev'e telgrafi
Belge 83: General Kalitin'in Kafkas ordu komutanma telgrafi
Belge 34: Bir Rus komutanm General Yudeniç'e telgrafi
Belge 85: Genelkurmay bagkam adma Digigleri Bakan
.............................81
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
83
85
87
89
9
.............91
Tardimcis1Neratov'amektup..................
Belge 36: Kafkas Ordu Karargâlu'na bagli
askerimahkemesindenbirdosya..................................93
Belge 37: Rus Kafkas Ordu Karargâlu'na bagh Askeri
Mahkeme Dairesi bagkamnm teheir öncesi
birolayadairyazigmalar1..................
Belge 38: Rus Ordulari Kafkas Cephesi Bagkomutam
Prjevalskiy'in, Tiflis'teki askeri genel valiye telgrafi
Belge 39: 1;galhukukuna göre iggal edilen Türkiye
illerinin komiseri Ivanitskiy'in telgraf1
Belge 40: Türk Ordulari Kafkas Cephesi
Komutam Vehib Paga'nm Rus Ordulan
mektobu
Kafkas Cephesi Baykomutam General PIjevalskiy'e
Belge 41: Tuggeneral Levandovskiy'in
General Obraztsov'a 29 ocak 1918 tarihli telgrafi
Belge 42: Kafkas Cephesi Karargâh komutanmm
Kafkasardi Komiserligi'ne telgrafi
Belge 43: Rus Kafkas Ordulari Komutam
Odigelidze'nintelgrafi
Belge 44: Ermenistan'm ilk bagbakam ve Ta.pnak Partisi'nin
kurucusu O. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin
yurtdiç1 konferansma sundugu rapordan
Belge 45: H. Hovsepyan'm 1930 yllmda Ermenistan'da
devlet tarafmdan Azerice basilan Savag ve Kurulup'tm
10 Yelt adhkitabmdan
Belge 46: A. A. Lalayan'm "Tagnaksutyun Partisi'nin
Kargidevrimci Rolü" baglikh makalesinden
Belge 47: T. Haçikoglyan'm Sovyet Ermenistam
K1zilOrdusu Avci Tümeni'nin kurulugunun 10. y11dönümü
dolay1slyla Kizil Ordu tarafmdan basilan kitapçigmdan
Belge 48: ÖnemliSovyet dogubilimci V.A. Gurko-Kryajin'in
YakendoÿuveDevietleradheserinden........................125
Belge 49: Basar Geçar bölgesindeki Azeri kökenli Ermenistan
vatanday1 Veys Veysov'un Sovyet Ermenistam'nda yaym11anan
Horrdayn Ayastan'da ç1kan amlarmdan
Belge 50: Sovyet tarihçi Îrandust'un
Kematist Devrim'in itici Güçleri adh eserinden
Belge 51: Rus Beyaz Ordusu generali
A.I.Denikin'inamlarmdan
Belge 52: Sovyet Ermenistam'nm ve SSCB'nin önemli liderlerinden
A. 1. Mikoyan'm 1919 arahšmm bagmda Lenin'e sundugu
"Kafkasya Meselesine Dair" baghkh raporundan
Belge 53: Tagnak Ermenistam Genelkurmay Bagkam
.
...................99
.105
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.107
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.108
.
.
.
.
.
.
.111
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.113
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
..............115
........
.............
.117
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
......................................121
.123
.
.
.
.
.
.
.
.
.124
.
.
.
.126
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
,
.
,
.
.127
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.................................128
.129
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
IO
.133
Zinkeviç'in 17 ašmstos 1919 tarihli raporundan
Belge 54: Ermenistan Komünist Partisi'nin
2-6 mart 1919 tarihlerinde
III. Enternasyonal'in
toplanan birinci kurucu kongresine sundugu rapor
Belge 55: Bir Tagnak subaymm 1920 y11mda
Beyazit-Varam Bölgesi'nden yazdigi rapordan
Belge 56: Azerbaycan Komünist Partisi (Bolgevik)
Merkez Komitesi Prezidyumu protokolünden
Belge 57: Azerbaycan Sovyet iktidarmm
Taynak Ermenistam'na ültimatomu
Belge 58: 11. K1zilOrdu Komutalág1'nm
Tagnaklaraültimatomu
Belge 59: Neriman Nerimanov, Mdivani gibi üst düzey
Sovyet yetkililerin imzasim taç1yanve
Çiçerin'eyazilan 19 haziran 1920 tarih1i rapordan
Belge 60: Bir Tagnak yetkilisinin hükümetin bagi
A. Ogancanyan'a yazd1g121 haziran 1920 tarihli mektuptan
Belge 61: Stalin'in Orconikidze'nin telgrafmm üzerine kendi el
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.135
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.139
.140
.
.141
.
.
.
....................................142
.
.
.
.
.
.
.
.
.143
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.145
...................147
yazis1yladügtüglinot
..................
Belge 62: Ermenistan Komünist Partisi'nin III. Enternasyonal'in
19 temmuz-17 agustos 1920 tarihlerinde toplanan
ikinci kongresine sundugu rapordan
Belge 63: K1zilOrdu komutanlarmdan V.Tarhov'un RSFSC
Yüksek Askeri Yaym Konseyi'nin resmi yaym orgam
Voyenney Vestnik dergisinde yayimlanan amlari
Belge 64: Bolgeviklerin önemli liderlerinden
S. M. Kirov'un 29 temmuz 1920 tarihli telgrafmdan
Belge 65: 11. Kizil Ordu komutanma yaz11an imzas1z mektup
Belge 66: Naheivan Devrim Komitesi'nin 1 agustos 1920'de
Tagnak hükümetine gönderdigi mektuptan
Belge 67: Kâzim Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu
Belge 68: Kâzun Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu
Belge 69: Türkiye'ye gelen ilk Sovyet elçilik heyetinin
sekreteri Y.Y. Upmal'in 14 eylül 1920'de Bakü'den Moskova'ya
gönderdigi
gizli" damgah gifreli telgraftan
Belge 70: Dogu Halklan Propaganda ve Harekât
Konseyi Prezidyumu'nun 17 eylül 1920 tarihinde Bakü'de
gerçeklegen toplantismda aldigt kararlardan
Belge 71: Ermenistan Komünist Partisi
(Bolgevik) Merkez Komitesi'nin talimati
Belge 72: Türk ordularmm Sankarug'1 almasmm
arifesinde Tagnak hükümeti digigleri bakanrun
Tiflis'teki temsilcisine gönderdigi telgraf
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.149
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.151
.
.
.
.
.157
.159
.
.
.162
.
.
.163
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.167
"çok
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.169
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.171
.174
.176
.
.
11
Belge 73: Orconikidze'nin Lenin ile Çiçerin'e
telgrafi ve telgrafm üzerine Lenin, Stalin ve
Çiçerin'inel yaz11arlyla dügtükleri not
Bakü'den telgrafi
Belge 74: Stalin'in Çiçerin'e
Belge 75: Bir Ta.pnak komutanm genel karargâha
gönderdigi 14 kasun 1920 tarihli rapordan
Belge 76: Türk ordusunun harekâtiyla ilgili
Ermeni Gümrü Bolgeviklerinin yaym orgam
Komünist gazetesinde çikan makaleden
Belge 77: G. K. Orconikidze'nin Y V. Stalin'e
22kasim1920tarihlitelgran..............
Belge 78: Ermenistan Devrim Komitesi'nin
1920 yllmm arahk aymda yaymladig1 bildiriden
Belge 79: Mdivani'nin Stalin ile Orconikidze'ye
3arahkl920tarihlitelgraft
Belge 80: Tagnaklarm son bagbakam Vratsyan'm,
yaym organlan Araç'm 3 arahk 1920 tarih1i
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.177
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.180
.181
.182
.
.
.
.
.
.
..............183
.
.184
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
..............185
..................
sayismda yay1mlanan makalesinden
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.188
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Belge 81: G. K. Orconikidze'nin Y.V. Stalin'e,
tel hatti üzerinden
V. 1.Lenin'e, G. V. Çiçerin'e
dogrudangönderdigiraporu
Belge 82: Stalin'in Pravda gazetesinde
4 ara11k 1920 tarihinde yayunlanan
"Yagasm Sovyet Ermenistam!" baghkh yazismdan
Belge 83: Mdivani'nin Stalin ile Orconikidze'ye
Barahkl920tarihlitelgrafi.................................193
Belge 84: Sovyet Ermenistam'nm Îçiëleri Halk Komiseri
A. A. Bekzadyan'm Sovyet Rusya'nm Digigleri Halk Komiseri
Çiçerin'egönderdigi 10 arahk 1920 tarihli mektuptan
Belge 85: RSFSC'nin Kafkasya'daki yetkili temsileilerinden
Çiçerin'eve Orconikidze'ye telgraf1
Seynman'm
Belge 86: Digigleri Halk Komiserligi'nin Rusya Komünist
Partisi Merkez Komitesi Politbürosu'na sundugu rapor
Belge 87: Orconikidze'nin Kremlin'e telgrafi ve
Stalin'in el yazistyla üstüne dügtügü not
Belge 88: M. V. Frunze'nin Lenin ile Troçki'ye Batum'dan
gönderdigitelgraftan
Belge 89: Ermenistan SSC heyeti bagkam M. Mravyan'm
Kars Konferans1'ndaki açilig konuymasmdan
Belge 90: Sovyet Ermenistam'nm önemli devlet
adamlarmdan A. E Myasnikyan'm 29 kasim 1921 tarihinde
yayimlanan "Eski ve Yeni Ermenistan" adh makalesinden
Belge 91: Hmçak Partisi'nin Paris seksiyonu sorumlularmdan
.
.
.
.
.
.
.
.
...............189
..............
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
,
.
,
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.197
.
.
.
.192
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.198
.199
.205
......................................209
.
.
.
.
.210
.
.211
.
.
12
hukuk doktoru Gurgen Tahmazian'm Sovyet Ermenistam'na
gönderdigi 1 arahk 1921 tarihli mektuptan
Belge 92: A. E Myasnikyan'm 25 ocak 1922 tarihinde
yayunlanan "Ermenistan Komünist Partisi'nin Anlam1"
.
adhmakalesinden
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.213
.
.
.
.
.
.
.
..................214
.....................
Belge 93: K1zilOrdu komutanlarmdan
M. V. Frunze'nin
Bütün Ukrayna Merkez Yürütme Kurulu ve Ukrayna
SSC Halk Komiserleri Sovyeti'nin 2 qubat 1922 tarihli
oturumunda sundugu Türkiye raporundan
Belge 94: 17 agustos 1922 tarihli RKP MK
Politbürosu oturumu protokolünden
Belge 95: 23 kasun 1922 tarihli RKP MK
Politbürosu oturumu protokolünden
Belge 96: RSFSC Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'inDigigleri Halk
Komiser Yarduncisi Litvinov'a Lozan'dan mektubu
Belge 97: RSFSC Digigleri Halk Komiseri
Çiçerin'inDigigleri Halk Komiser Yarduncisi
Litvinov'a Lozan'dan gönderdigi mektuptan
Belge 98: Sovyet Ermenistam devlet adann
B. A. Boryan'm Ermenistan, Ulustararast
DiplomasiveSSCBadheserinden...........................222
Belge 99: Sovyet Ermenistam'nm teorisyenlerinden
Marents'in 1928 ydmda yay1mlanan makalesinden
Belge 100: 21 gubat 1985 tarihli Politbüro toplant1s1
tutanagmdan.............
.215
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.216
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.217
.
.
.
.
.
.
.
,
,
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.219
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.221
.
.
.
.
.
.
.
.
.223
.
..............224
..
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Önsöz
Mehmet Perinçek'in Rus devlet argivlerinde buldugu belgelere göz
attigunda, 'Bu iq galiba bitiyor' diye mirildandim. Evet, Rus argivleri,
dönemin diger Rus ve Ermeni kaynaklanyla birlikte, Ermeni soylormu
iddialan hakkmda hükmünü veriyor: Iddialar geçersizdir.
Kesin hüküm diyorum, çünkü hükmü temyiz edecegi farz edilenlerin
bizzat kendileri, o kesin hükme son noktay1 koyuyorlar. Bagta bagimsiz Ermenistan'm 1918-19 ylllarmdaki ilk Bagbakam Hovannes Kaçaznuni olmak üzere, dönemin Ermeni siyasetçileri, Ermeni komutanlan,
Ermeni tarihçileri, 1920'den Îkinci Dünya Savagi sonlarma kadar yazdiklan resmi raporlarda, yaz1pmalarda ve kitaplarda, hep aym görügü
savunmaktadirlar,
Özetlersek:
1. Ermeni milliyetçi ve aynhkçi örgütleri, XIX. yüzyddan baglayarak
yabanc1 büyük devletlerin Osmanh Împaratorlugu'nu parçalama planlan içinde nâzim rol oynatmplardir.
2. Birinci Dünya Savagt, Osmanh Devleti'ni paylayma savag1 olmugtur. Ermeni aynhkçi hareketi daha savag äncesinde Türkiye'nin dügmanlan tarafmdan silahlandinlmig
ve örgütlenmigtir.
ÇarhkRusyasi,
agamalarmda
Ermeni gayn nizami
ingiltereve Fransa, savagm çegitli
ve nizami g(içlerini atege sürmüglerdir.
3. Türkiye, 1914 yllmdan 1923 ylIma kadar bekasi için savagmaktaydt
Bu savag hakh bir savagtl. Savag, tüm taraflarm çok agir kaylplar vermesine yol açtt Kurtulug Savagi'yla Türkiye, Osmanhnm küllerinden dogdu.
Rumlar gibi Ermeniler de yenilen taraf oldular. Birinci Dünya Savagi'nda
Türkiye'yi paylagmak isteyen büyük devletlerin ordularmda savagan veya
bu ordularla içbirligi içinde Osmanh ordularma saldiran, Osmanh sivilleri
katleden Ermeniler, diger kullamlan güçler gibi, bu trajediden paylanna
dügene katlanmak zorunda kaldilar. Bu aç1dan her iki tarafin sivil/muharip kayiplan savag bilançolarmm zayiat baghgt altmda yer aldt
4. Daha acisi, savagm halk kitleleri içindeki boyutu olmuqtur. Ermeni milliyetçi örgütlerinin yabanc1 ordulardan kuvvet alarak girigtikleri
etnik temizlik hareketleri, Ermeni ve Müslüman halk arasmda kargthkh kirunlan da tetiklemigtir.
14
5. Osmanh hükümetinin 1915 ydmdaki teheir karan ve uygulamasi,
bir savag önlemidir. Bu önlem teamüli hukukun bir unsurudur ve bugün Cenevre Sözlegmeleri'ne ek 2. Protokolün 17. maddesinde tedvin
edilmigtir. Teheir, Osmanh yöneticilerinin
de kabul ettigi bazi aginhklara ragmen, hukuka uygundur.
6. Toplam olarak baktigmuzda, Türk devletinin Ermenilere yönelik
kasith ve önceden planlanmig bir kinm veya soykinm uygulamasi yoktur. Olaylar, devletler arasmda savag ve halklar arasmda kargihkh lonm kapsanu içindedir. Bu arada lathklar, epidemiler ve sert iklim kogullan, savagm kurbanlarmm
say1sma yüz binleri eklemigtir. Türkler
de, Ermeniler gibi, ama saylca onlardan çok daha fazla sivil kayb1yla
daha az bir bedel ödememiglerdir.
Türkiye'yi on y111ar boyu uluslararasi düzlemlerde benzer görügleri
ifade ederek savunurken, bu saptamalarm hepsinin, ama hepsinin, Ermení devlet adamlan ve tarihçilerince daha önce yapilnug oldugunu
bilmemig olmaktan dolay1hay1flamyorum.
Diyebilirim ki, Mehmet Perinçek'in Rus argivlerinde ve diger Rus
kaynaklarmda gün igigma çikardig1 bilgiler, Ermeni soylorum iddialanBu bilgiler, yalanlan berhava etna öldürücü bir darbe indirmektedir.
mek için bize adeta bir cephanelik sunmaktadir. Gerçegin yalanla savaymda bize savagm kaderini etkileyen bir silah kazandirmaktadir.
Mehmet Perinçek, bana on binlerce sayfahk argiv belgesinden ve
Rusça yayunlanan Ermeni ve Rus kaynaklardan söz ettigi zaman, ilk
akhma gelen bunlan özetleme ihtiyac1 oldu. Bu malzeme, zamam çok
lot olan çagmuz insam için bir elkitabi haline getirilemez miydi? Yüz
belge seçerek Ermeni sorununu aydmlatma fikri böyle olugtu ve Mehmet Perinçek'e bunu önerdim. Böylece bu önsözü yazma gärevini de
daha o zaman üstlenmig oldum,
Simdimesele, tarihi bir gerçegi, bilimsel bir gerçegi, bütün insanhkla
paylagmaktir. Türkiye'yi hedef alan haksiz ve insafsiz psikolojik savay1
yalmz cepheden gögüsleyerek püskürtemeylz.
O psikolojik savay1 yürüiçinde
cepheler
açmak
zorunday1z.
devletlerin
de
Rus argivinden ç1ten
imkâm
vermektedir.
seferber
olup bu kikanlan yüz belge, bize bu
Simdi
tabi, Ermeni soylormu yalannun bag verdigi her kögeye ulagt1rma zamamdir. "Bize inanm1yorsamz,
igte buyurun, gerçekleri Ermeni devlet
adamlan ve tarihçilerinden ya da Rus argivlerinden ögrenin!" demeliyiz.
Bu kitap, önce bizlerdeki hakhhk duygusunu güçlendirecek, milletimize ve devlet gelenegimize olan güvenimizi pekigtirecektir. O nedenle
önce biz Türkler bu kitabi iyi incelemeliyiz. XX. yüzyilm XXI. yüzy11a
uzanan en uzun kuyruklu yalanma kargi mücadele ediyoruz. Hakhy1z.
Bu bilinci paylagmamiz, alacagmuz sonuçta belirleyici olacaktir.
Gerçegi elimizde tutmaktan kuvvet alarak, o yalana teslim olan herkesi aydmlatabilir ve kurtarabiliriz. Evet
diyorum, çünkü
"kurtannak"
15
Ermeni soykirmu yalamm kabul etmek, ashnda bir esarettir.
Bu kurtarma faaliyeti için, bu kitabi luzla Îngilizce,Frans12ca, Almanyaymahy1z. Resmi ve äzel kuca, Rusça ve elbette Ermenice basmah ve
ruluglarm bu milli görevi üstlenmeleri kugkusuz isabetli olacaktar,
Rus argivlerindeki israrh çahqmasm1 bu kitapta özetleyen Mehmet
Perinçek'e, bu kitaba emegi geçen herkese ve bu kitab1 dünyanm her
tarafma taglyacak bütün hakikat sevdahlarma takdir ve gükran duygulanmi sunuyorum.
Gündür Aktan
E. Büyükelçi
12 ocak 2007
Girig
Ermeni meselesi ve buna bagh olarak Ermeni soykinnu iddialari,
meggul
son dönemde Türkiye ve dünya kamuoyunu belki de en fazla
y111ariarasmda
yaganan olaylaeden konularm bagmda geliyor. 1915-23
yanmda,
Çarhk
rm en önemli tamklan ise, Türk ve Ermeni taraflan
Rusyasi ve Sovyet Rusya'dir. Bu nedenle Rusya devlet argivleri, Ermeönemli rol oynayacak belni meselesinde gerçeklerin saptanmasmda
gelere sahiptir.
Rus devlet argivlerinin önemi
Birincisi, ÇarhkRusyas1, XIX. yüzyil ortalarmdan 1917 yllmda y1kilana kadar Ermeni meselesinin taraf olarak içindedir. Rusya, Osmanh
Devleti'ni paylayma savaç1 yürüten büyük devletlerden biri olarak,
1915 teheirinin öncesi ve sonrasim en ince ayrmtisma kadar kayda
geçirmigtir.
Îkincisi, Kurtulug Savaqumz y111armda Sovyet Rusya, Anadolu'da kurulan Devrimci Türkiye'yle aym cephede savagmigtir. Ingiltere'nin Kafkas seddine kargi Türkiye'nin Dogu Cephesi ile Sovyet Rusya'nm Kafkasardi Cephesi birlegmigtir. Bu dönemde Sovyet argivleri yine birinci
elden kaynakt1r.
Üçüncü olarak ise Rusya'nm Tagnaklan kullanmasi nedeniyle Tagnak belgelerinin önemli bir kismi Çarhkargivlerinde bulunmaktadir.
Sovyet argivlerinde ise Sovyet cumhuriyeti olan Sovyet Ermenistam argivlerinin birçok belgesini bulmak mümkündür. Ermeni devlet argivlerindeki çok say1da önemli belge bugün aragtirmacilara kapahdir. Ancak o belgelere Rus devlet argivleri üzerinden ulagilabilmekteyiz. Bunlara Azerbaycan ve Gürcistan kaynaklan da eklenebilir.
Alman generallerinin, Ingiliz subaylarmm, Amerikan misyonerlerinin gözlemleri, emperyalist emellerini bir kenara biraktignmzda dahi,
agamazken, Rusya her iki dönemde de olaylara devlet olarak tamkhk etmektedir, Bunlara bir de Ermeni ve diger Kafkasardi
cumhuriyetlerinin kaynaklanm ekledigimiz zaman, Rus devlet argivle"kigiselligi"
18
rinin Ermeni meselesinde en önemli belgeleri barmdirdigmi söylememiz abarti olmayacaktir
Rus argivlerinde, Çarhk Rusyasi'nm, Sovyet devletinin, Taynak ve
Sovyet Ermenistam'nm en üst düzeydeki yetkilileri tarafmdan imzalanmig çok gizli raporlar ve yazigmalar bulunmaktadir. Bu belgeler, Ermeni soykirmu iddiasmda bulunanlarm itiraflanm içermekte, Ermeni meselesini Türkiye'ye karg1 kullanau güçlerin saptamalarm1
ortaya koymaktadir. Aynca ÇarhkRusyasive Sovyet Rusya gibi üçüncü bir gücün
saptamalanm yansitmasi nedeniyle de, uluslararasi alanda etkili ve geçerli kamt degeri tagimaktad1L
Özellikleraporlar ve iç yazigmalar, devyetkililerinin
let
gerçegi belirlemeye yönelik samimi degerlendirmeleri-
ni içermektedir.
Rus devlet aryivlerinden çikan temel sonuçlar
Rus devlet argivlerindeki belgelerin ortak özelligi, Türkiye'nin tezlerini esas olarak dogrulamasi ve Ermeni soykirmunm uluslararasi
bir
yalan oldugunu tartigmasiz bir biçimde gözler önüne sermesidir. Rusya'da ÇarhkRusyas1'mn ve Sovyet döneminin devlet arsivlerinde Ermeni meselesi üzerine, 1998 yllmdan bu yana sekiz y11diryapt1gim çahgmalar sonucunda ulagtigim belgelerin içerigi göyle özetlenebilir:
1. Birinci Dünya Savagi öncesinde
ve sonrasmda hem devletler
aras1 savag düzleminde, hem de halklar arasmdaki bogazlagmalarda,
kargilikh lorunlar (mukatele)yaganmigtir. ÇarhkRusyasi ordularmda
200 000 Ermeni askerinin savagtigt göz önünde tutulursa, çok say1da
askerin bu savagta hayatm1 kaybettigi öncelikle saptamr. Ikincisi Ermeni çetelerinin yabanc1 devletlerle ighirligi ve etnik temizlige girigmeleri nedeniyle, Osmanli/Türk Devleti ile bu çeteler arasmda çatigmalarda karg1hkh kay1plar verilmigtir. Üçüncüsü, ordular arasmdaki
savag cepheleri digmda, Ermeniler ve. Müslüman halk (Türkler ve
Kürtler) arasmda da karg1hkli giddet uygulanm14 ve çok say1da insan
ölmügtür.
2. Belgeler, 1915-1920 y111ar1arasmda Ermeni çetelerinin Kafkasard1'nda, Doku Anadolu'da ve Kilikya olarak adlandir11an Adana ve Marag bölgesinde Türkiye ve Azeri Türkleri ile Kürtlere yönelik sistemli
lorun politikasi izledigini kanitlamaktadir
3. Hem devletler arasmdaki savaym, hem de Müslüman-Ermeni bobag sorumlusu, Batih emperyalistler ve ÇarhkRusyagazlagmalarmm
s1'dir. Osmanh Devleti'nin topraklarru paylagmak isteyen büyük devletler, bagnaz milliyetçi Ermeni örgütlerini lagkirtarak savaga sevk etmiglerdir. Osmanh Devleti, TBMM hükümeti ve Müslüman halk, bu durumda savag önlemleri aluug ve ayaklanan Ermeni çetelerini giddetle
bastirarak hakh bir savag vermigtir, kendi vatamm savunmugtur.
19
Belgelerin yer aldig1 argivler
Sundugumuz belgeler, özellikle qu argivlerde yer almaktadir:
Çarhkdönemi belgeleri, ÇarhkRusyastnm askeri argivi ve Digigleri Bakanhgi argivinde;
Sovyet dönemi belgeleri, Sovyetler Birligi Komünist Partisfnin Merad1 Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Argikez Parti Argivi (gimdiki
vi), Sovyet döneminin Digigleri Bakanhgi alpivi, Kizil Ordu argivinde;
Aynca her iki dõneme iligkin belgeler, Rusya Federasyonu Devlet
-
-
--
Argivi'nde.
Çarhkargivlerinde
Ermeni meselesi
Çarhkargivlerindeki Ermeni meselesine iligkin belgeler, äzellikle
yogun olarak 19. yüzyihn sonlarmdan baglaylp 1919'lara kadar gelmektedir. Elbette daha öncesine ait belgeler de bulunmaktadir. 1917 Subat
ragmen, Beyaz Orve Ekim Devrimleri'yle birlikte Çarhšmyllulmasma
dularm, Kolçak hükümetinin ve Tiflis'teki Kafkas Cephesi Genel Karargâlu'nm bir süre daha varhgim korumasi nedeniyle Çarhkargivlerinin
kapsadigi tarihi dönem daha sonraki y1llara da uzanmaktadir. Bu argiv1erdeki belgeleri göyle sm1flandirmak mümkündür:
Ermeniterin
yapam kopullare. Çarhk
1. Osmanië Devleti'nde
Ermeni
bagnaz
milliyetçi
tarihçilerinin Ermeniargivlerindeki belgeler,
aç1kça çürütmektezlerini
ilgili
lerin Osmanh'daki yagam kogullanyla
emperyalist
devletlerin müdahalesitedir. Bu belgelere göre Ermeniler,
ne, özellikle Berlin Konferansina (1878)kadar, Türkiye'de çok iyi gartlarda yagamiglar, õzellikle Osmanh Devleti tarafmdan desteklenmig ve
korunmuglardir. Çarhkyetkililerinin yaz1pmalan göstermektedir ki, Osmanli Ermenilerinin yagam kogullan Rusya Ermenilerine oranla çok
daha iyidir. Bu yuzden Ermeniler, ÇarhkRusyasfndan kaçarak Osmanh'ya s1gmnuglardir. Osmanh hâkim smiflan aç1smdan sömürüde milli
aynm asla söz konusu olmanngtir. Hatta Ermeni köylüleri, birçok yerde Müslümanlara oranla daha varhkhdir. Ermeniler, ticaret ve zanaatta
Aynca Osmanh Devleti, hâkimiönemli konumlarda bulunmaktadirlar.
yeti altmda bulunan halklar, äzellikle Türkler, Kürtler ve Ermeniler,
tam bir uyum içinde ya.yamiglardir.
Bu belgeler, Bati devletleri ve ÇarhkRusyasfum Ermenilerin Osmanh Devleti'ndeki yagamlan konusunda yürüttügü propagandanm,
Osmanh ülkesini paylagma ve iggal emellerini aklamak için yürütüldügünükamtlamaktadir. Ermenilerin kötü yagam kogullarma iligkin abartih veya uydurma malzemeler üretilerek kamuoyu olugturulmugtur ve
emperyalist saldirganhga gerekçe yaratilm14tir.
doguçu ve özellikleri. Çarhkbelge2. Ermeni milliyetçiliginin
20
leri, Ermeni milliyetçiliginia
Bat1'nm ve ÇarhkRusyasi'nm özellikle
XDL yüzy11da baglayan Ermenileri Türkiye'ye karg1 kullanma tasanmlarma paralel olarak geligtigini göstermektedir. Özellikleargivlerde yer
alan o döneme ait Ermeni yaymlan ve belgeleri, Ermeni milliyetçiliginin igbirlikçi, bagnaz ve saldirgan köklerini net bir gekilde ortaya koymaktadir.
Kafkasya'daki Ermeni aydmlan, daha XIX. yüzyllm sonlarmda emperyalist devletlerle
içinde bagimsiz bir Ermeni devleti
kurmamn hayaline kapilnuglardir ve bu fikirlerini Türkiye Ermenilerine zorla agilamaya çahym1plard1r.
gelipiminde
3. Ermeni meselesinin
Batt Avrupa'ntn rolü. Dorekabet
halinde
paylagilmasmda
olan
Rusya ve Avrupa, Ermenigu'nun
leri kimin kullanacagi konusunda da yangmaktadirlar. Rus yetkililerinin
yazdigt raporlar, özellikle Îngilizlerin Ermeni meselesindeki laghirtmalanm ortaya koymaktadn: Yetkililerin saptamalarma göre, bu yöntemlerle bir yandan Türkiye ile Rusya'nm arasuu açma amac1 güdülmü§,
öte yandan Osmanh Devleti içindeki merkezkaç kuvvetleri desteklenmigtir. Böylece Osmanh topraklanm paylagmak amaglanmigtir.
biçilen görevler.
4. Birinci Dünya Savape'nda Ermenitere
Tagnaklarm, ÇarhkRusyas1 yetkilileriyle yaptiklan yaz1pmalardan ve
görügmelerden, Türkiye'yi iggal planlan çerçevesinde Ermenilere iki
misyon yüklenildigi görülmektedir. Ermeniler, cephe gerisinde ayaklanma ç1kararak Türk ordusunu zaafa ugratacakttr. Bu birinci görevdir.
Îkincisi ise olugturulan Ermeni gönüllü birlikleri yoluyla Türk ordusunun savumna hattim yararak, Rus iggalini kolaylagtmnakt1r. Aynca bu
temelde Rus yetkililerinin yazdigi sayisiz rapor vardit Bütün bu planlar, Batt devletleri ile ÇarhkRusyas1'nm emir komutas1 altmda yürütül"ighirligi"
mügtür.
5. Osmanle Ermeni kitlelerinin emperyalist
plantarin
pepinden sürüklenmesi.
iki
Her
gärevin yerine getirilmesinde Türkiye Ermenileri aktif rol oynanugtir. Mesele birkaç Tagnak teröristinin iginden
ibaret degildir. Gönüllü birliklerin olugturulmasma ve ayaklanmalara ne
yaz1k ki, genig Ermeni kitleleri katilmigttr. Argivler, Çarhkordularma
hizmet etmek ve Türkiye'ye kargi gönüllü birliklerde savagmak icin
Türkiye Ermenilerinin Rus yetkililere bagvurularlyla doludur. Osmanh
uyruklu aydmlardan ve doktorlardan üniversite ögrencilerine ve siradan köylülere kadar bin1erce Ermeninin listeleri argivlerde isim isim
mevcuttur. Bu belgeler, tehdidin ayrhkç1 örgüt yönetici ve militanlanyla simrla ohnadignu göstermesi ve teheirin nedenlerini aç1klamasi balommdan önemlidir.
6. Ermeni gönüllü birliklerinin
katliam
ve yagma politikast.
yazdigi
yüzlerce rapor ve Çarhk
generallerinin ve subaylarmm
Çar11k
askeri mahkemelerinin
yüzlerce tutanag1 ve kararlan göstermektedir
ki, Birinci Dünya Savagi sirasmda iggal edilen bölgelerde Ermeni gö-
21
nüllü birlikleri Müslüman halka kary1vahyi kirunlara girigmig ve mallarun yagmalanugtir. Belgelere göre bu uygulamalar sistemlidir. Ermeni
çetelerini kullanan Rus komutanlan bile bu vahget kargismda dehgete
kapilnuglardu Birçok Ermeni subay ve asker, bu nedenle Çarhkorduyargilanmig ve idam cezasma çarptinIsunun askeri mahkemelerinde
nugtir. Bu katliamlann ve yagmalarm Teheir'den önce baglamasi da aynca önem tay1maktada.
projesi.
7. ÇarlekRusyase'nta
"Ermenisiz Ermenistan"
Çarhk yetkililerinin iç yazigmalan, Ruslarm Ermenileri Türklerin üzerine
sürüp k1rdirtarak iggalin ardmdan bölgeye Don Kazaklanm yerlegtirme
planlanm da kamtlamaktadir. Çarlikyetkili1eri, bu projeyi "Ermenisiz
Ermenistan" olarak nitelemiglerdir.
Sovyet argivlerinde Ermeni meselesi
Sovyet argivlerindeki belgeler, esas olarak 1917 sonrasma ait olmakla birlikte Sovyet yetkilerinin geçmig olaylan degerlendiren birçok yoruinunu da içermektedir.
meselesidir.
emperyalizm
1. Ermeni meselesi,
Lenin ve Stalin
gibi Sovyet iktidannm en üst düzey önderleri, Ermeni Bolgevik teorisyenleri, Ermeni meselesinin äzüne iligkin birçok saptamada bulunmuggöre Ermeni
lardir. Yazigmalara, raporlara yans1yan bu saptamalara
meselesi, emperyalist devletler tarafmdan Türkiye'nin paylagilmasmda
bir araç olarak kullamlmigtir. Türkiye, paylagilmaya kargi kendi vatamm savunmuy ve hakt bir savag vermigtir. Yaganan trajedinin sonunluladevletler ve
n ise Ermenileri kullanma politikasi güden emperyalist
planlanna
alet
olan
Tagnaklardir.
onlarm
oynadtgt rol ce etnik temizlik
2. Tapaak Ermenistant'nen
politikast.
Sovyet önderleri, Tagnak Ermenistam'nm Ingiliz politikasi
geregi devrimci Türkiye ile Sovyet Rusya arasma bir duvar ördügünü
ve Birinci Dünya Savagi sonrasmda da emperyalizmin bölgedeki tageronlanndan biri oldugunu saptanuglardir.
Tagnak Ermenistam, Bati'nm
Dogu'daki planlanm gerçeklegtirmede bir üs görevi görmügtür.
Sovyet belgeleri, Tagnaklarm yaklagik bugünkü Ermenistan suurlan
içinde yaptiklan etnik temizligi de kamtlamaktadir. "Saf' milli bir devlet kurma adma Müslüman nüfusun önemli bir kesimi Tagnak iktidan
tarafmdan ortadan kaldinlmigtir. Aynca Kilikya olarak adlandirilan
Adana, Marag bölgesinde de Fransizlann himayesi altmda sistematik
olarak Müslüman nüfus kihçtan gegirilmigtir.
Ermeni nüfus da Tagnak diktatörlügünden payun alnugtir. Ermeni
halkmm Tagnak zulmüne ugradigi Sovyet belgelerince saptanmaktadir.
ortadan
3. Türk-Sovyet ittifakt ce Taynak Ermenistane'nin
kalderrimast.
Sovyet argiv belgelerinin aç1k bir gekilde kamtladigi
22
üzere Ermenistan'da, Türk Ordusu'nun ve Kizil Ordu'nun askeri ighirligi sonucunda Tagnak iktidarma son verilmig ve Sovyet iktidan kurulmuytur. Bugün soykinm olarak adlandmlan Türk Ordusu'nun Ermenistan üzerine harekâtt, en üst düzeydeki Sovyet yetkilileri tarafmdan
desteklenmig ve ilerici bir hareket olarak degerlendirilmigtir. Türkiye'nin bu harekâti, vatan savunmas1 kapsammda görülmügtür.
Bugün Ermeni milliyetçilerinin en az Talat ve Enver pagalara yönelik oldugu kadar Sovyet liderligine de saldirmas1 bu yüzdendir. Rusya
Ermeni Birligi, Ermeni Soykertmemn Koruyuculart ve Suç Ortaklart
baghkh bir kitapta bu yöndeki belgeleri derlemig ve Leninleri, Stalinleri sözde Ermeni soykinmimn
suç ortaklan olarak degerlendirmigtir.
Ermeni diasporasi, siyaset ve bilim çevreleri, "Ermeni soykinmmda"
Rusya'nm Türkiye ile egit sorumluluga sahip oldugunu vurgulamakta,
bu içerikte yaymIar çikarmakta, toplantilar düzenlemektedirler.
Burada altim çizmek gerekir ki, Ermeni çevreleri, Sovyet devleti
üzerinden Rusya'yl mahkûm etmek pegindedirler.
Nazi güdümlü
Taynaklaren
4. Íkinci Dünya Savape'nda
üstlendikleri
rolü
politikast.
Tagnaklar, Birinci Dünya Savagi'nda
Îkinci Dünya Savagi'nda da oynamiglardir. Bu sefer Hitler Almanyas1'mn yamnda. Tagnaklar, fagist Alman ordulan için gönüllü birlikler
olugturarak bölge halklarma kargl yeni bir suça imza atmiglardir.
kat kat fazla olmass.
Ermenilerden
5. Müslüman nüfusun
Gerek Çarkkgerek Sovyet belgeleri, bölgede Müslüman nüfusun teheir
öncesinde de Ermeni nüfusla kargilagtm1mayacak kadar çok oldugunu
kamtlamaktadir.
Kitabm kapsam1
Elinizdeki kitap, Rus devlet argivlerinde buldugumuz belgelerden
Belgelerin yam sira özellikle o dänemi yagamig olan
Rus, Ermeni, Gürcü devlet ve bilim adamlanmn belge niteligindeki
eserlerine
yaylmlanmig
de yer verilmigtir. Yorumsuz olarak yay1mlad1§muz belgeler, Ermeni meselesini degigik aç11ardan ele alacak
Argivlerde yukarda
gekilde yukandaki sisteme göre smiflandmlnugtir.
vurguladigumz tezleri kamtlayan binlerce belge bulunmaktadtr,
ancak
kitabi yalmzca her konudan belirli örneklerle suurlandirdignmz agiktir.
genel bir çerçeve çizmek amaclyla Büyfik Sovyet AnÇabgmamiz,
siklopedisi'nin
1926 baskismm "Ermeni Meselesi" ve "Tagnaksutyun"
maddeleriyle
baglamaktadir. Ardmdan belgeler zamandizinine
göre
siralammytu-. Basih eserlerden alman metinler, basmi tarihlerine göre
degil, olaym tarihine göre verilmigtir.
Belgelerin ve konunun daha iyi anlagilmasi amaclyla, belgelere ve
metinlere tarafumzdan dipnotlar dügülmügtür ve bu notlar özgün belge
olugmaktadir.
23
veya metnin dipnotundan ay1rt edilmigtir.
katkilarmdan
dolay1 Türk
Bu çahymamn gerçeklegtirilmesindeki
Tarih Kurumu'na, Rusya Federasyonu Egitim ve Bilim Bakanhgi'na,
bagta Prof. Dr. Yakut Irmak Özdenve Prof. Dr. Sabahattin Özelolmak
üzere Îstanbul ÜniversitesiAtatürk Îlkeleri ve ÎnkilâpTarihi Enstitüsü
yöneticilerine ve çahyanlarma, bagta Doç. Kalerya Antoninovna Belova
olmak üzere Moskova Uluslararasi 11igkilerDevlet Enstitüsü (Üniversitesi) akademik ve idari personeline, Rusya Toplumsal Siyasal Tarih
Devlet Argivi, Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi, Lenin Devlet Kütüphanesi ve Rusya Tarihi Halk Kütüphanesi çabganlarma, Rusya Bilimler
Akademisi Moskova Sarkiyat Enstitüsü Türkiye Kürsüsü'ne, E.
Büyüke1çi Gündüz Aktan'a, Prof. Dr. Aygün Attar'a, Moskova Devlet
ÜniversitesiAsya ve Afrika Halklari Tarihi Enstitüsü ögretim üyesi
Prof. Dr. Vyaçeslav Slikov'a,Azerbaycan Milli Meclisi Milletvekili Prof.
Dr. Cemil Hasanh'ya, Dr. Mayis Alizade'ye, Rasih Nuri 11eri'ye,Hüseyin
Alpdündar'a ve Engin Turan'a yürekten tegekkür ederim.
Kitaptaki bütün belge ve metinler, Mehmet Perinçek ve Arif Acaloglu tarafmdan çevrilmigtir. Bu çevirilerde degerli Türkolog Arif Acalogdolayi kendisine de tegekkür borçlu'nun yol gösterici yardimlarmdan
luyum.
Belge 1
Büyük Sovyet Ansiklopedisi'nin
Meselesi" maddesi
Türkiye'nin
"Ermeni meselesi,
rilmesi
meselesidir
1926 baskisinda
zaylflatilmasi
"Ermeni
ve sömürgelegti-
"
Ermeni Meselesi: Dogu meselesinin bir parçasi olarak Ermeni meselesine iki aç1dan bakilabilir. Dig açidan bakildigmda, büyük devletlerin Türktye'de merkezkaç kuvvetleri destekleyerek Türkiye'nin zay1flagörülür. Bu meselenin iç dotilmasi ve daha kolay sämürgeleptirilmesi
Ermeni burjuvazisinin önulusunun
kendi
kaderini,
ise,
Ermeni
gasi
derliginde ve buna bagh olarak Ermeni burjuvazisinin geligmesi yönünde tayin etmesidir.
Ermeni meselesi, Ermeni ulusunun bagma, Îstanbul'un mali aristokrasisinin geçmesinden sonra, XVIII. yüzyllda ortaya ç1kt1.
Anadolu'ya yaydm1g olan Ermeni halki, kendi ticaret burjuvazisini
Bu ticaret burjuvazisinin, Türkiye'nin ekonoçok erken yaratmigtL
mik hayatmda rolü büyüktü. Örneginhükümete, valilere vb'ye kredi
verirdi.
Öteyandan bu burjuvazi, din
adamlarmm, Kilise'nin büyük nüfuzunyönetiyordu.
Îstanbul Patrikligi, 1453 yilmda
hallo
dan yararlanarak
Ermeni
Osmanhlarm Istanbul'u fethetmesinden
sonra kurulmuqtu;
burjuvazisi, bu patriklik aracihgiyla halla yönetlyordu. Ermeni Patrikliginezdinde mali aristokrasinin ileri gelenlerinden bir meclis olugtural
mu tu. Halla yöneten, esas olarak bu qûraydi.
Türkiye'de Ermeni burjuvazisinin geligmesinde, Avrupa ve Amerika'da yagayan Ermeni burjuvazisiyle iligkilerin çok büyük rolü vardi.
Sunu da kaydedelim ki, Türkiye'nin el sanatlarmda Ermeni esnaft
Rumlarla birlikte büyük rol oynuyordu. Ne var ki, Dogu Anadolu'da yaayan Ermeni köylülerin siyasal ve ekonomik durumlari çok kätüydü.
Bu aç1dan, Bat1 kapitalizmi Ortadogu'da taarruza geçtigi anda, Batt
ülkeleri kendi güvenlikleri için Türkiye'de köprü özelligi taq1yan Er-
26
meni burjuvazisini kullanma yoluna gittiler, ancak bunda baçanh olamad11ar. ÇünküErmeni burjuvazisi Türkiye'nin iktidarma
çok siki
Bati
iligkilerle
kendisine
baghydi.
ekonomik
dayanak olasermayesi
rak Kilise'yi gördü. Ancak Kilise'den de umulan destek almamadi.
Bundan sonra Bati sermayesi, ekonomik iligkilerinde araç olarak Ermenilerin orta ticaret burjuvazisini yegledi. Bu binjuvazi Bati'mn des-
tegiyle güçlendi ve Ermeni ulusal hareketinin
geligmesine büyük kat-
kida bulundu.
Bu ulusal hareket, özellikle Moskova ve Tiflis'te yagayan Ermeni aydmlardan destek aldi. Bu kentler, 1870'li y111arda, Rus liberal hareketinin etkisi altmda, Ermeni liberalizminin merkezi olmuglardi. Ulusal bilinç yaz1h ve sözlü olarak geligiyordu. Ulusal bilinç ve militan milliyetçilik uyamyordu. Hem Rusya'da, hem de Türkiye'de yagayan Ermeniler
arasmda militan milliyetçilik ortaya ç1klyordu.
Ermeni orta buijuvazisi ilk adun olarak, Kilise'nin etkisini azaltmaya
yönelmigti. Bu savagta Ermeni orta buljuvazisi, kent esnafma dayamyordu. Bu hareket, Kilise'nin laiklegtirilmesine yöne1meye baglamigt1.
Esas olarak Îstanbul Patrikligi'ni hedef ahyordu ve bu savagtan galip
çikti. Orta burjuvazi, Meclis-i Âyan'dayer aldi. Meclis-i Âyan,maliye,
adalet ve egitim gibi genig yetkilerle donat11d1.
bu milli hareketin
Köylüler önCeleri,
digmda kalm14t1. Ag1rlagan
vergi sistemi ve Kürtlerle bozulan iligkileri nedeniyle Türkiye'de Ermeni köylülerin durumu iyice kötülegmigti. Ermeniler beg Dogu vilayetinde (Van, Erzurum, Bitlis, Harput, Sivas) azmhk durumundayd11ar
(yüzde20'den 40'a kadar). Burada nüfusun çogunu Kürtler olugturuyordu.
O dönemde Kürtler agiret halinde yagiyor ve göçebe hayvanc1hk
hayati sürüyorlard1. XIX. yüzy11m ikinci çeyreginde luzh nüfus artigi
nedeniyle Kürtler, yerlegik hayata geçiyorlar, ancak topraksiz olduklan için Ermeni köylülerini Dogu Anadolu'nun daghk losimlarmdan
göçe zorluyor ve topraklarma el koyuyorlardi. Türk hükümeti, Kürt
agiretleri üzerindeki
etkisini artirmak için bu sürece göz yumdu ve
reislerinin
bu topraklan agiret
mülkiyetine verdi. Yani Dogu Anadolu'da Kürt feodalitesinin geligmesini sagladi. Bu süreçten sonra, Kürt1er ile Ermeniler arasmdaki kanh kavgalar, kan davasma, katliamlara
dönügtü.
Bu çeligkinin ikinci nedeni, Müslümanlann, Ermeni kent burjuvazisini vahgi kapitalizmin temsileisi (tefeciler)olarak görmeleriydi.
Ekonomik nedenlerle keskinlegen Ermeni meselesi, Rusya, Îngiltere
gibi
devletlerin" müdahalesiyle iyice büyndü. Rus ticaret-sanayi sermayesi,
"H1ristiyanlan Müslüman Türkiye'nin egemenliginden
kurtarma" slogamyla Karadeniz'i ve Bogazlar'1 ele geçirmek istiyordu.
Ermeni burjuvazisi bu slogam ulusal-siyasal geligimi için kullamyor ve
"büyük
27
Rusya'ya yönelerek, Türkiye'deki Ermeniler arasmda bu sloganla probu tutumu, Türk hükümetipaganda yapiyordu. Ermeni buljuvazisinin
üst düzey devlet göErmenileri
nin 1877 savagma kadar süren, hatta
revlerine getiren olumlu yaldagmum tersine çevirdi. Bu iligkiler, Rusya
Ermenilerinin Kafkasya Genel Valisi Mihail Nikolayeviç'e ve Patrik
Nerses bagta olmak üzere Türkiye Ermenilerinin Rusya'ya resmi destek bagvurularmdan sonra keskinleyti. Rusya, bu bagvurulan kullanarak, Ayastefanos Antlagmasi'na 16. maddeyi koydardu. Bu maddeye
göre, Türkiye'nin Ermenivilayetlerinde reformlara baglanmahyd1. Rusya'nm iggal ettigi Türk topraldan, bu reformlar bitinceye kadar Rus ordusunun iggalinde kalacakt1.
Fakat Rusya'nm bu girigimine, Ortadogu'daki esas rakibi olan Ingiltere kargi ç11ayordu. Ingiltere, Berlin Konferansi'nda Ayastefanos Antla.pmasi'nm 16. maddesinin yerine 61. maddeyi koydurdu. Bu maddeye
göre, Türk hükümeti Ermeni vilayetlerinde istenen reformlan yapacakti. Ancak bu reformlan, yalmz Rusya degil, Berlin Konferans1'na katilan alti büyük devlet de denetleyecekti.
Bu karar, Ermeni buljuvazisinin yüksek tabakalarmda iyi kargilansadece Rusya degil, diger
nugt1. Zira, Ermeni devletinin yaratilmasmda
diplomasisi, Ermenilere
yardimc1
Îngiliz
olacakt1.
büyük devletler de
denizden denize (Karadeniz'den Akdeniz'e) "Büyük Ermenistan" hayalini pompahyordu. Ancak, yöneliginin degigmesi, Ermenileri dünya kamuoyundan tecrit etti.
Ermeniler, Rusya'yla iligkilerini zay1flatm14tl. Îngilizler ise, Rusya'mn Ermenileri Ortadogu siyasetinde kullanmasim istemiyorlard1.
Ingilizlere,Türkiye'de kendi siyasetlerini uygulamak íçin, Ermeniler o
kadar gerekli degildi, Asil neden, Türkiye ile Ingiltere arasmda imzalaTürkiye'yi Rusya'dan konan gizli antlagmalardi. Bu antlagmalara göre,
alm14tl.
Bu nedenlerle Ingilterumak için Îngiltere, Türkiye'den K1bns'1
destegi ortadan kaldirdiktan
re, ÇarhkRusyas1'nm Ermenilere verdigi
vazgeçti
desteklemekten
ve onlan büyük devletlerin
sonra Ermenileri
verdi.
hükümetinin
anlayan
Türk
oyunlanndaki
rolünü
sürekli
Kürtler
Ve Türkiye Ermenileri için en zor günler böyle baglad1.
olarak Dogu Anadolu'da Ermenileri katletmeye baglad1Iar. Özelliklebu
kinm, 1890'h yillarda genig çapta oldu.
"Büyük Ermenistan"m temelini olugturan köylülerin kmrundan
silahh terör eysonra, Ermeni blu-juvazisi gansuu büsbütün kaybetti ve
lemlerine baglad1.
Bu sirada Rusya'mn Kafkasardi bölgesinde Hmçak ve Tagnaksutyun
milliyetçi partileri kuruldu. Bu partiler, Türkiye'ye propagandacilar ve
kigk1rtic1 ajanlar gönderiyorlardi. Gerilla gruplan olugturuyorlardi.
Bunlarm esas amaci, Berlin Konferansi'nda kabul edilmig olan 61.
maddeye baglattiklan hareketle büyük devletlerin dikkatini çekmekti.
"himayesine"
28
Fakat bu maddeyi hem büyük devletler, hem de Türkiye unutmugtu.
Bu partilerin Bati Avrupa'daki yurtdig1 komiteleri de aym yönde çaligiyorlardi.
1890'h yillarm sonunda Hmçak Partisi sahneden çekiliyor ve
Ermenilerin tek partisi Tagnaksutyun oluyordu. (...)
dakikahk yakmhg1" da hemen geçmigti,
Îngiltere'nin Ermenilere
bunun yam sira Îngiltere,
bir devletin tek bagma hareket etmesine tahammül edemeyecegini" ilan eden Rusya'ya bagh durumdaydi. Rusya'ya gelince, o, bu dönemde Kafkasard1'm Ruslagtuma politikasun uygulamaktaydi
ve aç1kça "Asya'da Ermenilere imtiyaz1ar saglabölgeler
olugturma"
yan
amacma karplydi. ÇarhkRusyas1 yardumyla
bagimsizhèma kavugan, ancak ona bagimh kalmak istemeyen Bulgaristan örneginde oldugu gibi, Çarhkdiplomasisi Prens Lobanov-Rostovskiy1 arac1hg1yla
bir Bulgaristan" kurulmasma izin vermeyecegini
açikladi. Kazandigi Bagdat demiryolu ihaleleriyle meggul olan Almanya
ise Ermenilere yapdan zulmü protesto etmemekle yetinmeyip, Împavatandaylara"
rartor II Wilhelm'in deyimiyle
kargi Abdülhamid'in politikasun aç1kça destekledi.
1890 yllmdan sonra Ermeni goven burjuvazisi kendisini mahvolma
noktasma getirdi ve onun siyasal kanadi olan Tagnaksutyun Partisi, politikasun degigtirmek zorunda kaldi. Tagnaksutyun Partisi, Osmanhlara
muhalif olan partilerle igbirligi yapmaya, Osmanh'mn içindeki devrimci hareketlere katilmaya bagladL
190Tde Tagnaklarm girigimiyle Osmanh Împaratorlugu'nda yagayan tüm muhalif partiler, Paris'te kongre
yapt11ar ve bu kongrede devleti devirme plam kabul edildi.
1908'de devrim oldu, fakat Tagnaklarm beklentileri gerçeklegmedi,
Ermenilerin durumu hiç degigmedi. Ermeni siyasal çevreleri yeniden
yön degigtirerek, tekrar ilk yöneldikleri
Rusya'ya döndüler. Bu defa
onlara
sicak baklyordu; çünkü dünya savagi kaçuulÇarhkhükümeti,
maz hale gelirken, Milyukov'un2 dedigi gibi, "Rusya ile Türkiye arasmda yagayan" Ermeniler büyük siyasi änem kazanmaktaydL
1913'te Rus
diplomatlar, örgütlü Ermeni burjuvazisiyle antlagma yaparak, Türkiye'den Dogu vilayetlerinde
reform yapmasuu talep ettiler. 1914'ün 26
Ocagmda Almanya'nm destekledigi Türkiye, uzun tartigmalardan sonra reform antlagmalaruu imzalamak zorunda kaldi. Bu reformlara göre
Ermeniler genig bir özgürlüge kavuçuyor, özellikle yönetimde, dilde,
askere almmada ve diger alanlardaki reformlarm, büyük devletlerin,
özellikle Rusya'mn kontrolü altmda yap1lmas1öngörülüyordu.
Rusya'mn meseleye kangmasi, Birinci Dünya Savag1'mn baq1amas1
nedeniyle Ermenilerin durumunu daha da zorlagtirdi. Oysa Ermeniler,
"Büyük Ermenistan" slogamm unutmamiglardi. Ve Türk ordusundan
kaçan askerlerden gönül1ü çeteler kurmaya baglanuglardi. Türk hükü"bir
"herhangi
"yeni
"isyankâr
I. XIX. yüzyilin sonunda içigieri ve digigleri bakanligi da yapmig-olan Rus deviet adami.
2. Rus digigleri bakani.
29
meti buna sert önlemlerle kargilik verdi. Bu eylem güvenini yitirmig
olan Ermeni halkim Mezopotamya'daki savagm yagandig1 bälgelere
göç ettirme geklinde gerçeklegtirildi.
Bu savag nedeniyle Ermeni ulusu, Dogu Anadolu'yu terk etmek zorunda kaldi. Bu savayta 300 000 kigi öldürüldü. 300 000 kigi Mezopotamya yollarmda öldü, 200 000 kigi Rusya'ya kaçtt, 400 000 kigi ise Îsläm'1 kabul etti. Bäylece Türkiye Ermenistam Ermenisiz kald1.
Rusya'da 1917 SubatDevrimi, Ermeni meselesinde yeni bir sayfa açti. Yil boyunca Kafkasardi, Rusya'yla iligki kuruyor ve Petrograd'dan
yönetiliyordu. Oysa bununla birlikte Kafkasard1'nda milli burjuva partileri iyice geligiyordu (Gürcü Men evikler, Müsavatç11ar ve Tagnaklar).
191Tnin yazmda Tiflis'te yap11an Köylü Kurultay1'nda Ermenilere karg1
Gürcü-Müslüman bloku kurulmustu.
191Tnin ekiminde Taynaldarm yönetimi altmda Ermeni Milli Kongresi yap11m1gt1. Bu kongrede Ermenistan ile Rusya arasmdaki iligkiler
ele almmig, Birinci Dünya Savagi'nda Rusya tarafmdan iggal edilmig
Dogu Anadolu'daki Türkiye topraklarnun Rusya'mn elinde kalmasi talep edilmigti. Aym kongrede Ermeni Milli Merkezi ve 15 kigiden olugan
Milli Siirakurulmuy ve bu çûranm merkezi Tiflis kentine ta.ymmlyt1.
1917 Ekim Devrimi'nden sonra üç cumhuriyeti birlegtiren Kafkasardi Birligi kuruldu. Yeniden Ermeni-Türk çatigmalari bagladi. Bu çatigmalarm sonunda, Kafkasardi Birligi dagihp üç cumhuriyetin
ortaya
ç1kmasmdan sonra, Ermenistan, Îstanbul Antlagmasi'nm ardmdan,
1918 yilmm haziran aymda Türkiye'nin tüm taleplerini kabul etnügti.
Ermenistan arazisi Erivan ve Eçmiyadzin'den olugan iki ilçeyi kapsiyordu. Bu ilçelerde toplam 400 000 kigi yaç1yordu.
Birinci Dünya Savagi'nm sonuçlari Ermeni buljuvazisi için yeni ve
genig olanaklar yaratti. Ermeniler, o sirada galip devletlere
Birincisi, Kilikya'da Türkiye'ye kargi; ikincisi, Kafkasardi'nda Sovyet
Rusya'ya karg1. Ermeni meselesi, bäylece yeni ve daha büyük önem tadevletler" kendi "Ermeni üslerigimaya bagladt Bundan dolay1
ni" en tehlikeli saydiklan Sovyetler'e kargi donattilar.
Tagnaklarm Ermeni Cumhuriyeti, Türkiye ile Rusya'dan, Kars ilini
ve XVIIL yüzyilda Erivan kazasmdan gasp olunmug topraklar ile di§er
yerleri Ermenistan'a katti. Ermenistan'm nüfusu 1 590 000'e yükseldi
(795000'i Ermeni, 575 000'i Müslüman, 140 000'i digerleri). Fakat Ermeniler bu topraklari yeterli görmediler ve Gürcistan'dan Alulkelek ve
Borçah'yi, Azerbaycan'dan Karabag, Nahçivan ve Gence ilçesinin güney bölgesini talep ettiler. Ermeniler, Ingilizlerin Kafkasardi'm iggali sirasmda bu topraklan zorla ahnak istedi. Bu olay, Gürcistan'la (5 arahk
1918), özellikle de Azerbaycan'la uzun ve kanh savaglara yol açti. Sonuçta bu bölgenin nüfusu yüzde 10-30 arasi azaldt Bazi yerlegim yerleri savag nedeniyle ortadan kalkt1. (...)
"lazund1":
"galip
30
Bununla birlikte Ermenistan Cumhuriyeti, Türkiye simrmda (OltuSankanug bölgesinde) Kürtlerin saldir11arma da ugruyordu. Îngiliz igO zaman Ingilizler
galciler, Ermenilere pek fazla destek vermiyorlard1.
bütün gücünü Sovyet Rusya'ya karç1 kullamyor ve Beyaz Rus ordusunu destekliyorlardi. Öte yandan, Tagnaklar da Sovyet Rusya'ya karg1
Denikin'in Beyaz Ordusu'nu destekliyorlardi. Bir Ermeni politikac1s1,
Ermenistan Cumhuriyeti'nin Denikin'in Beyaz Ordusu'nun 7. Piyade
Kolordusu oldugunu söylemigtir.
1919'da Ingiltere ile Îran'm anlagmasmdan ve Istanbul'un iggalinden
(16mart 1920) sonra Ortadogu'da Ingilizlerin durumu daha da saglamlagti. Îngilizler Ermenilere karg1 daha soguk ve mesafeli durmaya bagladilar. 1920 ylh nisan mayis aylarmdaki San Remo Konferans1'nda, Ermeni meselesi Bati Avrupa emperyalistlerinden, ABD emperyalistlerine devredildi. Cemiyet-i Akvam'm Yüksek Konsey'i "Ermenistan yardimsiz ayakta duramaz" karari aldi. Bagkan Wilson, Cemiyet-i Akvam'da alman karara gäre, yeni Ermenistan'm suurlarna belirledi, Wilson'un kararma göre, Erzurum ve Trabzon'un büyük bir bölümü, Bitlis
ve Van'm tamanu Ermenistan'a verilmigti. Ermenistan'm toplam alam
30 000 milkare, deniz kiy1smm uzunlugu 150 mildi. Fakat, Amerikan
politikacdan
bagkanlarma göre daha uyamk ç1ktilar; Ermeni mandasimal
olacagmm aritmetik hesabmi yaparak ve aslen Avrupa
kaça
mn
mengeli olan "Ermeni meselesini" Amerikan sermayesi için gereksiz
bularak Senato'da oyçogukluguyla bu manday1 geri çevirdiler. Böylece
Tagnaklarm Ermenistan Cumhuriyeti sahipsiz kahmg oldu. Batih emperyalistler bitkin ve tahrip edilmig Ermenistan'1 bir kez daha kendi
kaderine terk ettiler.
Aymsmi Ermenilere, 1919'da Kilikya'yi iggal eden Fransizlar yapt1lar. Bu verimli bölge, XI.-XIV.yüzy111ar arasmda kügük Ermeni kralhgi oldugu için ahalisinin yüzde 33'ü Ermenilerden ibaretti ve 1915 ylh
baslalarmdan sonra buraya çok sayida mülteci gelmigti. Türk milliyetçileri Fransizlara kargi askeri harekât ba.platt1šl zaman Fransizlar,
Ermenileri himayelerine ahp bagnnsiz devlet kuracaklanm vaat ederek onlan ayaklanan Müslüman ahaliye kary1 verilen ce2alan uygulamakla görevlendirmiglerdi. 1920'de Ankara hükümeti Kilikya'ya düzenli askeri kuvvet sevk etti. Bunlar Fransizlan deniz kenarmda sik14tirdilar, bazi Ermeni köylerine saldirdilar. 16 000'e yakm insan öldü. Çaresizkalan Ermeni halki Fransa himayesinde bagimsiz bir
cunihuriyet ilan etti. Hüklimet organlanm ve 10 000 kipilik "Ermeni
milis gücünü" kurdular. Bazen ba,yanh, bazen de baçansiz olan mücadeleden sonra Fransizlar yine, bu defa kesin olarak deniz kenanna
çekildiler ve Türkiye'yle bang imzalamak istediklerini bildirdiler. Kaderlerine birakilan Ermeniler kaleleri Hadcin ile Zeytin'de Türklerce
kugatild11ar ve güçlü bir direnigten sonra imha edildiler. Ölü sayis1
31
yaklagik 20 000'dir. 1921'de Fransa Türkiye'yle bang antlaymasi imzalay1p Kilikya'dan vazgeçti. (...)
Böylece iki "Ermeni üssü"nden biri yok edilmig oldu. Ermeni mese"yüce
Ermeni"
lesi, Kafkasardi'nda odakland1, çünkü burada bütün
umutlarmm boga gitmesine ragmen, Tagnaklarca saldirgan milliyetçilik
politikasi yürlitülüyordu.
Onlann durumu, Ermenistan'm kuzeyde Sovdolay1 tehlikeli olmaya baglamigti.
yet Rusya'yla kompu olmasmdan
Tagnaklarm terörist rejiminden, k1yrn ve savaglardan yorulan, kronik
açhk ve yoksulluk içinde olan halk kitleleri kendiliginden Sovyet iktidarma egilim gösteriyordu. Bakü'de Sovyetler'in iktidara gelmesinden
üç gün sonra Ermenistan'm birkaç yerinde ayaklanmalar (Aleksandropol'de3 birkaç saatligine Sovyet iktidan hüküm sürmügtür) patlak verdi; bunlar Tagnaklarca acimas1z gekilde bastirildt
Öte yandan 1920'den beri Ankara hükümeti ile Sovyet Rusya arasmdaki dostane iligkiler Tagnaklarca bozulmaya çahqild1; Tagnaklar iki
devlet arasmdaki stratejik noktalarda ikisine de dügman olarak duruyordu.
Tagnaklar, Ankara hükümetinin batidaki Yunan-Îngilizcephesindeki
yararlamp Türkiye sm1nm güVenli hale getirmek istemegguliyetinden
diler. ÇünküSovyet Rusya hig de saldirgan bir politika izlemiyordu.
Sovyet Federasyonu'na girme egiliminde olan Karabag ve Nahç1van gibi bälgelerin bu kararma Tagnaklar itiraz etmedi; ancak bu bölgelerde
gerilla harekâti baëlatilmasi konusunda Tagnak komutanlar gizli karar
aldilar. Bu harekât, eylül 1920'de bagladi. Îngilizlerden silah alan Tagnaklar, Kars ve Erivan'm her yarunda Müslüman ahaliye toplu kiynn
yapt11ar. Suragel,
Sarur-Daralagöz, Kag12man, Surmanh, Karakurt, Sangerisinde
kamig bölgelerinin külünü göge savurdular. Böylece
güvenligi saglam14" oldular. Makü hanmdan destek sözü ahp Oltu ve
Kag1zman'a taarruz baglattilar.
Türkler bu taarruza dogu ordusunun (komutanlariKarabekir ve Kâmil papalar) kargi saldms1yla cevap verdiler. Erivan hükümetinin askeri kuvvetleri bozguna ugratilmigti; Türkler, Aleksandropol'ü ele geçirdiler; Ermeni hükümetine inamlmaz derecedeki agir partlan kabul ettirerek bang antlagmas1 imzalattilar. Ermenistan Türklerin elindeki topraklarm hepsini kaybetti. Üstelik8 top, 8 makineli tüfekli 1 500 kipilik
askeri kuvvetten daha büyük askeri kuvvete sahip olma hakkmdan
mahrum oldu. Ermenistan halla bu bang antlagmasma Tagnak iktidanm ylkmak ve yerine Sovyet iktidarmi getirmekle cevap verdi (arahk
1920). 1921 Rus-Türk Antlagmasi, Gümrü Bang Antlagmas1'm iptal etti
ve Ermenistan'm Türkiye'yle olan gimdiki suurlarmi belirledi.
Bu andan itibaren, yani Ermeni halkmm yeni bir devletsel yagama
baglamas1yla Ermeni meselesi bertaraf edildi denebilir. Bati Avrupa
"cephe
3. Gumrü.
32
emperyalizmi, Ermenistan sovyetlegtikten sonra da, Lozan Konferans1
sirasmda, Ermeni meselesini kagunaya baglad1: "Ermeni yurdu" kurma
tasans1 ileri sürüldü, Istanbul'da Milletler Cemiyeti'nin himayesinde
azmhklan koruma komitesi" olugturulmasi istendi.
olacak bir
Ancak bütün bunlar Türk delegasyonuou Musul sorutmnda taviz vermeye zorlamak için yapildigmdan, söz konusu tasan kendiliginden çözümlendi. Çünkügereken ödün verilmigti. (...)
"milli
(Bolpaya Sovyetskaya Entsiklopediya, c. 3, s. 434 vd, Aktsionernoe
Obgestvo "Sovyetskaya Entsiklopediya", Moskova, 1926.)
Belge 2
Büyiik Sovyet Ansiklopedisi'nin
1926 baskis1nda
"Taquaksut-
yun" maddesi
"Tagnaklar,
terörist-komplocu
bir grup niteligindeydi."
Tagnaksutyun: XIX. yüzy11m 90'h yillarmdan baglayarak Kafkasardi'nda faaliyet gösteren milliyetçi Ermeni partisi. Resmi ad1 "Devrimci
Ermeni Partisi Tagnaksutyun (ARPD)"dur. Taynaksutyun, Ermeni milletinin tümünü temsil ediyor gibi gözüküp, esas olarak, Ermeni ticaret
burjuvazisinin ekonomik arzularru yansitti, bagunsizhk kazanmak için
savagti. Tagnaksutyun'un Ermenistan'm milli bagimsizhk mücadelesi
temelinde ortaya ç1kmasi, partiye Ermeni küçük burjuvazisinin sözcülügünü üstlenme imkâmm da verdi. Tagnaksutyun 1903'e kadar hemen
hemen sadece Türkiye'de faaliyet gösteriyordu.
Temel görevi, Ermeni milletini Türk boyundurugundan kurtarmak
Türkive Ermenilerin nüfusun hemen hemen yansmi olugturdugu
ye'nin dogu bölgelerinde ilk etapta özerklik ahp daha sonra ise devlet
kurmakti. Sonuç olarak da Türkiye Ermenistam'na Kafkasardi Ermenistam'm katmayi ve böylece birlegik Ermeni devletini kurmay1 tasarhyorlard1. Tagnaksutyun'un 1894'te kabul edilen ilk progranu, bayag1 bir
Marksizm'in, liberalizmin, halkçihšm ve küçük bmjuva milliyetçiliginin
bir kang1mi olarak kendini gösterir. Programm merkezinde Türkiye Ermenistam'mn
fikri bulunmaktadir; Tagnaksutyun, bunu
gerçeklegtirmek için, onlara göre Ermeni meselesinin çözümüne etki
edebilecek bütün güçlere dayanmaya çahymigtir. Tagnaklar, mücadelelerinde qu güçlerden destek almaya çabalamigttr:
1. Avrupa diplomasisi (öncelikleIngilizve Rus diplomasisi); 2. Avrupa devrimci ve sosyalist hareketi; 3. Rus devrimci hareketi; 4. Türk
muhalif ve devrimci hareketi.
Bir taraftan Îngiltere, Rusya, Fransa, Türkiye vb. hükümetlerinin
ajanlanyla yapilan gizli görügmeleri, baglantilan ve antlagmalan, diger
taraftan Avrupa ile Rusya'daki devrimci ve sosyalist partilerle iligkileri,
"kurtulugu"
34
Rusya, Türkiye ve Îran'daki devrimci hareketlere, hatta 190Tde II. Enternasyonal'e katilmalan, Tagnaksutyun'un çeligkili politikalandir.
Tagnaksutyun, Ermeni meselesinin çözümünde, kapitalist Avrupa
muoyunu" kazanmanm, Ermenilerin kendi hareketlerini
dan" daha çabuk sonuç vereceni hesablyla yola çikti. Tagnaksutyun,
1894-1896y111armda diger milliyetçi parti Hmgak'la birlikte Türk hükümetine kargi gerilla savagma bagladL 1896'da istanbul'daki Osmanh Bankasi'm protesto amac1yla iggal ettiler. Türk polisi teräristleri tutukladi, ancak Rus Konsoloslugu'aun bagm1 çektigi diplomatik çevrelerin meseleye
müdahale etmesiyle, Tagnaklar smir digi edildi. Gerilla savagi, Avrupa
ilgisini etkilibir gekilde Tagnaklarm üstüne çekti.
Diplomatlar, Türkiye hükümetine birçok kez bask1 yapt11ar, ancak
Ermeni meselesinin oldugu bölgelerde reform yapilacagt sözü verilirken, aym zamanda Türkiye Ermenistam'ndaki on binlerce bançç1köylü yok edildi. Sultan iktidan için Tagnaklarm maceraci politikasi, kolay
bahanelerle Ermeni milletini yok etme savagmm uygun sebebiydi, ancak bu savag tabii ki Türk despotizminin özünü anlatmaktadir. Ermenilerin sürülmesi, Tagnak gerilla hareketi olmadan da gerçekleptirilebilirdi. Kugkusuz, Avrupa diplomasisi, Türkiye hükümetine bir gantaj ve
basla yäntemi olarak Ermeni meselesinden yararlanmaya hazirdi, ancak Ermeni meselesinin çözümüyle ve bir Ermeni devletinin kurulmas1yla hiç de ciddi bir biçimde ilgilenmiyorlardi. ÖzellikleRusya, bu fikirden uzakt1. Ermeni hareketi Çarhkaç1smdan, Türkiye'yi zaylf birakmak, Îstanbul'u, Bogazlar'i ve Ermenistan'm kendisini ondan koparmak baglammda önemli olabilirdi. Tagnaksutyun politikalan Çarhktabagnnsiz" Ermerafmdan bu ekilde kabul edilebilirdi, ancak
nistan plam higbir zaman kabul edilemeyecek bir konuydu. Çarhk,onlan "Ermeni aynmcihgi" olarak telakki etti ve buna kargi da kararh bir
gekilde savagtl. Hatta 1880'li yillarm ortalarmda Çarhkhükümeti, Kafkasard1 Ermenistam'nda, Ermeni okullarma, hay1rsever aydmlanmaci
örgütlere kargi eylemlere bagladL
1890'h y111arda yüzlerce Ermeni okukurumlan
yüksek
kapatildi, Ermeni kiliselerinin menkul ve
lu,
kültür
gayrimenkul malvarhklarma el konuldu. Hükümet, 1903 haziranmda
haaynca bir uygun kanun bile hazirlad1. Bu kanun, Ermeni
reketinin temel maddi bazda bile bir araya gelmesini engelliyordu.
Böyle olunca Taynaksutyun, Çarhükümetine muhalif konuma geldi
ve zaman zaman hareketinin merkezini Türkiye'den Kafkasardt'na kaydirdt Rusya'da o siralarda Ermeni milli politikasma genig bir perspektif açmig olan güçlü bir kurtulug hareketi bagladi. Bunun üzerine Tagnaksutyun,
çark etti ve demokratik devrim bayragi altmda toplanmaya çaltytt. ARPD, 1904 program taslagmda göyle diyordu: "Çogunluktaolan emekgilerin haklan savunulacak, onlar sosyalist ideallerin ruhuyla yetigtirilerek büyük politik ve sosyal mücadeleye haz1r du"ka-
"yaratmalarm-
"kamuoyunun"
"büyük
"kurtulug"
"sola"
35
rama getirilecek. Kirsalda, toprak sabipleri ve tefecilere kargi, topraksiz, az toprakh köylülerin bayraklan altmda toplamlacak, kitlelere kakamusal üretim ve tüketim a§11anamu ekonomisi fikri yerlegtirilecek,
rak gelecegin sosyalist sisteminin ilk adunlan atilacak." Tagnaksutyun,
"az
toprakh köylü ve köylü; bagta toprak sakendisine dayanak olarak
zanaatkâr;
fabrika iççisi, toprak sahibi vb. çegitli ekonomik
hibi, küçük
simflan" aldigim dügünüyordu. Tagnaksutyun'un bu parti program taslagl, temel bölümlerde "Eser"lerin1 progranumn kopyas1yd1.
1902'de Tagnaksutyun'dan bir grup ç1kmig, "Ermeni Sosyal Demok1905
ratlar Birligi"ni kurmuglar, sonra ise RSDIP'ye2 katilmiglardL
önemli
bir grup, "Eski
Devrimi arifesinde Tagnaksutyun'dan oldukea
Bu grup, Tagnaksutyun'un
Tagnaksutyun" adlyla kopmuglardL
list" programma karglyd1 ve partinin görevinin kesin olarak Türkiye
suurlandinlmasmi savunuyordu.
Ermenistam'nm
1905-1907Devrimi'nde Tagnaksutynn, Çar'akargi ve Ermeni olmayan
milletlere, äncelikle de Müslümanlara kargi savagt1. Son zamanlarda, kitlenin dikkatini toprak köleligi ve otokrasi artiklarim ortadan kaldmnak
olan ortak sruf görevinden, devrim görevinden, milletlerarasi kavgaya
çevirmekle caula bagla ugragan Çarhk'm
eline dügtüler. Tagnaklar çarizönderlik
mücadelede
bir parti niteliginde degil,
kitlelere
eden
kar§1
me
niteligindeydi.
Rus Eserlerini takTagnaklar,
bir
terörist-komplocu grup
lit ettiler ve oldukça genig ölçülerde, Çarhükümetinin küçük ajanlarma
karg1 bireysel terör pratigi içindeydiler. Tagnaklar, bu hedef için savag
birlikleri ("zinvorov")kurmak gerektigini anladilar. 1907 yllmda Stuttgart Sosyalist Kongresi'ne sunduklari raporda Tagnaklar, terörist eylemleri liste halinde verdiler. Ancak terörizm, Tagnaklan rahatsiz etmiyordu.
Bütün bu olaylar dizisi puna yol açt1: Tagnaklar, gizli anlagmalara giriyorlar, hükümet ajanlarlyla Türklere karg1 savaglarmda igbirligi yap1yorlardi. Aym gekilde diger taraftan da Türk toprak agalan, Türklerin çogunlukta oldugu bölgelerde Ermenilere kargi mücadelelerinde
Çarhükümetinin ajanlarmm destegine dayamyordu.
Bakü ve Tiflis'teki Ermeni igçi kesimi, küçük burjuva milliyetçiligi
hâlâ iktidardayken, diger milletlerin proletaryasi ile Ermeni proletaryasmi kargi karglya getiren ve onlarm ç1karlanm Ermeni burjuvazisinin
çikarlanyla birlegtiren Tagnaksutyun tarafma geçti. Tagnaksutyun'un
siyasal mücadele ve sendikal mücadele çizgileri ise milli ayncahk izleyen bir çizgiydi. Tagnaksutyun, milli sendika ve kooperatifieri kurarak
ortak igçi cephesini dagitti, Igçiler, Rus ve Türk burjuvazisine kargl iktisadi mücadele verdiklerinde Tagnaksutyun, seve seve buna katildi,
ancak proletarya, Ermeni kapitalistlerine kargi mücadele yürüttügünde, Tagnaksutyun dogrudan grev kinci rolünü üstlendi. IL Enternasyo"sosya-
"kurtulugu"yla
I. Rusya'da "Sosyalist Devrimciler" olarak adlandirilan slyasi akim.
2. Rusya Sosyal Demokrat
IgçiPartisi.
36
nal'in bu partiyi
Enternasyonal'de
"sosyalistliginin"
Saflarma
degil,
almasi, Tagnaklarm
sosyalizmin dogru kavranmadigmm bir kamtidir.
Tagnaklar, Enternasyonal'e
1905-1907 devrimci hareketinin
etkisi al-
tmda katildilar. Tagnaklarm 190Tdeki kongresinde halkç1karakteri öncesine göre daha keskin olan
program resmen kabul edildi.
Programda, "Toprak reformu, sanayinin geligmesinden daha bagka bir
karakter tagiyor. Burada topragm yogunlagmasi hedeflenmiyor. Ancak
kapitalizmin olumsuz etkisi, köyde emekçilerin kaderinde gärülüyor"
üç1ü
deniyordu. Sosyalizm mücadelesini,
programa göre, gimdi
birlik, emekçi köylü, sanayi iççisi, devrimci aydmlar" yönetlyordu. Tagnaksutyun kendi taleplerini, progranunda
birbirinden bagnnsiz TürkiErmenistam
Kafkasardi
Ermenistam
olarak formüle etti. Progye
ve
ramda Türkiye Ermenistam için gu talep vardi: "Politik ve ekonomik
özgürlük, bölgesel özerklik ve Türkiye'yle federal temelde iligki." Kafkasardi içinse temel istek göyleydi: "Kafkasardi'nda federatif Rusya
Cumhuriyeti'nin bir parças1 olarak demokratik bir cumhuriyet."
Îlk devlet Duma'sim Tagnaklar boykot ettiler. Îkinci Duma'ya Eser
fraksiyonuyla birlikte girdiler.
Toprak agalarrun gericiligi üstün gelince, Tagnaksutyun
progragmen,
meselesinin
açismdan
Türkiye'de
Ermeni
çözümü
esramma
ki, devrim äneesi yola, Rusya-Avrupa diplomasisinin yardmuna bagvurma yoluna döndü. Tagnaksutyun, 1912'de Türkiye Ermenistaninda yaayan Ermeni halkim uzun kollan altma alma çagns1yla Çarhk hükümetine bagvurdu. Öyleki, Tagnaklarm bazi yardimlanyla iktidara gelen
Jön Türkler, Ermeni meselesinde sultanm yagma ve gerici politikasmi
sürdürdü. Tagnaksutyun'un
temsilcileri, Îstanbul'daki Çarhkbüyükelçisi Girs'le dogrudan gärügmelere baglad11ar ve Avrupa'da büyük bir
kampanya yürüttüler. Bu kampanyamn Çarhkpolitikasmm çikarlanyla
örtügtügü gözükmektedir.
Ancak emperyalist
savag, bu planlarm gerçeklegmesini aksatt1.
Türk-Alman blokunun savagi kazanmasi durumunda hiçbir gekilde
özerklik elde edemeyevceklerinden korkarak, Tagnaklar, kesin olarak
Îtilaf Devletleri'nin yanmda yer ald11ar.Türkiye savaga girdiginde, Tagnaklar tarafmdan yönetilen Ermeni milli bürosu, II. Nikolay'a uçakhk
bildirisiyle bagvurdu. Bildiride gunlar yaz1hydi: "Yeni ganh Rus silalu
olmak ve Rusya'mn Dogu'daki tarihsel görevini yerine getirmek vatan
borcumuz olmaktadir. Kalbimiz bu istekle yanmaktadir. Rus bayragi,
bogazlarmda özgürce dalgalanacaktir. Sizin iraÎstanbul ve Çanakkale
deniz, yüce devletiniz Türkiye boyundurugu altmdaki halklara özgür.
lük verecektir." Tagnaklann olugturdugu gönül1ü birlikler, Türkiye cep"sosyalist"
"yeni
"sol"
hesinde
Rus ordusuna
öncü oldu.
Subat Devrimi, Tagnaklarm, Ruslarm yardumyla hedeflerine ulagma
umutlanm güçIendirdi. Tagnaklar, hesaplarru Rusya'nm Türkiye'niníçig-
37
lerine karigmasma göre yaptilar, Rus büyük devletçiliginin az1h taraftan
kargitt oldular, sadece Bolpevizm'e kargi degil, aym zamanda
ve
ezilen milletlerin kurtulug hareketlerine kargi da mücadele ettiler.
Ekim Devrimi'nden sonra Tagnaklarm durtunu radikal bir biçimde degigti.Onlar, birlegik burjuva Rusyasi taraftan, sosyalist Rusya karç1tl olazdi
dular. Onun için devletin birligini savunanlar bir anda aynhkç1hŠl
blok
partiler,
bir gekilde savunur hale geldi. Üçlü
Gürcü Mengevikler, Ermeni Tagnaklar, Türk Müsavatçilar Bolgevik Rusya'ya kary1 Kafkasardi
Birligi'ni olugturdular. Ancak Kafkasardi, egemenligini ilan etmemig bir
devletti. Sovyet iktidannm kisa süreli olmadig1 aç1khga kavuytuktan
sonra Mengevik, Tagnak, Müsavatç1 bloku, Kafkasardi'nm Rusya'dan aynldigim bildiren bir bildirge yaymtladt Rusya'nm
desteginden yoksun kahnca Kafkasard1'nm kaderini tayin edecek yeni destekler
aramaya koyaldular. Gürcü Mengevikler, Alman ordusunu yarduna çagirdilar.Müsavatçilar, kurtulugu Türkiye'de aradilar. Tagnaklar, önceden
Ermeni meselesinin çözümünü isteyen Itilaf Devletleri'nin zaferine bel
baglad11ar. 1918 tenunuzunda Tagnaklar, Bakü sovyetinde, Sovyet iktidarmm ortadan kaldmlmasi ve Iran'dan Ingiliz birliklerinin komutam General Dinstervil'in çagnlmasi kararim aldL Tagnak, Eser ve Mengevik
bloku Sovyetlerde çogunlugu ele geçirdiler. Kafkasardi'nda Sovyet iktiönderleri Saumyan,Caparidze
dan tasfiye edildi. Bakü proletaryasmm
öldürûldüler.
Alman-Türk blokunun
vd. Hazar steplerinde
acimasizca
Kafkasard1'm
Ingilizler,
bütün
iggal ettiler. Mengeçökmesinden sonra
viklerin, Tagnaklarm ve Müsavatç11arm
hükümetleri, Ingiliz
emperyalizminin diktatörlügüne itaat ettiler.
Ermenistan" slogamm savunmaya devam ettiler ve
Tagnaklar,
devleti manda altma sokmak için Amerika'ya sundular.
bu
Bagkan Wilson, bu teklifi kabul etti, ancak ABD Senatosu, Tagnaklan üzme pahasma manday1 reddetti. Bummla birlikte Tagnaksutyun "Birlegik
Rusya" umutlarmdan da vazgeçmedi; Denikin'le 1919 yllmda gizli bir askeri birlik antlagmasi imzalad11ar. Kemalist hareket, Tagnak planlarma
büyük tehdit olugturayordu. Kemalistler, Ermeni meselesinde özde sultamn ve Jön Türklerin politikasuu devam ettiriyordu. Tagnak hükümeti ise
somut olarak Îtilaf destegiyle Kemalistlere kargi politika yürütüyordu.
1920 sonbaharmda
Tagnaklar, Ermeni-Türk savagi ç1kard11ar ve sasonunda
tamamen bozguna ugrad11ar. Bu andan itibaren Tagnavagm
kizm yok olmuy sayilabilirdi. Ermenistan'da halk kitleleri uzun y111ar
Tagnaklarm yamndayd1, 1919'da Tagnaklara parlamento segimlerinde
yüzde 90 oy verdiler. 1920'ye gelindiginde, Tagnaklarm politik etkisinden kurtulmaya baglamiglardi. 1920 mayismda, iççiler ve askerler,
Aleksandropol'de
Tagnaklara kargi ayaklandilar. Tagnaklar, yüce emeboguldular.
kargismda
gin
1 arahk 1920'de Ermenistan'da Soxyet iktidari kuruldu. 1921 quba"anargi"
"demokratik"
"bagimsiz"
"büyük
"bagnnsiz"
38
tmda Tagnaklar, iktidari ele geçirebilmek için son bir girigimde bulunaBu girigim çökügle sonuçlandi. Tagnaklar, bundan
sonraki çahqmalarma yurtdigmda devam ettiler. Emperyalizmin ajam
Ermeoldular ve onlarm yardmuyla Bolgevizm'i y1kmaya ve
zamanlarda
yeniden
Tagnaklar,
Bolgeçahytilar.
Son
nistan'1
kurmaya
vizm'e ve Pantürkizm'e kargi maceraci bir dügünce sifatmda, Kürtlerin
altmda
ve hatta Gürcülerin de içinde bulundugu Îran'm hegemonyasi
Paniran birligini savannyorlar.
Tagnaksutyun, devamh olarak kendi içinde bölünüp, parçalandi.
1905'ten sonra partide güçlü bir sol kanat olugtu. Bu kanat, küçük burjuve agm milliyetçi politikalara kargi muhalefet yapt1.
va
muhalefet, emperyalist savag döneminde var oldu. Bu
Partideki
gruplar, SubatDevrimi'nden sonra, "Sol Tagnaklar" adh örgütte birlegti.
1922-1923'te Tagnak mülteciler arasmda, Kaçaznuni ve digerlerinin
önderliginde bir tasflye alonu meydana geldi. Bu hareket, Ermeni çevrelerinde Bolgevizm'e dönügümün bir göstergesiydi. Ermenistan'da
sosyalizmin kurulugunda kapitalizmin kökü kazmdi ve Tagnakizm'e
ölümcül darbe vuruldu.
rak ayaklandilar.
"bagunsiz"
"sosyalizmi"ne
"sol"
(Bolpaya Sovyetskaya Entsiklopediya, c. 20, s. 526 vd, Aktsionernoe Obgestvo "Sovyetskaya Entsiklopediya", Moskova, 1926.)
Belge 3
devlet adanu B. A. Boryan'ut1
Sovyet Ermenistant
Diplomasi
ve SSCB adh eserinden
tan, Uluslararast
"Türk sultanlari,
korudular..."
Ermenileri
sevdiler ve imkânlari
Ermenis-
ölçüsünde
Îstanbul'un 1453 y11mda IL Mehmed tarafmdan fethi, Ermenilere yögenel olarak onlar aç1smdan hiçbir
olumsuz sonuç dogurmanugtir. Tam tersine tarihsel kaynaklar, Mehmed'in Ermenileri sevdigini ve Ermeni milletini devlet için yararh bir
öge olarak gördügünü, tebaasma insancil yaklagtigun, teerübelerine ve
mali iglerdeki bilgilerine sayg1 duyarak Ermeni zanaatkâr ve tüccarlan
Istanbul'a davet ettigini yazmaktadir. Aym gekilde Sultan I. Selim de
1513 yllmda Tebriz'i fethederek digerleriyle birlikte bütün Ermeni zanaatkârlan da 1stanbul'a getirmigtir. "Milli Ermeni tarihi, Türk sultanlannelik hiçbir zulme yol açmanugtir
ve
I. Bagrat Artemoviç Boryan, önemli Sovyet-Ermeni devlet adamlarindan ve parti yöneticllerinden biridir. 190Tten baglayarak Komünist Partisi Dyeligi yapan Boryan, Nijni Çambarak
Yelizavetpol bälgesinde bir köylu ailesinin çocugu olarak dünyaya geldi. Bakü'de 1905-l907
aldi. 1912-l9I3 yillannda Rusya Sosyal Demokrat
yl afindaki devrimci hareketin içinde yer
üyeligini
(RSDLP)
Bakü
Komitesi
Partisi'nin
yapti. l9|3-1915 yillarinda partinin Tiflis Ko1;çi
mitesi'nin üyesiydi. Birinci DünyaSavagisirasinda Kafkas Cephesi'nde askerler arasinda çaligmalarda bulundu. Baskilarla kargi karplya kaldi. 1917 SubatDevrimi'nden sonra RSDIP
Bakû Komitesi üyeligi
(b)'ninPetersburg Komitesi üyesi oldu. 19I7-1918 yellarindapartinin
üstlendi. 1917 Ekim Devrigörevlerini
KizilBirligi'ninkomutanligi
bölgesi
Sabunçi-Balahan
ve
mi sirasinda Kars'ta askerler arasinda devrimci faallyet yürüttü. Kafkaslar'da Sovyet iktidariolan
nin kurulmasinda etkin rol oynadi. Lenin'le kigisel olarak da tanigan ve birlikte çaligmig
YelizavetTiflis,
Erivan,
görevlendirmesiyle
Baku,
Boryan, o dönemde Merkez Komitesi'nin
pol, Gumrü, Kars, Sarikamig gibi merkezlerde änemli görevler Ustlendi. Düzenli olarak Lenin'e bölgeden raporiar gänderdi. Daha sonraki ylilarda lse Toprak Halk Komiserligi'nde,
Rusya'daki Ermenistan Ticaret Temsilciligi'nde çaligti; SSCB Devlet Bankasi yönetimindeve
Finans Halk Komiserligi kurulunda yer aldi. Partinin 15. ve 16. kongreierinde Merkez Denetim Kurulu Oyeligine seçildi. Bütän Rusya Merkez Yurütme Kurulu üyeligi yaptl. Boryan'in
yayimlanmLgSovyet devieti ve Komünist Parti yayin organiarinda, birçok bilimsel incelemesi
maddesi ve G. B.
baskisi)
A.
Boryan"
"B.
BüyükSovyet
Bkz.
AnsikÏopedisi'nin
(1970-l977
tir.
Garibcanyan, V. I.Lenini BolgevikiZakavkazya,s. 129 vd., 133, 138, 212 vd, IzdatelstvoPolitiçeskoy Literaturi, Moskova, l971.
40
nm XVI. yüzyildan itibaren bugüne kadar (1876)Ermenileri esas olarak
sevdiklerini ve imkânlan ölçüsünde koruduklanm ileri sürmektedir."2
Onlara yönelik genel bir baski olmam14, hükümet, tebaasmm çikarlarmi
gözetmig,tek tek kipilerden ve hükümet memurlanndan Ermenilere yönelik baslo tegebbüslerinin kökünü kurutmuqtur.3 Ermeniler tarafmdan
bakacak olursak, onlar, sadece bang içerisinde yagamanug, aynca Türk
silahmm baçanlanudan büyük mutluluk duymugtur. 1606 y11mda Kibns'taki Rum ayaklanmasima
Türkler tarafmdan bastinlmasi Ermeniler
arasmda mutluluk yaratm19tir. 1780 yllmda Suvorov,* raporunda Îran
Sahhgihâkimiyeti altmdaki Ermenilerin ezildigini ve sömüräldügünü,
bunlann birçogunun Türkiye'ye kagtigmi yazar.5 Öyleki Türkiye'deki
Ermeniler, Îran'dakilere oranla daha iyi yaganuylardir. Rusya'dakilerle
ilgili olarak ise Linch, "Ermenilerin birçogu uzaklara gidiyor, özellikle
de Türk hükumetini tercih ediyorlar". demektedir.6
1821 y11mda Hassan Han, Kars bölgesinden esirler almig ve Ermeni
esirler, Agasi tarafmdan kurtanlmigtir. Agasi, dindaglan olan Ermeni1erden Rus topraklarmda yagamalanm istemig, fakat Ermeniler reddederek Türkiye'ye geri dönmüglerdir. Bu olayl, H. Abovyan anlatmaktadir. Ermenilerin Türkiye'ye geçiginde 1795 ylh önemlidir. XVII. yüzy11da, Akop Karnetsi'nin yazdigma göre, Türkiye'de örnek olacak bir düzen hüküm sürmektedir. Yazar, H1ristiyan devletlerinde bir Müslüman
ülkesi olan Osmanh Imparatorlugu'ndaki gibi bir düzenin olamadigmdan yakmmaktadit
(...)7
"Aileleri Türk pagahklarmda
bulunuyor ve ülkenin zenginliklerini
yurtd1pma götürüyorlar" diye yakmmaktadir
bir Rus memurud 1835 y1hnda Baron Vrangel, Baron Rozen'e "Gümüghane'de idari makamlar,
Rum ve Ermenilere dini ayinleriyle ilgili hiçbir baski yapnuyorlar. Ticaret, tamamen Rumlarm ve Ermenilerin elinde" geklinde yazmaktadir.9
Marx ise "H1ristiyanlar, Türkiye'de dinsel özgürlüklerden Avusturya ve
Rusya'dakilere göre daha gok yararlamyorlar" demektedir.10 Bu arada
Avrupa devletleri, kendi ülkelerinde emekçilerin çok daha kötü çartlarda yagadigmi gizleyerek ve Türklere karg1 yagma seferlerini aklamak
2. Forts, 1876, c. I, s. 369 vd.
3. A.g.e., s. 370 vd.
-
-
(B. A. Boryan)
(B. A. Baryan)
önemli komutanlarmdan.
4. Rus Çarigi'nin
-
5. Sobranie Aktov, OtnosyagihsyaK IstoriiArmyanskogoNorado, c. 2, s. 68, Moskova, I838.
(8.A. Boryan)
6. H. F. B. Linch, Armeniya, PutyoweOçerki I Etyudt, c. 1, s. 589. Tiflis, 19IO.
yan)
7. Avdelbekyan, Nork, c. 3, s. 106 vd, 1923; Raffi,Taçkaayk, Tiflis, 1895.
8. Aktr, c. 5, s. 491.
.
-
(B. A. Boryan)
A.g.e, c. 8, s. 889; Forts, 1876, c. I, s. 372.
10. Mar× i Engels, Sabr. Soç., c. 10, ss lBl.
-
-
(B. A. Boryan)
(B. A. Boryan)
-
-
(B. A. Bor-
(B. A. Boryan)
41
için, "H1ristiyanlara özgürlük" slogamm kullanarak Türkiye karpti
kampanya yürlittüler. Bu gekilde H1ristiyanlarm agir partlarda yaçadiklan uydurmasi, Avrupa devletlerinin sömürgeci iggallerini gergekleptirmeleri için bir araç oldu. 1830 y11mda Pankratov, Kont Paskeviç'e11
"Türk agalarm hemen hemen bütün topraklan, gâvurlar (Hiristiyanlar)
tarafmdan igletiliyor ve neredeyse bütün ticaret ve bütün zanaat H1ristiyanlann elinde" diye yazar.12 Neredeyse her yerde Türkiye ekonomisi, H1ristiyanlarm elindedir. Bu durum, Ermenilerin Tiirkiye'nin ç1kar1828 ylhnda Paslanm niçin laskançça savunduklanm açiklamaktadir
Gümrü'ye
"Benim
Nesselrode'ye
keviç,
(öncedenAleksandropol,
ajanlan aracihgiyla
Ermeni
pimdi Leninakan) geligime kadar Türkler,
oldukça
iyi bir gekilde ögrenibizim topraklarmuzda ne olup bittigini
yorlardi" geklinde yazar.14 Buradan da görülmektedir ki, Ermeniler
Çarhkhükümetine Îran'la ilgili bilgi gänderdikleri zaman onlan
lu", Rus hükümetine sadik saym1plar; aymsm1 Türk komutanhšma yaptiklari zaman ise onlan ajan ilan etmiglerdir. Çarhkmemuru, Ermenilerin Türk hükümetinden memnun olmasuu ve Osmanh Imparatorlugu'nu,bununla birlikte kendi yurttaglano Rus sömürüsünden korumasun bir türlü kabullenememektedir.
Rus diplomasisi, iggalci amaçlarla Türkiye'ye kargi silah olarak kullanma imkânlan açismdan, Türkiye'de yagayan halklar arasmdaki iligkileri ilgi alam içinde gönnügtür. Ancak gerçek gudur ki, Türkiye'deki
halklar tam bir uyum içinde yagarugtir, onlan kullanmak, ihtimal digi
gözükmektedir. Paskeviç, 1829 yilmda bu meseleyle ilgili olarak Nesselrode'ye göyle yazar: "Nasturilerin,15 Ermenilerin ve Keldanilerin16
çogonlugu, Yezidiler gibi katlamlamaz tarikatlara mensup Müslümanlarla egit partlarda Kürtlerin yanmda sigmacak yer buldular ve birlikte
tam bir uyum içinde yaglyorlar."17
Türkiye'de farkh inançlara mensup halklann dügmanhk ve nefretten annnug olarak yagadiklarmi Kinm seferi zamanmdaki olgular da
kamthyor: "Alagkert sancagi eski müdürü Mamed Bey, bu sancaga
200 Kürt aths1yla birlikte geldi. (...) Bütün yerli halkla dostane iligkiler kurdu ve kigi geçirmek üzere Malazgirt'e gitti."18 Kürt beyleri, sa"onur-
I I. Erivan kontu.
I 2. Aka, c. 7, s. 842.
13.
(B. A. Boryan)
-
ÇarlikRusyasi'nin digigleri bakani.
14. Akti, c. 5, s. 573.
-
(B. A. Boryan)
15. V. yüzyllda Hiristiyanlik içinden çikmi.ybir tarikat. Tarikatin ismi, kurucusu
Patrij|i Nestorius'tan gellyor.
16. Sami käkenli bir agiret.
I 7. Akti, c. 7, s. 786.
-
(B. A. Boryan)
I 8. A.g.e., c. I l. 1878, s. 226.
-
(B. A. Boryan)
Istanbul
42
vag zamanmda
oldugu gibi sonrasmda
da Ermenileri himaye etmig
B
ve onlan korumuqtur.
Kürtler, Ermenilerle sadece dostça yagamanug, hatta yagh Martirosyan'm Azerbaycan Bagpiskoposu Isak Sasunyants'a 1855 yllmda yazdigi mektuptan anlagildigi gibi, onlarm etkisinde kalmiglardir: "Ermeniler, Nasturiler gibi Kürtler de benim sözümü sayg1yla dinliyor. Bu durumu güç1endirmek için saym konsolosa (Rus-BB) takdim edilmek üzere
size saygm Ermenilerin, Nasturilerin oldugu gibi saygm Kürtlerin de
mühürlü mektubunu gänderebilirim."20 Bu almtilar, meselemizi ilgilendiren noktalari, Ermenilerin Türkiye'de kölelegtirilip kölelegtirilmedigini,hiçbir hakka sahip olup olmadigim ve kurtuluglari için Rusya'nm
himayesine ihtiyacl bulunup bulunmadignu netlegtiriyor. (...)
Rus ordusu, Türklye'ye seferleri s1rasmda Türkiye Ermenistam'nda
inamlmaz sayida hayvanla ve dola ambarlarla kargilagti.21 Òyle ki,
Rusya Ermenistam'nm ve Kafkasardi'nm hiçbir bälgesinde böyle bir
manzara göremezdiniz.22
Türkiye'deki Ermenilerin ekonomik yagam kopullarma bir göz atahm ve verilen haberlerin gerçek mi, yoksa çagdaylarm ipe sapa gelmez
aç1klamalan nu oldugunu görelim.
Îlk önce topragin kullamm1. "Türkiye'de Ermeni köylüleri, topragm
azhšmdan gikâyetçi degil. Oysa Gümrü'de (Rusya'da-BB) topragm yetersizligi korkunç denecek ölçülerdedir."23 Türkiye'de toprak sahipligi
ve toprak kullanmn, igletim için herhangi bir smirlamaya tâbi degil.24
H1ristiyan köylülerin ekonomik durumu, Müslümanlardan, Türklerden,
Kürtlerden daha iyi. Bir Ermeni gezgini ve milliyetçisi olan A-do'nun,
Türkler ve Kürtler Ermenilere göre nasil yagiyorlar sorusuna, Ermeni
köylüler göyle cevap veriyor: "Kürtlet', Ermenilere oranla daha fazla
esaret altmda." Türk köylüler de sömürülüyor ve kölelegtiriliyor; milliyet burada hiçbir önem tag1mlyor: "Sömürücüler için milli ayrim
yok";25 Osmanh Împaratorlugu'nun hâkim snuflarmm ekonomik sömürüsü ve Türk hükümetinin hukuk kurallarma göre, köylü nüfusa egit
muamele yap1hyor. Türk hükümeti,
Ermeni, ister Süryani, ister
Kürt ya da Türk olsun",26 aynm yapmayarak, hâkim smiflarm ç1karlarmi koruyor.
"ister
19. Myak, 1878, No. 6, s. 370.- (B. A. Boryan)
20. Aktt, c. I I, s. 479.
-
(B. A. Boryan)
2 I. Myak, 1877, No. 78,
22. A.g.e., 1878, No. 26.
(B. A. Boryan)
-
-
(B. A. Boryan)
23. L. Sarkisyan, Ayts TyurkatsAyastan, s. 7| vd, Tiflis, 1890.
24. A.g.e.,s. 72,
-
(B. A. Boryan)
(B. A. Boryan)
-
25. A-do, Vam,BiglisiYevErzerum Vilayetner,s. 278, Erivan, 1912.
26. A.g.e., s. 303.
-
(B. A. Boryan}
-
(B. A. Boryan)
43
Yetkili kigilerin genel devlet sömürüsü d1gmda, Kürt yetkililerin sömürüsü var. Bunlar, "Türk hükümetinin zay1fhšru ve güçsüzlûgünü
kullanarak, Kürtlerin yamnda Hiristiyanlari ve Müslümanlan da hükümet yetkililerinden ve mültezimlerden daha çok sömürüyorlar"27 bu
olgu maraba kurumuyla dogrulamyor.
(B. A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodnaya Diplomatiya i SSSR,
Moskovac. 1, s. 173 vd, 175 vd, 178 vd, Gosudarstvennoe Îzdatelstvo,
Leningrad, 1928.)
Armyane Ï Trakton", PolozhenieArmyan V Turtsii, s.
"Armeniya,
27. Rollen-Jackman,
kova, l896.-(B.A. Boryan)
52, Mos-
.
Belge 4
Rus Türkolog V. A. Gordlevskiy'ini
"Ermeniler, sadece
konuguyorlard1."
kamusal
Türkiye
alanlarda
Notlarindan2
degil,
evde
de Türkçe
O dönemde3 Ermenileri, Türkleri ve Kürtleri birleytiren bir halka
Ermeniler, genel olarak sadece kamusal alanlarda degil, evde de
Türkçe konuquyor, ticari yazigmalarda Türkçe kullamyordu; ancak Ermeni harfleriyle yaz1yordu. Ermeniler arasmda halk müzigi folkloru
haznesini koruyan âg1klar vardi. Türkler tarafmdan unutulmuy Dede
Korkut Destam yakm zaman önce Beygehir'de bir Enneni tarafindan
tekrar yazilnugt1. Nigde'de bulundugum zaman Türk folkloruyla ilgilenen Ermeni ailesi Boyaciyanlar tarafmdan sicak bir gekilde agirlandim.
Ev sahipleri tarafmdan yola çikmadan evvel geceleyin alelacele yazdiklan atasözleri derlemesini hâlâ degerli bir hatira olarak sakhyorum.
Egitimli Ermeniler dini müsamahasizhktan
kurtulmuglardi; Hiristiyanlar ile Müslümanlar arasmda daha yalon iligkiler kuralmasma ugragiyor hatta bazen Rusya'da da Müslümanlarm gänlünü kazanmaya ve
kargilikl1 käklü güvensizligi larmaya yönelik incelikler gösteriyorlard1.
vardi.
(V. A. Gordlevskiy, Îzbrannte Soçineniya,
Vostoçnoy Literatun, Moskova, 1962.)
c. 3, s. 127,
Izdatelstvo
I. Vladimir Aleksandroviç Gordlevskly, 7 ekim 1876'da dogdu. Rusya'nm änemli Türkologiarindan biri olan Gordlevskiy, Sovyetier'in Türk dili ve edebiyati, Türk folkloru ve
tarihi üzerine önemli uzmanlarindan saylliyor. 1899 yilmda Lazarevskiy Dogu Dilleri Enstitusü'nü, l904'te ise Moskova Üniversitesi'nin
Tarih-Filoloji Fakültesi'ni bitirdi. l907 yllindan itibaren Lazarevskiy Enstitüsü'nde (dahasonra adr "Moskova SarkiyatEnstitusü" olacaktir) Türk dili ve Türk edeblyat tarihi dersleri verdi. 1918-1948 ylilart arasinda bu
enstitüde profesär olarak görev yapti. Ardindan SSCBBilimler Akademisi
Enstitüsü
Sarklyat
Yakindogu ve Ortadogu Û!keleriDil ve Edeblyati Bälümü'nün bagina geçti. Uzmanlik
alanlari üzerine birçok önemli eser veren Gordlevskiy, iki kez Lenin Nigani'na, bir kez
de
Kizil Bayrak Emek Niyani'na layrk göruidu. 10 eyiül 1956'da Moskova'da öldü. Skz. Büyük
SovyetAnsiklopedisfnin (1970-1977
baskisi) "V. A. Gordlevskiy" maddesi.
2. Gordlevskiy, Birinci Dünya Savagi sirasinda Rus ordularanda
ve Turkiye izienimlerini notlar halinde yayimlamigtir.
3. 1877-1878 Türk-Rus Savagtnin öncesi kastedilmektedir.
tercüman olarak çaligmig
Belge 5
XIX. Yüzyden
Ermeni Sovyet tarihçi G. M. Arutynnyan'in
Ermeni MeBurjuvazisinin
Îngiliz
90'lt Y llarenen Ortalarenda
baghkli doktora tezinden
selesindeki Gerici Politikalare
Erineni meselesinde
misyonerleri,
"Protestan
ortail
olmastur."
masisinin
ideolojik suç
ingiliz
diplo-
Ermeni halkmm kaderi, 1878 y11mdan baglayarak Ermenistan'da
Sovyet iktidan kurulana kadar kapitalist devletler arasmdaki en utanç
verici pazarhklarm bir unsuru olmugtur. Ancak Ermeni meselesinin sömärülmesinde
en apagihk rolü ingiliz burjuvazisi oynarugttr. (...)
Ermeni ulusal hareketinin bu ikinci sürecinde Îngiliz diplomasisi, faaliyetlerinde
Ermeni meselesine dayanmaya çahemigtir. (...) Berlin
sürecinden
itibaren Ingíliz kapitalizmi, Ermeni hallo üzerinKonferansi
deki sömürgeci etkilerini pekigtirmigtir. Bunun için Îngiliz diplomasisi,
Berlin Sözlegmesi ve Kibris Konvansiyonu'yla üzerini örtüp, Ermeni
milliyetçi önderlerin Bati Avrupa yönelimini kullanarak Bati Ermenistan'dakil konsolosluklari
ve istihbarat agi aracihš1yla çahymalarm1
özenle maskelemigtir. Protestan misyonerler ise Îngilizdiplomasisinin
ajam rolünde ideolojik suç ortag1 olmugtur.
Politika Angliyskoy Ðuriuazii V
(G. M. Arutyunyan, Reaktsionnaya
90-A
Godov XIX Veka, s. 2, 8, MosArmyanskom Voprose V Seredine
kovski Gosudarstvenmy Universitet im. M. V. Lomonosova, Moskova,
1954.
I. Osmanli döneminde Dogu Anadolu'da Ermenilerin
olarak adlandinlmaktadlf.
yasadLgl
bölgeler "Bati Ermenistan"
Belge 6
Ermeni Bolgevik önder
1905 Kirinu ve Tagnaklar
O. A. Arutyunyan'in
"Tagnaklar,
baglattilar."
Azerileri
1905 yllinda
yok etmek
hatiralarmda
için kampanya
1905 ydmm baglannda Bakü'de cereyan eden kardeg kirmu, silahh
Tagnak çeteleri mavzeristlerin çekip çevirdigi Kamarlo'da da devam etti. Tagnaklar, Azerbaycanhlan "Öldürebildiginkadar öldür, yagmala,
kimseye acuna" slogamyla yok etmek için kampanya baglattilar. Tagyapt11ar,
naklar, Ermeni köylerine
dagilarak katliam konugmalari
emekçi köylüleri ellerinde silah Ermenilerin
hayatuu
kove
rumaya" çagirdilar, Ermeni nüfusu Azerbaycanhlara kargi silahlandirmaya çabaladdar. Tagnak eglayalar1, yagma yaptilar, sivil halki öldürdüler, onlarm köylerini atege verdiler. Bu tür olaylarm son bulmasmevlerine geri döndüler
dan sonra Ermeni halkmm sözde
gerefme
gölenler
düzenlediler.
ve
Tagnaklar, silah konusunda hiçbir yokluk çekmediler, öyle ki Ermeni piskoposlan
Horen ve Suren tarahndan yetkili kilman heyetin gönderildigi Vorontsov-Dagkov'un1 özel izniyle silahlandmlm1;lardi.
Ta
nak humblan,2 kÖylül€r üZerinde
büyük bir yüktü. Köylük bölgelerde
bulunmuy ve köylülerden kan içici hmbapetlerin3 faaliyetleri konusundaki yakmmalanm
dinlemigtim. Insanda ne rahat ne huzur birakiyorlardi. "Birileri gidiyor, digerleri geliyor" demigti köylüler. "Hepsini besle, yatacak yer bul, atlara arpa ve kuru ot ver; peki zamam degil mi artik eve gitmenin?" Köylülerin böyle bir
largm bir sesle
qu cevab1vermig hmbapet: "Siz, bize muhtaçsmiz." "Niye ki?" diye sorbiz, sizin hayatmizi ve varhklanmzi kurtanyoruz.
muy köylüler. "Çünkü
Eger biz olmasaydik, Azerbaycanhlar
gelir, hepinizi dograr, evlerinizi
"onurunu
"kurtancilan"
"zaferlerinin"
-
"küstahhéma"
I.
ÇarlikRusyasi'nin Kafkasya valisi.
2. Tasnak silahli çeteleri.
3. Tagnak silahli çetelerinin
kornutanlanna verilen ad.
47
dosyakar ve hayvanlarm1zi çalard1" demigler. "Biz, Azerbaycanhlarla
onlardan
sizden
diye
degil,
çekiyor"
Bizim
toplumumuz
yaylyoruz.
tane
karg1hk vermig hakh olarak käylüler. Hmbapetler, sadece tehditle köySilah satin alma bahanesiyle
lülerden para ve ürün alabiliyorlardi.
halktan zorla para toplanmasi, 1907 yllma kadar sürdü. Bälgenin köylüleri, hmbapetlerin aldatmacalarma, dolandiric1hklarma ve tecavüzle"Sizi
rine artik tahammül edemiyorlard1. Hepsini köylerden
agir
içinde
yagarken
size
hayeteri
Yokluk
atlarmizi
kadar besledik.
ve
.kovdular:
raçlar verdik. Bizi yoldugumuzla ve ailelerimiz için duydugumuz kayg1larla bag baça barakm." Mavzeristlerin tehditleri bogunayd1. Tagnak kan
içicileri tarafmdan büsbütün yagmalanan ve çileden çikarilan köylüler,
sadece onlara yardim etmeyi reddetmedi, ayrica bagmda hmbapetlerin
oldugu Tagnak sürülerini köylerden kovaladilar da.
Maceracilardan, katillerden ve cani ögelerden meydana gelen mavzerist Tagnaklar, önemsiz bir sebepten veya sebepsiz yere her zaman
mavzerlerini bir insam öldürmek için kullanmaya hazirlardi. Tagnaklar
kahtarafmdan düzenlenen Dalar käylülerinin bir toplantismda
"milli
raman"
mertebesindeki
hmbapet Sumbat, çeyitli süslemelerle humba-
üzerine konugmaya bagladi ve bir bölgede tek tük kalsmm
namig, Ermenilerin hayati için sözde tehlike yaratan Azerbaycanhlari
anlatt1.
gelmigben
de
denk
sil yok ettiklerini
Sans eseri o toplantiya
"zaferleri"
tim. Cesaretimi topladim ve açiktan hmbapet Sumbat'a kargi çiktim.
Ona hiddetle Azerbaycanhlarm Ermeniler için tehdit olmadigun söyledim. Sözlerimi tamamlayamadan hmbapet Sumbat, mavzerini çikardi
ve bana nigan aldi, ama gansima o anda yanmda duran okul arkadagim
ögretmen Haçik, mavzeristin kolunu tuttu ve "Bolgevik"in hakkmdan
gelmesine izin vermedi. Bizim bälgenin Tagnaklan ve hmbapetleri bana bu ad1 takmiglardi.
(O. A. Arutyunyan, Vospominaniya,
darstvennoe Îzdatelstvo, Erivan, 1956.)
s. 47 vd, Armyanskoe Gosu-
Belge 7
Sovyet tarihçi P. Kitaygorodskiy'in
Milli Bagamstzfrga ad11 eserinden
"Rum-Ermeni burjuvazisi,
kici bir rol oynnyordu."
Türkiye'nin
Sörnürge
Köleliginden
milli ekonomisinde
y1-
O dönemde ingiliz ve Fransiz sermayesi Osmanh Türkiyesi'nde oldukça etkili olan Rum ve Ermeni burjuvazisine dayamyordu. (...)RumErmeni buljuvazisi esas olarak tefeci Fransiz bankerleriyle iligki içerisindeydi ve Türkiye'nin milli ekonomisinde
yikic1 bir rol oynuyordu.
Bu gruplar, Bat1'yla hemen iligki kurmamn pegindeydi, (...)
Tahil ambari Anadolu, istanbul'dan kopartihyordu. Rum-Ermeni
burjuvazisi, tekrardan Ingiliz-Fransiz sermayesinin
himayesi altinda
kaybettigi ekonomik durumunu geri kazanmaya baglad1. Türk milli
buljuvazisi ise yok olma tehlikesiyle karg1 karylyaydi.
(P. Kitaygorodskiy, Ot Kolonialnogo Rabstva K Natsionalnoy
s. 30, 41, 58 vd, "Moskovski Raboçiy", 1925.)
visimosti,
Neza-
Belge 8
Tagnaksutynn'un
da yayamlanan
yayin
makaleden
orgaru Orizon gazetesinde
1912 y11m-
"Ne bir Türk ne de Türk devleti bundan böyle hiçbir Ermeni
için deger tagunamaktadn•."
devlet yetkilileri ve iktidar sahipleri bilsinler ki, ne bir
Türk ne de Türk devleti bundan böyle higbir Ermeni için deger tagunamaktadu-. Varhklanm korumak için bagka yollar dügünsünler. (...)
(...) Türk
(Orizon, No. 196, 1912'den aktaran: K. N. Karamyan, Polojenie Zapadmh Armyan, "Armyanskiy Vopros" i Mejdunarodnaya Diplomatiya V Postedney ÇetvertiXIX Veka Î Naçale XK Veka, s. 81, Yerevanski Gosudarstvenmy Universitet, Erivan, 1972.)
Belge 9
Sovyet Ermenistaru'nm
yazarlarmdan
Taynaklar baghkh kitabmdan
S.G. Pirumov'un
Yurt-
drpradaki
Çarhk Rusyas1'nm
naklarm
"Ermenisiz
Ermenistan"
projesi
ve Tag-
rolüs.
ÇarhkBakam Lobanov-Rostovskiy,1 "Ermeni meselesi"nde kendi
hükümetinin politikasuu karakterize ederek istisnai bir kesinlikte ve
arsizca gunu açiklanugti: "Bize Ermenisiz Ermenistan lazun!"
Ermeni milliyetçiliginin saldirgan partisi Tagnaksutyun, Çarhkbakamum slogamm hayata geçirmek için bütün gücüyle her geyi yaparak,
bayragma gunu yazdi: "Bagunsiz ve birlegik Ermenistan!" Ve... Çarhk
generallerinin, Ingiliz bakanIarmm, Fransiz bankerlerinin, Amerikan
Türkiye'de bir "Erve bütün papazlarm
menistan"a ulagti, ama gerçekten de Ermenisiz.
"hümanistlerinin"
"yardmuyla"
(S. G. Pirumov, Dapnaki Za Rubejom, s. 129, Îzdanie Nauçnoy Assotsiatsii Vostokovedeniya, Tiflis, 1934.)
I. Aleksey Borisoviç Lobanov ostovskiy, Türkiye'de ve birçok Avrupa ulkesindebuyukeiçilik gärevini yürüttükten sonra 1867-l878 yillarinda içigleri bakanligi, l895-l896 ylilarinda da digigleri bakanligi görevinde bulundu. 1896 yllinda öldü. Skz. BüyükSovyetAnsiktobaskisi) "A. B. Lobanov-Rostovskiy" rnaddesi.
pedisi'nin(1970-1977
Belge 10
ilk bagbakatu Ve Taynak Partisi'nin kurueusu
Ermenistan'm
Tagnak Partisi'nin bir yurtd1µ konferansina
O. Kaçaznunikin1
sundugn rapordan
"Gönüllü birliklerin
olugturulmasi
hatayd1..."
Daha Türkiye'nin savagan ülkeler ailesine katalmadig ve katilmaya haztrlanmadig
1914 sonbahari boyunca Kafkasard1'nda büyük bir gürdtü
olugturalmaya baglandi.
ve büyük bir enerjiyle Ermeni gönüllü birlikleri
Ermeni Devimci Partisi Taquaksutyun (ARPD), birkaç hafta önce Erzurum'da gönüllü birliklere kargi olumsuz bir tav1r alma karan alnug ololugturulmasmda
ve Türkiye'ye karg1 askeri
masma ragmen, birliklerin
harekâtta aktif rol aldi. Bir hayli kötü ve ciddi sonaçlar dogurabilecek
böylesine agir ve sorumluluk gerektiren bir meselede, ARPD'nin Kafka1918 yllitemmuz aymda kurulan Ermenistan devletinin
1. Ovanes Kaçaznuni (lgithanyan),
1919'un agustos ayina kadar 13 ay yänetmigtir, Ta§hükumetini,
ilk bagbakanidir. Tagnak
Tagnak Partinaksutyun Partisi'nin kurucularindandir ve önemll lideriydi. Ermenistan'inve
si'nin en yetkili kipislydi.
egitimi aldikKaçaznuni LB68yllinda Gi3rcistan'a bagli Ahiska bölgesinde dogdu. Mimarlik
katildi.
Baku'de
örgütune
olarak
Tagnak
çaligti.
Tiflis'te
mimar
tan sonra Bakü, Batum ve
üzere
1905-1906 yillarindaki Ermeni-Tatar çatigmalari sirasinda kargiliklakirimi engellemek
dolaarandigindan
davasindan
Tagnaksutyun
yllinda
19l
I
kurulan komisyonda görev yapti.
Anadolu'da bulundu. Propagandafaaliardindan
da
Dogu
Türkiye'ye
kaçti,
Istanbul'da,
yi
yetleri yarattu, 1914 yllinda Kafkasardi'na geri döndu. 19lTde Ermeni Ulusal Konseyi
olarak buDyesi oldu. 1918'e kadar Kafkasya Parlamentosu'nda (Seym) Tagnak temsilcisi
içinde
heyeti
Ermeni
görügmelerinde
yapilan
barig
Türklerle
Batum'da
lundu. Trabzon ve
Antlagmaadina
Batum
Ermenistan Cumhuriyeti
yer aldi. 4 haziranda Hatisov'la birlikte
bagLm$Iz
Ermenistan'in ilk bagbakani oldu. 1919 agustosi'na imza atti. 19IB temmuzunda
Parlamentosu'nun kararlyla yarsuna kadar bu görevde kaldi. l9I9 gubatinda Ermenistan
Ermenistan'a geri döndG ve
l920
yllinda
Avrupa'ya
gitti.
ABD'ye
amactyla
dim saglamak
ve
Ermenistan Parlamentosu bagkan yardimciligina atandi.
1921 yilmda
1920 yilmda Ermenistan'da Boigevikiktidarinin kurulmasinin ardindan tutuklandi.
Bolgevik yönetimine kargi yapilan kargidevrimci ayaklanmanm bastirilmasindan sonra ulkeyi
istifa
terk etti, l92l-1924 ylliariarasinda Bükreg'te yagadi. 1923 yllmda Tagnak Partisi'nden
Erivan'ayeryllinda
1925
bagvurdu.
ederek geri dönmek içln Sovyet Ermenistan'i hükümetine
1938 yllinda
lepti. Mimar olarak çaligtl, Üñiversitelerde ders verdi ve profesörluk unvanmi aldi.
hayatml kaybetti. Bkr. Entsikloþedlya"ArmyanskiyVapros",s. 197, Erivan, 1991.
52
sardi organlan
renin iradesine
ve çegitli yöneticileri, partinin en üst orgam olan kongkargi geldiler. (...)
Kay1ts1zpartsiz Rusya'ya baglandik. Temelsiz bir gekilde
Çarhkhükümetinin çabalarmuz ve yardunlarmuz karq1hšmda bize Türkiye'deki
özgürlegmig
Ermeni vilayetlerinden
ve Kafkasard1'ndaki Ermenistan'dan olugan özerk Ermenistan'1 bahgedeceginden emindik.
Kafanuzda kavak yelleri esiyordu. Kendi dileklerimizi bagkalarma dayattik, içi boy laflara, yetkisiz kipilere çok önem verdik, girdigimiz hipnozun etkisiyle gerçekleri görmemeye bagladik ve hayal âlemine daldik.
(...)
1915 yaz ve sonbahar döneminde Türkiye Ermenileri zorunlu göçe
(teheir) tâbi tutuldu, kitlesel sürgünler ve baskmlar gerçeklegtirildi.
Bütün bunlar Ermeni meselesine ölümcül bir darbe vurdu.
Tarihsel Ermenistan'm, bize devreden gelenekler
ve Avrupa diplomasisinin vaatleri dogrultusunda, bagimsizhšmuzm temelini olugturmasi gereken bälgeleri bogaltild1; Ermeni vilayetleri Ermeni'siz kaldi.
Türkler ne yaptiklarna biliyorlardi ve bugün pigmanhk duymalanm
gerektirecek bir husus bulunmamaktadir; sonradan da anlagildigi üzere, Türkiye'de Ermeni meselesinin temelli çözümü aç1sindan bu yäntem en kesin ve en uygun bir yöntemdi.
Ve bugün, bizim milislerin savaga katdmalannm Türkiye Ermenilerinin kaderini ne derecede etkiledigi sorusunu sormak da abestir. Smirm
bu tarafmda bizim farkh bir çizgi iz1emig olmanuz durumunda, acimasiz baskdarm olmayacag1m himse söyleyemez. Türklere kargi dügmanhgimizm teraziye konulmamas1 durumunda söz konusu baskilarm da
aym nitelikte olacagun kimse söyleyemez.
Bu konuda degigik görügler olabilir.
Gerçek, gerçek olarak kalmaktadir ve burasi çok önemli ki, Türk
egemenligine karg1 onlarca yil önce baglat11nug olan mücadele, Türkiye
Ermenilerinin sürülmesi ve yok edilmesiyle, dolay1s1yla Türkiye Ermenistam'nm boyaltilmasiyla sonuçlanm14t1r.
Korkunç gerçek budur. (...)
Aci ac1kötü talihimize sizlanmak, kendi mutsuzlugumuza kendi digimizda bir sebep aramak, Tagnaksutyun
Partisi'nin de kaçmamadigi
milli psikolojimizin tipik bir äzelligi.
Ruslann bize alçakça davrandigma emindik, sanki äzel bir teselli verecekmig gibi. (Sonra sirada Fransizlar, Amerikahlar, Îngilizler, Gürcüler, Bolgevikler, yani bütün dûnyavardL)
Tembelligimiz ve uzak görüglü olmamamiz sanki kahramanlikti. Sonuçta bu, gäyle bir durum ortaya çikardi. Her isteyen bizi aldatabilir,
bize ihanet edebilir, kesebilir veya bagkasuu kestirtebilirdi.
(O. Kaçaznuni, Dagnaktsutyun
Bolpe Neçego Delat, s. 10, 12 vd, 15,
Izdatelstvo "Zakkniga", Tiflis, 1927.)
Belge 11
Toprak Bakaru Karibi'nin1
Mengevik Gürcistan1'nin
iddialarina kargi yazd1g1Krzel Kitap adh eserinden
"Türklerin
yerinde
Ermeni
kim olsa ayn1sin1 yapardi."
1880'lerin sonunda Avrupa diplomasisi, Türkiye'deki Ermenilerin
memnuniyetsizligini
büyük bir ustahkla kullandt Ortadogu'daki siyasi
dengeleri altüst edecek Türkiye ile Rusya arasinda güç1ü bir antlagmanm saglanmasmi ve Rusya'nm Bogazlar'a ilerleyigini engellemeyi umakörüklemeye baglad1.
rak bu memnuniyetsizligi
Bu tehdide kargi Avrupa diplomasisi, elinden geleni ardma koymadi.
Bir geklide Rusya'yi Türkiye'yle yeni bir savaga çekmeye ve Türkiye'yi
iç çekigmelerle zay1flatarak Rusya için karh bir ortak olmaktan ç1karmaya çah§tl.
Bati Avrupa siyaset adamlan, bu yönde amaçlarma ulagmak için sinsice Ermenileri Türkiye'deki durumlarmm ne kadar kötü olduguna
inandirdi ve onlarm bu durumdan ancak Avrupa'mn destegiyle ç1kabilecekleri fikrini empoze etti. (...)
Türkler ve Kürtler, Ermenilere niçin saldirdi? Aym dönemde, hatta
Yunanistan ve Türkiye arasmda açik kanh bir savay2 varken bile, Rumlarla böyle bir iligki içinde olmad11ar. Cevap açik. Türkiye'deki Rum nüfusu Yunan-Türk Savagi sirasmda dürüstçe, rejime baghhgim sürdürerek tam tarafsizhgim korudu. Savagta hiçbir gekilde yer almadi. Sessizce savagm sonaç1armi beldedi. Tabii kimse de onlari kandaglan Yunanhlara sempati duymaya ve onlarla aym ruha sahip olmaya zorlamad1.
Türkiye'deki Ermeni nüfusu ise Ermeni devrimci partileri3 yüzünI. Gerçek adi P. P. Goleygvili olan Karibi, Gürcu Mengevizmi'nin önemli yayincriarindan ve
parti yöneticiterinden b1ridir. Karibi,Mengevik Gürcistani'nin jordania hukumeti döneminde toprak bakan yardimciligi yapmtytir. Karibi, daha sonra Bolgeviklere katilmigtir. Bkz.
Karibi, Net SilBoÏçeMolçat, c. I, s. I, Sovyetski Kavkaz, Tiflis, 1925.
2. Kitabm 1920 yilmda basildigi göz önünde tutulursa
Yunan savaçIarimn kastedildigi anlagilmaktadir.
3. Tagnaksutyun, Hmçak vb kastedilmektedir.
burada Osmanli dönemindeki Türk-
54
den açiktan kendi devletinin dügmanlan tarafma geçti ve kendi memleketlileri olan Kürtlerin ve Türklerin hiddetini üstüne çekti.
Tekrarhyoruz: Kesin dügüncemiz qudur ki, Ermeni geflerinin en temel hatasi, Ermeni gönüllü birliklerini olugturmalandir ve bu politikanm sonucunda
milli nefreti ateglemeleridir.
(...)
Türkiye'nin yerine Hiristiyan Rusya'y1 veya yüksek kültüre sahip Almanya'y1 koyun. Eger Rus Lehleri Avrupa'da yagayan bütün Lehleri bir
devlet örgütände birleytirmek adma Avusturya Lehlerine katilsaydi ve
bagh bulunduklan Rusya'ya kargi savagsaydi Rusya ne yapardi? Eger Alsace-Lorraine'deki Fransizlar, Almanya'ya kargi savag için gönüllü birlikler olugtursalardi Almanlar ne yapard1? Dogal olarak bu iki uygar Hiristiyan devlet de Türkiye Ermenilere ne yaptlysa onu yapardi. (...) Ingilizler, dügmana katilmayi dügünmeyen, sadece geçmigtekibagnnsizhgim
geri talep eden Îrlanda'yi bile daha dün ateg ve kanla dize getirdiler.
(Karibi, Krasnaya Kniga, s. 21 vd, Tiflis, 1920.)
Belge 12
General Prof. Dr. N. G. Korsun'un1 K1zil Ordu Harp Akademisi'nde askeri cografya dersinde okutulan "Türkiye" adh eserinden
"Müslümanlar,
Ermeni nüfustan
beg kat daha fazlayd1..."
Ermenilerin Dünya Savagi'na2 kadarki özellikle Ermeni vilayetlerinde yogunlagmig (Van, Bitlis, Erzurum, Harput, Diyarbakir, Sivas, Trab15'ine variyordu)
toplam
zon ve Adana Îstanbul'da ise nüfusun yüzde
nüfusu 1 500 000 kadard1. Bütün bu bölgelerdeki Müslümanlar (Türkler ve Kürtler), Ermeni nüfusundan beg kat daha fazlaydt, ancak 19141918 savagi öncesinde bize3 katilan topraklardaki Ermeni nüfusu, Anadolu'daki Ermeni nüfusunun üçte ikisini olugturuyordu, ancak burada
da Ermenilerin toplam nüfus içerisindeki pay1 yüzde 25'ti ve burada da
Müslümanlar iki kat daha fazlaydi.
(N. G. Korsun, Turtstya/Kurs Lektsii Po Voyennoi Geografii, Çitannth V Voyennoy Akademi RKKA, s. 37, V1sgii Voyenmy Redaktsionmy Sovyet, Moskova, 1923.)
1. 8 ocak 1877 tarihinde dogan General Prof. Dr. Nikolay Georgiyeviç Korsun, 1897 yilinda Konstantinov Topçu Okulu'nu, 1905 yllinda ise Genelkurmay Akademisi'ni bitirdi.
Birinci Dünya Savagi sirasinda Geneikurmay Yuksek Karargâhl'nda görev yapti (mayis
I9 I7'ye kadar), ardmI9 I5-ey1ul 19I6), Kazak alaylarmin komutanligini üstlendi (agustos
itibaren Kizil Or1918
yllindan
çallytt
Komutanligi'nda
dan Genelkurmay Genel
(|917).
du'da Bütün Rusya Genelkurmayi'nda ve Dogu Cephesi I. Ordusu'nda görev yaptt. 1922verdi,
1954 yillari arasinda M. V. Frunze Askeri Akademisi'ndeögretim Oyesi olarak ders
bilimsel çaligmalarda bulundu. 1954 yilinda emekliye ayrildi, Üstünhizmetlerinden dolayi
iki ker Lenin Niçani'na, Kizil Bayrak madalyasina ve iki kez de KizilYlldiz madalyasina layik
görüldü. Askeri tarih alanmda birçok eser verdi. 14 kasim 1958'de hayatini kaybetti. Skz.
baskisi) "N. G. Korsun" maddesi.
BüyükSavyetAnsiklopedisi'nin
(1970-1977
2. Birinci Dunya Savagi.
3. Rusya.
Belge 13
General Prof. Dr. N. G. Korsun'un SSCB Savanma Halk Komiserligi Devlet Askeri Yayinevi tarafmdan
Ve
basilan Alagkart
Hamadan
Harekâtlare/1915
Ydueda Dünya Sava.pr'ntn Kafkasya Cephesi ad11 eserinden
"Askeri iktidar
bir tutum aldi."
ve
Türk nüfus,
teheir
edilenlere
karei
nazik
Bu reformlarlal ilgili meselelerde Rusya, Ermenilerin resmi hamisi
gibi hareket etti. Bu politika, Ermeni halkmm Rus feodal ve kapitalist
smiflan tarafmdan nihai olarak kölelegtirilmesi ve sömürülmesi
adma
yürütülüyordu.
Savagm baglamas1yla Çarhkhükümeti,.sözde
görevini" gerçekleptirmek adma, ashnda Bogazlar ile Îstanbul'u ve Türkiye Ermenistam'm ele geçirmek için hemen taleplerini olugturdu.
Çarhkhükümeti, özellikle kangik milli-siyasal yapis1yla Türkiye Ermenistam'nm incelenmesine
çok ciddi gekilde önem verdi. (...)Rus komutanhgi, Kafkas ordulannm Türkiye'ye düzenleyecegi saldmda Ermenilere ve Süryanilere dayanmay1 planlad1. (...)
Ruslarm Ermenistan içIerine dogru istilasi, Osmanh Türkiyesi'nin
ÇarlikRusyasi'nm payma dügen bölge olarak tagidigt askeri-siyasi anlam digmda, Osmanh Devleti'nin temel bölgesi olan Anadolu'yu ve Ortadogu'daki Alman-Türk harekâtlan için büyük önem taglyan Bagdat demiryolunu (Almanlarla birlikte yapilan) tehdit ediyordu. Bunlarla birlikte bu istila, Ruslan Musul petrollerine yaklagtinyordu, Aynca Ruslann Türkiye'nin içlerine dogru girmesi, genel olarak
Kafkasardi'm Ruslar tarafmdan iggal edilmig olan Îran'm kuzeybati bölgelerini ve özellikle Bakü petrol bölgeleri ile Çiyatura
manganez yataklanm Türkiye'nin saldmlanndan
koruyordu. (...)
lçigleri Bakanhg1'nm bildirdigine göre sava.3m bagmda, özellikle de
Sankamig çarpigmasmm ilk safhasmda Ermeni nüfusu, tamamen yeni
silahlarla silahlandmhmeti. Hatta silahlandirma, Kafkasard1'nda Türk
"tarihi
"mirasmdan"
I. Ermeni reformlari.
57
istilas1 tehlikesinin tamamen ortadan kalkmasmdan sonra da artan
tempoda devam etti. Îçigleri Bakanhgi'mn bildirimine göre Ermeni gönül1ü birliklerinin kendi özel genelkurmay1 vardi. Öyle ki, bildirimler
qu adrese gidiyordu: "Tiflis, Ermeni Genelkurmayi, Hatisov'a (gehrin
bagkam)." Bununla birlikte bu birliklerin olugturulmasi ve özel olarak
himaye edilmeleri, Kafkasya'daki diger halklar ile Ermeniler arasmda
gerginligin dogmasma neden oldu. (...)
Belirtilen dönemde yaklagik bir milyon kigi tehcir edildi. Askeri iktidar ve Türk nüfus, teheir edilenlere kargi nazik bir tutum aldi. (...)Salgm hastaliklar ve yokluk, göç edenlerin yaklag1k yüzde 50'sinin hayat1na mal oldu.
Bu teheir, Türk 3. Ordusu'nun Ermenilerden olugan memurlarim, uzmanlarim ve iqçilerini kaybetmesine yol açti.
(N. G. Korsun, Alapkertskaya 1 Hamadanskaya Operatsii Na Kavkazskom Fronte Mirovoy Voyne V 1915 Godu, s. 6 vd, 153, 189, Gosudarstvennoe Voyennoe Îzdatelstvo Narkomata Oborom Soyuza SSR,
Moskova, 1940.)
Belge 14
önemli devlet ve bilim adamlarmdan
Sovyet Ermenistani'mn
A. B. Karinyan'm1 "Ermeni Milliyetçi Akimlaruun Özelliklerine
Dair" baghkh makalesinden
"Ermeni gönüllü
imha etti."
birlikleri,
Kürt ve Türk nüfusu
sistematik
olarak
(...)Simdigizli emellerini açiktan göstermeye baglanuglardi; Türkiye
Ermenistam'nda yagayan Hiristiyan olmayan bütün gruplara kargi nefretlerini artik gizlemiyorlardi. Rus ordularmm zaferleriyle cogan
nullüler",2 gimdi iggal edilmig bölgelerde bütün gücünü etkisini artirmaya ay1rlyordu. Bunu bagarabilmek için de Ermeni olmayan nüfusun
fiziksel olarak yok edilmesi metoduna bagvuruyordu. (...)
Belirlenen bu idealin gerçeklegtirilmesindeki en ciddi engel, Türkiye
vilayette"
Ermenistam'nm karigik milli yapist ve Ermenilerin
azmolmalanyd1.
hkta
Ermeniler, sadece bazi bölgelerde önemsiz bir çogunluga sahipti. Diger gruplarm niceligi, özellikle de Müslüman olan halklar
tartigmasiz çogunlugu tegkil ediyordu. Bu yüzden bu gruplara karg1 Tagnaksutyun Partisi'nin inisiyatiñnde yukanda belirtilen önlemler ahndi.
Rus ordusunun raporlarmdan ve talimatlarmdan görülüyor ki, Erme"gö-
"alti
I. Artages BalasiyeviçKarinyan (Gabrielyan), I I kasim 1886 tarihinde Bakü'de dogdu, 1907
yllinda Sovyetier BirligiKomünist Partisi üyesi olan Karinyan, 1910 yllinda Petersburg Ûniversitesi'ni bitirdi. Ardindan Bakü'de devrimci faaliyetlerin merkezinde yer aldi. 1918 yllinda
olda. Ermenistan'da Sovyet iktidarinin kuBakü Komunü'nün Adalet Halk komiseri (bakani)
rulmasinin ardindan Sovyet Cumhuriyeti'nin Iktisat Komitesi bagkanligini yapti. l924-l928
yllfari arasinda Ermenistan Merkez Yurutme Kurulu bagkanlydi.Karinyan 1929-l930 yillarinda Ermenistan SSC EgitimHalk komiser (bakan)
Yardimasi olarak görev yaptl. 1906 yllindan
BakinskiyRaboçi,Pravda,Put Pravd;
sonra yayinalikla ugragmaya baglayanA. B. Karinyan, Iskra,
gibi Sofievik yayin organlarinda makaleler yazdi. Ermenistan SSC Bilimler Akademisl Dyesi
de olan Karinyan, üstün hizmetierinden dolays Lenin Niçani ve Emekçi Kizil Bayrak Madalyasi'yla ödullendirildi. 1982 yllinda älen Karinyan'in siyaset, iktisat ve tarih
uzerineyayimladigt
kitaplann dipinda edebiyatçi ve elestirmen kimligiylede birçok eseri vardrr. Bkz. BüyükSovyet
Ansiklopedisi'nin(1970-1977
baskisi) "A. B. Karinyan" maddesi.
2. Ermeni gönüllü birliklerl kastedilmektedir.
59
ni gönüllü birlikleri, en genig ölçüde, Hiristiyan olmayan halkm ortadan
kaldmlmaslyla ugragtilar. Gönül1ü birlikler, Kürt ve Türk nüfusu sistematik olarak imha ederek Tagnaksutyun Partisi'nin Ermeni bõlgesinin
Müslüman ögelerden temizlenmesini ve smirlarm çevrilmesini öngören
"program",
Rus ordularmdaki birliklerin koplamm yerine getirdiler. Bu
birçok kez dile getirmelerine ragmen inatmutanlanmn rahatsizhklanm
la uygulandi. Bu program, Ermenilerin kendileri için de ydoc1ydi. Esasen Ermeni köylülerinin, tabii ki, Kürtleri ve Türk köylülerini kendi tarafma çekmekte çikan vardi. Yüzyillardir Ermenilerle aym gartlarda birlikte çahyan Kürtler ve Türk emekçi kitleleri, kompulanyla ortak ç1karlarla baghyd11ar. Bu o kadar aç1kti ki, bunu ÇarhkRusyas1'mn askeri
diplomatlan bile sikça dile getirmigti. Tagnaksutyun Partisi tersini yapti. Politikalanyla Türkiye'deki Ermenilerin durumunu daha da dayamlmaz hale getirdi. Gönüllüler tarafmdan gerçeklegtirilen zorbahklara misilleme olarak Türk köylüleri de Ermeni halkmm hakkmdan geldi ve
yerine getirdi. (...)
Türk hükümetinin bütün
"görevlerini"
(A. B. Karinyan, "K Harakteristike Armyanskih Nationalistiçeskih
Teçeniy", Bolpevik Zakavkazya, No. 9-10, s. 65 vd, 1928.)
Belge 15
Ermeni Sovyet tarihçi A. A. Lalayan'm
sutyun' ve Emperyalist Savag 1914-1918"
"Tagnaklar Türk kadmlaruu,
azami
larnu katletmede
'cesareti'
"Kargidevrimci 'Tagnakbaghkh makalesinden
çocuklarru, yaghlarru
gösterdiler."
Ve
hasta-
"Gönüllü" hareketi, kana susamig humbapetalarm (Andranik Papa,
Amazayep ve digerleri) komutasmdaki Tagnak birliklerinin Türk kadmlanm, çocuklarnu, yaghlarnu ve hastalarnu ortadan kaldirmak iginde azami
göstermelerini ifade etmektedir. Tagnak birlikleri tarafmdan iggal edilen Türk köyleri, orada yagayan insanlardan
ve tanmmaz hale getiriImig kurbanlarla dolu bir harabeye çevrilmigtir. (...)
Görüldügü gibi Taynak gönüllü hareketinin sonuçlarmdan
biri on
binlerce Türk emekçisinin imha edilmesidir. (...)
"cesareti"
"kurtanlnug"
(A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionmy 'Dagnaktsutyun' I imperialistiVoyna 1914-1918 gg.", Revolyutsionmy Vostok, No. 2-3, s. 92,
1936.)
çeskaya
Belge 16
"Rus-Türk Savagi'nda
Bir Ermeni yetkilinin
Birliklerinin Faaliyetleri" baghkh raporundan
Ermeni kitleleri
gönüllü hareketinin
peginden
Ermeni
Gönüllü
nas11 sürüklen-
di?
(...)Hükümeti
çevrelerinde savagm 1915 baharmdan önce baglamayacagi öngärülüyordu. Demek ki, faaliyetleri iyi temeller üzerinde inga etmek için oldukça zaman vardi. Fakat olaylar, dügünülenden daha hizh
geligti. Yönetim orgamnm hükümetin talebi üzerine igi olaganüstü biçimde hizland1rmasi gerekti, öyle ki savaççilarm seçiminde siki lastaslar uygulanamadi ve iki üç hafta içerisinde bütün gönüllülerimizi suura ylimak
zorunda kaldik. Gönüllü hareketi esnasmda Ermeni halla, genel bir cogkunluk gösterdi; binlerce yasli ve genç, saghkh ve hasta, savag egitimi almig ve almamig olan, iyi ve kötü, erdemli ve erdemsiz kigi ärgütlenme
bürosunun emrine yazdmak için akm etti. Ve bunlan geri çevirmenin imkâm yoktu. Ermenilerin ayak bastigi yerkürenin en ücra kögelerinden,
hatta Yeni Buhara'dan ve Amerika'dan dahi gönüllüler geldi. Cahilini de
egitimlisini de tek bir fikir cogkulandinyordu,
hepsinin kalbi bir atiyordu, asirlik zincirlerini larmaya gidiyorlard1.Peyi sira gece ve gündüz,
günlerce ve haftalarca gönülIü kay1tlarmm yapildigi yerin egigini agmdird11ar.Kaydalana karalar direttiler, rica ettiler, bazen tehditler saxwdular,
hatta agladilar. Ermeni halkmm ruhunun derinliklerinde sakh erdemi
gösteren ne kadar dokunakh tablolar ortaya çikti kayitlar sirasmda.
(Marksizm-Leninizm
Enstitüsü Ermenistan SubesiParti Argivi, fond
4047, liste 1, dosya 91, yaprak 1'den aktaran: C. Kirakosyan, Zapadnaya Armeniya V Godt Pervoy Mirovoy Voym, s. 201 vd, Izdatelstvo Yerevanskogo Universiteta, Erivan, 1974.)
I. Rus hükümeti.
Belge 17
ErErmeni Bolgevik A. Erzikyan'm Sovyet Ermenistaru'nda
menice bas11an Emekçilerin
baghkh eserinden
Mahkemesinde
"Çarhk Rusyasi,
Türkiye
mak için gönüHü birlikleri
Ermenilerinin
kuHandt."
sempatisini
kazan-
Vorontsov-Dagkov1, askeri açidan gönüllü birliklerin ciddi bir kuvvet tegkil etmeyecegini çok iyi biliyordu, ancak Rusya ordularmm geçigi esnasmda Türkiye Ermenilerinin Rus ordularma sempatisini kazanmaya ihtiyac1vardi ve bunu en iyi gönüllü hareketi saglayabilirdi.
(A. Erzikyan, Na Sud Trudyapiksya, s. 62, Tiflis, 1927.)
I.
ÇarlikRusyasi'nm gönulIG
birliklerin örgütlenmesinde
önemli rol oynayan Kafkasya valisi.
Belge 18
Digigleri Bakaru S. D. Sazonov'un
Girs'e telgraf1
Çarhk Rusyasi
yükelçisi
Çarhk Rusyasi,
Kürt ve Ermeni kartnu
birlikte
îstanbul Biikulland1...
Telgraf No. 53
17/41 mart 1914
gergeklegtirilmesiyle baglantih olarak BitErmeni reformlarmm
lis'teki Kiirt hareketini nasil degerlendiriyorsunuz? Bitlis ve Van'la iligkileri olan ve hâlâ burada bulunan Abdürrezzak2 üzerinden Kürtleri
yönlendirmek sizce uygun olmaz nu?
(Mejdunarodnee Otnopeniya V Epohn imperializma. Dokumente
Îz Arkivov Tsarskogo Í Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri
3, c. 2, s. 29 vd, Gosudarsvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1933.)
I. 4 mart eski Rus takvimine, 17 mart günumuz takvimine göredir. Bundan sonraki belgeLerde geçen iki ayri tarih, bu ayrimdan kaynaklanmaktadir.
2. Turk makamlarindan kaçarak Rusya'ya siginan Kürt
agiret reisi.
Belge 19
Tagnaklar tarafindan yönetilen
Ermeni Milli Bürosu'nun BiDünya Savagi'mn hemen bagmda Çar II. Nikolay'a gönderdigi bildiriden
rinci
"Ermeniler,
onan tahtmm
hayatlanm
yüce Rusya'mn
ve varkklarim
kalknuglardm"
feda
ayaga
için
etmek
üzere
gam
ve
(...)SanhRus ordulan, kendi hükümdarhk topraklan boyunca karh
Ermenistan tepelerinde ve engin Alagkert vadisinde, Almanya'ya ihtiyaç duyarak kudretli Rusya'ya el kaldirma cüretini gösteren Türkiye'ye
kargi savagirken, Ermeniler, atalarmm ögütlerini dinleyerek (...),hayatlanm ve varhklanm yüce Rusya'mn ve onun tahtmm gam için feda etmek üzere ayaga kalkmiglardir
Türkiye'yle savag müjdesi, bütün Ermeni halkan cogkulandirmaktadir. Bütün ülkelerden Ermeniler, ganh Rus ordularmda yer almak ve Rus
silahmm baçansma kamyla hizmet etmek için can atmaktadir. Dügmana
kargi zafer kazanmak için Yüce Tann'ya dua ediyoruz. Yeni ganh Rus silahi olmak ve Rusya'nm Dogu'daki tarihsel görevini yerine getirmek vatan borcumuz olmaktadir. Kalbimiz bu istekle yanmaktadir
Rus bayrag1, Îstanbul ve Çanakkalebogazlannda özgürce dalgalanacaktir.
Sizin iradeniz, yüce devletlim, Türkiye boyundurugu altmdaki halklara özgür1ük verecektir.
(Myak, No. 271, 1914'ten aktaran: Marents, "Litso Armyanskogo
Smenohovstva", Bolpevik Zakavkazya, No. 3-4, s. 89, 1928.)
Belge 20
Ambartsum
yaylmlanan
Mpak gazetesinde
ayrilmak
parçalara
kaç1mlmaz talebidir "
"Türkiye,
mantigin
Arakelyan'in
20 eylül 1914'de
makalesinden
zorundadir
ve bu, tarihin
ve
(...) Tarihin hükmü acimasizdir: Türkiye, kendi bagma bagimsiz bir
organ olarak yagayabilecek durumda degil; o ölmek ve parçalanmak
ve onun enkazmdan bagimsiz, özgür ve uygar bir yagama bagyeni
devletler yükselecek. Türkiye, parçalara ayrilmak zorunlayacak
da. Bu, tarihin ve mant1gm kaçmilmaz talebidir.
zorunda
(Myak, 20 eylül 1914, No. 208'den aktaran: C. Kirakosyan, Zapadnaya Armeniya V Godt Pervoy Mirovoy Voyne, s. 212, Izdatelstvo Yerevanskogo Universiteta, Erivan, 1974.)
Belge 21
Çarhk Rusyasi
yükeleisi
III. Siyasi Dairesi
M. Girs'e telgrafi
danigmanuun
"Türkiye'yle
Ermenilerin,
savag halinde
Kürtlerin ayaklanmalarmin
tam zamanidir."
Îstanbul
Süryanilerin
bü-
ve
Telgraf No. 2851
23/10 eylül 1914
Yüksek bagkomutan ve Kafkas valisi, Türkiye'yle savag halinde Ermenilerin, Süryanilerin ve Kürtlerin ayaklanma hazirhklarmm tam zamam oldugu konusunda hemfikirdir. Çeteler,Iran idaresinden tam gizli
olarak Azerbaycan'daki konsoloslanmizm ve oradaki birliklerimizin
komutanlarmm
gözetimi altmda olugturulacaktir. Hazir halde bulunacak silahlar, sadece gerekli zamanda verilecektir.
Parasal destek için
kredivardir
yalmz
iznimizle
bizim
harekete geçirilecektir.
Çeteler,
Bugün bakan sizin Amiral Ebergard'a gönderdiginiz telgrafa1 atifta
bulunarak genelkurmay bagkamna durumun gerginlegmesi sonucunda
vakit kaybetmeden
yukanda belirtilen änlemler çerçevesinde, ama tabii ki daha ayaklanma baglatmaksizm hazirhklara geçilmesi gerekliligini belirten bir telgraf göndermigtir.
Klemm
(Mejdunaroduze Otnopeniya V Epohn Împerializma. Doktemente
Tsorskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3,
c. 6, bölüm 1, s. 232 vd, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)
Îz Arkiva
I. 2l eylül tarihii ve I 150 no'lu telgrafta Girs, sadrazamla "Goeben" gemisinin Karadeniz'e
çikipiylailgiliyaptigi görügmeyl aktarmig ve "Almaniarrnelinde" bulunan Tûrkiye'nin bütün
deniz filosunun Karadeniz'e çikabilecegi tehlikesine igaret etmigtir. 22 eylül tarihli ve I 164
no'lu telgrafta lse Girs, "Breslau" gemisinin Karadeniz'e çiktigint haber vermigtir. Bkz. Mejdunarodnie Otnogeniya V Epohu Imperializma.Dokumenti Iz Arhiva Tsarskogo i Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3, c. 6, bölüm I, s. 232, GosudorstvennaeSotsialno-Ekonomiçeskoe Izdatelsvo,
Moskova-Leningrad, 1935.
Belge 22
Rusya'nm
telgrafi
Makü konsolosunun
"Amaç, Ermenilerle
kovmak."
igbirligi
27 ekim 19141 tarihli gifreli
halinde
Türkleri
Kürdistan'dan
Bakauhga,
Türkiye'ye saldmya
Abdürrezzak, 500 silahh Kürt'le Çaldiran'dan
geçti. Aym zamanda ona bagh Kürtleri etrafmda topluyor. Amac1, Ermenilerle igbirligi halinde Türkleri Kürdistan'dan kovmak. Kopyas1
Tahran'a.
Olferyev
27 ekim 1914
(Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi (RGVIA) fond 2100, liste 1, dosya
517, yaprak 17.)
I. Eski Rus takvimi tarihidir Bundan sonraki Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi belgelerinde orijinali esas alinarak eski Rus takvimine göre tarih belirtilmigtir.
68
TEJETPA
¯
MMA
n_0_AAiÏÙ
r
11 VIPE
Bayamoe
Bui3W
apassomon
coyaammmus
Aputarb
A6ara
sa
EEBEER
..a
-..REEOJIAEBY
Ãpo a
Bass
ne
Hygg.ams
uponasoAnoA
A6;gm
Teace
eTomenonexit
.npacadgyema
Dom udo
NazAun
zonozaammik
Ras
aToro
caox.. Rha.
aan,
zumaeoos
namero
nonposameancœsa
som
ze
y
Belge 23
Karargâh
komutam
"Aralarmda
Yudeniç'in1 General Nikolayev'e
çatlyan Ermeniler
ve Kürtler
telgrafi
himayernizden
yok-
sun kalacaktir."
31/X [1914]saat akgam 9
Igdir.Beyazit, General Nikolayev'e,
Abdürrezzak2
Ermeni gönüllü birligi adma Dro'ya ve Kürtler adma
Van'a giripte kendi aralarmda çatigmamalarim telkin ediniz, zira her
ikisi de kendi amaçlarim takip edecektir. Her kim bunu yerine getirmezse himayemizden yoksun kalacaktir.
Yudeniç 2492
(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 517, yaprak 29.)
I. Nikolay Nikolayeviç Yudeniç (30temmuz 1862-5 ekim 1933), Birinci Dünya Savagi'nin
baginda karargâh komutaniydt. [915 ocagindan itibaren Katkas Ordusu'nda görev aldi.
1916 yllindaki Erzurum ve Trabzon harekâtlarini yönetti. Mart-nisan l917de Kafkas OrbasBkz. Buyuk SovyetAnsiklopedisi'nin(1970-1977
dusu bagkomutanligi görevini ustlendi.
kist) N. N. Yudeniç rnaddesi,
2. Birinci Dunya Savagi'nda Rustarla igbirligi yapan Osmanlivatandagi Kurt aga.
70
Konia
Roxogxxxa
panopta
Py6epxato-
Boexuaro
roAasas22
19IS
pa Kapo.06aacyx oss 4 sweapa
06ARCTH.
Pÿ60pgategy
84þCCEQÛ
BOBEHOMy
Aexadpa
tpomaaro
upn
upokaAt
totawan,CoraHayrcNaro
IoctHoß
'ax
cea.Bepx.
Repeas
,cosuteTwo
6HAM 31AepraWH
eTpanHuvuxx
Remosist
DAHHHRAgaTE
6atapen
ng-
39 ap:
pycasin
.<
KORXL Asa
raAN,R35
upgaag
usom oto100 py6..ADEF-
a opyxie.
sax0ARTen
Áexarx x opyrie nona
noA9c6Hoe
Acanasie
panopti
wacox,npH
sa O SI
To,py
MHot
nŠlüKXL
30
obxactz,ilpH
CTTRERKKODS
oxpaasTo
.:eHis
ayasst.110
Ha
RI
cace¾
Aexa6pa
fewepaas-Py6epy
A0Kaagueat
octaEzeRM
Y
48303
H2ľBOHîH
ROAHON%
MycyABNahexis
DEEHAL
MSMS,a
ñpomaaro
STous
Notasas
si cas.
4toña
0:
oTrygeBH
oTS
npeActas,nexu
Kapetuoi
NTO MHom
a PE
es
y
apecToaasagun,«pogg
s¾aoss,xoTapse
HamHzzs
3
,so-
ozzan
.giram rpa6exa.
apunuxEa
as Notaxam CL
Y ynomesytax¾ same saAepaaxuszt
6paña otanius
y my, caz. Kotenza
Mesta
x-128
->¾cpiacuc
1-0
HERHNX% EXHa
Topse
so.opy-
apusy
6ePAasuaux
tynequaux.sastoaxaux.x
-
NNEGENEROMS
05
News
onyxo x co 70BORAasmzux
up3
as
ysactxa,szoAggee
paions,wsom
senauxs
ß8-ro
Upeso¢XoARTexLetsy,wfo
ÄonomyBaue¾y
ceaeHis
Upxfox1E.-
075
û6
E
Belge 24
valiKars bölgesi askeri vali yardnucisuun Kars bölgesi askeri
sine teheir öncesinde yazdigi 4 ocak 1915 tarihli ve 2 no'lu rapor
"Müslüman
gerek."
köylerini
Ermenilerin
saldir11armdan
korumak
Geçtigimiz arahk aynun 28'inde Verh, Kotan11köylerinden ve Soganhk kazasmdan geçerek kale bölgesine girerken Kotanh'ya yagma amasilahc1yla gelmig olan Türk tüfekleriyle ve Rus Berdanka tüfekleriyle
lanmig on bir Ermeni'nin ve ikisi Ermeni biri Rus olan 39. Topçu Tugaaskerinin, memur Ramfopul ve bayi 1. Bataryas1'mn üç küçük rütbeli
tutuklandigru siz
na eglik eden muhafizlarla birlikte benim tarafimdan
ekselanslarma
bildiririm.
Yukarida bahsi geçen tutuklulardan Kotanh köyü ahalisinden gasp
edilmig 100 ruble, belgeler ve silahlar benim tarafundan geri alumugtui
edilen
Para ve silablar gimdilik bende duruyor; birlilderine teslim
küçük rütbeliler hariç tutuklularm ayrmtih tahkikati ise, 30 arahk tarihli ve 81 no'lu raporda benim tarafimdan Kars bölgesinin general-valisine sunuldu. Bu raporda Kotanh köyünde 7 yaya muhafizm Müslükorumakla tam sorumlu olaman köylerini Ermenilerin saldir11armdan
rak b1raktigmu rapor ettim.
Albay Grigoliya.
Onay:
Kâtip/imza
(RGVIA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 36 ve arkas1.)
72
Do
Koris
pHKausas
Texerpaums
BoeHHaro
Epurazia,ApÃaraHL,0astu,Harss-
Opeywre
pimwTerbHHH
caMHH
XpmeTiaHexare
CTopoHN
Haraaasists
ymmeML
panzeMa
;
cyAy,
BoeHHouy
HHzHMIL
Mut,
19I5r,
sasapa
E 0:
Acnp0¾3BORETGAL
EoArypcaara
Mipa
npeupageHiK)
Hacezesis
eyxy
cpa6eze
Hays
H
MycyasuaH-
rpossmaxs
raz-
3aAepgasañTe,o6esopyawaañTe.upeAasan-
AoHecnTe
I2
Py6epHaTopa
OKpyfDBL,
,065sazTe,rpeAasim
HHosHux¾
00cTostez,
EcasosHHHy
SURALHMERML
epcTsa
BoeBEHMS
Ý
À,--
annoss nepeAasañre
loAnxcass.PydepHaTop
.lo-
sacTsus
DDRrypexíñµ
Belge 25
Sarikamig'a Albay Grigoliya'ya
Askeri Vali Podgurskiy'in
komutanIarina
telgrafi
Kagazman
hölgeleri
Oltu,
Ardahan,
ve
kary giriqilen
"H1ristiyan nüfus taraf1ndan Müslümanlara
önlenmesi için her türlü kararh önlemi ahn."
yagmarun
Savag kogullan kapsammda
H1ristiyan nüfus tarafmdan Müslümanlara kargi girigilen yagmanm
ve çapulculugun önlenmesi için her türlü kararh önlemi ahn. Agir cezalarla korkutarak askeri mahkemeye verileceklerini bildiriniz; tutuklay1mz, silahsizlandirmiz, suçlulan mahkemeye veriniz. Küçük rütbelileri
birliklerine teslim ediniz. Geligmeleri bana bildiriniz.
No 59. 12 ocak 1915'te gönderildi.
Podgurskiy
Askeri vali
Onay:
Kâtip/imza
(RGVIA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 75.)
74
et- r.,
prora.
Te
1erpao
'
Ba_Ä
I,7/
%
Ûptou
,agt
17
ci HC
o.c
t
,0
2,-
y,
r ao
-
ee t
4Ñp,J.«aC
besos
gav
nel
C
r
/netan.
LB
r
acer
-syi
-
/L.
Su
<9
ma rd
6
<<9Ára
Í$(A
'
c
I
cerr
e
Belge 26
General Ohanovskiy'in Kafkas Ordusu Karargâlu'na,
askeri durumuna iligkin telgraft
"Ermeni
gönülIüler, yagmaladiklari
dahi ateg ediyorlar."
ma11ari kaç1rirken
Kars'1n
Rus as-
keri birliklerine
Kafkas Ordusu Karargâlu'na
12-45d I
4. Kolordu Karargâlu'ndan
1485
Kabul Tarihi: 31. 01. 1915
Say1:243
Kabul etti: Skatov (imza)
Operasyon Bölümü
6/6
31. 01. 1915
Sayi: 135
21 no'lu dosyaya konulacaktir.
General Nikolayev, Ermeni gönüllülerin,yagmaladiklan mallan kaç1rdiklan sirada onlan engellemek isteyen askeri birliklerimize ateg ettiklerini bildiriyor. Ayrica Ermeni gönüllüler tarafmdan yap11an çok say1da
yagmalama ve soygun olay1 görülmügtür. Bu tür suçlarm bagtan beri engellenebilmesi amaclyla, General Nikolayev'e bir yaz1 yazarak, Van'daki
Askeri Sahra Mahkemesi'ne tebligatta bulunmasim ve 24. cilt 1309. maddenin Savag Dairesi 1914 tarih ve 464 say1h emirnamesiyle aç1klanan yeni redaksiyonuna 8 say1h ek olarak bir eklemenin yapilmasmi istemigtim. Ermenilerin, 22. cilt 279. maddede öngörülen cezalan gerektiren
gerekir. Hüküm, mahkemede açiklansuçlardan dolayi yargilaumalan
günü a§mayan
diktan hemen sonra geçerlilik kazanacak ve hemen
bir süre içinde- kurulan mahkeme bagkam tarafmdan infaz edilecektir.
-bir
76
Aç1klama: Kafkas askeri bölgesindeki ordu birliklerine hitaben yayunlanan 4 may1s tarih ve 158 sayih emirnamede yer alan bagkomutan
emri. 6325
Îmza General Ohanovskiy
(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 982, yaprak 3-5.)
Te
Tenerpaos
.
_.
rpare:a
.
27
---
Belge 27
Milli Kongre1915 qubatinda Tiflis'teki bütiin Ermenistan
si'ade Tagnaksutynn Partisi'nin askeri kanat temsileisinin yap-
tagi konugmadan
Türkiye Ermenilerine
verilen
iki görev...
Bilindigi gibi, Rus hükümeti savagm ba.ymda.Türk Ermenilerini silahlandirmak ve savag sirasmda ülke içinde ayaklanma çikattmak için
hazir hale getirmek amac1yla hazirhk gideri olarak 242 900 ruble verdi.
Gönüllü birliklerimiz Türk ordusunun savunma hattuu y1rtip, ayaklananlarla birlegerek cephe ve cephe gerisinde anargi yaratmak, bununla
birlikte Rus ordularmm geçiginive Türk Ermenistam'm ele geçirmesini
saglamak zorunda.
(B. A. Boryan, Armeniya, Mejdemarodnaya Diplomatiya i SSSR,
Moskova-Leningrad, 1929.)
c. 1, s. 360, Gosudarstvennoe Izdatelstvo,
78
Ror:ia
staevoetv.
Kapeñor.%
21
in:1(O.D.piz
[Ipenpon
6
rrpitxasmie
ceae:-!ís
at
3124110
arms
KopAo,
yrposas
pe1xKoTICAJt
Ayasy.o:s
fanyhetsul
sageysaxa
06sysseywe
y
4/
et
Napeal.are
yogaan
350A
C
pHO
y
..
Bakli
000E
E
3TJtWCkl
tfáLL:rt-:Exte
v,Uitiv
APC ETY%CTBA
.
,
000
Pacontox33ogre.r
or
TPLJfuct
700 BUG}.?it20?·
Na
H â
a
MS
3
1
Pop.
seneevuePEN's
en,tenaTem'a
yxac
c.
s> Karcexbo
e
Keys
c
7070-,½
c".
36talhetTo1E
sau,rdose::E
se
Tore
HT.
5
excLuf!
CTäys
me cT;a3ypadoeuxo
Toro
Knawn-Marmaat
E
EaTAaMerk,:ia
Eroson
K31
317JIarosels,
TaHoci;En
Re:poc3muus
Axescas.Rporcar-,
ces.
ET.
Besapoamm
Axxwprisesula
Oresecon
11.
3
32ptzcoasti,
l'pxropieM3
RapaaocosWut
RERupUtsen
AzaamailApongs
ceA.
ZHT,
Ty-
Aya3doria,
oTps.ga
'IMEN
ag:-
.40670-
I
Eu3BEJLuth'
,
AcatyposEn
Apmaxokt
.go6toso.illäleMI
cea.
07
AGRESS
M31
u,
HHHMS
Axorosuut
e
nrr,
:>Smepaall
AySH
:Dich
,gâ,
NTO
arran,
ope6osaopyylaut
Kotaten Napo
ce;t.
.
Hexsa<TEG,
2|
sy.ring:JiBA
.
ADHoo'ATI,
y¾acTKa
scopygerr-:Exa
No
ete,o
OT,tt:11
A.'O
URôf3
r etia
a et
500 pyd.,
unuca
230622
at
3&
300 pyó.,
o6mecT3a
licaysw.xx
T.
3arytEaxcv.ara
weit3ste:Hue
xx cm
Nac26s
ISIF
genpe];a
,,He.Ma.nsavry.I
Hav.ie-To
iugua
El'O :niCEPATOP
Hauterime
RaSKa3¾
Ha
o noonomeonisixo,
OKrytt,
T.
oñaa-
Belge 28
Teheir öncesi Ermenilerin
hakkindaki
"@üpheliler
hanesine
Müslüman
köylerini
yagmalamasi
Çarlikraporu1
yakalanmig
konmuytur."
ve tutuhlanarak
Kars bölgesi hapis-
Kars bölgesinde vuku bulan olaylar hakkmdaki raporun kopyas1.
/Ekselanslarmm Kafkasya valisi kaleminin özel dairesine gönderilnúÿtír. 6 qubat 1915, No. 652/
Zarugat kazasi komutam, Kürdo köyüne gelen meçhul silahh alti Ermeni'nin silahla tehdit ederek halktan 300 ruble, Koçköy'de ikamet
eden Karo Nasipoglu'ndan da kigisel olarak 500 ruble istediklerini, ancak paralari alamad1klarru bildirdi.
Daha sonra tutuklanan meçhul kipiler, 1) Amazasp'm birliginden Ermeni gönüllüsü Türk tebaasmdan Aryak Asaturov Karakosov; 2) ayn1
birlikten Ermeni gönüllüsü Aleksandropol köyünden Mikirtiç Zurabov
Akopov Sarkisov; 3) K1zilçahçah köyünden Grigori Mikirtiçev Nazorov;
4) aym köyden Oganes Manukov Culagov; 5) aym köyden Amayak PetBagdasarov'dur.
rosov Tanoyev ve 6) Gümrü gehrinden Yenok Kardanov
yakalanmig ve tutuklanarak Kars bölgesi hapishanesine
Süpheliler
konmuytur.
Silablarla ilgili sorupturma, maddi delillerle birlikte Kars bölgesi sorgu hâkimine devredilmigtir.
ardmdan imzahdr.
Orijinali yukandakilerin
Onay: Kâtip adma imza
Kafkas Ordusu Piyade Karargâhi'na
Karargâhi
I. Belgenin arka sayfasinda kayit numaralarlyla birlikte Kafkas Ordusu Merker
Ayrica okunamayan bir soguk
bulunmaktadir.
ve Askeri Mahkeme Baskanligi damgasi
damga da vardir.
80
Bilgi içindir
Ekselanslarmm Kafkasya valisi kaleminin özel dairesi müdürü
No. 695
13 qubat 1915
Tiflis
Kâtip
(imza)
(RGVÎA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 49
ve
arkaSL)
(imza)
Belge 29
devlet adanu B. A. Boryan'm
Sovyet Ermenistani
Diplomasi ve SSGB adh eserinden
tan, Uluslararast
"Devletin
hakkxdu."
ayaklananlarl
bastirmasi,
onan
tarihi
Ermenis-
ve hukuki
Kendiliginden anlagilacagi gibi, askeri harekâtm cephe gerisinde on
bin kigilik bir kitlenin devlete kargi ayaklanmal ç1kardigmda ve bununla haritada varhšmi ilan ettiginde, devlet dügüncesi, devlet iktidarmm
ve devlet adamlarmm megru müdafaa adma sorumlu önlemler almasim gerektirir. Ayaklanmay1 bastumanm imkânlarun araylp bularak ve
kendi devletini koramak gibi ortada duran önemli bir görevi unutmadan bu ilke tamam1yla uygulanabilir: Amaç, arac1 hakh kilar. (...)
Ermenilerin ayaklanmasi, onlarm tarihi ve hukuki hakk1dir. Eger
devlet, halk ayaklanmasim sert bir gekilde eziyor ve ayaklanaulari bastiriyorsa, bu da onun tarihi ve hukuki hakkidir.
(B. A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodimya Diplomatiya i SSSR, c.
1, s. 363, 365, Gosudarstvennoe Izdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1928.)
I. Ermenilerin 19I5 baharindaki Van ayaklanmasi kastedilmektedir.
Belge 30
Çarhk Rusyasi Digigleri bakan yarduncismm
çisi Benkendorf'a telgrafi
"Zeytunlular,
lirtiyorlar."
savaçç1
say1smm
Londra Büyiikel-
15 000'e ç1kar11abilecegini
be-
Telgraf No. 1613
10 nisan/28 mart 1915, akyam saat 7
168 nolu telgrafruz ahndi.
Kafkas Ordusu Piyade Karargâlu, Zeytunlu yetkililer Mavi Nohudyan, Mikael Avordyan ve Gasparyan'm agzmdan apagidaki qu bilgileri
bildiriyor:
Hmçaklarm örgütü, Kilikya'da birçok yandaga sahip, özelikle 3 000
kigiyle Zeytun'da oldukça kalabahklar. Adana, Dörtyol, Acin, Sis, Furnuze, Marag ve Halep'te komiteleri var. Hareketin bagma 1895 hareketini yönetenler geçebilir; Tohacyan, Yenidünyan, Surenyan, Çalaryan,
Yakupyan ve de Gasparyan. Zeytunlular, savagç1 say1smm 15 000'e ç1kanlabileceginive Aleksandret ile çevresinden herhangi bir dig operasyona gerek kalmadan yüksek miktarda silah saglayabileceklerini iddia
ediyorlar.
Neratov
(Mejdunarodnte Otnogeniya V Epohn Împerializma. Dokumentz
Îz Arkiva Tsarskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3,
c. 7, bölüm 2, s. 121, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Izdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)
Belge 31
Digigleri Bürosu Bagkani ZavriPartisi'nin
Taquaksutyun
Benkenyev'in Çar11k
Rusyas1'nin Londra ve Paris büyükelçileri
dorf ile Ízvolskiy'e 1915 may1sinda gömderdigi mektuptan
"Ermeniler,
savayta
en hararetli
biçimde yerini
almahde."
Bugünkü savagm ilk günlerinden beri Rusya Ermenileri, Rusya'da ve
Türkiye'de savaga katilmay1 beklemektedir. Bu durum, savagm sonunda Ermeni meselesinin yeniden gündeme almmasi ve kesin gekilde çödogurmaktadir. Bu sebeple Ermeniler, yaklagan
zülmesi umudunu
olaylara katdmaktan geri duramaz, bundan ätürü savagta en hararetli
biçimde yerine almahdir. (...)
(Mejdimarodnte Otnogeniya V Epohu Împerializma. Dokumente
Îz Arkiva Tsarskogo Î Vremermogo Provitelstva 1878-1917 gg., seri 3,
c. 7, bölüm 2, s. 455, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)
84
TEJIEI'PAMMA
n
a
WT
r
li
FO
OAAHA.
Par.
c
THŠrnes
cacess
on
apons,s
22nsa
motopuxs
cÂ
uncoia
04K&
as
TonRa
OT:rpaSARTE
a
3arpyAwames
eowKa
pa6oom
Abou
ggge
dOAŠS
BRHŠ
ûpeghXM
EX1
yñoepe6xzes
Ha
cza
ORUBh
lypglK
2
-Gopa-cAaxocaeasph-
He
Touza
cocoste-
na
xxs
ocodennoces
so
TMC MH
nãoxoasso
Ege
Taño
as
npaupanona
m
-
Ar-Geronie
N PAcas-oacao
Mawo
<<
9 qqppy
a
Dragozoaxo
apuan
Aeroensagemca
pensa
cTay:ogia
T
Texafp
ocaArsato
D
i Atny
Aemy Apaieß
oma
a
mesmana
ROBORBñiß
RMepHK&H-
co6pazoch
6iisi
Áuße&U
u
Lö
du,
4990
-nomewy-peepäaars-
omaax-ma-
-apwrnaux-
sipossa
TAyev-
saßepraan
--penn
-
now-a
en
r,rsere«
AR 9
TMHenan%
0 asoacxi
(*
f
.
VI
.....
..
---
1
Belge 32
General Oganovskiy'in
"Kürtler,
yolda
General Nikolayev'e
Ermeniler
tarafindan
telgrafi
ahkonulurlar."
23 may1s [1915]
Tiflis
Ordu Komutamna,
General Oganovskiy'in telgrafim rapor ediyorum: General Nikolabirçok Kürt'ün teslim olmakta oldugunu,
yev, Sor yakmlarmda
500'ünün ise teslim oldugu bilgisini veriyor. Onlarm cephe gerisine geçirilmesini rica ediyorlar. Silahlanmn toplanmasi için talimat verilmesine ve onlarm uygun iglerde degerlendirilmesine izin vermedi. Sayllan
Van'da binden fazlay1 bulan ve Amerikan misyonunun himayesindeki
kadm ve çocuklarm durumu özellikle güç1egiyor. Hâlâ birkaç bin tanesi de Sor yakmlarmda
toplandi. Türkiye, onlan göndermek için çok
ihtimalle
Ermeniler tarafmdan ahkonulurlar. Bu
uzak ve yolda büyük
izin verdi.
yüzden teslim olan Kürtlerin himaye altmda kalmalarma
5827 General Oganovskiy. 2291.
Pominov
(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 982, yaprak 20.)
86
Te
Tenorpays
Belge 33
General Kalitin'in
Kafkas ordu komutanma
telgrafi
ahnmasun
silahlarmm
yakalanarak
"Ermenilerin
ve kimlildeemrettim."
kadar hapsedilmelerini
ri tespit edilinceye
Kars
Kafkas Ordusu komutanma
Kolordu Karargâln'ndan çekilen telgraf
Say1:233
Kabul edildigi tarih: 09. 08, 1915
Sayi: 99/1
Kabul eden: Imza
Operasyon Bölümü
Tarih: 10. 08. 1915
Say1:3270
Icra: 4174
Birlik komutanlari kendi bölgelerine, tüfekle silahlanmig olan ve
herhangi bir kimlik belgesi bulunmayan Ermeni gönüllülerin s1zmakta
oldugunu bildiriyorlar. Onlarm soygun yaptiklarma dair bilgiler gelmektedir. Ermeni gönül1ülerin, kendi reislerinin imzaladigi yaz1h belgeleri olmaksizm kendi birlikleri digma salmmamasma dair emir yayimlamamzi rica ediyorum. Üzerlerindekimlík belgeleri bulunmayan Ermesilahlarmm ahnmasma ve kimlikleri tespit edilinnilerin yakalanarak
yayunladim..1277.
ceye kadar hapiste tutulmalarma dair bir emir
Kalitin Süvari Generali
(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 982, yaprak 33.)
88
SO
|
anavally/
THEPPED
nopeaana
ha zerunal'ai
d/ paxpmaawaBR
M Laua.A-Apo,1.
no
Áz
Ao>LÛ«nuÁstàÊaÂ.«o
d_A&
Aew.nzue/La
Baa.ptá¯a ¿a.1aent
&<e man
ko
,
Â.
;
Acy)½ÁcÁsik
Áu
&¿ tÄnmur__c
ataamgwaa
&
AAdrwÁs
arf
ara.n,
çÂa/Am
trusta
/<chin
ha $«»
Ä >ÂúnÁ
e 444 $du<peno <Jrsino
wa._;«.Äuplaú'L(and
apua
osa
'
ha.¾
'
pg_4typ-«La4epa
Äruta.ena4x¿e
a
at en aya
7.cymw<.<.«
ASpAmí..tama adid
h.am
ynnR4,sy
<b«
kaa
año ewd aaphu
daa
yÃa
v'T%nruari,J
JA
amÄmíL
Aa
na idn
T ah îygyn
hym uph-xma
nuay-dag
Antigne
wpý«
p«usana_.ciaa,aien
44
,
M
.lar--
4,
21eusúmia
/-tÀÃdi¿4
A
pr
Unengrali
L
o
Belge 34
Bir Rus komutanm
"Birlikten
Ermenilere
General Yudenie'e telgrafi
firar etme, tüfek çalma ve soygun suçundan
yapilmah."
tutuklamalar
dolay1
yönelik
Telgraf
10. 08. [1915]
3409
3420
Sifteli
Tiflis
Ordu Komutam General Yudeniç'e,
General Çernozubov
bildiriyor
"General Truhin'le bir arada Dilican'a gelen Kerm ve Amazasp komutasmdaki
iki Ermeni gönüllü birligi tamamen düzensiz ve yorgun
duromda olup, yeniden yapilandinlmak
üzere Erivan'a gitmek için izin
istediler, fakat kolordu komutam bu istegi geri çevirdi. Bu olumsuz yamtm Amazasp'a bagh bölüklerden birisinde sebep oldugu protestolan
yatigtirdun. Îki hafta süreyle Erivan'a gönderilmelerini talep eden bu
birliklerde yeni bir kargaga çiktigma dair az önce bilgi aldun. Bu gönüllü birliklerin silah gücüyle yatigtinlmasi,
Azerbaycan Ermenileri ile
Van ilindeki durumdan dolay1 üzgün olan Türkiyeli mültecileri bizim
açimizdan hog olmayan biçimde olumsuz etkilemigtir. Bu nedenle, piyade ihtiyacmuzm sürekli artmakta olmasma ragmen, ileride ç1kabilecek gayet ciddi problemlerden
kurtulabilmemiz amac1yla her iki birlihaftahšma
iki
Erivan'a
izin verilmesini Israrla rica
gidebilmesine
gin
ediyorum. 2157. Çernozubov."
Kendi tarafundan gunu eklemeyi gerekli buluyorum: Bu birlikleri
emirlere uymaya zorlayarak ya Van ilinde kalmalanm temin etmek ya
da ileride bu tür olaylarm tekrarlanmamast ve Ermeni gönüllü birliklerinin bu tür taleplerde bulunarak kendi baglarma hareket etmelerini
90
önlemek amac1yla önceden
tüfeklerine el koyarak feshetmek gerekir.
1. Kolordu Komutam General Kalitin bildiriyor:
kendi bölgelerine, tüfekle silahlanmly olan ve
"Birlik komutanlan
herhangi bir kimlik belgesi buluomayan Ermeni gönüllülerin sizmakta
dair bilgiler geloldugunu bildiriyorlar. Onlarm soygun yaptiklarma
imzaladigi
reislerinin
yaz1h belgemektedir Ermeni gönüllülerin, kendi
dair emir yayunlaleri olmaks1zm kendi birlikleri digma salmmamasma
mamzi rica ediyorum. Üzerlerindehimlik belgeleri bulunmayan Ermesilahlarmm almmasma ve kimlikleri tespit edilinnilerin yakalanarak
ceye kadar hapiste tutulmalarma dair bir emir yaym11adim. 1277. Süvari Generali Kalitin"
Sunu da rapor etmeyi gerekli buluyorum ki, eger bunlar gönüllülerse, o zaman Baratov'un birligiyle beraber gönderilmis olan 6. Gönüllü
Birligi'nden olmahlar; bunlarm, aynen Sarikamp operasyonu sonrasmda oldugu gibi, bölgeye akm eden ve savag mahallinde sahipsiz kalmy
silahlan
özellikle
de bizim askerlere
ait olanlari toplayan yerli Ermeni
halktan
olduklan
da kuvvetle muhtemeldir. Bu yüzden,
General Kalitin tarafmdan önerildigi
gibi mümkün oldugunca sert ve özen-
Tv TEn
zou
li öneriler almmasi,
birlikten firar etme
tüfek çalma ve soygun suçundan dolay1 tutuklamalar yap11abilmesinin
yararh olacag1 dügünülebilir. Talimatlarmizi rica ediyorum. 4174. hnza.
(RGVÎA
fond
2100, liste 1, dosya
982, yaprak 34-35.)
44,
um
Belge 35
Genelkurmay
tov'a mektup
"Taquaksutyun
sahip insanlardir."
bagkani adina
üyeleri,
DigiqIeri
güphesiz
Bakan Yardimeisi Nera-
hayli
karan11k
bir geçmige
Mektup No. 8158
22/9 ekim 1915
Bay Anatoliy Anatoliyeviç [Neratov],
Bulgaristan'da bulunan Türkiye Ermenisi gönüllülerin Kafkasya'ya
gönderilmesiyle ilgili 5 [18]ekim tarihli 1162 nolu mektupla ilgili ekselanslanmza bildiririm ki, Kafkas Ordusu komutam, belirtilen Ermenilerin Rusya'ya girigini olumlu görmektedir, ancak, onlarm hepsi Tagnaksutyun üyesidir ve güphesiz hayli karanhk bir geçmige sahip insanlardir; aynca askeri anlamda da hiçbir deger tagimamaktadirlar, çünkü
onlarm yoklugunda Bulgaristan ordusu kendi adma hiçbir gey kaybetmemigtir. Tam tersi bu Ermeniler, savagtan kaçarak, firar ederek, bagkalarma zarar vererek ve siyasi dalavericilikle soysuz bir gekilde bahsi
geçen orduyu etkileyeceklerdir. Onlaan, belirtilen ordu saflarmda buluumalan, Balkan Yanmadasi'nda, özellikle Bulgaristan'da istihbarat
õrgütlenmesini
hissedilir derecede kolaylagtIracakte.
General Yudeniç'in belirtilen fikirlerine tamamen katilarak belirtilen
Ermenilerin Rusya simrlarma sokulmasma izin verilmemesini äneririm.
M. Belyayev
(Mejdunaroduze Otnopeniya V Epohn 1mperializma. Dokumentz
Îz Arhiva Tsarskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3,
c. 9, bölüm 1, s. 52, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzdatelsvo, Moskova-Leningrad, 1937.)
92
ll10
11
388
blaalotgal'o 80eMao-cyguon 4861610 IIpu
IllTaöt l(asxa3eiton
apan
\
ex
rr
r,
//
r
«Mit
/
M.?L/Lyt,
/bV<ya
HI//A,
g
trc¿xécr
ty
Sp<//tttt'fx
e
rr
,-
.r
no
191
ese
191
tc4a
,as:4
JA
-Árst
r /
.afa»<
r
,
yg,y]
Ise,:.
-
/Áw
r.
Art
M.
-
-Akse
v4C
ti..M
'
..AN,¢uwt
di
2<<t
ere
,-
e.is?
71-onsre-ew-so<r.-S'--En A>. e
soy
«e
|:
gytid
.,w.r.y.run
:Sy
»Áut'r.Jr..se
..0C«A
,.<syn
.>.wir,:rre
/Øwaryd-,
<<
.ran:
,,
Nüry.
.:cã«
-ns<wsrut.-
.
én
a-se..,,
.4
..,
.Péra
.4.2.,,
/,«rh
//
t:.,,e
wr-rx
pyr4<«sy->
«
reed
u.
W.
k..rar
-7.s
.<,
.'.,/7,..»,.µ
y
u
->.«.
L,.or.<awy,.
,nxás-Cr<
n:rute
7,w.J.f
Fi:,a<-,r-tr.71-.y
,[7/
-e
L,
¾úbr
-
ar.ma.x
-
Lu.«-Á
Jr
.<.s:r-r
«»<<
L<<<.
ned:
ertr>
/,t/wn,:
Aa-t--->
r-r,/zy,y
t?
p<t
--x.
.e<
75/f
,.Ñr¿Ír¿SyyrãÑ
wr<wk/*
- far
Les. J C:.ws?
Belge 36
Kafkas Ordu Karargâlu'na
bagh askeri mahkemesinden
"Ermeni
gönülIüler,
Kürt kadin ve kizlara
ile çocuia kasith igkence etme ve öldürmeden
Kafkas Ordu Karargâh1'na
Bagkanmm Yazigmalar11
bagli
Askeri
tecavüz,
bir dosya
26 kadm
suçIu bulundu."
Mahkeme
Dairesi
No. 1014
3. ve 4. Ermeni gönüllü birliklerine bagh Ermeni gönül1ülerden Martiros Akopov, Karnik Babinyants, Maksud Cezmeciyan, Seno Arutunyan, Kerob Manukov, Hayk Ohanyan, Sahak Olikyan ve Karapet Camkoçyan dosyasma iligkin yazigmadir.
Dosya açildi: 1916
Dosya kapatildi:
Özel karar2
Azerbaycan-Van birligine bagh Kolordu Mahkemesi, 1916 yllmm 10
eylül günü, gereken heyet toplanarak, 3. ve 4. Ermeni gönüßü birliklerine bagh Ermeni gönüllülerden samklar Seno Arutunyan, Hayk (hem
de Hay) Ohanyan ve digerlerinden olugan toplam sekiz kipiyle ilgili davay1 gördükten sonra, onlan Kürt kadm ve kizlara tecavüz, 26 kadm ile
çocuga kasith olarak içkence etme ve ölümcül yaralayarak öldürme
konusunda suçlu bularak, adi geçen samklarm tümünün -Martiros
Akopov, Karnik Babinyants, Maksud Cezmeciyan (Çesbadi),
Seno AruI. Dosyanin kapagi.
2. Mahkeme karari metni.
94
tunyan, Kerob Mihitarov Manukov, Hayk (Hay) Ohanyan, Sahak Olikyan (Sahak Holikyan) ve Karapet Camkoçyan (Karapetusyants-Koçin)- asilarak idam edilmelerine ve tüm imtiyazlanmn almmasma karar verdi. Aym zamanda mahkeme, bu samklarm tamammm, Ermenileri kugaklar boyunca hiç ceza görmeden ve acunasizca ezen Kürtlere
kargi asirhk bir kan davasi gelenegi çerçevesinde yetigtirildiklerini, kebir yll) boyunca haza söz konusu samklann uzun bir süre (yaklagik
samklardan
Seno
Arutunyan
piste tutulmuy olduklarim,
(18yag), Keyag)
rob Mihitarov (20yag), Karnik Babinyants (20
ve Sahak Olikyan'm
önünde
yag)
tutarak,
olmadiklanm
da
ise
regit
göz
aynca Askeri
(20
Mahkeme Tüzügü'nün 1407. maddesine ve Kafkas Ordusu komutamum
10 ekim 1915 tarihli emrine dayanarak, samklarm cezalarmm (tüm samklarm servet haklarmdan mahrum edilmeleri ve ilgili cezadan kaynaklanacak olup, Suç ve Islah Cezalan Kanunu 22, 25, 27 ve 18. maddeleri kapsammdaki diger sonuçlar da baki kalmak kaydiyla) hafifletilmesi ve böylece samklardan
Martiros Akopov, Maksud Cezmeciyan
(Çesbadi),Hayk (Hay) Ohanyan ve Karapet Camkoçyan'm idam cezalarmm 20'ger yll kürek cezasma, Seno Arutunyan, Kerob Mihitarov Mada
nukov, Karnik Babinyants ve Sahak Olikyan'm idam cezalarmm
Kafkas
Ordusu
kokonusunda
yll
dönügtürülmesi
kürek cezasma
10'ar
mutam nezdinde ricada bulunulmasi yönünde KARAR verdi.
(Dzeriçizilmig olan sözcükler dikkate almmayacakt1r.)
Mahkeme bagkam: Tuggeneral
Geçici üyeler: Birlik çavuçu
Astegmen
(imza)
(imza)
(imza)
Yüksek Mahkeme'ye,5
Temyiz dilekçesi igleme konulmanugt1r.
16 eylül
Piyade generali (imza)
Ermeni gönüllü birliklerine bagh gönüllülerden Seno Arutunyan, Kerop Manukov, Saak Olikyan, Hayk Ohanyan, Martiros Akopyan, Karapet Camkoçyan, Karnik Babiyants ve Maksut Cizmezyan tarafmdan
Kolordu Mahkemesi'nin 10 eylül 1916 tarihinde $erip-Han'da vermig oldugu kararim temyiz amac1ylaverilen dilekçe:
"Temyiz edilmesi istenen kararm yanlig oldugunu ve apagida açiklanan gerekçelere dayamlarak iptal edilmesi gerektigini dügünüyoruz:
1) Mahkemeye tamk olarak gösterdigimiz ve söz konusu suçlarm ig3. Ermeni samklarm içIeme konmayan temyiz dilekçesi.
95
lendigi sirada bizim bagka bir yerde bulundugumuzu teyit edebilecek
olan kipilerin kattlmamasma ragmen durugmanm gerçekleytirilmig olmasma itiraz ediyoruz. Bu tamklarin ifadelerinin dosya içerigi bakumndan
önemli oldugunu apagtdaki hususlar kamtlamaktadir. Birincisi, Azerbaycan-Van birligi komutam 12 ekim 1915 tarihliyazismda, "Samklar tarafmdan gösterilen tamklarm ifadelerinin almmadigt (kibu ifadeler mahkemece önemli bulunmaktadir) ve samklar mahkemede magdurlar tarafmdan
teghis edilmedikleri nedeniyle' dosyamn 4. Ermeni Kolordusu'na bagh
mahkemede görülmesini önerdi, Ikincisi, kolordu mahkemesinin 29 qubat 1916 tarihinde yapilan durugma tutanaklarmdan anlagildigi üzere
bulunmayan tüm
mahkeme, savcmm görügünü de dikkate alarak,
tamklarm ifadelerinin dosya kapsammda önemli oldugunu' kabul etmigtir. Bu çerçevede bizim talebimiz dogrultusunda gönüllülerden Uzunyan,
Haçayan, Karapetyan, Grigoryan, Sidleayan, Umgovosyan, Ter-Kazarov,
Ratyan ve Haçatryan'm davet edilmesine ve bu amaçla mahkemenin ertelenmesine karar verildi. 10 eylül 1916 tarihli durugmada, adt geçen tamklarm dinlenmesini talep ettik; mahkeme bizim talebimiz dogrultusunda
davet edilen ve durugmaya katalmayan taniklardan üçünün hazir bulunmamasim yasa ihlali olarak degerlendirdi. Oysa bu tamklar, zamanmda
Erivan'dan (ki oradan §erifhan'aen az 300 km'lik bir mesafe var) yola
ç1kmiglardi; daha sonra Erivan merkez komutam tarafmdan (10eylülde
mahkemenin yapildigt yere ulagtinlmak üzere) Culfa komutanmm eraine gönderildiler. Trenin hareket etmesinden iki saat önce Culfa komutanma varmig olmalarma ragmen, söz konusu komutan onlan ahkoymuy ve
tren hareket edinceye kadar onlara izin belgesi vermemigtir. Bu durumda
onlar, tamamen Culfa komutanmm suçu yüzünden mahkemeye yetigemediler. Bunu teyit edecek kipiler olarak, bizimle beraber Culfa istasyonunda bulunan, daha sonra ise bizi komutanm yanma birakarak, durugmaya katilmak üzere trenle yolculuklanna devam etmig olan yeminli vekil G. 1. Hatisov (Tiflis, Voznesensk Sok., 16) ile yeminli vekil yardmteist
M. M. Ter-Pogosyan'1 (Einran, Gubernskaya Sok., 26) gösterebiliriz.
2) 7 kasun 1915 tarihli karar dogrultusunda, tecavüz, keza ölümle
sonuçlanan yaralamalar biçiminde gerçeklegen igkence suçundan yargilandik. Askeri Sahra Mahkemesi bizleri Ceza Kanunu'nun 1484. maddesinin 1. fikrasi ve 1477. maddesinin 2. fikrast çerçevesinde suçlu buldu. Mahkemeye ç1kanlmanuza iligkin kararda bize yöneltilen suç1amalarm gergek içerigine bak111rsa,orada kas1th cinayet islememize yönelik bir suçlama yer almamaktad1r. Oysa kolordu mahkemesi ilgili yasalara ve ileri sürülen suçlamanm gerçek içerigine ragmen bizim cinayet
suçlusu oldugumuza karar verdi.
3) Yukanda da açiklandigi üzere Azerbaycan-Van birligi komutant 12
ekim 1915 tarihli yazismda bu dosyamn yeniden görügülmesiniönermig
ve Askeri Sahra Mahkemesi kararma itiraz etmesinin gerekçesi olarak da
'hazir
96
samklar tarafmdan gösterilen tamldarm ifadelerinin almmad1 mi, samklarm mahkemede magdurlar tarafmdan teghis edilmedigini (ki bu hususlar mahkeme kararmm yalmz samklar lehine degigmesine sebep olabilirdi) göstermigti. Oysa kolordu mahkemesinin 3 eylül 1916 tarih ve 1752
say1h yaz1sma cevap olarak, söz konusu birlik komutam, karara itirazmm
sadece cezalarm daha da agirlagtmlmast biçiminde anlagilmasi gerektigini ifade etti (6eylül 1916tarih ve 64 sayih telgraf metni; giden sayis1 673).
Mahkeme, cezalan agirlagtmrken igte bu telgrafi esas alrugttr; oysa
dosyanm kolordu mahkemesinde gärûlmesi için usul açismdan gerekçe
tamklarmm ifadelerinin almmamig
olarak, birlik komutanmm
olmas1 ve suçlularm magdurlar tarafmdan teghis edilmemesine dayandinlan- önerisi esas almnugt1. Bu yüzdendir ki, mahkeme suç smiflandirmasmi en agir suç olarak degigtiremez ve cezay1 agirlagtiramaz.
Söz konusu son telgraf, yukanda aktanlmig olan öneriyle çeligmesi
nedeniyle hukuken geçerli olamaz; aynca anlagmazhk digmda bagka bir
nedenle aç1klanamaz, zira sanmma tamklarmm ifadelerinin almmamatarafmdan teghis edilmemesine dair vurgusma ve samklarm magdurlar
lamalar cezaam agirlagtinlmasma yönelik kararlabagdagtmlamaz.
Yukanda aç1klanmig olan hususlan dikkate alarak, temyiz edilen kararm iptalini ve davanm aym mahkemede, fakat farkh bir heyet tarafmdan görülmesini talep ediyoraz.
-savunma
97
Ermenice ad ve soyadlard
Ad ve soyadlanum çevirisis
Karapet Camkoçyan
Martiros Akopyan
Saak Olikyan
Maksut Cizmezyan
Seno Arutunyan
Hayk Ohanyan
Kerop Mhitraryan
Karnik Babikyan
Karapet Camkoçyan
Martiros Akopyan
Saak Olikyan
Maksut Cizmezyan
Seno Arutunyan
Hayk Ohanyan
Kerop Mhitraryan
Karnik Babikyan
(RGVÎA fond 2100, liste 2, dosya 1094, yaprak I, 4, 4 arkas1, 7-9, 7 arkas1-9
arkaSL)
4. Ermeni alfabesiyle yazilmigtir.
5. Kiril alfabesiyle yazilmigtir,
98
NF
'
3881 b ßñiOlltal0
MaCTbl0Ilpil
800MHO-Cy]Dí0Ït
8þfIlk
lflTaÓ BBKB3CKOR
N
ame
1;oyma
,_,.
&
ZUI
«_..
el--
-
-
191( tova
tBC/11d Cð
,rsagda-o
UPT
!
f•
moet.40po
5
L
.e.
kupe
-
;;;.ra
t.
-a
SCLEEL
-i
«
ig
1('E:141 tai,3i
«
JÆt3
lA 89200pea
r
Of
.
.
:Mr;aar
:
gom
li 3
.ira.alk
aB TZCK¿lli.
UËDIE 38/47
..
f.-Cr:Pilysa
i
i
ML,
e gy,.
). r.utava;c.-
*-
IIA3CIEROSpma
%APJ3b
:paum
K¿C:
a:UUna
:TisPAGhfŒ!l/
'
I
L
38"3131
a
I
:
H 'Is
5
i I
'4x2Tu
i
Ana,1(t.ATA
carce
Zi!CLEB4
.7
.~puhogica,içoak;-au-
73-,:
ra
i
Jeu
6
as 3
p
Jott.twi
Tra:M
+1
;; halunaxa
ur
:I
u
..rc.1soentha
5:iCŒhüt¯.
A, peu.se
c..g,,4gyya
Izz-r.;-A
Ju
¢
Ll
norr
»HyacaH,.,N;r.
,
upt
,:
L.A-aca,,¾
V.JO:•2
.I
a
4112Ay
a
..
'.;
a a e a
flaa.tecaust.PI.k.Jap>
ps
-.u.•Q D>aH:c-or
flo,itn:ä.es
;-ach
a
xt
0;../
a
H.
4
< N
70277>
·;
N
rop.'t.itlarb
ipakt,
y *
u,Asa.ar,
a
MS
,
Ka.3xco2-du
u
Belge 37
Rus Kafkas Ordu Karargâlu'na bagh Askeri Mahkeme Dairesi
bagkanmm teheir öncesi bir olaya dair yazigmalar1
"Türkiye Ermenisi samklarm
savag bölgesi kapsaminda buluolmalarmbulunmug
yagma
saldirida
amaçh
nuntikada
bir
nan
idamlarma..."
dan
Kopya
Mahkeme karar128 mart 1916 tarihinden itibaren
m14tir.
geçerlilik kazan-
Îçbu mahkeme karar1, 27 mart 1916 tarihinde gece saat 10.00'da: askeri savel yardimcisi Astsubay Tsivtsivadze ile sekreter Senkeviç'in de
haz1r bulunduklari halde, samklardan Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasyants, Krikor Ovanesov, Tigran Marabyants ile Mateblig edilmig, ayrica dosya kapsammda yargilanuk Sarahbanyants'a
hangi zaman süreleri içinde ve hangi prosedürkarari
nan kigilere, igbu
ler çerçevesinde temyiz edebilecekleri de aç1klanarak, durugma tutanaklan
da kendilerine teslim edilmigtir.
Kolordu Mahkeme Bagkam Tuggeneral Yevseyev
Karar:
Imparator majestelerinin fermam dograltusunda, 26 mart 1916 tarihinde, 1. Kafkas Kolordusu'na bagh kolordu mahkemesinin, mahkeme
bagkam Tuggeneral Yevseyev bagkanhšmda yapilan aç1k durugmasmda,
geçici görevli olarak 173. Piyade Don Birligi'ne gänderilmig olan Yarbay
Grev ile Yüzbagi Naibov'un, keza askeri savc1 Yarbay Visotskiy ile sekreter Senkeviç'in de kat11nmyla, Türk vatandaylan olan samklar Tigran
Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasyants, Krikor Ovanesov, Tigdosyas1 ele almdi. Bu dosran Marabyants ile Manuk Sarahbanyants'm
100
3aTWL
epeHoecy.1
¥Aa I-rc
acMOTykle
l'
Q E'LGIMOCTEXL,DÒ'ißBJUl0Mik'l
r.ggggy
3A.ISg¿
3-CH
ccML
915
r.,ao
3agons.¿¾a.m
20Aa,no
00BHHagi:e
MX¾
3c.1xy
M3Ã 18
N;sihHH2L
teHaaro
go
BTeg
·;o,gs:E
ycTanceaan:-aim,
,1;¾an17,Epe;ycuoTyhHach'L
JŒ$¿LHiÜFIS
3C$
CaceaML
ge
3p
A35
spemeEX
spoken20 Cespaan
013
13,IIB,
¥ro.aosEux>
MerIpasu-
H
0725CEC
l'.zasuoxouas¿;ylcularo,I
TEC148EHHXL
HIL
BoosaaEo
3enoncas
:4.se
2:Æо3]IO279
a
CT.XXI
ra13A.4-
1869
as C.E.D.
06JiacTM
er
BOBHNOME
C3cAa
EpD,2,0JIESHi:0,2,
E0
T-H
Hi
có3Erzeníz
x
e Hasasse:iaxi
pacDopamenia
kW
Hapacyck
at
CT,y.;IozeHis
629 x 1633
OCIDER
glopoages:in
reb.spee:L-ry6epsarope.
Isra
HopnycNaro
CT.OQil.¥ñ:p.Fyó.,
ao 23
Eie
o.1:0xeHig,Dparez
10
He
apuexeyaro sogny3a - Ï.;IaERGEcuagym
oesonaHiz
7 n.IB
ya
eg. esis,sa
ap.ties
Wassaacxou
¿Ms
JILE
araro
Hasaa2caaro
OHH
DO,2(GySBl¿iiXL
atualeTa
epyucNaro
I/
TzrpanL
AreTues:-;ML,
2/
Aracapa
Ba.zoaSUL
E 12
HB
MY.Š
000MG-
2
SEND:
ce-:.Ma;
28 ::iTW,232
/bulosE
ASES
El
HD thakHNO
l'ypSgKC
-
L/,30
ye,
.abTL,z35
ces
ApTysp1,
3/Epe25
Loacen
1,36
EpxKaps
GaaHeocBL,36
5/
TarpaHL
2apatonsps,27
Escu:yulaal
H
13eBo;ILEE:ch
.4Hen,cs
MaxAy
50BatcIEo
:arwayrazaro
+toro
DIXL
Aanbrx
fer-L,y
paaEoe
oraN
szeaa
nay-
I9I4
zwaauH
Hanaan
00xacTE,
zzau
2
AJ:E
gaaLL
Epena
T6¾¾iW
EL
ropa,no
GDBAnu-
carmalænin
cereHie
Ha
E
Masa-
DO);py,L
2
C¾rwaps,
yrporaa
zzTexaus
ycTpEmeHin
casaEEax
Brb
npacBoeHis
075xpaan
y
Imy¾ecTBo,aT>
-
20ma.4b
:Ocrib-|œ¿eho-orzu
O PyóXen,y
Ea.connpa,
½ÏO
25 ReKa0pa
nodon,ctsputo,en
a
Han
a ca .npyrzMX
00
ca.aola
JizmeM1eML
2ML
la23aps-days
22
caban
TOUL
y¾acTaasHapocyon
ceJISE1½
< Rasoca
Aracapa
EL
mma.DTaputok
el
A3B;
cer.
C¥As spaana.a
H:
O3dBOCOBS
CHTeah:-:oxy
ce):.OJ'3R,
It25,232
AserhesEua,
Tarpena
RTEKOpa
0211-043¤
ALTL,H3L
ALJIC,
BHHOBEER
I/
saga
cer.3;Twas,
21TL.233
liispe16aHEEys,28
6/ ManySL
:y.gazarb
BTL,z32
4/
Man-Makadh-Orau
"'OML 4xext
y A073aps-deRLno ero SaniGeni10, 52 pyS.as Aemaark sa cyawn,nc etc sansgesim
H
AeBLrk
zo cyMM3,20
Bro
3aBRASHil
ya, savag bölgesindeki Kafkas Bölge Askeri Mahkemesi'ne sunulmug,
akabinde Kafkas Ordusu bagkomutanmm talimati geregince 1. Kafkas
Kolordusu Mahkemesi'ne devredilerek, Savag Bölgesi Kapsammda Olan
Topraklar Yänetmeligi'nin 7 ve 19. maddeleri, Eyalet Genel Yönetmelii'nin 23. maddesine yapilan ek (Yasalar Mecmuasi, 1892 baslosi, 2. cilt)
ve Kars geçici genel valisinin 20 qubat 1915 tarihli tebligati gergevesinde
ve savag döneminde geçerli olan yasalar dogrultusunda, söz konusu samklarm, 1885 basloh Suç ve Islah Cezalan Kanunu'mm 13, 119, 1629 ve
öngörülen suçlardan, bagkomutamn yukanda ad1
1633. maddelerinde
geçen talimatma ve Savag Durumlan Tüzügü'nün (1869,4. baski) 22. cilt
279. maddesine uygun olarak görülmesi istenmigtir
101
Dosyada samklarla ilgili yaz1h bilgiler bulunmamaktadir; hepsi Türk
vatandagi olup, Erzurum ilindendir. Bu meyanda,
Klice köyü;
28 yag,
1. Tigran Avetisyants,
köyü;
Artunts
30
(Paloyants),
yag,
2. Agasar Baloyants
köyü;
Ertil
36 yaq,
3. Yerem Minasyants,
Odzi köyü;
38 yag,
4. Krikor Ovanesov,
Odzi köyti;
27 yaq,
5. Tigran Marabyants,
köyündendirler.
Odzi
28
yag,
6. Manuk Sarahbanyants,
olduklarma kamahkeme
heyeti, samklarm
Dosyay1 görügen
"suçlu"
rar verdi:
1. Samklardan Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasarahk 1914 tarihyants ve Krikor Ovanesov, birkaç gün süreyle (22-25
önceden
anlaçarak,
onlarla
aralarmda
kipilerle
ve bagka
lerinde) kendi
igbirligi içinde, Kars ili Soganhk kazasi Sipkor köyüne kuvvetle saldird11ar,halki ölümle tehdit ettiler ve tedhig amac1yla ellerini ayaklarm1
bagladilar, dövdüler, aleni biçimde paralarma ve diger malvarhklarma
el koydular. Bu meyanda Kacaroglu Abuzer Bey'in atml ve (kendiifadesine göre) 52 ruble parasun aldilar; Ahmetoglu Yusufun (kendiifadesine göre) göre 58 ruble parasmi, Memetoglu Kaya'nm (kendiifadesine göre) 145 ruble, Mustafaoglu Memet'in (kendiifadesine göre) 220
ruble, Garipoglu Hasan'in (kendiifadesine göre) 150 ruble, Musaoglu
Veli'nin (kendiifadesine göre) 220 ruble ve Hurgitoglu Tahir'in (kendi
ifadesine göre) 70 ruble parasma el konuldu. Bununla beraber, söz koifade etnusu kigilerden zorla ahnan meblaglar konusunda samldarm
samklaolup,
abartih
bulunmuy
rakamlar
tarafmdan
mahkeme
tikleri
mikolduklan
zararlarm
magdurlarm
ugrarug
rm eylemleri sonucunda
tan net olarak tespit edilmemigtir. Aynca mahkeme, ad1 geçen samklaniyet hem
rm, burada anlatilan eylemlerin gerçeklegtirilmesine
dolay1slyla
katildiklarmi,
çete
düzeyde
de eylem safhalannda- e it
olugturmadiklarnu
kabul etaugtir.
halkm
2. Samklardan Tigran Marabyants ile Manuk Sarahbanyants,
paralanm ve mallanm yagmalamak amac1yla Sipkor köyüne silahh saldin düzenlemek konusunda Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasyants, Krikor Ovanesov'la önceden anlagarak, onlarla beraber köye geldiler, orada kendileri kimseyi dogrudan tehdit etmediler,
kimseyi dövmediler, paralarnu ve mallanm talep etmediler, hatta buarkadaylannun aksini yaparak Memetoglu Kaya ve digerlerini, kendi
mn darbelerinden korumaya çahytilar.
Samklar tarafmdan iglendigine kanaat getirilmigolan suçlann niteligi
ilgili cezalann belirlenmesi konusunu ele alan mahkeme,
ve bu suçlarla
igbu karann ilk maddesinde yer alan ve Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasyants ile Krikor Ovanesov tarafmdan iglendigi sabit görülen, birkaç kigi tarafmdan önceden anlagma yoluyla (fakatbu
-hem
102
amaç1a çete olugturmadan)
tüm samklarm ortaklaga davranarak, sava.ÿ
bölgesi kapsammda bulunan bölgede bir köye yagma amac1yla saldirgerçekleptirilen suç, 1885 basloh Suç ve Islah Cezalan
Kanunu'nun 13, 119, 1629 ve 1633. maddeleri, Kafkas Ordulan bagkomutanmm yukanda adi geçen talimati, Savag Bölgesi Kapsammda Olan
Topraklar Yönetmeligi'nin 19. madde 7. fikrasi ve yine aym Yönetmeligin20. maddesi ile Kars geçici genel valisinin 20 qubat 1915 tarihli tebligati kapsammda düzenlenmekte olup, Savag Durumlan Tüzügü'nün
(1869,4. baslo) 22. cilt 279, maddesinde belirtilen cezay1 öngörmektedir. Suçlularm idamim ve her türlü mülkiyet hakkmdan mahrum kdinmalanm gerektiren bu ceza, adi geçen samklarm her birine tatbik edilmekle beraber, Ceza Kanunu'nun 18. maddesi dogrultusunda söz konusu idamm as11arak gerçeklegtirilmesi, bu cezayla ilgili olarak Ceza Kanunu'nun 22-24, 27, 28. maddelerince öngörülen tüm sonuçlarm ve haklardan mahrum etmelerin uygulanacagi da karara baglandi. Igbu karar
metninin 2. maddesinde Tigran Marabyants ile Manuk $arahbanyants
tarafmdan iglendigini ve köye saldirmak suretiyle yagmalamak önerisini kabul etmek (eylems1rasmda yagmadan gönüllü olarak vazgeçmiglerdir), söz konusu yagma niyetiyle ilgili gereken mercii veya en yakmda bulunan mercii bilgilendirmemek olarak ifade edilen sue Ceza ve Islah Kanunu'nun 13, 119, 1629 ve 1632. maddelerince öngörülmektedir:
Yukanda adi geçen yasa ve yönetmelikler, keza Savag Durumlan Tüzügü(1869,4. basla) 22. cilt 279. maddesi dogrultusunda hareket eden mahkeme, söz konusu samklarm ikisine de bu kananda öngärülen cezayl kesmig, daha sonra ise, suç ortaklarmin da itiraf ettikleri gibi, planlanan eylemi gerçeklegtirmekten vazgeçtiklerini
dikkate alarak, Ceza Kanunu'nun
119. maddesinin 2. fikras1
" ""*""
a aram-""
wr
"=-"
geregince söz konusu cezay1
soremo
can anno
onoacauo
s<mu
ere varar.2mm
iki kademe hafifletmig ve
böylelikle Ceza Kanunu'nun
as a-a.v
as c:.v=nor:s
o sa-am
y2=a
19 maddesinin ikinci kade4,=222
sexo
comes,novossy,es 4,,4.22
mesme geçilmig ve söz koee=sm.a**"***°°"°^"""°""
apsso
nusu kademenin alt smin
4/
w,se ao oema.su
as
sanao
esas almarak, her ikisamgm
essa
sa
maesi.s
aparosors sseen:°"""
tüm mülkiyet haklan almna
He
makla 15 yll süreyle kürek
'
cezasma çarptirdmasma karar verilmigtir. Bunun yam
r
s1ra, Ceza Kammu'nun 2225, 27 ve 28., maddelerinde
öngörülen
tüm haklardan
mahrum edilme ilkesi de geçerli olacaktir.
malan biçiminde
"'2"=6-""'26
VNCCTid
ä5
007
tuEet12
N4
GL2A½0¼HOG
þa360˾O4
ER:IRJU¾iß,072
«
-a
22,.;-,,,
Et
CMSIL
2-.
2eoss,
I
3Hli
Nat:¢ña
UþKTOBogh,IIO
B3tyggegíx
2ecacassa,«
22.2
%AW x<uoth,526AcraseTL
,
"'°'
icMOT
-
Thie
>"itakar>
8:
22
3smaLanua
"
103
Bu nedenlerden ve de 1885 baskih Suç ve Islah Cezalan Kanunu 13,
119, 1629 ve 1633. maddeleri, Savag Durumlari Tüzügü'nün (1869,4.
basla) 22. cilt 279. maddesi, Savag Bölgesi Kapsammda Olan Topraklar
Yönetmeligi'nin 19. madde 7. fikrasi ile 20. maddesi, Eyalet Genel Yasalar Mecmuasi (1 cilt, 1892 baslosi) 23. maddesi, Savag Durumlan Tüzügü'nün (1869,
4. baslo) 24. cilt 910, 915, 1128-1155. maddeleri, Kafkas
Ordusu bagkomutanmm 26 ekim 1914 tarihli genelgesi, Savag Dairesi'nin 1914 tarih 424 saylh ve 1915 tarih 513 sayih emirnamelerinde ilan
24. cilt 1418, 1419, 1424, 1424-1 ve 1424-2 madedilen redaksiyonlanyla
deleri dogrultusunda hareket eden mahkeme,
1) Türk vatandaglan olan samklardan Tigran Avetisyants (28yag),
Agasar Baloyants (30yag), Yerem Minasyants (36yag) ve Krikor Ovanesov'un (38yag), kendi aralannda önceden vanlan bir anlagma dogyagma
rultusunda,
savag bölgesi kapsammda bulunan bir mmtikada
haklan
dolay1, tüm mülkiyet
amaçh saldinda bulunmug olmalarmdan
almmak kaydlyla as11arak idam edilmelerine, aynca Ceza Kanunu'nun
22-24, 27 ve 28. maddelerinde öngörülen tüm sonuçlann ve hak mahru2) Tigran Marabyants (27 yag) ile Manuk
miyetlerinin uygulanmasma;
(28yag) söz konusu yagma amaçh saldmya katilmaSarahbanyants'm
lan (saldm sirasmda gönüllü olarak geri çekilmigler) nedeniyle tüm
mülkiyet haklarmdan mahrum edilerek 15'er y11süreyle kürek cezasma
çarptinlmasma, aynca Ceza Kanunu'nun 22-24, 27 ve 28. maddelerinde
uygulanmasma;
öngörülen tüm sonuçlarm ve hak mahrumiyetlerinin
3) Bu dosya kapsammda tüm mahkeme giderlerinin samklarm malvar11klanndan (onlarmbirbiriyle ilgili sorumluluk tagunas1 ilkesi esas a11narak) egit miktarda tahsil edilmesine, samklarm tümünün toplam
malvarhklarmm yetersizligi durumunda ise bu giderlerin Hazine tarafmdan kargilanmasma; 4) Îqbu mahkeme hükmünün, yasal geçerlilik
kazandiktan sonra (fakat infaz öncesinde), keza temyiz talep ve gikâyetlerinin olmas1 durumunda Kafkas Askeri Bölgesi bagkomutanmm
görüglerine arz edilebilecegine karar vermigtir.
Gerekli imzalan havi gerçek nüshadir.
Aslrun aymsidir.
Mahkeme bagkam
Tuggeneral Yevseev
(imza)
Aslma uygunlugunu
Mahkeme sekreteri
(imza)
denetledi:
(RGVLA fond 2100, liste 2, dosya 752, yaprak 22-24, 22 arkas1-23
arkast)
104
Koria
CTy
Twþzacs
2 4269.
nadTo
Typ:a
C
er
orr
loHaeú1a
runn
Ha
dy
Poore
sa
na
Saf.tessa
c opo anda
özaos
co6xpanck
ycepoyT
3azizza
pacroomenif
ú26
RE361AGUET
pasar
02 Lo
aas Enno
m1i" u;skreuns
Op6
haprîn
sanguxces
euý
spenen
citopots
CTEMOCÈ
ocKepoa3
AEBET
poposkom
f erisa
upniïaaikie
o
HeÄOE
1
us:azara
Mapµaa:45
suas
BapePEUX
labomaio yxa
a Rypoxa
sukskroeby.RTo
læc;g
icea
Essaa»H2xa
no poneceuio
.
o paicut
eezenin
anz
Izt
BeBær
TL
ontpfeia
noegrz
HopBeppHEK0
ilus
e
ov·<a
reAi
car
Bovencydepy.
Tonna
e
V10
Ibsestucxar
passa
Angúz
Rozous
vxx
e:e
ÚO
6
1
om
241
a s Toccia
poi
pesHB
œos
E
Tjpo
ICT
T
pen
C
ET
.mo-:
pro
IWELEOK (AHEEME)W
a.nasee:oky
mor
Prusory
H
Ty
na
oSH
o reisy
19
pati
WI
Upe o
orecero
n;u v Hac eu
o
nma
sofi
eni
o
yo
Pai
npunysens
Recona
oIgne
piñY
oc
Belge 38
Rus Ordularl Kafkas Cephesi Bagkomutam
lis'teki askeri genel valiye telgrafi
"Rusya'dan gelen Ermeni
hazirlanlyorlar."
göçmenler,
Prjevalskiy'in,
Türk katliaan
Tif-
yapmaya
Prjevalskiy'in 10 mayis [1917]tarihli ve 4269 no'lu telgrafmm kopyas1.
Askeri Genel Vali'ye.
Tiflis
Nisanm ortasmda Aykale bölgesinde Türklerin toplandigma dair bilgi
geldi. Urati, Cm, Merdiven köylerinin aranmas1yla bu söylentilerin dogru olmadig1 ortaya çikt1. Sadece dokuz asker tutuklandi. Bununla birlikte istihbaratçilar grubunun komutamnm raporuna göre Aqkale'de demiryolu müfrezesinde
gönüllü çahyan Türkler, ona yakmda greve gitmek zorunda kalacaklanm belirtmigler, çünkü Rusya'dan gelen Ermeni
göçmenler, yakm zaman içerisinde Türk katliam1 yapmaya hazirlamyorlarmig. Ermeniler tarafmdan yapilacak böyle bir hareketin gerçekleymesini önlemek için gerekli emirlerin verilmesini arz ederim. 4269.
Prjevalskiy
(RGVÎA fond 2100, liste 1, dosya 94, yaprak 2.)
106
'9
es
os
so
anosaro
oude
oc
erp
easumamma camosoß
0þMe
weezer:
typon
a T&KES
pascissie
GamRM
apuan
afposa
naany repacenesis
craya
palosa
aplacreaaExys
Taxosoa
aim occGore
sosseren
cogMcomie
apuxaaans
Tomaa
vacran
cepeceresie
Goodma.s aTo
oxaaaTE
1862 Komaccapa
exazan
Haceneaig
cposaaro
AR35
Konnecepy
ce
KoMaccapiag
BEaxynpyemaro
3axasmasexaro
ggge
facassanzacsaro
Oxpµaoro
odgecreaun
apuncanum
ceuy yeaaasia
MŠCTBMXE
3pawagaña.IIpomy
Ornon
schexo
Mya
oose
SEPOHER
no cezenan
den
uponsoprca
aan
rowigenia
CiHOSOC&
pacrogar
opranzaosagace
285
PYROBOMWía
Brady
Kouzzera
acuaccapy
apais
tio
apomy paccop
OnepaHerouy
Raaangsin
Crepasosomy
Tovsa
hertu
coAde
Belge 39
komiseri
Îçgal hukukana göre iggal edilen Türkiye illerinin
Îvanitskiy'in telgrafi
"Rus tebaasina
mensup Ermeni göçmen aileleri,
sinden gelerek Pasin Ovasi köylerini iggal ediyorlar."
cephe
geri-
General Levandovskiy'e,
Hasankale
Iggal hukukuna göre iggal edilen Türkiye illerinin komiserinin telgrafru iletiyorum: Benim ve Kafkasardi ÖzelKomitesi bagkani tarafmdan
Hasankale bälgesi geçici komiseri Speranskiy'den 18 mayis [1917]tarihli ve 2691 nolu bir telgraf ahad1: Son iki üç haftadir önemli bir kisru
Rus tebaasma mensup Ermeni göçmen aileleri kitlesel olarak cephe gerisinden gelerek Pasin Ovasi köylerine yerlegiyorlar. Bunlar, Türk kökenli ahalinin konutlarmi, askeri birlildere aynlan konntlan ve aym zamanda ekin alanlanm yerli Türk ahaliyi kovarak keyfi gekilde iggal ediyorlar. Ermenilerin Hasankale bölgesi köylerinde yaydmalan, bölge komiserliginin bilgisi haricinde Erzincan'm Ognot bölgesinden göç eden
nüfusun yerlegtirilmesi plamyla yap1hyor. ÖzelErmeni dernekleri tarafmdan örgütlenen bu göçün durduralmasi için acil emir çikartümasuu
ve bütün talimatlan verme yetkisinin bana tanmmasuu arz ederim. Kafkasardi Özel Komitesi'nin görevlendirmesiyle ordu karargâhma bunu
bildirerek bütün askeri birliklere Komiser Speranskiy'e yardim etmeleri
konusunda emir verilmesini arz ederim. 1862. Komiser lvanitskiy. Komutan Komiser Speranskiy'e yardun edilmesi talimatuu verdi.
(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 1191, yaprak 40 ve arkasi.)
Belge 40
Türk Ordulari Kafkas Cephesi Komutaru Vehib Paga'mn Rus
Ordular1Kafkas Cephesi Bagkomutaan General Prjevalskiy'e mektubu
"Erzincan'dan
Rus kolordusunun
meni zulmü, insanhia kan anlatacak
ayrilmasuun
ardindan
Erdrama
bir
dönügmügtür."
9 (22)ocak 1334 (1918)
Kafkas Cephesi Ordulan Bagkomutam Prjevalskiy'e,
Ekselanslan,
Rus ordulanmn iggal ettikleri malum vilayetlerdeki Osmanh tebaasi
Müslümanlaan Ermenilerin zulmüne kargi korunmasiyla ilgili tarafruzca sorumlu görevlilere verilen kesin emirden ve dogabilecek her tür1ü
uygunsuz hareketlerin önlenmesine yönelik somut ve sert tedbirlerin
almmasi sözünüzden dolay1 en içten tegekkürlerimi iletirim. Son dönemde ortaya ç1kan olaylarla ilgili Kafkas Ordulari Komutam General
Odigelidze'ye bu tür olaylara son verilmesi dogrultusunda önlemlerin
almmasi ricaslyla tarafimdan bilgi verilmigtir. Siz ekselanslarma da, bana gelen apagidaki bilgileri iletmeyi ne yaz1k ki gerekli ve yararh görüyorum. ÖzellikleErzincan'dan Rus kolordusunun aynlmasmm ardmdan Ermeni zulmü, hanelere saldin ve kuytu kögelerde adam öldürme
boyutunu a.yarak daha da yaydrug ve köylere aç1k saldir11ara, kadmlara tecaxee, erkek nüfusun katledilmesine, köylerin atege verilmesine
dönügmügtür. Bu arada Erzincan'dan güneydogu istikametine 18 kilometre uzakhktaki Zekkih köyü, 12 ocak 13341 tarihinde bu tür talihsiz
olaylara maruz kalnugtir. Bir hafta öncesinde Ardasf dan 3 kilometre
uzakhktaki
Müslüman köyü Koska, 30 kiwilik bir Ermeni çetesinin sald1nsma ugranug, köyün yakilmasmm ardmdan insanhga kan aglatacak
bir dram yagannugtir.
f. l918 ydi.
109
(...)Gerekli önlemlerin en losa zamanda ahnacag1 umuduyla
rin sayg11arum, siz ekselanslan, kabul etmenizi dilerim.
en de-
Kafkas Cephesi Ordulan Komutam Ferik2 Vehib Mehmed
Tiflis'e 1
(14) pubat 1918 tarihinde ulagte.
(Dokumento I Materiale Po Vnepney Politike Zakavkazya Î Gruzii,
s. 42 vd, Tiflis, 1919.)
2. Osmanliordusunda
tümgeneral
sani) ve
(feriki
korgenerallere
(ferikievvel)
verilen san.
110
omehnta
'
TERETPAMMA
Onara
-
¯
DegeAana
I
-.--AO
-.
-...k
-,...s
ilonat)
re<
--
+
pxaana
0 6 p a a
I'enepany
ÏÍTadCM2
H
oscino
as
POHŒs. ROZySOHO
?syn¢¾
aassans
hovurmO2&HÌE
noormas
soo
axa
npucra.ao
Ceoriessus
Raws
cayma
mrt2xara
no
as
Tousa
Tomme.
a
Blasmoxass
ÛË
I'eauaions
llEBAHll0BORM.
IIDO.TIODRKKO
TirmKaag,cy
naannt,gonalda
desoTaara.TeBHO
HamasaEÓpOUTS,
ORKON-
posecewie
Tovaa
rnaxameoma
Aosecea
peSVumraX¾
LOROK5
NoonyC&
cep,woro
IIsor1.ciri
upovecea
awa.xs
coteaHzzoas
xxs
ilsvirdv
as
IISDOKyCKik
ETO
ROCXDiácKHXI
H
Wea6a
as
-rocaoñy
noruoxy
x
riecesoßvracus
BaxoAmilurca
cooven
amoro
myccauxa
ROECCOHle
renes
woo
acMRHCIGIX5
-oanegy
An
nomy
HO
tb
Belge 41
Tuggeneral Levandovskiy'in
1918 tarihli telgrafi
"Îran,
to ederek
General
Obraztsov'a
olugturulmasuu
Ermeni ve Süryani ordularinin
Ruslara ve müttefiklerine
simrun kapatt1."
29 ocak
protes-
Acil
Erivan
General Obraztsov'a,
Bugün cephe karargâhma bir rapor ulagtL Culfa'daki Iran konsoloolugturulmasma kargi
su, Îranhlarm Ermeni ve Süryani ordularmm
bir göstergesi olarak Ruslara ve müttefiklerine suurmi
protestosumm
kapattigmi bildirdi. Rapor, Culfa'daki 7. Kolordu Karargâlu'nm tercümam Praporgiki Sergeyev tarafmdan gönderildi. Kafkasya Genel Komutanhgi, acilen Culfa'ya gitmenizi, bu meseleyi aragt1rmamz1 ve sonuçlar hakkmda hemen dogrudan tel yoluyla bilgilendirmenizi emrediyor. 07575.
Kafkas Cephesi Karargâh Komutam
Tuggeneral Levandovskiy
(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 1142, yaprak 1.)
I. Rus ordusunda
astegmen,
112
TenecþoHorp2MMS
Ûmã Hawa LRHim
illoada
Kanxa
&pouza
CRyo
No M'
L
Susans
saa
KonzeeaÑars
Ez_ 3snaxaacida
Eo.«y
Ha.nary
cocaxacausiaxo
o
X
esopo r
se
'iadime»
Buffa
Haus
To
roca
4 ye
trro
papp
a.«re
oc
Maceney
og
He
a
assomeryony
L A
añañLarva
RepAan
Hyma
yas e
Trpomy
a
da
µLamp
ago
oomaopues
aeroppgi
La
pactoseengo
EDRODDREO
ynsfo.
Ho
agxH-
X
ELpoaTHo,
nacima.
wro
e.uprgy
Ha
comwLuia,
apoya
sechua
To
rotaram,
Mulcagxi
soyMicososay
nyomo
Kopum.
To
mycy:
apM;UI
paious
solaAa.
noscericTEo.
asserin
UTaro
sa
a
oxpy-
Banput
Mycy]D.MancKU
rydepnin,
extenoccTpauzTOR
ducono
to:ms
uto
ceneng
npeAco pas
ne
Megy
BTou
as
ricoo
hims
spancropos
insar
a
HaceaeHîsun
exams
im
cecxxaoEesía
Koogasus
acs
es
04Ka
sanaAesie
;¾aes
ce
a
ApyPo9
oµo
cm
samapam
vgga.Mu
papuxsoaoss nŠxofopies
onomum
ca Ainía
uoxysen
MotAy
apvaama
PerauAy,
cer.
oTPRAEL
Opzmuemaro
Exa
DER32
aroos
Noascoses-
_
Hood-
poana
Belge 42
Kafkas Cephesi Karargâh
gi'ne telgrafi
"Müslümanlar
komutanmin
ile Ermeni nüfus arasmda
Kafkasardi
dogmakta
Komiserli-
olan kanh
kirim..."
Kafkas Cephesi Karargâh komutanmdan
No. 07610
30 ocak 1918
Kafkasardi Komiserligi'ne,
Erivan Müfrezesi komutanmdan Kürtler ve Tatarlar ile Ermeniler arasmdaki çattymalar hakkmda bilgi ahndi. Bart köylerin, örnegin Reganlu'nun, garnizonun siperlerlyle çevrilmig olmas1 araç1ara ve trene saldirilara yol aç1yor. Eger gimdi hemen bagmda, bu bölgede Müslümanlar ile
Ermeni nüfus arasmda dogmakta olan kanh çatigmalara son verilmezse,
kesin emin olabiliriz ki, kinm luzh bir gekilde her yere yay11acaktir.
Bu durumdan kaçmmak için bu bölgeye halka ahlaki bir yoldan etki
etmek amac1yla bir Müslüman-Ermeni heyeti göndermek kesinlikle
parttir $üpheyok ki, eger bu larmu durduramazsak bunu takiben Culfa'yla demiryolu bag1 kopacaktit
Meseleyle ilgili gerekli emirlerinizi arz ederim.
Karargâh Komutam
Tuggeneral Levandovskiy
(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 1141, yaprak 9.)
114
men Ta
ap
AP
.<
00301
"E
·
e÷~
i
1,x'
EsOU
O'12..
-SC. -3iCS
ce
Ecócy,c;:c
'O
tycCT
',aisto-'DL
0-
-
003:exta
wm:cer
MLP,)
,,peapaa
a
T.El
f:3päi3
Doll-U
IfKL*MZ
Y
6)OLyrsi
T ,51K%.90ß¾
i n3)i t
20f
alGM.,;myr:
was¾1
a pat,9'
ocackis
::
es,a c.natacoš
no
R.tPho-v
papyr"f:pts
'..
I
,
>c.u:
sr
3
21
.
ELT
.¶c;1'
2
D IOi!L
'
.1527-'
ace
IFOO
feopy
hui
:tr
ex:tv
yeaoxoniemmre
awreseetro.nsoe
aporance
TTO :ND::
Ryaymel
sorsee
ao3eKni:a
To can
maarna
os
no
65 especimero
eceressus110azo,cam
códã
Ilpesu
Elem
UTABYs
a e 7tpa
.
iropoe
9
,,s
':a
--
o
as my se
y_ulogonom,ctaix
> ur us:'ma
ao.,» pysoeso
se w,- 2:::: :so arra
Hy,;erm
6YASem ,wruphon
excen
pyo xma pesomouioxshe
apeg
ro DAe
a spype
Bo3UKMm t"UF10
sony
Repsoe
oedernaca
nossoccus
as
Uzpx¾x's
:re c,amanua^m
He's):e
_s
;;Ti
t.. R'S
I',*TTER"'InC
a as
ame
we
3
2nrus
'31
de
9tleacteus
opy,ia
cico;,
cos roards
malery rpo;;oso.ucrais
a ao
RKK'a
esby
>;nocos:as
as
ramas
Typra
dy÷app:Tu
y¾ar
soA:.,ac.as
CA?f
ser
gange
es ;
AST
J.re
I
-ihM4
moc,
five
e
.no
s.
Ko
TULL
r
O
310
10".'11
-a2.¾-o,2>xuosa,--se--en:ess-vie--mir's
,a,
,a
...
ace:nt.
XP'1'KORO
3
I
Belge 43
Rus Kafkas Ordularl
Komutam
Odigelidze'nin
telgrafi
kadmlar ve gocuklar dahil silahsiz
"Ermeni birlikleri,
girigiyorlar."
halluna yönelik kitlesel vahyiliklere
Türk
Telgraf
Tiflis. Kafkasardi Hükümet bagkanma
Kopya: Bagkomutana
16 qubat
No. 225
Sankamig
1365 132 15 12 10
Tarih: 15. 02. 1918
Sayi: 77
32/365/1
1464
Halihazirda Türk birliklerine kargi konuglammq olan Ermeni birlikleri, egklya Kürt çetelerine kargi bile tamamen yeteneksiz, düzenli
Türk birliklerine kargi ise kesinlikle dirençsizdir; askeri emirleri ise ayyerine getirmemektenen buralardan ayrilmig olan Rus birlikleri gibi
çocuklar dahil silahkadmlar
bozulmaktadir;
ve
luzla
dir: Bu birlilder
vahgiliklerinin
fiilen
cezasiz kalmasi
yönelik
kitlesel
siz Türk halkma
iki haftastoklanmiz
bu durumu çok etkilemektedir. Erzurum'daki un
dan fazla yetmez, peksimet iki hafta yeter; hayvan yemi hiç yok ve atlanmiz y1gmlar halinde telef oluyor; cephe gerisinde (Erzurum ile Sankanug arasmda) ise tüm erzak ve yem depolan Devrim Komitesi önderligindeki Rus birlikleri tarafmdan yagmalanmig ve hepsi tagmmigtir.
Eger ordu birlikleri ile 12 000 kigilik Ermeni halki, çekilen Rus devrimci birliklerinin çällegtirdigi bu yolla geriye dogru hareket etmek zorun-
116
da kahrlarsa, açhktan vahgilegirler; bu durumda çevre halkmm neler
ve ordunun kendi.durumunun nasil olabilecegini kestirmek zordur. Bu nedenle, birincisi, Sankamig'a erzak ve hayvan yemi
yetigtirilmesi, ikincisi, bang görügmelerinin baglatilmasi ve bang anlaymasuun yapilmasuu uzatmamak, bang partlaandan birisinin de Rus askerleri ile nakliye igçileri ve zamanmdan änce çekilmig olan demiryolu
birliklerinin geride biraknus olduklan ve tutan milyonlarla ifade edilen
malvarhklarm1n
tagmmasma dair bir hüküm igermesi konusunda hükümete tavsiyede bulunmak istiyorum. 15 qubat 1918. 75453.
yayayacagru
Odigelidze
(RGVÎA fond 2100, lîste 1, dosya 698, yaprak 4-5.)
Belge 44
kurucusu
Ermenistan'in
ilk bagbakam ve Taquak Partisi'nin
sunO. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin yurtdig1 konferansma
rapordan
dugu
Resmi olarak Azerbaycan'la savag durumunda degildik, ancak fiilen
Karabag'da ve losmen de Kazah'ta çatigmalar yagadik. Ardmdan ülke
içinde siraslyla Arbab, Zod, Zangribazar, Vedibazar, Sarur-Naheivan,
Zangezur vb'de yerli Müslüman halkla kanh savaglar yagand1.
Azerbaycan'm bize kargi olumsuz tutumunu çürütmemeli. Yine yerli
Müslüman halkm Türkiye ve Azerbaycan'a dayanarak devlet kargitt bir
çizgi izlemig olmalarmi da çürütmemeli. Ancak önemli ki, içeriden ve
digaridan durumumuzun düzelmesini sašlayacak uygun önlemler balamadik. Azerbaycan'la as ya da çok kabul edilebilir bir modus vivendi
bulamadik, Müslüman bölgelerinde düzeni saglayacak idari önlemler
alamadik, silaha sanlmak zorunda kaldik, ordular gönderdik, ylkt1k,
katliamlar gerçekleptirdik ve bu baçansizhèm sonunda güphesiz iktidar
olarak itibanmizi yitirdik. Vedi-Bazar, Nahcivan gibi önemli noktalarda
silah gücüyle bile iktidarumzi kuramadik, dagddik ve geri çekildik. (...)
1918 yllmda dagilan Türkiye, sonraki iki ydhk dönemi lyi kullandi.
Iki yllm ardmdan Türkler hayata geri döndüler. Yeni, genç, vatansever
Türkiegilimli subaylar, Anadolu'da orduyu yeniden yapilandirdilar.
ye'de milli bilinç ve kendini savimma içgüdüsü canlandi. Küçük Asya'daki gelecegini saglamak için Sevr Antlagmas1'na kargi silahla durulmahyd1. Aç1k ki, bu karyl hareket kuzeydoguda ve güneybatida ortaya
ç1kmahydi.
Ancak Yunan cephesine yogunlagabilmek için Ermenistan tarafmdaki cephe gerisini saglama almalan gerekiyordu. (...)
Biz, savagtan kaçmmak için elimizden gelen her geyi yapmadik. Sonuçtan bagunsiz olarak, Türklerle ortak dili bulmak için daha fazla çaba harcamahydik. Igtebunu yapmadik.
(...) Savastan korkmuyorduk, öyle ki zaferden kesin emindik. (...)
Tersine Oltu'yu beklenmedik biçimde ele geçirmemiz, Türkiye'ye bir
11 8
meydan okumaydi. Gördük ki, bizzat biz savagi istiyorduk.
Suurda askeri harekâtlar baglamigt1 ki, Türkler görügme teklif ettiler. Önerilerinigeri çevirdik. Bu büyük bir cinayetti. (...)
1920 sonbaharmda Türklerin gözünde quantite negligeable
(gülünç
bir boyutta) olmadignmzi hatirlamak gerek. Geçmig iki y11m felaketleri
unutulmugtu bile. Halk, biraz dinlenmig, hayata dönmügtü. Îngilizler tarafmdan iyi giydirilmig ve silahlandinlmig bir ordumuz vard1. Yeteri kadar askeri yedegimiz de vardi. Elimizde Kars gibi änemli bir kale de
bulunuyordu. Son olarak, o zaman basit bir kâgit parças1 olmayan Sevr
Antlagmasi, Türklere kargi büyük bir kozdu. (...)
Sevr Antlagmasi, gözlerimizi kör etmigti.
Bugün anhyoruz ki, Sevr Antlagmas1 yerine Türklerle dogradan bir
antlagmaya yanagm14 olsaydik, çok gey kazamrdik. O zaman bunu anlamadik. (...)
Olgu, affedilemez olgu gudur ki, savagtan kaçmmak için hiçbir gey
yapmadik, tam tersine savaga biz yol açtik. Affedilemezligi ise Türkiye'nin askeri gücünden haberdar olmamanuz ve kendi ordumuzu tammamamizdir.
Savag, tam bir maglubiyetle sonuçIandi. Karm tok, iyi silahlandmlsavagmad1. Askerlerimiz, devamh geri çekildi, silahlanm biralop köylerine kaçtt (...)
Bagimsizhk döneminde dig dünyada (Polonya'da, Avrupa ve Amerika'da) diplomatik çahymalarmuzm mahiyeti neydi ve hangi sonuç1an
nug ve giydirilmig ordumuz
verdi?
1919 ilkbaharmda cumhuriyet delegasyonu ile milli delegasyon, bang konferansma yönelttigimiz
talepleri içeren muhtirayi (memoranmüttefik
dum)
devletlere birlikte sundular.
Bu muhtiraya göre, apagida adi geçen topraklarm Ermenistan devletinin smirlan içine girmesi gerekiyordu:
a) Simrlan genigletilmig Kafkasardi Cumhuriyeti (Erivan eyaletinin
tamami, Ardahan'm kuzey k1sm1 harig Kars ili, Tiflis eyaletinin güney
kismi, Yelizavetpol eyaletinin güneybatt lusru);
b) Türkiye'nin yedi ili (Van, Bageg, Diyarbakir, Harberd, Sivas, Karin, Trabzon; Diyarbakir'm güney bölgesi ile Sivas'm bati losmi hariç);
c) Kilikya'da dört sancak (Maraq, Sis, Celal-Bereket ve Aleksandretta ile Adana).
Karadeniz'den Akdeniz'e, Karabag daglanndan Arap çöllerine uzanan Büyük Ermenistan tasarlanmakta ve talep edilmekteydi.
Bu emperyalist talep nasil gerçekle tirilebilirdi?
Ne Ermeni hükümetinin
Tagnaksutyun Partine de yönetimdeki
si'nin böylesine saçma bir projesi vardi. Tersine bizim delegasyon, bir
direktif olarak Erivan'dan bizim mütevaz1 gücümüzle orant111olan gayet mütevazi talepler getirmigti.
119
"denizden
denize" talebini ortaya atti?
Nasd oldu da delegasyon
Bu garip ve inamlmaz bir durumdur, ama bu talebi Paris Ermenileri
öne sürdü ve bizim delegasyon da kolonilerde hâkim olan egilime uydu. Bu egilim hepimizce bilinmektedir.
Delegasyona punu söylediler. Eger bu talepleri öne sürmezse, Türki"Ararat" cumhuriyetinin meselesinye Ermenileri kendi meselelerini
den ay1rácak ve büyük devletlere bizden bagimsiz olarak müracaat
almayaedecekler. Ayrica Amerika'mn küçük Ermenistan'i inandasma
denize" Ermenistan mandasim ise üstlenecegini söycašmi,
"denizden
lediler.
Bizim meselemizin büyük devletler kargismda savunulmast bakimmdan, birbiriyle çeligen talepler öne süren iki ayn organ olarak hareket etmek tehlikeli oldugundan ve de Amerikan mandas1 talep ettigimizden, bizim delegasyon, almly oldu§u direktifiere ragmen, bunu
imzalamak zorunda kaldi.
onaylamak ve memorandumu
Ben bizim delegasyonu suçlanuyorum, taleplerimizin daha mütevaz1
olmas1 durumunda farkh sonuçlar alabilecegimizi de säylemek istemiirayorum. Ama, en temel ve önemli konularm çözümü yönünde kendi
dogrultusunda
anlaylgumz
demizi ortaya koyamadik, çahqmalan kendi
yürütemedik, kendi yolumuzda gidemedik, bagkalanmn bizi peglerinde
sürüklemelerine
imkân verdik.
(...)
Bunlar geçmigte kaldi. Eger yaptiklanmizi genel olarak degerlendirecek olursak, cumhuriyetin ilaumdan, agir çahymalarimizdan ve aldiimiz sonuçlardan
sonra denebilir ki, övünülecek hemen hemen híçbir
örgütlenmesi, devgey yapmadik ve omuzlanmiza aldigumz yük; devlet
üzerindeydi.
kapasitemizin
idatesi,
iglerinin
bizim
(...)
let
Imkânlarmuzm ölçülerini bilemedik ve çogu zaman dogru degerlendiremedik, engellerin boyutlarm1 anlamadik, kargi güçleri iyi degerlendiremedik. (...)Bizler devlet adami olamadik. (...)
Tagnaksutyun'un art1k yapacag1 bir gey yok!
Partimiz yapmasi gereken her geyi yapt1 ve kendini tüketti. Yeni hayat gartlan, yeni talepleri getiriyor ve bu taleplere cevap verecek yeterlilige sahip degiliz. Demek ki, bu arenadan çekilip yerimizi bizden daha
birakmahy1z. (...)
Söyledim, Tagnaksutyun'un artik yapacag1 hiçbir gey yok. Dogru ifade etmedim. Son bir igimiz daha var, Ermeni siyasi hareketinin geçmidaha var. Parti,
gine ve kendi geçmigimize kargi bir yükümlülügümüz
vermelidir.
varhšma
olarak
kesin
bilinçli
karanyla
kendi
son
ve
Evet, intihan öneriyorum.
Tek onurlu ç11agmintihar oldugu durumlar olur. Îçte partimiz tam
bu durumdadir.
Bunu dört beg yll önce yapmahydik. (...) Eger bu karan almazsak,
îleride bizi y11em ve §erefsiz bir son bekliyor. (...)
yeteneklilere
120
Îqte ac1 gerçek! Bu gerçegi kabul etme cesaretini göstermeliyiz ve
gerekeni yapmahy1z. Çözümaç1k: Hayatmuza son vermek
vd,
(O. Kaçaznuni, Dagnaktsutynn Bolpe Neçego Delat, s. 33, 36 vd, 43
46 vd, 60 vd, Îzdatelstvo "Zakkniga", Tiflis, 1927.)
Belge 45
devlet tarafmdan
H. Hovsepyan'm 1930 yllmda Ermenistan'da
Azerice basilan Savap ve Kurulup'un 10 Yelt adh kitabmdan1
"Tagnaklar,
riniyalayarak
Amerika'nm, Ìngiltere'nin ve Fransa'nm
pegindeydi."
büyük Ermenistan'1kurmak
(...)Tagnaklarm
üç yllhk iktidan
çizmele-
süresince etnik savaglar akil almaz
ulagtL
boyutlara
Tagnaklar Mengevik Gürcistam'yla bir defa, Türkiye'yle iki defa,
Azerbaycan'la
Ülke içinde Türk toplumunu
ise birkaç defa savagtL
maddeten ortadan kaldirmak siyasetini takip ettiler. Agbaba'da, Zengibazar'da, Vedibazar'da, Sarur'daon binlerce Türk vatandagi katledildi.
Bu vatandaylarm varhklari talan edildi ve Tagnak humbapetalarinin2
mülkiyetine gegirildi.
Milli çatigmalar için ve Türk toplumunu imha etmek amaclyla kargidevrimci Tagnak hükümeti, lurk bine yakm kipiyi silahaltma aldt Sözordu"larm haricinde Tagnak hükümeti, onlarca humblar3
de
olugturdu. Bunlan gergeklegtirmek için, emekçi köylülerin ve iççilerin
sirtma agir vergiler yükledi. Kendi çirkin siyasetini uygulamak için bu
kadan yeterli degildi, bunun üzerine Tagnak hükümeti, Ingiltere-Amerika emperyalistlerinin yardmuna bagvurarak onlardan büyük miktarda araç-gereç aldi.
Tagnak hükümetinin çirkin siyaseti sonucunda halk girigimi tamamen dagildi. Toplumun bir losnu maddeten ortadan kaldinldi. Ülkede
açhk, düzensizlik Siddetli bir gekilde devam ediyordu, tifodan ve çegitli
bulagic1 hastahklardan binlerce insan öldü. Türklye'den ve Yunanistan'dan gelen yüz binlerce muhacir, çirkin Tagnak siyasetinin kurbam
olarak, y1rtip pirtik giysiler içinde, ylyecek yemekleri ve bannacak evleri olmadan ortada b1ralalm191ardi.
"düzenli
L Metin Turkçelegtirilrnistir.
2. Tagnak gönülIü birliklerinin komutanlarma verilen ad.
3. Tagnak gönülIü birliiderine verilen ad.
122
Zaten az miktarda olan sanayi kuruluglan tamamen devre digi kalrugti ve hepsi darmadagruk durumdaydi.
Sanayi üretimi, 1913 ylh üretiminin ancak yüzde 8-10'tmu teykil etmekteydi. Köy ekonomisi ise tamamen dagmik durumdaydt iglenmemig ekim alam 1913 yllmm yüzde 24'ünü, teknik üretim yüzde 37,Tsini,
büyükbay hayvanlann sayisi yüzde 30'unu, küçükbag hayvanlarm say1si ise 23,8'ini olugturuyordu.
Îki üç lokomotiften ve beg on vagondan ibaret olan demiryolu çok
zay1f bir hale dügmügtü ve çok büyük zorluklarla
çahg1yordu. Sanayi
iççilerinin sayisi en dügük düzeye dügmügtü, onlar da ulagtirma ve garap-konyak müesseselerinde çahglyorlard1, i günü 9-10 saatti. Bütün
iççiler seferberlik kapsammda zorunlu olarak orduya almmiglardi.
Köylerde sadece iy göremez erkekler ve kadmlar kalmigti. Ülkeyi
ölümle karg1 karplya getiren kargidevrimci Tagnak hûkümeti, Amerika'mn, Ingiltere'nin ve Fransa'mn çizmelerini yalayarak emperyalistlerin yardmuyla
ve bagimsiz" Ermenistan'1kurmak pegindeydi.
Ancak aç1kt1r ki, onlarm plam hayal olarak kaldL Bati Avrupa ve
Amerikan emperyalistleri, Tagnaklan yalmz Kafkasardi ve Bakü petrollerini ele geçirmek için kullandilar. (...)
Bir süre sonra Tagnak hükümeti, Ingiliz emperyalistlerinin
kigkirtmas1yla ve onlarm himayesi altmda Türkiye'yle savaga baglayarak yeni
"büyük
bir maceraya atildilar. Ìëçi ve köylüler, bu savagm kargismdayd11ar, fakat onlan silah zoruyla askere aldilar ve cepheye gönderdiler.
(H. Hovsepyan, Mtwaraza ve Kwrtdup 10 Îli, Devlet Negriyati, Erivan, s. 3 vd, 1930.)
Belge 46
Karydevrimci
Ro-
Ermeni topraklarinda
"Tagnaksutynn'un
yagayan
ri ve Kürt nüfusa imha ederek iilkeyi 'Ermenilegtirmek'ti."
Aze-
"Taynaksutynn
A. A. Lalayan'in
lü" baghkh makalesinden
Partisi'nin
'fikri',
Tagnaksutyun'un kary1devrimci diktatörlügü döneminde (19181920), Ermeni olmayan bütün nüfus yasadig1 saylld1. Tagnaksutyun'un
Ermeni topraklarmda yagayan Azeri ve Kürt nüfusu imha ederek ülkeyi "Ermenileytirmek"ti. (...)
Îki buçuk ydhk hükümranhklan döneminde Tagnaksutyun, Ermenistan'da yagayan Azerilere kargi sivil halla ay1rmadan öldürüp yagmalayarak, köyleri ve kasabalan yakip y1karak silahh mücadele yürüttü.
taleplerini yerine ge1918-1919 ydlarmda Tagnak hükümeti,
tirmedikleri" bahanesiyle Azeri ve Kürt köylerinin sivil hallum bombaladi (aynca Ermeni köylerini de bombaladi). 1920 ydmda ise Ermeni
14çi ve köylülerinin ganh Mayis Ayaklanmasi'nm bastirdmasmm ardmdan Tagnaksutyun, "Müslümanlar bizim dügmamm1zdir" slogam altmda Azeri ve Kürt köylerini bombaladi ve sivil halla katletti
"fikri",
"devletin
(A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya
Îstoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 101, 1928.)
Rol Partii Dagnaktsutyun",
Belge 47
T. Haçikoglyan'm
Sovyet Ermenistani
Kizil Ordusu Avel Tükurulugunun
10. ylldönümü
dolayislyla K1z11Ordu tabasilan kitapç1gmdan
meni'nin
rafmdan
"Tagnaklar,
kan11 elleriyle
SerefsizTagnak
"cumhuryetinin"
binlerce
Türk'ü yok ettiler."
lasa döneminde Azerbaycan, Gür-
cistan ve Türkiye'yle yapilan savaglar, Tapnaklarm kanh elleriyle binlerce Türk'ü yok ettikleri ve köylerini yalop küle çevirdikleri Zangezur,
Sarure,Daralagöz, Megn, Arbaba, Zangibazar, Büyük Bedi'deki Türk
köylerinde yaganan vahgilikler, katliamlar, yagmalar hâlâ akillarda.
Askerlerde yaltakhk, dalkavukluk, keyflyet, yanma psikolojisi, bagkasmm hesabmdan yagama, suçsuz ve çaresiz kigileri äldürme psikolo-
jisi köklegmigti.
(T. Haçikoglyan, 10 Let Armyanskoy Strelkovoy Divizii, s. 4-6, Îzdatelstvo Polit. Uprav. KKA, Tiflis, 1930.)
Belge 48
Önemli Sovyet
ve Devletler
dogubilimci
V. A. Gurko-Kryajin'in
Yakendogte
adh eserinden
"Kars ve Erivan hölgesindeki bütün Müslüman nüfus ya yok
gönderildi."
ya da cebren Türk veya Ìran topraklarma
edildi
Îçte bütün bu olumsuz gartlara ragmen görüyoruz ki, Ermeni emperyalistleri, Büyük Ermenistan hayallerinden vazgeçmediler;
Ingilizlerin
parlamento
baskmm1 ardmdan Anadolu'da ortaya çikan bulamk durumdan yararland11ar.
"nüfus
temizligine" girigtiler. Kars ve
Bu amaçla, her geyden önce
Erivan bölgesindeki bütün Müslüman nüfus ya yok edildi ya da cebren
Türk veya Îran topraklarma gönderildi. Suragel,Kagizman, Karakurt,
Sankanug, Surmali yöreleri yalahp ylkild1, on binlerce insan ise can
korkusuyla kaçt1.
(V.A. Gurko-Kryajin, Blijniy Vostov i Deijam, s. 93, Nauçnaya AsVostokovedeniya
Pri TslK SSSR, Moskova, 1925.)
sotsiatsiya
I. 16 mart l920 tarihinde, Istanbul'uiggal eden
sarak kapatmalari kastedilmektedir.
Osmanli
Ingilitlerin
Mebusan Meclisi'niba-
Belge 49
Basar Geçar bölgesindeki B. Mazra hayvan çiftliginin ekip bagi
Azeri kökenli Ermenistan vatandaç1 Veys Veysov'un Sovyet Ermenistam'nda
yayunlanan
Horrdayn Ayastan'da ç1kan amlarmdan
"Tagnaklar
hangi vahqiligi
yapmad11ar
ki!"
Tagnaklar, bizi kig vakti korgun yagmuru altmda köyümüzden kovGeneral Silikov ve Tevosov yürütüyordu. Bölgemizdeki
dular. Bu
Türk köyleri tamamen yakddi ve geriye sadece siyah külleri kaldi. Tagnaklar hangi vah iligi yapmadilar ki! Ne kadar insan öldürdüler, ne kadar insan onlar yüzünden öldül Sekiz candan olugan ailemden sadece
bir ben sag kaldmt. Su an dolagtigimiz bu daglar, insan cesetleriyle
kaphydi. O zaman insanlar daglarm kayalarmdan, sularmdan korkar
olmuqtu. Karanhšm basmasiyla korku içerisinde Tagnak katillerin ve
yagmacilarm geligini beklerdik. Ülkeninsovyetlegtirilmesinden
sonra
ben ve komgulanm Tagnaklar tarafmdan yak1p yikilan köylerimize
döndügümüzde her aileden yalmzca bir kipinin sag kaldigmi gördük.
"igi"
Horrdayn Ayastan, 12 temmuz 1936'dan aktaran: A. A. Lalayan,
"Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun", Îstoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 106, 1928.)
Belge 50
Sovyet tarihçi
Îrandust'un Kemalist
Devrim'in
Ítici Güçleri
adh eserinden
"Türk nüfusun fiziksel olarak imha progranu tamamen
yürütüldü."
li gekilde Fransiz iggaleilerin yönetiminde
biling-
Îçgal edilmig bölgelerde terör rejimi uyguland1. Fransizlarm olugturdugu Tagnaklardan mütegekkil jandarma birlikleri, Türk nüfusa kargi
kitlesel cinayetlere girigtiler. Kilikya'yi ve Türkiye'nin Trabzon'a kadar
Dogu vilayetlerini de içine alan "Akdeniz'den Karadeniz'e Büyük Ermenistan" projesi, müttefikler tarafmdan resmi olarak tartigild1. (...)
Ermeni çeteleri, (...) s1rayla köylerin bütün halkim lahçtan geçirdi.
(...)Türk näfusun fiziksel olarak ortadan kaldmlmasi progrann tamamen bilinçli gekilde iggalcilerin yönetiminde yürütüldü.
(Irandust, Dvijupie Sitz Kemalistskoy Revolyutsii, s. 67, 69 vd, Gosuderstvennoe Izdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1928.)
Belge 51
Rus Beyaz Ordusu generali
A.
Î. Denikin'in1
amlarmdan
"Büyük Ermenistan projesine
göre Müslümanlarm dörtte bir
oraumda eogualukta
olduklari bölgeler Eratenilere katihyordu."
Arahk sonunda parlamentoda Paris'e2 yollanacak talimat tagildigin.
da, ortaya ortak bir fikir çilunad1. Îktidar partisi Taynaklarm oylan ikiye
bölündü. Bir losmi, iki Ermenistan'm3 da Rusya'mn parçasi olarak özerkligini ya da federasyonu savunurken, diger losun ise Kilikya'y1 da içine
alan ve Karadeniz ile Akdeniz'e açilan
ve bagnnsiz Ermenistan"1
etti.
olan
talep
Bu, galiplerin fantezileriyle dogmuy
ve hâlâ büyük devletlerin illüzyonlanyla yagayan bir Amerikan projesiydi. Bu projeye göre Müslümanlarm dört kat çogunlukta olduklan bölgeler Ermenilere katü1yordu.
"büyük
(A.
1. Denikin, Oçerki Russkoy Smute, c. 4, s. 173, Berlin, 1925.)
I. Anton Ivanoviç
Denikin, 16 arallk 1872'de Varçova yakinlarinda bir subay ailesinin çocugu
olarak dunyaya geldi. IS92'de Kiev Piyade Okulu'nu,IB99'dada Genelkurmay Akademisi'ni bitirdi. Birinci Dünya Savagi'ndasirasiyla Romanya Cephesi'nde, Genelkurmay Karargâhi'nda, Bati ve Güneybati cephelerinde önemli görevler üstlendi. Ekim Devrimi'nin arifesinde 19l7 agustosunda yükselen devrimci hareketi ezmek ve askeri bir iktidar kurmak için yola çakan Genelkurmay BagkaniL. G. Kornilov änderligindeki hareketin içinde aktif olarak yer aldi. Devrimin
ardindan 2 aralik 19lTde Kornilov'la birlikte tutuklu bulunduldari Don bölgesindeki Bihov hapishanesinden kaçti. GönülIüler Ordusu'nu kurarak, Kornilov'un ölümünden sonra bu ordunun bagina geçti. 19IS sonbaharinda kargidevrimci Rusya Güney SilahliKuvvetleri'nin komutanligmi ustlendi
ve Kolçak'in yardimcisaoldu. l919'da Gûney Rusya*dave Ukrayna'da Beyaz
Ordu rejimini kurdu. Ayni yllin yaz ve sonbahar aylarinda Moskova üzerine blr harekât duzenledi. Beyaz Ordu'nun yenilmesinin ardindan 1920 martinda Kirim'a geçti. Buradan bir Ingiliz
destroyerlyle 1stanbul'akaçti. Hayatt boyunca Sovyet iktidarinin kargisinda yer almasma ragmen
1939'da Beyaz Ordu mültecilerine yönelik yayimladigibildirgede SSCB'yle savay halinde fagist
Almanya'yi desteklememeleri çagrisinda bulundu. Paris ve Berlin'de l92l-1926 arasinda beg
cilt olarak hatiralan (OçerkiRusskoySmut; [Rus Isyani
ÜzerineDenemeler]) yayimlanan Denikin, 8 agustos 1947de ABD'nin Michiganeyaletinde öldü. Denikin'in külleri 2005'te Rusya'ya
getirildi. (Bkr. A. I. Denikin, 0çerki RusskoySmuti, c. 1-5, Berlin, [921-1926). Anilarinm kisaltilmig hali \çin bkz. A. I. Denikin, Pahod Na Moskvu,Moskova, 1928;A. I. Denikin, OçerkiRusskoy
Smuti, (Minsk-Harvest, 2002). Ayrica bkr. Büyük SovyetAnsildopedisi'nin(l970-l977
baskisi)
"Denikin", "Denikingina" ve "Kornilovgina" maddeleri; Pravda,2 ekim 2005.
2. Birinci Dünya Savagisonrasinda
toplanan
Paris Konferansi kastedilmektedir.
3. Turkiye ve Rusya Ermenistani kastedilmektedir.
Belge 52
önemli liderlerinden
ve SSCB'nin
Sovyet Ermenistan1'nin
arahginin
bagmda Lenin'e sundugu
1919
A. Í. Mikoyan'ini
"Kafkasya Meselesine Dair" baghkh raporundan
Ermenistan
dayatilabilir."
"Büyük
ancak
emperyalistlerin
silahh
gücüyle
Türkiye Ermenistaru Meselesi Üzerine
1. Bugüne kadar partimizin merkez organlari, örnek olarak Gürcü
meselesinden ya da diger Kafkas milletlerinin meselelerinden çok Ermeni meselesine özel bir önem verdi. Bu önem, Ermenilerin savag önilgili meseleden Raynakcesi durumundan ve Türkiye Ermenistam'yla
lamyordu. Savagtan sonra dogan durumda Ermeni meselesiyle ilgili bu
politikalarm temelsiz, yanlig ve hatta dünya devriminin ve emperyalizme kargi savagm çikarlan aç1sindan çok zararli oldugu ortaya ç1kt1.
2. Eger savaga kadar Ermeniler, Türkiye Ermenistam'nda nüfusun
önemli bir bölümünü olugtursaydt, hatta birçok yerde çogualuk o1saydi ve milli kurtulug adma savaglan Türkiye'nin feodal-despotik rejimine karg1 yönelmig olsayd1, yine de tam adaletli olmasa da nesnel devI. Anastas ivanoviçMikoyan, 25 kasim 1895'te dogdu. Sovyet devlet adami ve parti yetkillsi
emek kahramani" seçildi, l915'te SBKP'ye üye olan Mikoyan, Tif1943'te
lis'te Ermeni rubban okulunu bitirdi, Eçmiyadzin Rubban Akademisi'nin birinci sinifinda okudu. Rusya Sosyal Demokrat igçi Partisi'ne (RSDIP) katildi ve Tiflis'te, Eçmiyadzin'de parti
çaligmasiyürüttü, partinin sosyal demokrat yayinlarinda görev aldi. l917 Subat Devrimi'nin
ardindan Eçmlyadzin Sovyeti'nl örgutledi, sonrasinda Tiflis ve Bakü'de propagandaci olarak
çaligti,Tiflis parti komitesi üyeligine seçildi. l9 I7 ekiminde Birinci Kafkasya Bolgevik Örgütleri Kongresi'ne delege olarak katildi. Ardindan Bolgeviklerin Bakü Komitesi Prezidyumu
üyeligi yapti, Ermenice yayimlanan SosyaA.Demokratgazetesinin ve daha sonra da Ïzvestlya
BakinskogoSovyeta gazetesinin yayan yönetmeni oldu. 1918 yllinda Bakü'de yogun çaligmataralarda bulundu. Bu dönemde Musavat Partisi hükümeti tarafindan vurduruidu, Ingilizier
findan tutuklandi. 1919 yilinda Kafkasya Bölge Komitesi üyeligine getirildi, Moskova'yla illykileri sagladi. 19I9 ekiminde KafkasyaBölge Komitesi'nin görevlendirmesiyle Denikin cephesini agarak Moskova'ya geldi ve Lenin'le bulugtu. Bu dönemde Rusya Komünist Partisi
Merkez Komitesi'nin Politbürosu ile ÖrgütlenmeBürosu'nun Baku ve Kafkasardi'ndaki parti yapilanmasina iligkinkararlarm almdigL top antilarina katildi. 1920 nisaninda Azerbaycan'da
olarak
"sosyalist
130
rimci bir etken olarak yorumlanabilirdi.
Ancak savag sirasmda ve sonrasmdaki gözlemlerimiz bunun tam tersi oldugu yönündedir. (...)
4. Ermeni govenistler, emperyalist müttefiklerin ve koya gerici General Denikin'in destegine dayanarak Karadeniz'den neredeyse Akdeniz'e kadar yedi vilayeti de kapsayan tarihi simrlan içerisinde ham bir
hayal olan, cinayete dönügmüg "Büyük Ermenistan" kurma fikrine kap11m14 durumdalar. Bälgede Ermenilerin olmay1gi ve esas olarak Müslümanlarm varhgl bunlan utandirm1yor. "Büyük Ermenistan", nüfusun
çogunluguna dayanarak kurulamaz; ancak emperyalist silahlarm gü"yabancilarm"
cüyle dayat11acakt1r,kanla ve
suçsuz cesetlerinin gögüslerini parçalayacak
demirle ve "Ermenistan'm suçlu unsurlardan",
yoluyla benimsetilecektir. Böyle bir
Müslümanlardan
cehennemi yaratma, böyle bir kâbus ve tecavüzü gerçekleytirme programi, en iyi, en yetenekli ve en sadik ajanlan olarak gördükleri Ermeniler üzerinden Türkiye'yi yagmalamak, sömürgeci ve fmans kapitallerini degerlendirecekleri bir bölge haline getirmek isteyen emperyalist
müttefikler tarafmdan güç1enerek desteklenmektedir.
"temizlenmesi"
"büyük
5. Komünist Partisi, bu progrann,
ve bagimsiz Ermenistan"
bize diyorlar ki, ortaya çikan bu
fikrini destekleyebilir mi? Sovenistler
gerçekçi durumla hesaplag11masi ve bagnnsiz Türkiye Ermenistam'mn
reddedilmesinin
anlam1, Türk despotlarmm ve cellatlarmm yamnda yer
almak, Ermenileri imha edenlerin planlarm1 ve umutlarmi dogrulamak
ve Ermenilerin kendi kaderlerini tayin haklam ortadan kaldirmaktir. (...)
Partimiz, suçsuz Ermeni kurbanlar için samimi bir gekilde üzülürken, Ermeni milliyetçilerinin ve emperyalist müttefiklerin görüglerine
katilamaz ve Ermeni govenistlerinin cinai lider gebekesi adma binlerce
yeni suçsuz kurbanm ve en az o kadar, kölelegtirilen Türkiye yoksullaTürkiye Ermenisrmm celladi olamaz. Partimiz,
ya da
iddiamn
yamnda
olamaz.
Milletlerin kendi kadetam diye herhangi bir
rini tayin hakla, bizim için tarikset degil, reel bir haktir
"büyük"
"küçük"
Sovyet iktidarinin kurulmasi döneminde Bakû'de bulundu, yönetici görevler yapti, l920 ekiitibaren Nijni-Novgorod'da görev yapti. 1922-l924 yillarinda RKP
(b)Güneydogu
Bürosu'nun sekreterligini yapti. 1924-l926 yillan arasinda Kuzey Kafkasya Bölge Komitesi
sekreterligi görevinde bulundu ve Kuzey Kafkasya Askeri Bölgesi Devrimci Asker Konseyi
olüyesi olarak çaligti. 1926-1930 yillarinda SSCB Dig ve \ç Ticaret halk komiseri (bakani)
du. l930-l934 yillarinda IkmalHalk Komiseri olarak görev yaptl. 1938'de SSCB Gida Sanayii halk komiserligine getirildi. 1937-1946 yillarinda S5CB Halk Komiserleri Kurulu'nun baskan yardimciligini yapti. Ayni dönemde 1938-1946 yillarinda Dig Ticaret halk komiseri olarak çaligti. ikinclDunya Savagisirasinda birçok askeri ve idari görevde bulundu. l946-l955
yillarinda SSCB Bakanlar Kurulu'nun bagkan yardimciligini, |955-1964 yillarlnda da birinci
bagkan yardimcihgim yapti. Bu görevleri strasinda SSCB Dig Ticaret bakani ve SSCB Ticaret
bakamyds. 1964-1965 yillarmda SSCB Yuksek Sovyeti Prezidyumu bagkani oldu. Parti'nin
Merkez Komitesi'nden Politbürosu'na kadar birçok Ost düzey organinda Oye olarak bulundu. Sovyet ekonomisi ve parti tarihi Uzerine birçok eser yazdi. Beg kez Lenin nigamyla,
Ekim Devrimi niganlyla, Kiz:I Bayrak niganiyla ödüllendirildi..Bkt. Büyük SovyetAnsikfopedisi'nin
baskisi) "A. l. Mikoyan" maddesi.
(1970-l977
minden
I 31
1.Hedopanissa
yepengenza
samm¾sapens go aux
mondee annememte
odaget
raaremmmmmmmmmmergimmemans
wmmmmmammmmeagawwwmee
ammmwWammmewaamsmaammagamW§U
yakemmaramemamampamWRammagade
an.
naamanagemagammamiWaamemaggggggg.....y
mmme:ssamWammmmmemmagggmy
340
adúpoca
saa napinnanssoro
-ma
penomásmaro
*paapenemas*,
Typenses
exopee yeepanonnate. Appasompeo
aoxhayÈCE
DOGgaWE |ËË
apaangnesso,-
en ma apen notas denovaeworsensaß,dessomeponsag
ReyÈEONMet nþ080pHO
n skäm¿týpegoe BþamgfenOTSO
"dnapoupsamplieggewäÁ
ERWiiEg
RM QEngO
eski tutumumuzu sürdürmenin, ba ims1z
6. Ermeni meselesinde
Ermenistam'm
desteklemenin
anlami, Kafkasya ErmenistaTürkiye
m'm
govenist gerici hükümetle ve onun hamisi Cemiyeti Akvam ile Îtilaf Devletleri'nin ve onlarm ajanlan Ermeni govenistplanlarma kargi isyan bayragmi çoktandir kaldirmig, bir
lerin yaŠmact
deniz gibi kabaran Anadolu Müslüman nüfusuna ve Dogu'nun milyonlarca Müslümamna kargi bir olmak, sadece Dogu Müslümanlarmm emperyalizme kargi davalarnu frenlemek degil, iç toplumsal-siyasal geligim süreç1erini ve Türkiye'nin Müslüman halklari içerisindeki s1mfsal
ayrigmay1 da durdurmaktir.
7. Bu balomdan Sovyet Rusya'nm Türkiye Ermenistam'nm kendi kaderini tayin hakla üzerine bildirgesi (1917),ciddi bir hata olmugtur. Hiçbir olumlu sonuç dogurmanug, sadece Türkiye Müslümanlarmi degil,
Kafkasya Müslümanlarmi da kendine kargi ayaklandirmigtir. Sovyet iktidan, Ermeni halkmm bütün önderlerini megru tamyarak ve Müslümanlara gelince susarak Müslümanlarm gözünde Ermerd govenistlerin tarafmda, Müslümanlarm kargismda bir görüntü vermigtir. (...)Kafkaslar'da dar
bir Ermeni yoldag grubu olarak, daha bildirgenin ilan edildigi ilk günden
beri bu görüge sahiptik. Bu hatay1 düzeltmek için geç kalmmigtir Ancak
"özgürlegtirmig"
132
Ermeni meselesinde en lasa zamanda yeni bir dogru yönelim belirlemek
garttir. Sunlarkabul edilmelidir: a) Ermeni milli hareketi diyalektik geligim sonucunda özgürlük davasmdan kargitma, gericilige dönügmügtür;
ciddi olarak iggalci
bir hareket konumuna gelmigtir. b)
Türkiye Ermenistam fikri ve genel olarak
birlegik ve bagtmsiz
Ermenistan" partimizin kesinlikle mücadele etmesi gereken zararh, cinai ve gerici bir ham hayaldir, c) Ermeni meselesi, en önem1i bölümü
olan Türkiye Ermenistam meselesini yitirerek, eski tarihi önemini kaybetmigtir; Avrupa'nm uluslararasi bir meselesi olmaktan ç11ap,Kafkasya
Ermenistam Ermeni kitleleriyle sm1rh, özgün, aym Gürcü, Azeri vb meselelerinde oldugu gibi Rus meselesi haline gelmigtir.
8. Kafkaslar'da kalan Türkiye Ermenisi göçmenlerle ilgili olarak da
yap1lacak tek gey vardu Bugünkü Kafkas Ermenistam'nda Sovyet iktidan kurulduktan, sözde degil ama gerçekten Büyük Ermenistan fikri
reddedildikten,
göçmenlerin Türklere kargi dig bilemeye son vermelerinden, Ermenistan'daki Müslümanlan takip politikasmdan sonsuza
kadar vazgeçmelerinden,
Müslüman kitlelerinde güvenin hâkim olmastyla Türk halkiyla iyi iligkiler kurmalanndan sonra, onlan Türkiye'deld son yaçadiklan yerlere geri göndermek. Buglinkü durumdan gerçeklegtirilebilir tek çikig budur.
Kaf9. Türkiye Ermenileri arasmdaki komünist faaliyetler,
kasya ve Türkiye Ermenistam" fikrini savanan, komünizm sosu altmda
Ermeni govenizmini sunan, Sovyet iktidan için kargidevrimcilerle savag
adi altmda Müslüman katliamlan gerçekleptiren sözde Ermenistan MilliKomünist Partisi eliyle yürütülemez. Devletlerin gekillerinin ve simrlannm yarattigi olgulardan hareketle partimizin Merkez Komitesi, Türkiye'deki Ermeniler arasmda çahyma yapmak isteyen samimi Ermeni komünistlerine Türk komünist gruplanyla tek Türkiye Komenist Partisikde örgütlenmeyi, eger gerekirse onan içinde Ermeni seksiyonunu
kurmalanm önermelidir. Merkez Komitesi, onlara komünist çabymanm
ayn bir devlet suun olugturmak veya ayn bir devlet kurmak amac1yla
yap11mamasi gerektigini, merkezi ve temel meselenin devrimci hareketin, bütün milletlerden emekçi kitlelerin snuf dayamqmasmm ve iqçiköylü iktidan için ezenlere kargi ortak mücadelenin geligmesi oldugunu
vurgulamahdz
Sadece bu yolla, Ermeniiççive köylülerinin devrimcihareketinin Türkiye'deki Müslümanlarla sila birligi yoluyla ülkede siyasal
geligim saglamr. Tam tersi durumda sadece Ermeniler arasinda bagan11
bir çabgma bile o bölgedeki Müslümanlar arasmda yap11mazsa kagmilmaz olarak Ermeni govenisti bir karaktere dönügecek ve kiëlortmalara
yol açabilecek, nesnel olarak kargidevrimci sonuçlar doguracakttr.
"emperyalist"
"büyük,
"birlegik
(Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Argivi (RGASPÎ)
fond 5, liste
1, dosya 1202, yaprak 8, 8 arkasi, 9, 9 arkasi.)
Belge 53
Tagnak Ermenistam Genelkurmay
tos 1919 tarihli raporundan
"Müslümanlardan
armdirilnug
Bagkam Zinkeviç'in 17 agus-
bir alana ihtiyaç var."
(...) Bagims1zhšm amaci, bütün Ermeni milletini Yahudiler gibi dünyadan silinmelerini engellemek için bir yere toplamakt1r. Bunun için
Müslümanlardan armdmlrug bir alana ihtiyaç var, bizi koruyacak ve
gelecegin Ermenistan'mm ekonomisini pahlandiracak bir hamiye ihtiyaç var. Rusya, öyle insanlann ülkesi ki, (...) bütün milletlere egit davramr, Ermenilerin Tatarlan teheir etmesine izin vermez. Ekonomik
yardnna gelince, Rusya, bunu ancak 15 y11sonra yapabilir. (...)
(A. 1.Denikin, Oçerki Russkoy Smute, c. 4, s. 174, Berlin, 1925.)
134
.
M
pne
CHRA
axonNEcka
IPOJlE P
neixa
APaa
BCEXUT All 001
Belge 54
III. Enternasyonal'in
Komünist Partisi'nin
Ermenistan
toplanan birinci kuruca kongresine
mart 1919 tarihlerinde
2-6
sun-
dugu rapor
Ermenileri, Taquaklarin
politikalarunn
kurbani."
ract
"Türkiye
uzaki
göremeyen
ve mace-
olan büyük tehlike gudur: Burjuva milliyetçisi
partiler, milletlerin kendi kaderini tayin hakkim kullanarak yikici politikalarim daha da güçlendiriyorlar, karanhk milli ihtiraslarim gigiriyorlar ve milletlerin kendi kaderini tayin hakla bahanesiyle bütün ülkeyi
(...) Ortaya ç1knug
milli çatigmalarm arenasi haline getiriyorlar. (...)
Kargidevrimin sinsi politikasi, özellikle Ermeni-Tatar nüfusun birlikte yagadiklan yerlerde çok agir gartlar dogurmugtur. Bir taraftan Ermeni burjuvazisinin partisi Tagnaksutyun, diger taraftan Müslüman beylerin partisi Müsavat, katliam çagrilan yapmaktadir. Bu geytanlarm kig-
larttigi Ermeniler Müslümanlan, Müslümanlar ise Ermenileri kesmektedir. Kardeg, kardege kirdinlmaktadir. (...)
yans1dL
UyaBu fitae fesat siyaseti, emekçi kitlelere aci bir gekilde
yaklaçan
Ermeni
emekçi
saflara
devrimci
nan Müslüman köylüler ve
kitleleri, fikirlerini degigtirdiler ve kendilerini dost gösteren geytanlarm elinde kör bir silah haline geldiler.
Seytanlarise ç1karlanm aralarmda uzlagmaz iki kampta uygun bir
gekilde bölügerek iki ayn salonda oturdular ve kendilerine ziyafet çekdolu bardaklanm çmlatirken, Ermeni ve Müslüman kittiler. Saraplarla
1elerin kanlanm içtiler, vücutlanm kemirdiler. Saraptanve kandan sarhog olup geytani gülümsemeleriyle aym zamanda ayn ayn yerlerde bir
agizdan haylord11ar: "Böl ve yönet!" (...)
Türkiye Ermenileri, Tagnaklarm uzagi göremeyen ve maceraci politikalan sonucunda 300 000 ile 500 000 arasmda kurban verdi.
Tagnaklar, ne ugruna Ermenilerin temizlenmesine yol açti. Ermenimaden ocak
lerin bedenen soysuzlagmig partisi, Ermenistan'm
"özgür"
136
Tosapaga
KOMM
ha Rosio
EOS
OR&CTipe:OS
m a
Tome
pâSRBySM
spèMa
apoÊTapcaa.a
so seen
Hm
Heropan
noimaux
cuessiaTex
negyr a nodene
mousynacoliseczoro
peso]Iloyma,67Ayum
espos
Apuesun.HapoAB
itapegeop
Bosnomsoces
Tom
SHOPSMS
HTwen»Ho
caMoco
Aeñorsmoansa.
paas dyt
kann
Baec my
amene,a cas
B.BAOKHJARCBO-
osox cypadmas
pemata
wappgos App una syepsuegupsarca
unorocopañaammix
apylogue
Hapóxos,a
ApdeHHH.
Maom/IER
scayoro
¿ ro3
a
CRMOOUPOÃOASHER
SALCELEURPOBaBHDFO
aparom
casodoaxTenz.aux
paAa Apyrux
CABO w ro.aymann
onpÑexenHo
saux
paAccon,
sapacogsaancs
.
BK
repeA
RAo 611Ao roatouy
A%½®-.....
n
Exaccos
ApreHun
cripeAezara
(opus,xcoopwe
sattuosmee
Tameonum
opyµeu
sosadW. rp,sugnam
B sexx
peBOJE
tuoli aponerapasoa
odpason
caoß
x a
Tome
Hoz6pe,seroepeAoTeenno
rpynna
maleHOB
PoceñEcuod
/donsmesmos/,yposeng
ApmeHum,npeAnpañaxa
yspemAeans
padomen erapTwa,u
DKOHgesepuposars
itacenatomax
ApueBRO
ace
Te
op‡pna
du apaa-
rocalysman
apaus
00073809-
nocze
oxTadpae
uapKemana.
gHOHHors
pesoalagvin
oraecomessaa
Tawne
Mace
camoonpegeneuxa
x
gaseñ4
Assoezanoorg,aadpaTL
a pyna.x opypagnxca
nexxx s I9I7roÃÿ,3
BRonacaTupyeuax
KarxTaJiWNTom,demos
scoasama,Tasma
angg
vergañoro
Mace
Haß¾OU3ALHOL.dypsyasan
60xRad'ol
oc
Era
om nosopsoro
IIepeA Romuýnacraux
saAa.ya:TosHo
no truk
996
Mauronusadim.
e opyAamxxas
BOÂHy
ApMeHule,HOgaSHTE
sonny
z. HENaTyrþa2Aasexyp
yrneTenaux
ognoxifeemre
upoonsocraenok
cenapaTHSMakaccomoe
H¾þOBOB,HSCORaamí¾X
napeux
yceaHonaieHuio
a
aposerapcana
MoorpeAeneams
06
sof
unpe.
HOPO,HO
BCOX
Rourpecce
orspia.iia aosyio spy a
oso>o omepeas,señadesso
san. dypryaanen
K yrrieTeuwa,cpeg
u
nexAynapoßHow
nMnepastasconsecxze
gikk, a
noen
OxeadpscKan
rpyAn
OCHOBRHER HREBË HapTER
na
pesomouxa
äprpa
menomenecraa,aroxy/
rpa,:nasonaux.a
EBONy
E
THÏÏe
£I
0xeadpacKas
BNDBJIO 6025508
POROBDgHy
yuacrayee
KOkiMyBROTERGCKBX
aposerapwamä
ÑpHSHHH
ROM ItaþTHE
coepassa
IIponewapásae
HRQKOKÒd15HOCT
zousymmornecxoß
auscueane
,sooopaß
opraansaya
MOPER
08
MOPE
exeMBHTH
a nonyliponerapcane
,ECTOPMB
soupoca
CTREE
MOPy WM
OH
137
larru ve zenginliklerini özgür Ermeni buljuvazisinin mah haline getirmenin hayalini kurdu. Ermeni emekçisiz Ermenistan. Bu, Ermeni burjuvazisini, Tagnaklari ve Ermeni sever Îngilizve Amerikan emperyalistlerini hiçbir gekilde kayg11andirmadi. Ermeni burjuvazisinin sermayesi,
Avrupa devletlerinin himayesinde oldukça güç1enmigti.Ermeni kapitalistlerin fiziksel varhgi, her çart altmda tehlikede degildi.
Ermeni burjuvazisi ne kadar korunduysa, ne kadar ceplerini doldurduysa, Tagnaksutyun o kadar Ermeni emekçi kitlelerinin kamm
emdi. (...)
Bugün Ermenistan'1 Îngiliz komutanhg1 arac111g1yla ve Îngiliz geneuçagi ve
rallerin larbac1yla para babasi Pogos Nubar Paga, ünlü Ingiliz
sigara fabrikatärü Enñancants yönetlyor.
Süpheyok ki, panldayan Îngilizaltmlan, dalkavuklarm gözünü kär
ediyor.
Ancak Îngilizemperyalistleri, Ermeni emekçilerin son lokmasmi da
elinden almaktan geri kalmlyor ve Ermeni halkuu açhga ve hastahklakendi
ra terk ediyor. Bunu son gelen haberler ve hatta milliyetçilerin
kaynaklan dogruluyor.
On binlerce Ermeni, açhktan ve hastahktan ölüyor.
Ermenistan'da çocuklar, köpeklerin önlerindeki her yam kemirilmig
kemikleri çahyor.
Terk edilmig cesetler, sokaklarda çürüyor. Ne toplayan var ne gömen.
Îngilizler",
Ama
mezlikten geliyor. (...)
"insancil
"ganli
müttefiklerimiz"
duymazl1ktan, gör-
"himayesi",
Ermenistan halkla1) Avrupa devletlerinin s1rtlanlarmm
verici
dönügmügtür
köleligine
rmm utanç
Emperyalist yagmac11arm içiglerine kangmasi sonucunda Ermenistan, nüfusunu kesin olarak kaybediyor. On binlerce gömülmemig ceset, gehirlerin ve käylerin sokaklarmda çüräyor. Köpekler, açhktan ve
hastal1ktan ölmüg cesetlerle besleniyor. Ermenistan'm açhk çeken çocuklan ise köpeklerin önlerinden kemirilmig kemikleri çahyor. Milyonlarca kigi, umutsuz ve güçsüz bir gekilde açhktan ölümü bekliyor.
Ermenistan'm küresel emperyalizm tarafmdan kam emilmig emekçi
simflan, Ermenistan'm içiglerine her türlü emperyalist müdahaleyi kesin olarak protesto ediyor. (...)
Ermenistan Komünist Partisi, Ingiliz-Amerikan eniklerine savag ilan
ediyor.
2) Wilson ile Lloyd George'un Cemiyeti Akvam'ma boyun egen ve
Bern Konferansi'nda onlarla paralel kararlar alan san enternasyonalin
Ermeni proletaryasim ve köylüsünü hiçbir geErmeni
kilde temsil edemez.
"sosyalistleri",
138
Bern'in "Ermeni sosyalistleri", utanmadan elini suçsuz yüz binlerce
Ermeni emekçisinin kamna bulamig sosyal-hainlere dahildir.
Ingiliz-Amerikan
Bern'in "Ermeni sosyalistleri",
emperyalistlerinin
sadik parah askerleridir. (...)
3) Ermenistan hükümeti, yagmac11arm, Santajc11arm ve cellatlarm
gakpakç1 takumdir.
"Ermenistan'm bakanlan", Ermeni hallomn döküntüleri, Ingiliz-Amerikan emperyalizminin sadik uçaklan, insan etiyle beslenen çakallardir.
Ermenistan Komünist Partisi, bu itleri yeryüzünden silmeye halklan
adma ant içmigtir.
III. Komünist Enternasyonal Delegesi,
Ermenistan Komünist Partisi
Merkez Komitesi ÜyesiAykuni
(RGASPi fond 488, liste 1, dosya 10, yaprak 12, 12 arkasi, 13-28.)
Belge 55
Bir Tagnak subayuun
yardigt rapordan
"Türklere
ri kuyularin
1920 ylhnda
Beyazit-Varam Bölgesi'nden
karp en etkHi yol, çarp1emadan sonra
ezmek."
içine tikmak ve agir kayalarla
sai kalanla-
Basar-Geçar'daki Türk nüfusu ayut etmeden imha ettim. Bazen kurgunlara yank olmasm dersin ya. Bu köpeklere kargi en etkili yol, çarpigmadan sonra sag kalanlan toplaylp kuyularm içine tikmak ve bir daha dünyada bulunmamalan için yukandan agir kayalarla ezmek. Ben
de öyle yaptim. Bütün erkekleri, kadmlan ve çocuklan toplad1m, benim tarafundan atildiklan kuyulann içinde kayalarla ezerek hepsinin
hayatma son verdim.
(A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun",
istoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 101, 1928; A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionmy 'Dagnaktsutyun' Î Împerialistiçeskaya Voyna 1914-1918 gg.",
Revolyutsionmy Vostok, No. 2-3, s. 92 vd, 1936.)
Belge 56
Azerbaycan Komünist
Prezidyumuprotokolünden
"Tagnaklarin
temizlemek."
gerçek
Partisi
(Bolgevik)
amaçlar1,
Zangezur'u
Merkez
Komitesi
Müslümanlardan
20 qubat 1920
4. Karabag'dan rapor
Raportör Armenak1 Yoldag, raporunu iki bölüme ay1rnug: I) Karabag'da örgütlenme çahgmalan ve parti hayati; 2) Tagnaklar tarafmdan
hazulanan maceraci girigimler ve Karabagli yoldaglann Erivan emisarlanyla mücadelede bagvuracaklan önlemler. (...)
2) Ermenistan temsilcisi Arsen Ter-Îonnesyan, girigtikleri maceray1
tamamlamak için bölgeye geldi. Tagnaklar, kitlelerde güven uyandirnuyorlar ve bu yüzden de köylülügü korumak amac1yla geldiklerini beyan
ediyorlar. Gerçek amaçlan, Zangezur'u Müslümanlardan temizlemek.
Ilkvurugu Minkend'e, ardmdan da Karabag'a yapacaklar. (...)
Tagnaklar, süvari birliklerini hazirhyorlar. Birlik, 100-150 kigiden
olugacak. Hükümet, Karabag'1 savunmaya hazirlamyor ve ordularun
malum bölgelerde yogunlagtinyor.
Ermeniler, Cevat bölgesinde terör
yönelik
altmda. Tagnaklara
bir takibat yok. Bu Müslümanligm saldirgan yönünü güç1endiriyor. Bunlarm hepsi çatigmalara yol açabilir. Meselenin bançç11 çözümü için bütün araçlar tüketildi. Onlara iç savag
ilan ettik, diyor raportör.
(Marksizm-Leninizm Enstitüsü Azerbaycan SubesiParti Argivi fond
276, liste 3, dosya 192, yaprak 5-Tden aktaran: Borba Za Pobedu Sovyetskoy Wasti V Azerbaycane 1918-1920. Dokumente 1 Materiale, s.
421, Îzdatelstvo Akademi Nauk Azerbaycanskoy SSSR, Bakü, 1967.)
I. Karakozov.
Belge 57
Azerbaycan
Sovyet iktidarimn
Tagnak Ermenistaru'na
ülti-
matomu
"Halklar
arasi
bogazlagma
durdurulacak."
29 nisan 19201
Bakü
igçi-köylü hükümetinin, Devrim Komitesi
Sovyet Azerbaycam'ndaki
adma talepleri gudur: 11kolarak ordunuz Karabag ve Zangezur'u birakacak, ikinci olarak kendi gerçek smirlarmiz içine çekileceksiniz,
üçüncü olarak ise halklar arast bogazlagma durdurulacak. Yukandaki
nedenlerden
dolay1 Azerbaycan Sosyalist Cumhuriyeti Devrim Komitesi Ermenistan'la savagmay1 göze ahmytir. Cevap vermek için üç gününüz var.
Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Digigleri Bakan Vekili Hüseyinov
(Nahcivan Azerbaycan SSC Merkez Devlet Argivi fond 314, liste 5,
dosya 11-12, yaprak 2Tden aktaran: K. Ragimov, S. Sad1hov, "Znat
Pravdu...", Vozrojdenie, No. 10-11-12, s. 59, 1991.)
I. Azerbaycan'da Sovyet iktidan 28 nisan l920 tarihinde
ilan edilmigtir.
Belge 58
1L K1z11Ordu Komatanhšx'nin
"Íngiltere, Taynak Partisi'ni
zemininde
birbirlerine
Taquaklara
ültimatomu
ve Müsavat Partisi'ni
kary1klykirtip
çatigtiryor."
milletler
1 may1s 1920
Ermenistan suurlan içinde ve müttefikimiz Sovyet Azerbaycam'nda
savag devam etmektedir. Rusya iççi-köylü hükümeti kutsal bir görev
olarak bütün gücüyle Azerbaycan'a yardim edecektir. Sovyet hükümeti
bütün emekçiler adma, bizden, Azerbaycan'da kesinlikle tam anlannyla
bir iççi-köylü iktidan kurulmasim istemektedir. Îngiltere, Tagnak Partisi
zemininde birbirlerine kargi kiglartip çaile Müsavat Partisi'ni niilletler
tigtirarak, ezilen halklan birbirine dügman edip, Ermenistan ve Azerbaycan emekçi snuflarnu sömürmektedir. Ermenistan ile Azerbaycan
arasmdaki bütün suur anla.ymazhklan, ancak ülkelerin emekçilerinin
iradesiyle çözülebilir. Sovyet Azerbaycam hiçbir gekilde herhangi bir
govenist, milliyetçi ya da i galci bir hareket içinde bulunamaz. Azerbaycan'da bundan sonra milletlerarasi nefret var olamaz. Rusya Sosyalist
Federatif Cumhuriyeti adina, Ermenistan hükümetine, Sovyet Azerbaycam'ndakt askeri faaliyetlerine hemen son vermesini ve birliklerini simrlann gerisine çekmesini talep ediyorum. Bunun, gerçek program
almdiktan sonra yirmi dört saat içinde yap11mas1 gerekmektedir. Taleplerin yerine getirilmemesi, Sovyet Rusya'ya savag ilam sayilacaktir Bizim taleplerimiz Kizil Ordu güçleri tarafmdan uygulanacaktir Fakat olacaklarm sorumlulugu Ermenistan hükümetine aittir.
Orconikidze, Kirov, Mehanogin, Levandovski.
(Agot Ayrapetyan, "Kak Turki 1 Bolgeviki V 1920 Godu Raspravilis S
Armeniyey", Pro Armenia, No. 6, s. 35 vd, 1992.)
Belge 59
Azerbaycan Komünist Partisi Genel
manov1, Sovyet Rusya'nin Kafkasardi
imzasm1
üst düzey Sovyet yetkililerin
Komiseri Çiçerin'e3yazilan 19 haziran
"Yerel halk, kendi güçIerine
Sekreteri Neriman Neritemsileisi Mdivani2 gibi
tag1yan ve D1gigleri Halk
1920 tarihli rapordan
ve Türk ordusuna
gäveniyor."
yalahp y1kildi, Tagnaklar,
Müslüman köylüleri kitlesel olarak ve düzenli bir gekilde lohçtan geçirdiler. Îki binden fazla Ermeni Azerbaycan'da barmacak yer buldu. Geri
(.. ) On kadar köy Ta.pnaklar tarafindan
kalam ise daglarda saklamyor. Culfm ve Naheivan bölgelerindeki Müslüman topraklan Tagnaklar tarafmdan iggal edildi, bir ylh agkm süredir
oralarla baglanti kopuk. Yerel halk, Tagnak hükümetine kargi çikarak
I. Neriman KerbapayNacafoglu Nerimanov, 1870'te Tiflis'te dogdu. Egitim ve tip fakulteolarak çaligti. 1905 yllinda sossini bitirdikten sonra Bakü ile Tiflis'te ögretmen ve doktor
yal demokrat Hümmet Partisi'ne katildi ve yayin faaliyetierlyle ugragti, çaviriler yapti. 1909
yllinda tutuklanarak Astrahan'a sürgüne gönderildi. 1913'te Baku'de tekrar siyasi faaliyetlere bagladi. 1917 yllindanitibaren Bolgevik Parti'de, Sovyet Digiglerl'nde ve Bakanlar Kurulu'nda önemli görevier aldi. SSCB Merkez Yürutme Kurulu bagkanligina kadar yükseldi.
Birçok önemli edebiyat eseri de yazan Nerimanov, 1925 yllinda öldü. Bkz. Büyuk Sovyet
baskisi) "N. N. Nerimanov" maddesi.
Ansiktoþedisi'ntn
(1970-1977
Birinci Dünya Savagi'nin bir bälumu2. Polikarp Gurgenoviç(Budu) Mdivani (l893-\930),
nü Iran'dageçirdi. 1917de Rusya'ya geri döndü. Eski bir Bolgevik ve partinin Kafkasyabütarafmdan Türk-Ermeni görügmelerine arabuiucu olarak
rosu Oyesi olan Mdivani, Çiçerin
atandi. 15 aralik 1920'de Turkiye buyukelçiligi gärevine getirildi. Bu görevi haziran 1921'e
kadar sürdürdu. Lozan Konferansi'nda Rus heyetinde görev yapti. Bkz. Mehmet Perlnçek,
Atatürk'ünSovyeder'JeGörügmeleri, s. 104 vd, Kaynak Yayinlari, subat2005; Bülent Gökay,
s. 103, Tarih Vakfi Yurt Yayinlari,
Bolgevizmile Emperyalizm Arasmda Türkiye (/9/8.1923},
Istanbul,aralik 1998; Dokumenti VnegneyPolitikiSSSR,c. 3, s. 325, Gospolizdat, 1961, Moskova; a.g.e., c. 6, s. 17, 1962, Moskova.
Rusya Sosyal Demokrat IgçiPartisi (Mengevik)
3. Georgiy Vasilyeviç Çlçerin
(1872-1936),
Dyesiydi (1905-1918);
1918 yllindan beri Rusya Komunist Partisi (Bolgevik) üyesi; Bütün BirDigiglerihalk komiseri
lik Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi üyeligi (1925-1930);
görevlerinde bulundu. Bkz. O. N. Ken-A.
yardtmelligi ve Digiglerihalk komiseri (1918-1930)
i. Rupasov, PolitbüroTK VKP (b)i Otnogenlya SSSRs ZapadormiSosednimiGesudarstvami, s.
694, Yevropeyskiy Dom, Sen-Petersburg, 2000.
144
kendi gücüyle kendisini savunuyor. Bu savagta sadece kendi güçIerine
ve Türk ordusuna gûveniyorlar. Ordularumz bu topraklan kurtardiktan
sonra, sadece Azerbaycan'la birlegirler. Bu meselelerin tartigmalan sirasmda bu bilgiler ile yerel örgütlerin ve yetkili kipilerin fikirlerini göz
önünde bulundurmaruzi rica ederiz.
(Nahcivan Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkez Devlet
Argivi fond 314, liste 6'dan aktaran: K. Ragimov, S. Sad1hov, "Znat Pravdu...", Vozrojdenie, No. 10-11-12, s. 59, 1991.)
Belge 60
Bir Tagnak yetkilisinin hiikümetin
dig1 21 haziran 1920 tarihli mektuptan
bap A. Ogancanyan'a
"Bu ülke öyle zengin ki, bizim borçIarmuzi
tacak durumda."
yaz-
birkaç defa kapa-
zengin ki, bizim
Zangi-Bassar tarafumzdan iggal edildi. Bu ülke öyle
görülborçlarumzi birkaç defa kapatacak durumda. Îki gündür burada
pirinçleri,
semaverarpalan,
memig bir yagma gerçeklegti. Bugdaylan,
iki görevleri, hablan, paralan ve altmlan topladilar. Maliye Bakanhgi,
ancak
dün gönderelisini yanlarmda örgütlü bir güç olmadan buraya
bildi. Devasa bir zenginlik ellerimizden gidiyor.
(Ermenistan Devlet Argivi fond 65, dosya 116, yaprak 96'dan aktaDagnaktsutyun",
ran: A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii
Istoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 100, 1928.)
146
-,en
L-.----
-
--
-
-
Belge 61
Stalin'in1 Orconikidze'nin2
slyla dügtügå not
"Elbette ki Türkiye
memiz Inzund1r."
telgrafnun
ile Azerbaycan'1
üzerine
kendi el yazi-
kesin gekilde destekle-
8 temmuz 1920
Bence sonsuza kadar zikzak çizerek iki taraf arasmda oynamakla
Türkiye ile
bir yere vanlamaz, taraflardan birini, bu durumda elbette ki
Azerbaycan'1 kesin gekilde desteklememiz lazimdir. Ben, Lenin'le görügtüm, o da itiraz etmedi.
Stalin
558, liste 1, dosya 4018, yaprak 1-2 [Kopya] Rusya
yaprak
Federasyonu Devlet Argivi (GARF) fond 130, liste 4, dosya 496,
142a ([Stalin imzah orijinalinin fotokopisi].)
fond
(RGASPÎ
Milletler halk komiseri (19|7-1922);
I. Yosif Visaryonoviç (Cugagvili) Stalin {\879-1953),
$BKP Merkez
Devlet Denetim halk komiseri, Igçi-Köyle Teftig halk komiseri (1919-1922);
Deviet
Bagkam
Kurulu
Bakaniar
SSCB
(\941-1953);
sekreteri
Komitesi genel
(1922-1953);
SSCB Silabli Kuvvetleri yuksek bagkomutant
Savunma Komitesi bagkani (1941-l945);
IstoriiKratkiySpravoçArhiv Sotsioino-Politiçeskoy
(I 94 l 947). Bkz. RossiysklyGosudarstvenney
ROSSMateriottK Dokumentoimm I Muzeymm Fondam RGASPI,
-l
nik/Sprovaçno-Ïnformatsianme
258, Moskova, 2004.
PEN, Vipusk 3, s.
Rusya Sosyal Demokrat l;çi Partisi
2. Konstantinoviç Grigorly Orconikidze (1886-l937),
Merker Komitesi Dyesi (192\-1927,l934-l937); BKP (b)
sonra);
RKP
(l903'ten
Merker
Politbüro uyesi(\930-1937);
Merkez Komitesi Politbürosu yedek uyesi(1926);
Igçi-Käylu
Baskani,
Komisyonu
Denetim
Merker
Denetim KomisyonuOyesi (1927-1934);
Agir Sanayi
Teftig halk komiseri, Halk Komiserleri Kurulu bagkan yardimasi (1926-1930);
Bkz. O. N, Ken, A. I, Rupasov, a.g.e., s, 676.
halk komiseri (|932-1937).
üyesi
148
oma;Lasa
a apr esas
Ha opex assoasaceaux
612e
peca
OTPDT.8,HRK.
toiigaaseCKCM
cT
.
L
Apuessa
caMas
COCTSeTUT3j€T
cocTaaan
a
2 JC33THROCR3J€B
TCTdADUTh.
O bauehTS
D BCAgTKy€Qada
46CX85
ægeneara
ge$so-6
3assanassa
pm
"
spectissesrum
se
aëT4;caci
aran
Huezuci
peacinqua,
pado'eux
Berpeçasase
eactaer:s
r
668
ere
Ha
-
dypsyasuu
^
psócue-
hag
esHaeTennau
7
apaan
.spreseoN
pc creenson
ruyelasuaa,
"I
senasserr:6r2
BY
BCag
Hag2CH3AENN€
napran
cpegemach
car:«:n rantaan
oT
Apvexxx,
A3eyaavascaero
eenearn
¯DfiaWiccarsmaz
sp
;cp€L3eHUEJ':ULDRUTLa
Aptenzw,
noccezeitmaam
et
ce
a
se
paa
-
a Asepda2;asü¾«
¾oln
AD
EDPú"
NT)
-
ocyaeceaññ¶
en-Teppzoappe
oragua
Repeanz.
rat
hul(
HäuzoHansame
c462Bühbuë
nearenes
Upaaenseena
apesarenscTro
a paageaannow-
asnepassacorweesc¾
aspear
pa~o-
exse
3aaraducap
c:aaaT*
Dacquz.
couyteTaossar
rpaapaTRAM
As;xwe, Ar6a6a,
ñpo-
npcons
acon pes
/
gape.Taa
socopae
Maceaua
impadax,
a 6cpsós
KFyor2
voc
BoNNN,
Gcp:,6a aparte
a teaepa,
ama'o-àâg20ESabnoro
Kosop-pesexagnonwoe
catenaswas
230CappadŠ$
Queseaanza
enz.
Eeencaemuaa a o6"egneensas
Apueuxi
6;pa
asserayo best;
apunacao?
aanz BNue
ere
32020.
MSCEORRE,
encycTää
reTea-X.ny
e-797Afgzusca
3aaresyp,
ED
$
3T
Spezwaxon
y,e
egefen
Haleurs
Haugoagabaie
"|dmaisc;Tos"
DT
E
naptza
e ay;;
Apaeaux,
a specesas
Oprazaaanus
dypt
es azzaug
Pecca:*
6¾ non:,oro
recourad
863
C2pOPO
useclÚnApuesuz.
Kaca.e4He3
Awak,,
CTSZa
pâ4nn.
peer.ydansa
pegaaanx
"p.swaang¿Te
av,
ipk€ERM
CodeTc<a
of
P3L,369cTSS"
ò¾CCTCaTezitcD3
skohn
& ÿ3226,ES4HOBBÀLähle
)TS
BTKC
"
OprSañ384ñV
nparatenhetaa
E
DIDue-¿perTaph
aofax,
29.ant3xxon
c
Ex
Ma'ce
paapy•
rareË
Belge 62
Komünist Partisi'nin
Ermenistan
agustos
1920 tarihlerinde
tenunuz-17
ne sunduku rapordan
"Müslümanlara
d1pnda
esas olarak
yönelik
siyasi
19
III. EnternasyonaPin
toplanan ikinci kongresi-
lurim politikasi,
amaç tapyor."
ekonomik
amaçIarin
devletlerin örgütleri, Ermeni ve Müslüman
bütün bölgeleri harabeye çeviren bitemekçi kitlelerinin oturduklan
yürüttüler. Zangezur, Karabag, Akubirlikte
milli
savaglan
mek bilmez
ve omm Azerbaycan'daki akTaquaksutyun'un
lis, Agbaba, Zangibasar,
politikalarrun
pahididir.
emperyalist
rabasi Müsavat Partisi'nin kanh
denize baErmenistan burjuvazisinin kutsal emeli olan
hükargidevrimci
Ermenistan'm
Ermenistan"1
bugün
birlegik
gimsizve
ülkeyi
kasabalarmdan
teköy
Müslüman
kümeti, ondan nefret eden
ve
misleyerek pratige geçirmektedir. (...)
"Özgürve bagansiz Ermenistan", Tagnaklarm elinde igçi ve köylüagalerden
ve vurguncular, savag analan, teröristler, toprak
bir ülkeye dönügtü. (...)
lan ile Denikin subaylan içinse
Önceleriiççi ve köylüleri Azerbaycan saldmst tehdidiyle korkutan hükümet, kitlelerin yapilmakta olan savagm emperyalist karakterini anlaköylüleri açhkmasmm ardmdan Amerikan ekmeginden1 faydalanarak
vurguncularm
ve
ekmekler,
etti.
edilen
bütün
ölmekle
Elde
tehdit
tan
parças1yla
ekmekufacik
toprak
köy agalarmm elinde toplandt. Elindeki
siz, dara dügen orta köylülük, ekmek ihtiyacmi agalardan giderdi. Onlavermek zorunda kaldi.
ra buna kargihk topragmm kullamm hakkmi
Müslüman köylülerin elinhükümetin
toprak
Ermenistan'da
sorunu,
verdigi
hükümet ve parlamento üyelerinden meydana
den zorla alarak
gelen toprak agalan s1mfmm suni bir gekilde olugmastyla giddetlenmektedir. Ülke içinde Müslümanlara yönelik kmm politikasi, ekonomik amaçlarm, yani hükümet ve parlamento üyelerinin zenginlegmesi
(...) Burjuva-milliyetçi
"denizden
"bagunsiz"
"özgür"
I. Amerika tarafindan Tasnaklara yapilan un yardimi kastedilmektedir.
150
digmda, esas olarak siyasi amaç taç1yor: Müslümanlardan temizlenen
bölgelere hükümet, onlardan Ermeni-Kazak snufi yaratmak için Türkiye Ermenisi göçmenleri yerlegtiriyor. Böylece onlarm yardimlyla köklü, fakir dügmüg, takibata ugrayan, devrimci köylülerle savagmay1 hedefliyor. Türkiye Ermenileri, neredeyse Erivan'm bütün ticaretini elinde toplanug durumda. Hükümet, tamamen onlara bagun11. (...)
(RGASPIfond 64, liste 1, dosya 137, yaprak 13-15.)
avasouzzecWK
rocÏASDcTas.
omeTaaoro
seeky;peangwAacs
ciego-nata:tax
e des
nu,
apendami. cTomicañiximeRAFAO
en staa
iŠŠpdSTg28ROM,
30908,
deAnog
Toro
npeapagan
588
3005),
K
Ece
a
'pedeze-apectusaceau
opranusyeessa
a .gep642Awana,
Tatens?
pessuca,
peer
h
eTþšny
Resatuhm470'
a
Apuen
aTeagio
Its
yacwou
.Aþaien
Maccar
sáHaS§¿eHmà.
maH
Eo
ADAccerca.
<otcpaa
go
npe*Re
ze
CE:ia<a,
E;saa
ace,o
CHadseer
Here
z as:ep
mopr .zataenza
WO HG
capex
seacaza
vpoona
xze6ea
sa owee,
xxor
maed a p;sax
dopsde
eres
E\EyCK30T
dopsú>
aepter,
acHo
par
padoveyp
aar
oebdegyp
SC€
253*¾
;a assas
.my e pg,2coos
paa
.troeapamma.
"cao6
Tea)
sypassacca
se
-
a
.
yaccN.
specTsas_x
IIop
ipeesum
-uporaa
ca a apeActaa
e
z.MD€þYaßñCTN
Laue:ey-Aueptus
sessese,c
X
46
spcaaaNu
-p.gosse
mappopKe
e
aposassua
2 'PWai'Aatussaos
R*
(
esenqüs,-7|
as;TpeeREL
Tek
et padcaxx
aÿsepresca
as
pg arca,
aneuxi
dõeoŒpoa.
er
apassienacTaen
zcavenzaan
acectoro
AUTeraawe
Epasogep;e).m:,:a
yczazaas,ca
He&aarezúaa
pofogaa
rpouff
Apuenas
osacea
00FSTCTa¿
DCTETRH
ee
órgezaartpaseaos
pm, asseceasse
paeaur
4ŸRAV
COTROMSSS
lazumotaa
copaan,
speerags
eroamaosenzava,
peam1ûfxxx0g
Kanaaes_d5
TopteceÀa
8080¾
-
adigy
a Repióx_aWitN3eotwiPTýþWeg)?¾
onauta
o(pasos
Ugaagam
.onecñeuesdae
ãgaeaneasyy
gymatsoë;kgpeTwaarao
a rpain
obi
max
MS
9)K
Ágk€EME
Scasteensar.3
KoresED,
g44g
.e.
11pasnecAoeTaa
rperpar
RyaettemiericLEphène
pescamma.
es e a
p>GomespeenaamaremeeónáÙoÃ
asepÑakè$
gype
ug, stacaegtyra,wavysseydi,õeavapeO
:Eégraf
aseggwaxsaskapen.ai
þo&at ggpyon specowlaneo
hâakaa
ißh
usägnainá¾uét
p:.ayennygg
//J3mfggeëëgagg
yggg
gjpgg
Belge 63
RSFSC1 Yüksek AsVoyenney Vestnik
organi
Kiz11 Ordu komatanlariadan
resmi
keri Yayin Konseyi'nin
an11ari
dergisinde yayanlanan
V. Tarhov'un
"K1zil Orda, Türk ordusuna
lad1."
'Enternasyonal'
yaym
Naheivan'm zapti ve Kuzil Ordu'nun
ilk bulugmas12
marplyla
karg1-
Kemal Papa Ordusu
ile
1920 ylh temmuz aymm ortalarmda 11. Ordu Romutanhg1,Suga,Gerus ve Pazarçay Irmag1 hattmda bulunan 32. Avci Tümeni'ni süvari
alayh 28. Avc1 Tümeni'yle degigtirme karan aldi. Ermenistan ile smirda
bulunan Pazarçay Irmagi hatti için süvari alay1 görevlendirildi.
Elimizdeki mevcut bilgilere göre Ermeni birlikleri gu gekilde konuglannugti:
Kugebelyak kazasmda Tarhanov'un komutasmdaki 2 bölük, 75 lahç,
2 top ve 5 makineli tüfek; Karanglug'da 800 süngü; Cul'da 1 bölük ve 2
makineli tüfek; Kegigkent'te ise Dro'nun karargâhi. Katar fabrikalanmüfrezesi.
nm bulundugu bölgede yaklagik 250 ath ile Albay injey'in
Beyazit't1.
üssü
Yeni
Bu müfrezelerin
Söz konusu birliklerden yakmimizda bulunanlar ara sira hareketleagagismdan geniyor ve birliklerimize ateg aç1yorlard1.Sahtahti'nm
çerek gelen Türk süvari bagçavuçundan aldigtmiz bilgiye göre, General elkovnikov komutasmdaki düzenli Ermeni birlikleri Kivraç istasyonu yakmmda Nahcivan ve Saror kazalarmdaki Müslüman gerillalarla çarpiglyorlardi.
Minkyand ilçesindeki cephe gerisinde, askeri tarafsizhém1 koruyan
500
Sultan Bey önderliginde
ve bize kargi tavn henüz netlegmeyen
I. Rusya SosyalistFederatif Sovyet Cumhuriyeti.
2. Bu yazinin amaci, emperyalist ordularin onlarca yll acimasiz kanh çatsmalarla istila etmek istedigi topraklarda halklarin dostlugunun kansiz zaferini ve fethini hattralarla aktarmaktir.
-
(V. Tarhov)
152
Kürt bulunuyordu. Çoklosa bir sürede Sultan Bey'in yamna binlerce
Kürt katilabilirdi. Türk Beyazit tümeni birlikleri Diza ilçesindeydi.
Degigtirme igleminin durdurulmasi ve ileriye dogru harekete hazir
olunmas1 yönünde emir gelmigti.Sahsenben, bir süvari alayi ve dag taburuyla Moskova'dan Türkiye'ye dönmekte olan Halil Paga'ya3 ve
Türk misyonumuzun
heyetine Türk ordularmm yamna kadar refakat
etmekle görevliydim.
Îlk bagta Halil Paga'yi beklememiz ve Kemal Paça ordusuyla devamh
irtibat kuracagimiz Nahcivan'a gitmemiz öneriliyordu, fakat ertesi gün,
Halil Paga'yi da, heyeti de beklemeden hemen ç1karma yapmam1z yönünde yeni bir emir geldi.
Dar vadilerden ve dik geçitlerden geçmemiz gerekiyordu. Irmaklarm
ve derelerin olugturdugu vadilerle çevrili dag kütlelerinin birçok bogazdan olugmasi, genig ölçüde pusu amaçh kullamlmas1 imkâmm veriyordu. Aynca yolun enine dogru iki sara dag vardi: Biri, 11 695 fit (yaklagik
3,3 verste) olan Üçtopa,digeri 10 194 fit (yakla.91k
3 verst) yüksekligindeki Kisirdag. ÖzelliklePeçenek Dagi yakuundaki geçit çok zordu. Pazarçay'a kadar olan yol iyi bilinirdi, sonrasmdaki yol hakkmda bilgiler
hem yetersiz, hem de pek sevindirici degildi.
Nüfusun Kizil Ordu hakkmda bir hayli yanhy bilgilere sahip oldugu
yerlegim birimleri üzerinden hareket ediyorduk. Hiç Bolgevik görmemiglerdi. Bizden panik içinde kaçiyor, saklamyorlar
ve hayvanlanm
daglara kaçinyorlardi. Fakat Kizil Ordu'nun ezmek degil, kölelegtirilen
halklarm äzgürlügü için savagtigim ve emekçilerin haklanm korudugunu bir gekilde gördüklerinde bu köleleptirilen, ezilen halkm ga.ykmhgl
ve sevinci görülmeye degerdi.
Mesela bir keresinde akyamleyin yürüyüg kolumuzun yakmlarmda
muhafizlanmiza
benzemeyen insanlar belirdi. iki ath onlardan aynlarak yürüyüg koluna yaklagt1 ve ellerini baglarma koyarak bir geyler
anlatmaya çahyt11ar.Müslüman tercüman, dagh göçebelerin dinlenmemiz için bizi davet ettiklerini söyledi. Birliklerimizi yüksek yaylalanndan izleyerek korkulacak bir gey olmadigmi görüp Kizil Ordu askerlerini gimdi de yaylalanna davet ediyorlardi. Yürüyüg kolumuz geceyi
geçirecegi ve bugün için ulagmam1z gereken yere yaklagsa da göçebelerin yaçam tarzim ve egilimlerini yakmdan tauumak için ben, alay komiseri ve karargâhla göçebelerin oldugu tarafa saptun, birlik ise yoluna devam etti.
Kararmn ögrenen bir ath, küçük asil atim döndürerek dörtnala yaylasma gitmeye baglad1. Digeri yamm12da kaldi ve refakat görevini üst3. Halil (Kut) Paga, Sivas Kongresi günlerinde Mustafa Kemal tarafmdan Anadolu Devrimi
ile Sovyet Rusya arasmda iligki kurmak üzere Moskova'ya gönderilmigtir. Bkz. Mehmet Perinçek, a.g.e., s. 45.
4. Eski bir Rus uzunluk õIçüsu birimi. I verst yaklagik I 060 metredir.
153
lendi. Birligin yola devam ettigini fark eden refakatçi, neden hepsini
getirmek istemedigimi sordu. Askerlerin kazada dialenmesi gerektigini
izah etmem epey zaman aldi.
ve toprak damh ev siralarmm bulundugu yaylaya geldik.
Çadirlarm
11kba.plarda bizi inceliyorlar, çekiniyorlardi, fakat losa sürede hararetli sohbet ortanu olugtu; olaylan saptirarak güvensizlik ve korku yaratmak için hanlar ile beylerin ajanlanum kizil askerler hakkmda verdikleri yanhg bilgileri ögrendik. Bolgeviklerin acuna duygusu olmadig1na içten inanmiglardi.
Tercüman aracihgiyla L. yolday Kizil Ordu'nun görevinin, sadece
emekçi halkm dügmanlarma kargi korku salmak oldugunu izah etti.
Bütün söylenenler onlari çagirtmig olsa gerek. Sevinç ve heyecan
içinde tela,ylannuglardi. Sihirli degnek degmig gibi, çadirlar kuruldu, kilimler ve minderler serildi, yiyecekler getirildi.
Hava, luzla kararmaya baglamigti. Gitmeliydik. Fakat bu misafirperver insanlar bizi birakmak istemiyorlar, geceyi burada geçirmemiz için
israr
ediyorlardi. Önceden Kafkasya'da yagadigim için daveti reddetmenin çok ay1p olacagmi biliyordum. Aynca Kizil Ordu hakkmdaki önyargiyl kökten yok etmek gerekiyordu. Geceyi burada geçirmemiz yerli halkla yakmlagmam1z1 saglayacak, gösterdigimiz güven ise onlari gururlandiracakti.
Kalmaya karar verdik. Birliklerden geceyi geçirmek
için yerlegtigi haberi geldi. Her gey yolundaydi.
Ev sahipleri arasmdan, hayvanlan otlatmak ve atlarmuzi korumak
için birkaç ki.giaynldi. Pigmanhkla itiraf ediyorum, bu insanlarm samimiyetine ragmen at Ye silahlarmuz1 gözetlemeyi elden birakm1yordum.
(Incinen biri varsa beni affetsin, fakat bu savag kosullarmda gerekli bir
tedbirdi.)
Sabah bana Kafkaslar'm müthig bir haritasmi getirdiler (5 provahk).
Ellerine nasil geçtigini bilemiyorum, ama haritaya ihtiyacim vardL
Elimdeki harita 10 provahkti. Yeni yuzler dikkatimi çekti, bizi görmek
için kompular gelmiglerdi.
Bugünden itibaren Kizil Ordu'nun zafer geçidi baglamigti. Haberimiz, daglardan daglara ylldmm hiz1yla yayllmigt1. Her yerlegim biriminde insanlar avlularma ç11ayorve bizi selamhyorlardi. Bazi köylerin giriginde erkekler sira halinde dizilmig gekilde bekliyorlar ve biz yaklagmca içlerinden en yagh olam usta bir darbeyle koyunun kafasmi keserek, atimm ayagma atlyordu. Halk, bu gekilde benim gahs1mda bütün
K1zilOrdu'ya büyäk bir saygi gösteriyordu.
geçtigimiz yerlerin emekçi kitleleriyle
Bütün bu konaklamalarmuz1,
siki baglar kurmak için degerlendirdigimizi anlatmama gerek yok herhalde. Devrim komitesinin mitinglerinden sonra hanlar ve beyler
Îran'a gittiler.
Üçüncügün, Sahtahti yakmlarmda gerillalar için gansiz bir çarpig-
154
manm oldugunu
ve Naheivan'm yerli halka birakildigmi ögrendigimiz
u
lagnugtik.
Sahbuz'a
Akgama kadar tüm birlikle birlikte Naheivan'a ulagamadik, çünkü
öldürücü yol, topçularmn geciktiriyordu; toplan Peçenek Dagi geçidinden kol gücüyle tagunak zorunda kalmigtik, ki sonrasi da daha iyi degildi:Yollar, yer yer nehir suyuyla yok edilmigti ve devasa taglarm tikadiginehir yataklarmdan geçmek zorunda kalnugtik.
Cagra'ya ulagt1gimda, gerillalarm üzücü dunnularm ve istisnasiz bütün Müslüman halkm Sarurve Naheivan kazalarmdan kaçtiklanm ögrendim. Ermenilerin zaferi, cinsiyet, yag ayrmu yapmadan tüm halkm
yok edilmesi tehlikesi yaratlyordu.
Dügmanhk, milli zemin üzerinde
olugmugtu.
Iki ülkenin, Azerbaycan ve Ermenistan'm smirlan Zengezur ile Nahcivan kazalan arasmdaydi. Ermeni nüfusa sahip ilki, Ermenistan egilimli, Müslüman nüfusu olan digeri ise Azerbaycan taraftanyd1 ve silahlanmigti.
Bir gün änce Cagra halkuun çarpigtigt düzenli Ermeni birlikleri ve Dro
bölüklerinin yaklagtig1 dikkate almarak, devriyeler gönderildi, fakat ilk
olarak askeri harekâta girigmeme, K1ztlOrdu'nun ugrunda savagtig1 sosyalizm fikirlerini izah ederek Ermeni kitlesiyle gärügme yapma, ancak
dügmanca kargihk gärdüklerinde aym gekilde yamt verme emri verildi.
28 temmuzda birlik Nahcivan gehrini zapt etmigti. Burada bir devrim komitesi teykil ederek ve yolday L.'ye idari ve siyasi lusmi devrederek, L Alay komutamyla gehir çevresinde keëif gezisi yaptim ve Tagnaklann hücum etmesi ihtimaline kargi plan olugturdum. Aynca 18.
Süvari Tümeni'yle irtibata geçmek ve Türklerin nerede bulundugunu
kesinlegtirmek gerekiyordu.
Karargâha gelince Beyaz1t birliginden irtibat amaçh gelen iki Türk
subaymm beni bekledigini ögrendim. Selamlagtiktan sonra, Diza'ya bir
egitmeni görevlendirerek, Türk birliklerinin Naheivan'a gönderilmesini
önerdim.
Erivan'dan dönen parlamenterler,
Ermeni komutanlarm
gerillalara
önerdigi ültimatom partlarna ilan ettiler. Sartlar,yerine getirilecek türden degildi ve agag11aylclydi; Nahcivan'1 atege verme, talan etme ve
halki lahçtan geçirme tehdidiyle bitiyordu.
Halkm gözü K1zilOrdu'ya çevrilmigti. Derhal, General Selkovriikov'a
Nahcivan gehrinin Kizil Ordu'nun elinde oldugu,
verilmesine ve
lohçtan geçirilmesine" izin verilmeyecegini
içeren mektup yaz11di.
Yazilan mektup okunurken, pencerenin
önünden dag taburumuz
geçti. Herkes hemen keyiflenmigti. Toplanti salonunu "Hura" nidalan
kapladi ve devrim komitesi ültimatoma tamamen ret cevabi verdi.
Aym 29'unda ögleden sonra süvari alayi gözüktü, bu iki yaveriyle ve
Kizil Ordu generali Bagirov yoldag ile Halil Paga'ydL
Halil Paga'mn
"atege
155
kahraman K1211Ordu, Rusya ve özellikle Moskova hakkmdaki izlenimleri dinlemeye degerdi.
Aym 31'ine kadar, Ermeni birlikleriyle iletigim kurmamizi saymazsak hiçbir önemli olay yaganmadi. Ermeni askerler kizil askerlerle
sohbet ediyordu, bu da komutanlarmm hoquna gitmimemnuniyetle
yordu, fakat açikça dügmanhk gösteremiyorlard1, zira Ermenistan bizimle resmi olarak savag halinde degildi.
3Ti akgamma dogru Diza'dan Aras Irmagi yalunlarma
500 süngü, 2 top
ve makineli tüfekli Türk birlikleri geldi. Türkleri kargilamak için gehrin
giriginde bir bölük görevlendirilmigti. Hemen, geri dönen yüzlerce gebirli
kolu göve kompu yerlegim birimlerden insan kalabahgi topland1. Türk
Irmagi
boyunca güçründü. Rus ve Türk komutlarl igitildi, ardmdan Aras
lü "Enternasyonal" sesi yükseldi. Türkler, yakm geçmigte emperyalist savagm dügmam, bugünkü dost devrimci müttefiklerinin önünde resmigeçit yaptilar.
Kizil Ordu arasmda, küçücük gri egeklerin üzerindeki makineli tüfekleriyle Türk birlikleri dehgetli sempati yaratm14t1; genel olarak temiz giysili, teçhizath Türk askerleri olaganüstü izlenim b1raknuyt1.
Askeri müttefiklik akdedilmigti. Keyfimize diyecek yoktu.
Aym günün akgamma dogru, Engeliyurt'la irtibatm kesildigi, halk
arasmda çegitli söylentilerin gezdigi haberleri geldi. Dogru olan bir gey
Tagnaklar Pazarkent ve Engeliyurt'a basvardt, Dro'nun önderlikindeki
yolunu
yaparak,
birliklerimizin
ve irtibati kesmigti.
km
hüBu bilgileri ahnca akla gelen ilk dügünce, General Selkovnikov'un
cuma geçecegiydi, dolayisiyla bu ihtimale kargi tedbirler almmahydt
Türkler tam zamanmda gelmiglerdi. Aynca çevredeki yerlegim birimlerinde yine askeri gruplar kurulmug, bunlar ilçe bazmda birlikler
olugturmug, fakat henüz evlerinde bekliyorlardt Gerekli oldugu takdirde onlar kullamlabilirdi.
Sahtahti'ndakiçarpigmadan saglam kalan 1
yalon
bulundu.
200'e
mermi
top ve
Halil Papa ile Veysel Bey bana Türk birliklerine komuta etmemi
önerdiler. Fakat ben, durumun ve Ermenistan'm Sovyet Rusya'ya kargi
tavn netlegmedigi için kabul etmedim. Bütün bu meseleler birlikte müzakere edildi.
Birkaç gün geçmigti, irtibat yoktu. Dördüncü veya beginci gün Gerus'tan bir K1zilOrdu askeri geldi ve bana olanlarla ilgili kesin bilgiler,
aynca benim önümüzdeki göreviin olan Nahcivan'da kalmam yönündeki ve 28. Avci Tümeni'nin harekâti hakkmdaki emri getirdi.
Ne yazik ki, bu cesur ve çevik zihinli yoldagm soyadru hatirlamiyorum. Dili ve insamm bilmeden Dro birlikleri ile bize dügmanhk besleyen halkm bulundugu kazalardan geçerek gelebilmek zihin çevikligi ve
kararhhk gerektiriyordu.
pasif kalmasi ve Naheivan cephesindeki
General Selkovnikov'un
156
sessizlik kargismda Engeliyurt'a baski yapma karan aldun.
Nahcivan'da konaldamanuzm yaklaq1k on ikinci günü makineli tüfeklerle takviye edilen bölügümüz Peçenek Dagl geçidindeki çatigmalardan sonra, 28. Avci Tümeni'nin Dro'yu yenerek ve ele geçirdigi tüm
teçhizat ve bir topu alarak yaklagmakta oldugu Engeliyurt'a ç1knugtik.
Îrtibat yeniden kurulmugtu.
Neredeyse iki hafta tamamen kopuk olan KazilOrdu askerlerinin cesaretlerinin lunlacag1 beklenebilirdi. Kavuruco sicaklarm, böceklerin,
geceleri sivrisineklerin ve dehget verici Kafkas sitmasmm insam bezdirecegi dügünülebilirdi. Aynca nöbetlerin digmda sadece kendi birlikleri için degil, aynca Îran'dan geri dönmekte olan, fakat yerlegim birim1erine gitmekten korkan insanlar için de tarlada çahglyorlardi. Giysileri
lime lime, aç biilaç, hem fiziksel hem de manen ylpranmig bitkin yüzlü
sitmah bu kaçak insanlar ellerine geçen her geyi yiyorlardi. Hastahk
yay11maya baglanugt1. Ölümartlyordu. Îran, kaçaklan ülkenin içlerine
sokmuyordu, evlerine dönecek gibi de degillerdi.
Kizil Ordu'nun geligi onlara evlerini olmasa bile, ülkesini iade etmigti. Aynca onlara elleriyle ekmek tutma imkâm vermigti.
K1zilOrdu askerleri, tibbi malzemelerinin bir kismm1 onlara vermig,
ölenleri toplam1g, cesetleri gömmügtü ve enerjilerinden arta kalanmi
da periçan, aç ve evsiz bu zavalhlara yardun etmek için harc1yorlardi.
(V. Tarhov, "Zanyatie g. Nahiçevani i Pervaya Vstreça Krasnoy Armii S
Voyskami Kemal Pagi', Voyermey Vestnik, 15. 04. 1922, No. 8, s. 33 vd.)
Belge 64
Bolgeviklerin önemli liderlerinden
1920 tarihli telgrafmdan
"Taquaklar, biitün
Ruslara saldmyorlar."
nefretlerinin
S. M. Kirov'un1 29 temmuz
gücüyle
Müslümanlara
ve
Çiçerin'e,
Moskova
Taynaklarm, beyaz terörü dinmedi. Kars bölgesindeki ve Aleksanddogmakta olan sovyet iktidaruun bogulmasmm ardmdan
Tagnaklar, bütün nefretlerinin gücüyle Müslümanlara ve Ruslara saldinyorlar. Kars bölgesindeki 30 000 Rus nüfustan 15 000'i kaldi. Gerisi
kaçarak ya Türkiye'ye ya da Rusya'ya dagildi veya öldü. Käylere ise
halla yagmalayan mavzerist birlikleri yerlegti. At arabalanyla yük taç1ma igini reddeden Novoselim käylülerinin hepsi 4. Alay komutanm emropol'deki2
soyadi Kostrikov), 27 mart 1886'da dogdu. Erken yagI. Sergey Mironoviç Kirov (gerçek
KirOY,
yedi yagina kadar yetimhanede kaldi. Kazan'da teknik yuksekota ailesini kaybeden
kulunu bitirdikten sonra, çalismak uzere Tomsk gehrine geldi. Burada l904 yllinda Rus
Sosyal Demokrat igçiPartisi'ne katildi. Yönetici gärevler aldi, yasadigi matbaa kurdu, demiryolu igçileri arasinda faallyet yürüttü, grevler örgütledi. Birkaç kez tutuklandi. Serbest
biraksidiktan sonra Irkuts'a, ardindan da Vladikafkas'a geçti. Birinci Dunya Savagi sirasinda
Kuzey Kafkasya'da faaliyet yuruttü. Ekim Devrimi günlerinde Petrograd'da bulundu ve
devrimci ayaklanmanin merkezinde yer aldt. Ardindan Kuzey Kafkasya'ya geri döndü ve
önemli askeri-siyasi görevler üstlendl.
Ocak 1919'dan itibaren Kafkasya'da Orconikidze'yle birlikte I l. Kizil Ordu'nun hareönemli rol oynadi. 29 mayis
kâtlarini yönetti. Azerbaycan'm sovyetlegtirilmesinde
1920'de RSFSC'nin Gurcistan büyükeiçiligine atandi. Ekim 1920'de RKP (b)Merkez Komitesi'nin Kafkasya bürosunun üyesi oldu. Mare l921'de merkez komitesi yedek üyeligine seçildi. Temmuz 1921'de Azerbaycan KP Merkez Komitesi sekreteri oldu. Nisan
1923'te RKP (b)Merkez Komitesi üyeligine seçildi. 1930 yllmda Politbüro üyesi, l934'te
ise ÕrgütlenmeBürosu sekreteri
ve SSCB Merker Yürütme Kurulu Prezidyumu Oyesl
oldu. I aralik 1934'te Leningrad'da ugradigi bir suikast sonucu öldu. Lenin ve KizilYildiz
baskisi) "S. M. Kirov"
niganlari sahibidir. Bkz. Büyuk Sovyet Ansiklopedisi'nin (1970-1977
maddesi.
2. Gumrü.
158
ri üzerine kirbaçtan geçirildi. Tuhurtskiy bölgesindeki
köyünün halki da kihçtan geçirildive köyler yagmalandL
29tenmaux 1920.hk>.94.
15 Müslüman
Kirov.
fond
(RGASPÎ
5, liste 1, dosya 2178, yaprak 1)
Â. ßeX¾¾
seeck.iiocas
ygyme
esppop gamasos ge ñyagp
Racen
dano coseocKo:
z AzancaßAanacon a sapexca
seg eny yyna
upopy wyeypxas, ýyaqqa.
vonoze
aanywaxy
a exporok ouamr
Eg
sacezenza
tw¢ax pycomore
oceaxoes ax¾
paademtoga
Typum
a
onunoe
ur a Pocena wax ttorxW
un
paessagesposaxHag
gasexMm;
fpdarxx
a paAu maysapaceos,
go.
naIrom
ogsaget iggenaar
odent hoyocerixma sa orie: weema nogacAsya
ascenessam
Revengpe
nemaptoro
nona norozoeno
noen no rmaasy
cenesaß Tyxypucsoro pa3ona sapesass
manya?A Myhyngaxcxxx
a paaden
anz a
egna e2c
=
XXOL.
Kosa
Ï910 roga.
94. Kapo»,
Belge 65
11. K1zil Ordu komutamna
yaz11an imzasiz mektup1
kaydirilabilmesi
Bati cephesine
"Türk ordusunun
saglanmasi
gerekir."
güvenliginin
smirmm
için, Erme-
nistan
Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti 11. Ordu komutamna,
Emekçi suuflardan milyonlarca insamn hayatma mal olan ve tarihte egi görülmemig ekonomik ylkimlara yol açan Büyük Dünya Savay1, bütün dünya demokrasisinin önüne, "Ya ölüm ya özgürlük" sloganmda ifadesini bulan yeni bir hayat kurma sorusunu gündeme getirmigtir. Bu hareketin ön saflarmda, en çok ezilen olarak, Rusya deemperyalist pomokrasisi harekete geçmigtir. Avrupah müttefiklerin
ylšmlar,
hayli
emekçi
son beg yüz yll
litikalan sonucu bir
ylpranan
içinde bäyle bir durumla kargilagmamiglardt; gimdi Rusya demokrasisiyle igbirlini bilincine varmig ve bu amaçla kendi devrim ordulanm kurmuglardir.
Anadolu demokrasisi, kendisini insanhk dügmanlan olan kapitalizm
ve emperyalizmden kertarabilmek ugruna, ezilen halklann dünya çapmda kurtanlabilmesi için silaha sanlan Rusya Kizil Ordusu'nun öncülügünü kabul ederek, Rusya K1zilOrdusu'na kardeglik elini uzatmakta
kurtanlmasi gibi büyük bir amact
olup, Dogu'nun exilen halklarmm
Anadolu
ordusunun, söz konusu amaci doggerçekleptirmeye hazirdir.
rultusunda Rusya K1zilOrdusu'yla omuz omuza yürümeye haz1r olugu,
bu iki ordunun geçtigimiz günlerde Nahcivan'da gerçeklegen sevinçli
ve cogkulu bulugmasmda ifadesini bulmuqtur.
için,
Bu kardeg ordular arasmda somut iligkilerin pekigtirilmesi
apagida gösterilen önlemlerin alnunasi arzu edilmekte ve uygun görülmektedir:
Bu ordularm subaylanm, kargihkh bilgilendirme amac1yla birbirlerinin karargãhlarma göndermelidir.
I. Mektupta tarih bulunrnamaktadir. Ancak içariginden
de yazildigianlasilmaktadir.
1920 ylli RŠUSt0Sunun
Ìlk gühlerin-
160
meste
raw
,
P"
yY /ry
y fr/
-
e &
y-,r& Jym
my
y
www-
yt
--
Mar
ymys
'R
**
py-
-/
tas
Wy
-
or
-
ry
ram:
->
-
16 I
Anadolu'daki Rusya K1zilOrdu birliklerine özel Müslüman bölükleri
gönderilmelidir.
için, Anadolu'ya deneDevrimin genigletilmesi ve derinlegtirilmesi
yimli ve yerel kogullari bilen Müslüman komünistler gönderilmelidir.
Îletigim desteklenmelidir.
K1zilAnadolu ordusuyla iletigimi sürdürebilmek için Beyaz1t'ta2 bir
radyo istasyonu kurulmasi gerekir.
Yüklerin ve askeri birliklerin Anadolu'da serbest hareket edebilmesi
demiryolu hattmm aç11masi gerekir.
için Kars-Aleksandropol ve Sahtahti
suurlarmda
konuglandinlmig olan Anadolu askeri güçleErmenistan
için, Anadolu suurlarmm Ermerinin diger cephelerde kullamlabilmesi
nistan tarafmda güvenligin saglanmas1 gerekir.
Hem diga yönelik cephelerde, hem de iç savag cephelerinde mücadelenin baçanh bir gekilde yürütülebilmesi için, Sovyet Rusya'nm maddi yardun yapmasi gerekir: para, silah, 60 000 kipilik mühimmat ve giysi, gazyagi, benzin, mazot, matbaa, sahra telefonu.
Devrirlin Dogu'da gerçekten yay11abilmesi için, Ermenistan ve Gürcistan'daki kargidevrimin tamamen bastmlmasi gerekir.
Îngiltere'nin Ermenistan'a 30 000 kipilik mühimmat ve giysi yardum,
keza Amerika'mn gönderilmek için hazir bekleyen 150 000 kipilik yardimi, Büyük Ermenistan kurma amacma yöneliktir. Hedef1eri, burasuu
ileride Gürcistan ve fran'm karanhk güçleriyle birlegtirerek, Büyük
Rusya Devrimi'nin Kafkasya'daki bütün kazammlarmi bertaraf etmek
ve Rusya Kizil Ordusu'nu Kafkas Daglarl'nm ötesine sürmektir. Bu neiçin
denle Anadolu Kizil Ordusu, söz konusu plamn engellenebilmesi
hareketlere
önermektedir.
Karabag'daki
kargidevrimci
kendi partlanm
katilmig olan Azerbaycan ordu birlikleri, Ìran'ageçerek Ingiltere'nin
yanmda yer alamamalan için, Anadolu'ya götürülmügtür. Aynca komuta heyeti tutuklanarak mahkemeye verilmig, küçük rütbeli subaylara
ise, ya geriye dönmeleri ya da Anadolu'da kalmalan önerilmigtir.
Yukanda gösterilen änlemlerin almmasi, kamm1zca Îtilaf planlanna
zamanmda indirilmig bir darbe olacak ve emekçi halkm Avrupahlann
boyundurugundan kurtanlmasi için Dogu'da devrim ategini alevlendkpaylagan iki luzil ordunun birlegmesine imkân vereme mücadelesini
almmasi, Anadolu K1zil Orducektir. Diger taraftan bu önlemlerin
vatanmda
selamlayacagi saatin yasu'nun Rusya Kizil Ordusu'nu kendi
km oldugu konusunda inancruzi kuvvetlendirecektir.
fond
(RGASPÎ
495, liste 181, dosya 13, yaprak 47, 47 arkasi ve 48.)
2. Dogubeyant kastedilmektedir.
Belge 66
Naheivan
hükümetine
Devrim Komitesi'nin
gönderdigi mektuptan
1 agustos
"Nahcivan halki, Azerbaycan Sovyet
ilan etmigtir."
maz bir parçasi olduiunu
1920 günü Taquak
Cumhuriyeti'nin
ayril-
(...) Naheivan bölgesi halki, kendini monargist hükümetin zincirlerinden sonsuza kadar kurtarmigttr ve Tagnaklarm bizi esaret altma alacak, kölelere dönügtürecek her türlü girigimini püskürtmeye hazirdir.
Nahcivan bölgesinin emekçi halki, RSFSC'yle birlik olan Azerbaycan
Sovyet Cumhuriyeti'nin ayrihnaz bir pargasi oldugunu ilan etmigtir.
Halk, Ermeni emekçilerine hiçbir zaman dügmanhk beslememigtir ve
beslemeyecektir. Ancàk kahpe, gaddar Tagnaklara kargi savag devam
edecektir. Tagnaklar, silah zoruyla Naheivan halkma boyun egdirmeye
çahgtdar. Sonuçta Tagnak Ermeni1eri ile Nahcivan halla arasmda kanh
çarpigmalar meydana geldi ve halkm kam döküldü.
(Gürcistan SSC Merkez Devlet Argivi fond 13, liste 1, dosya 114,
yaprak 94'ten aktaran: K. Ragimov, S. Sadihov, "Znat Pravdu...", Vozrojdereie, No. 10-11-12, s. 60, 1991.)
Belge 67
Kâzim Karabekir'in
Halil Paga'ya mektubu
"Tagnaklarin kallegge rolleri ve Îngilizlere yardun
ortak çallymalarinuzi engellemektedir."
etmeleri
Halil Paya yolda.ya
Aziz ve sevgili yoldag,
Sizin Bakû'ye geliginizle ilgili haber bizi sevince bogdu. Bizim durumumuz ve iglerin ayrmtilan konusunda gerekli bilgiler Naim Cavid tarafmdan size iletilmigtir; bu vesileyle bir daha teyit ediyorum ki, bahtsiz vatammizm durumu her geçen gün biraz daha kötülegmekte olup,
gu an içín kritik bir hal almigtir: Her bir köy artik son mermilerini, son
varhklarmi ve son enerjisini harcamaktadir; halkm tüm nakit varhgi
vatan gerefinin konmmasi için harcanmig durumdadir. Namussur Ìngilizlerin emperyalistçe gayretleri, Yunanlan da ayaklanmaya ve Bursa'yl
iggale itmigtir. $imdiise bizim için aziz olan Ankara'y1 ele geçirmeye
çahg1yorlar. Anlaym ki, kalpleikiz s1zhyor ve herkes ruhen çäkmek
üzeredir. Biz Bati Cephemize aktif gekilde yardim edemedigimizden
dolay1 son derece üzgünüz; zira vicdansiz Tagnaklar, bir zamanlar yapnny oldugumuz iyilikler karg1hšmda suurlarmuzi iggal ederek, müttefiklerimizin bize yard1m etmelerini engelliyor, hatta bizimle konugmak
bile istemiyorlar. Bir hususun alt1m çizmek istiyorum ki, k1z11Rus müttefiklerimize kargi sevgi ve kardeglik duygulan hem lazil askerler, hem
de halk arasmda günbegün artmaktadir. Bu durum beni Ruslarla olan
müttefiklik ve kardeglik iligkilerimizin ebediyen sürecegine
inandirdostlugumm
maktadir; siz de, Sovyet hükümetini Rus-Türk
ebedi olacagtna inandirnuz.
Bati'da Îngilizlerle çarpigmakta olan kuvvetlerimizin Dogu'dan, bizim kizil müttefikimizden,
para ve silah yardimi beldedigi bir ortamda,
Tagnaklarm kalleççe rolleri ve Ingilizlere yardim etmeleri ortak çahymalarmuzi engellemektedir; ve ben onlarm, zarar11 bir engel olarak, hâ
164
'
TOBJ fil(7 XAJ]MJI11AlilE
TOBAhlg.
K JJIDBE3EFÈ
ll0POPOÏ¿
O nosomearn
coodaleno
m IloApodsocer
Halseu
äasten,
o
HN,BOCAB)¾BO
6especmax
copeuzessa
Epyecy;R
easara
soo cePAya
unee
ammeBN
sea,soo
8882E
OHE
Horor
a see
AaWERKM
S'ama
oose c6"acuatto'n
UTio
E
X itpacMak
BCSþaCTSBT
RyxoM.RN
aaragHomy
ORR$aHHOS
apaise
oropseng
HREBMy
PORTy,TSK
SC
uuggepxayos,seo
afodos
samam was op'e;¾
Epacaux
ÀËOM).BTO
6yhye
o pycxam
na nac w
ÁHropy.DOE-
Hac
OO
HOMOu
HEKaM
ap
om
godpg
ME
HEM H ASme
Ee
a dparosoe
mysi
acxopos,tax
OdCTORTSELCTED
npoAcasamsca
'sanaña
sama datomasca as
soctoximalcen
spacson
a ommAaemon oT
HyzAaeoc
a
ARE
samax coroaszzos,Cosemosoe.Uþasameaucomo,soo
E atom úoueam,xörpa
RHNO
noAniloby
y682peT
senso,a
rotoy
procuo-Typen-
dyAer seven.
c¤Ios
dusaHoos
carize
0010
C WaßgüM
sem colos x dparcoso
my y6elfAakoe
xpaane
nomous
HamzM
HEMM.?OBEHOH
c
Op€Â¾
uena,sto
.
pa10T
me
BA SfŠgO
E ylUIRTÿ
He
nas
n&Tpou
COCTORSHe
furepuansceuwecKan
poÄNHm
RPþOfffD
SSHET3
K
pyocamu coposaxam
HûCSABEHE
Kai
dassEX
axfxmac
ESAMMBÒB
08
a rpesos
sacoasnam
ß$CROT
COBSpWOHHO
yae goozeñ¾¾e oson
3:HegfHIO
ya. saa¡noy. seceu
OTOGMETECH
soanomocos
PpaSMgm
gOCRORBON
aarannan
BEHO
désodsecesse
Kax
HHHO
B.-H
yte.ecopameno
saceressa
acero
COO¶DEH
CEOS
a
Hac
yme Pau
RþXONOme.
AaßHA.MOM€HT
oparum z pacxopyee
xpzonnecxoe:HaaAoe..ceneunie
granspou
HORTEOPRAROM,MOO
þaß
idea.ykynmaeopag
awaAMM
Faku
Rea,a tos,apagen
ORO
þDTOM)
HOOja
sce- ny
aon poAuxa
gripagosano
o apadaman Bemen. a Many 6esupakeasso
Resecome
pygma
a
Topuoaxo
ydBESKOil
TOS $€8
OCT
4
lamuaxos
pors
HRKSBS
UpeBSTORBES.BOAL
¾EM
EDROMy
SCHO,¾¾O
omaa
a ups-
x nouoma aarangaasu
noteuy
odmee Aexo n a yg analoca,sro
Hame
SpañHOW
ap€HHaxaK
Rosapúaa
o aarnavasaux.
coiasaxas,rpuoms
Taxos
añoAS-
cax nop osa se
yo
DþOEßTOTB¾O
yAaßeHH
gaGlHAROB
2.
-cocdgesam
n'aanpuzze
zum Aoporm passocazzao
Anamoimio a ppiax. aarnas.ex. 2 acex spacasi
sameuy
upâCHym
seAa
soo se ege> peansaa
nomoma aarm(saxas
yae seura
E
osas
Taanx
Anr> poABER
CoseecKas
se
OT
Execes
MexpeHaux
YOTorg
6NZA
nÃ
deaAeicosyan.s
Mecana
asomaz
apM
noxysagno
Baxos,xax
Asa
ap&CHER
a
meassmo xx supees
Typox
2Nowynami
ydeAzoon
upsuÃ
_soax
rpeczenylo
a
6eanexc52xii
naaleg
Glx Tomé
RosapHHX
4851-
us yare
riocaeAcoman rpoñuaen
yze-asso-Hycra
xcxpeanocTu,nycos
Bañ¾KHE
Bamsamos,
rpoons
a som no
omggamma pacho];issteurs.Kaxxx
Asyxuecanzaro
yaxwoomexasma
.co cooponN
anpre
MAex,dpaeses,Rex
Pocash
s.nac
ons
lâ ortahktan neden kaldmlamadigma gaymyorum.
Zira açikça görülüyor ki, bizim iligiklerimiz önündeki Tagnak engeli,
yollan kapatmalan, onlarm luz11Anadolu'nun Îngilizlerin eline geçmesini ve tüm kizil Türklerin imha edilmesini istemeleri anlamma gelmektedir; igte bu, Tagnaklarm Ingilizlere gösterdigi gerçek yardundir,
Bizim kizil ordu kalley Tagnaklara kargi savaga girecekti ki, sizden
mektuplar geldi ve bu mektuplar nedeniyle biz iki aydir bir gey yapma-
165
dan taliniat bekliyoraz. Bu iki ayhk faaliyetsizligin vatan için hangi sonuçlan dogurdugu artLk bilinmektedit Rusya Sovyet egemenligi bizim samimiyetimize inansm, bizim de kendileri gibi samimi ve büyük idealler peginde kogan kardegler oldugumuzu görsün ve Dogu demiryolunun aç11alarak, Îngiliz
masi, Dogu'da huzurun saglanmasi için gereken önlemleri
emperyalistlerini Bati'da ezmemize imkân saglasm; eminim ki, konunun
aciliyeti dikkate ahnarak, demiryolunun aç11abilmesiiçin bize -Azerbaycan luzil ordusuna- Rus lazil birlikleriyle bir arada, Tagnaklara kargi hemen harekete geçmek için izinverilecektir. Aç1kça görülüyor ki, bizim bu
faaliyetsizligimiz, Îngiltere'den özel ödül bekleyen Tagnaklar tarafmdan
kullam1maktadir. Ta.pnaklann bu tavrmm bize verdigi maddi zararlan
aç1kladim; manevi zarar ise, bu durumun kargidevrimcileri fazlas1yla cesaretlendirmesi olarak açiklanabilir; Dogu'dan beklenen yardumn geç kahyl, Ingilizgizli propagandac11arm bulundugu bir ortamda, Ingilizajanlapropagandalann provokasyonlan için zemin olugturmakta olup, onlarm
n kök salmaktadir; sonradan bun1arla mücadele etmek zor olacakbr.
Buraya bir husus da eklemek isterim: Benim emrimde Tagnaklara
kargt duran ordudaki askerlerin çogu bati illerinden gelmigtir; igte
yani bati illerinin dügügü konusunda haberkendi memleketlerinin,
askerleri
bu
tutabilmenin bütün zorluklarim kendi1er aldiklarmda
niz dügünün.
Yolda.ÿ, cihan harbinden sonra sizin de bildiginiz duruma dügen ve
eldeki tüm cephaneyi kaybetmig, keza bu devrim döneminde her geyini
feda etmig olan halkm durumunu böylece aç1klanug oldum. Inanm ki,
bizim durtunumuzu ögrendikten sonra, bizlere yardun edilmesi için siz
de emeklerinizi esirgemeyeceksiniz.
Bir daha tekrar ediyorum, bizim hiçbir iggalci niyetimi2 yoktur; Rus
kardeglerimize balognmz tamamen samimidir; dolay1slyla Rus kardeglerimizi ortak amacumz dogrultusunda bize inamnalan ve Tagnaklara
vurulacak
tek bir darbeyle engelsiz irtibat kurulabihnesi için demiryolunun aç11mas1, keza Îngilizlere kary harekete geçmemiz için yardun
saglamalari konusunda ikna ediniz.
Iglerin genel durumn konusunda bizi bilgilendirmenizi rica ediyorum.
Beyazit ve Erzurum istasyonlarmuzla irtibata girilebilmesi için Gorus'ta
telsiz telgraf cihazi olan bir istasyon kurulmasi gerekir. Keza Gorus ile
Nahcivan arasmda da telgraf ve telefon baglantisi kuralmasi gerekir.
Samimiyetle ve tam bir sayg1yla selamhyorum.
Dogu Cephesi Komutam Kâzun Karabekir
23. 08. 1920
fond 495, liste
(RGASPÎ
181, dosya 135, yaprak 1.)
166
TOLAFily
AþMAH€
ce6x
Ha
X A A B I 2.-
4xaare,T.e..ha
ZeBou
RONGpHH
manectua,ueo
HECEMS
B C3COM
eÚO
a don e
BOXhmono
uespy
4-rO
MMR M¶QTRGR
Ha
naux
x ceparanoi
nesAy
OHF
TORB
RBMañM
Poemas.Xs
Tð*e
amore ossessoro
GMJ 80
canoe,T.e.
ROMER
SWEi
paspe-
anchua tom.
EShaTOAbHO,STOdH
annaam
ApueHHGAdBRO
B
codpaans
BapoAnaro
Apuenned dypys
Maux
HŒMGK H& 90,9TO
RagnagaMa
cooxxHomenza
crynas
HR UNE
Cosemosof
upa noopeacose
MWEB
cesepe
o rpasanax
soupoca
New puna x yeucTpen
Ectyruzz
B TOMO BGþMA UþOSEXEUT
OTAbHERR)¾Ä€CL
Aencosta.
HacoynaTeañHas
seux
HR BAKENSBAHL
BORR HROTyn2OHMS
COOÓBOHO
Pocomm
BRME EMOGMOW OT
BOT HO STOR UpHRHHO
H,HO
Toshxo-odoposuberhauum
onepagws,06x0ABros
MB
Coseroxon
-
HþH-
eram-
KRMHz
HO ¼¾e
HMKM
KRESTCR,9TO
AHORETM,¾TO
axonsasun
suceynaeHuaum
paspemeno
Han
cosueowHo
-CHETSapeHm.sTo
zok-c
cax
yexcpeHER
sorpoca,R
ARERSKH
GORTEBþMAROUCH
AamHaquoe
AccTHzenza
ydeAurar»Ho
upcoxa
o
668
BOBKRFO
COMHSHET
H ROKRSHEROTCH
Hac,m
PocomAcxon
norouy
N
O¶TE
a upocan
nameh o6¾ek Rexx
ato
E
roAa
.
dano
upâDHOT CH-
HeodxoAzuo
a
muTepe-
socTOMHRDO
paapemenna
upomy XI Apummod soon paspemenna.-
HOMAHA7til(HBOCTOSKU POHTOMKUMM KAPAEERMP
3I/¥III-20
Moods
du
Asep6akassacron
apennocesse...-ado
OTOþOH-
HK dBEUþgp¾gHBug
.
Belge 68
Kâzun Karabekir'in
Halil Paga'ya mektubu
beraber
"Rus ve Azeri K1zil kuvvetleriyle
ediyorum."
rica
kaldir11masuu
Tagnak engelinin
ortadan
Halil yoldaga,
Ermeniler ne de olsa Naheivan'a saldirken aym zamanda sol tarafta
oldugunn da gösterdi. Aynca kuzeyde yararl1hk gösteriyorlar ve burada da taarruza baglad11ar.
Çiçerin,mektubunda bizim ile Ermenistan arasmdaki simr meselesinin Sovyet Rusya arac1hg1yla çözülecegini, Büyük Halk Meclisi adma
bu cevap mektubunda bizim Tagnaklarla da aym
bildiriyor. Çiçerin'in
istemedigini ima ettigini fark ettim. Aynca bu
girmemizi
gekilde savaga
Sovyet Rusya'am da arzusu. Bizim ile Ermeniler arasmdaki çatigmalar
sizin tarafruzdan Mustafa Kemal Papa adma yazilan 4 temmuz tarihli
bir mektupla bildirilmig. Iqte bu sebeplerden dolayt ciddi bir operasyona girigmeden, sadece savunma amaçh çatigmalarda bulundum.
Bence Ta.pnaklar güphesiz esas olarak Antant'm tarafmda, ki arahksiz ve aktif olarak bize saldirmalan bunu kamthyor. Bu yüzden Rus ve
Azeri kizil kuvvetleriyle beraber Tagnak engelinin ortadan kaldinlmasim rica ediyorum, zira bu ortak amaçlanmiza ulagmay1 luzlandirmak ve
dogu meselesini çözüme kavugturmak için gerekli. Israrla 1L Ordu'yu
bu konuda kullanmak üzere müsaadenizi istiyorum.
Dogu Cephesi Komutam
Kâzim Karabekir
3L 08. 1920
(RGASPIfond 495, liste 181, dosya 135, yaprak 7.)
16 8
Ilos Top ean
MS/m
G.oexpeggo.
/mugpun/
/16&6cz 15/9-0.35
Texerpwata
Ma des 14 Bai.
Rapuovungaan
Geitposapn.
Mooma
Ilpunima g/IX-20r
e
0W
.
.I4/IXan.
Bany
.
.
Ha up 30 m
Obodrian oozenpatog
up 18th" yponehou kopoum,Typuum
.
nywa coexu oonepneano
C
ILJJOUS
Ma.Tznacio;
.
upammage
mtop asamm:2
am>
na au
sapeseso
TubyeTon
norcosso
nonags
cemfonEu
uanoxcu
mal
awpoya.
ara
ao
xz,sou
oypon
Asmportwo
aconax
2.33J
one:e
ua
a naae
;µc:noacean,
odpwaa
u
olycoli
Morus
noi
npuneab4eu apuna
asceu troxaarta
w¿yog.xype.unwoonwaae
aan
e useorovernaro
apuma.
c4una
IIpoag yxaaansli
ISAoxe
no
uposoupomiens
noAmapuumaa
cályt;amama
Goasitaces ne dynes
no.ituya
sacezenyx
i
papannpyee
RoãP
cons
romusysse
74GPS
sera x
Jennanoces
Apues,:n
Roasso
dama apo¾asegeno
Typast
omoyecessa
samaneaum:o apx•rscuouy
samay
coixacao
seuxamux
arryds
.:acoµxeune
audaeHis
axum paca
dymye nuunara
naauwwegen nozonoras
c.g
syymacys
no
putpa
necesett4 ayosou
ZO
nos
onorpat
nyeaxmapye-ox
40u
Aurla
sa caon.,.Mocea=,4a6s
Kopka supeaaac
na kraynbuencuoro
-à-uuug
do tenden.iamic
can nolpaigg
Earma
rpnodestenze
u aer:apon
Nya
líþ&K-
neperosoyos
sausaan,«o
Toppoopan
samte
nycyahuan,Watemen
ceae
24
HåKahn
rorogh,^acuycopas
apounas
aarye
ItapeceJaa
xxx
nupHLM
sozzym.atxedama,
dexergen
nyo noupaacuanomtocrajamte
uwe apuaa
cocon.sa
angyy
Repesymex.5
aumanaxX
ØyAynge
außba Aauna.KaulLBuicunas
augmaxprope;p:
soAsopwo
una
nye saqumpra
t
cosa
cuenansaro
Typex,Apm--
ALDËÒpQMT
syaynauaW
ivM
pyua
0$070-
Typop
2 Kartsuasexoro
peepa
Na
acox
neoos:o
EELOCHRITOOTH
naam won aatgry
apassa-MB
ño:wso
se
B
uposurunangmx
SS ropuxx
oceañoon
OpagKYa
yyggomegue
noter
so opu.m
deo
MymWH
ma roozegttaa
au taeducu
syn
ROO'I
Ranaeu
mysekaan
Uypytuutunexoro
is cex.upeaar
eye
assuay acopogge
o
waloaHo
un oma,
atuteen
yeBAe ma I.05 ces
84TEM
a
yBUþeluf¾e
OLüti;Rit
HPunnexammamt
N.8
apocat
COGkK,490ña
.
GNÇiTH
HUM)Ji
c dauengen
nowaqaw
Mens
sonycy,no)Into
a
Han
ao as6e
apâOHOÊ
roaHama-
we
upoema npxuneux typlatonungosauxem
apeuemax
upeãoxpanuwe muux Mep a omaan o coasammenos aneos easexego6ceaneuvoL
29 aaryous
D30r.
aospmmen
::
IòS
Genpasaph
VIDIM
Belge 69
Türkiye'ye gelen ilk Sovyet elçilik
Upmal'in 14 eylül 1920'de Bakü'den
gizli" damgah gifreli telgraftan
Y. Y.
heyetinin sekreteri
gönderdigi
Moskova'ya
"çok
"Tagnaklar, köylere sistematik
Türkleri lohetan geçiriyor."
olarak
baskin
düzenliyor
Ye
glivenerek köylere sistematik olarak baskm düzenliyor ve Türkleri lehçtan geçiriyor. Karakilise'de Sürmeli ve Kagizman bälgelerinin temsilcileri gelip yardnu istediler. Bölgedeki 105 köyden sadece 35 küçük dag köyü kalnug. Agustos aymda ise
onlardan 8'inin hallom da lohçtan geçirmigler. Koruma altina almanuzi
gidebilmeleri için ailelerini
ya da bütün erkelderin herhangi bir cepheye
görügmeleriiçin ardmTagnaklar,
bang
bagka yere tay1manuzlistlyorlar.
yerlegtirilecegi
s1mr bölgesindeki karma köylerde yagadan Ermenilerin
Kagizman
yan Müslümanlan bütünüyle yok etmenin pratigini yaplyor.
bölgesindeki son karma köy olan Porin'in halle da 20 agustosta kihçtan
(...)Tagnaklar, Türklerin
pasifligine
geçirildi. (...)
Upmal
(RGASP1fond 64, liste 1, dosya 21, yaprak 118.)
170
Eggas
TKK
TËÍ0
moygatwell soni
enn exexápaseasxposame
GR0gli va 18)agggg". poemydlaltz
asegš¾ TAM "Oggxg¾¾ttta
NRKBMo
EMg!04ÿÐ MEKUKSA9983¾¾©§ CIX¾ E RO BOR)SylDWyW#¾
âggenegaenee aposeAazze
lisyereggx½štedul"Reñufiscommeos
gentgen
L
rpademypesetäyerará
mysetemy
e range
apetas ute
087
T
igildenW
H
.gR
4
negy
maggsagnetcy
aspelt.ggµe
nacynomatyyryeuxsa
semmoaxy måterarempaux24gdpa11
x nogey
44rympaa,dpoems
doets.grar
sagens
e ed"ETon
eine 54xatanicike
sitzeri
to..Asweapayosagèraqiduamar
afdliý¤ña
spana aprettedsyfBaggspk
exass
165hre
nach..agmengua
a Depasa mangen ugymn a egeps y o¶ytúnäp"m¾gÑg
Edil[HT...KNO35Mllta-SABGBBETSItR y itM CO3AR%A"BGB
XW94TTa ARN
SPXIWBM
nagone et xaganduxxon
sapet.para
aerozesme
woonzenen geposassaro
ryydstener:Aarnauma;genaswen
mere.nacanersom
a
eespquuerqpes.ma
MO.ÓRAPell)Mgf¾EU.ARR-EIRI
4GIGEGMRAM,sprangsyt
ceRwas asomity paa meio;
¾411514
KSTOþßg.
Ogilg,ESSWigtNK
Kas"Is
80 TOR$Ko ..hRW00BUTb
_ggletal Esp
exx,agg
þIIe
x
man
ga gymmeners
ejest u cura
nem
ga
OTy
Texham
upggy
tok 8 swa
akt
Exe
285
WW
11
..,
e eB¼get
ytag aggggga
gegenga,agammagg
orpaWilee
Mia (p.get
NNUX¿MIAugeszei
KRenase
e ses yys ya
unòœquh
0ANTRERIK
Ask Itaurp-pseert)
Wousy
as,wee
me
CTag)
¾epda2Amase
Agtneß
oomeraman
acox.
une 1
amu
can?X
KOVXlf
..a
2)(gF
COKE
2NRat?
neera
,
RepraWas
gePowho
at tesem
passaram
te neañ
44 a gx4xMbas-pyenlauseaset
as
namense pamper
r¿Rya4 544cue
Eexamere
Ráll
y
ondtaisš¾ C
doenW.4
xx
**"BTassi
Ram RNgaa:taes
antaria
se
exa
ame;
år
R repoW
a yxe ao¾eAst
g
tuine-Kaparnocapying
typeaWEX
£2 TEROJiBLca compour
ma omatorer
weiar
gg .97
aggy
la
etWW
e
yoTeadug
maradrespapy
KROL1LllnR
ado y ziecxegxx
py
ysy
EUUtWKT
BRETO'89
Upagxtexpette
papasset
*
EE
MX apsilyxAs.EN
"gggggggy"
SYPUERMM
En M2THY
ggy
gygg
y Ag
Epoguraggy
TRB 7811510MAKROTOBJa¾haySQL
.XMSHA,M Øyrtygg
MM
FAR
ItWGRL pgsyRLTSTR 40PG
RIUMÑNG NGUROMS3ECTOR
GGISdtBOTTb
1JanRBaet
&fggggggggg
Maxacres
ggggg.
Isterydsa
des tat 0801,653
eB¾au
Ty 59¾
Masom
seylteµaTE
atedyer
Assy
manger
pan'am19 47X Teher
x
maceresan
.GY0]IG9 $¾¾$2 8
yetanearexas
GCCEST U IIGETNEHI N SKog99
1108.0!$¾ NT þÿCCK12Y
.69EigtBRRom,se
Tak RSK Red BTW
,to
meneannerex
RM 30
aneumatte
Th
me sesset
TgggTL
a URRESSET
gggg
CYgtRETb
Aurxfores
E3.
SM
Asmurmageryn
o
odesiaryn
40
a
OB
aty
effmanaxtu
.se
FTÙ
aux
spe-
assasusw.ederesTexacts
ÑTEO¾eRN
RM
pysäns
Ryanita
morempat
xa unmaxgx
8
Belge 70
Dogu Halklari
Propaganda
mu'nun
17 eylül 1920 tarikinde
aldigx
kararlardan
smda
"Devrimci
r1yla beraber
ve Harekât
Bakü'de
Konseyi1 Presidyugerçeklegen toplanti-
Türkiye'yle birlegme amaclyla milli Türk ordulaharekât düzenlemek part."
Ermenistan'a
Çokgizli
2. Imzaladigim1zateykes antlagmasi,2 Ermenistan'da Tagnak hükümeti için bizim zaydhš1m1zm aç1k bir kamti olmugtur. Ateykes, bu hükümete durumunu güçlendirme ve savunmadan saldinya geçme imkâaskeri teçhizat alam vermigtir. Su an Tagnak hükiimeti, Ingilizlerden
antlagmayla
hazirlanmakta,
kargi
bir
hararetli
gekilde bize
rak
savaga
Azerbaycam'ndan
gelen
fran
kendisine geri verilen Culfa demiryolunu
mallan kontrolüne geçirmek ve Tahran'dan Iran'm kuzey simrma geçmig olmas1 gereken Îngiliz- ah ordulanyla bag kurmak için askeri güçle iggal etmeye yeltenmektedir. Azerbaycan'da komünist maskesi altmda çahyan Tagnak hükümetinin ajanlan, özellikle Karabag Zengezur ve
Kagâh'ta yerelde Sovyet iktidanm ellerine geçirerek ve yerel Müslüman halla silahs1xlandirmaya çabalayarak Tagnak saldinsi için faal bir
gekilde zemin hazirlamaktadir.
I. Ill, Enternasyonal'in ikinci kongresinde alinan karar geregi I-8 eylul 1920 tarihleri arasinda
Bakü'de toplanan Birinci Dogu Halklari Kurultayi, Azerbaycan Komünist Partisi'nin Genel
Sekreteri N. N. Nerimanov bagkanliginda çaligacak sürekli yönetim organi olan Propaganda
Y.
ve Harekât Konseyi'ni seçer. Konseyde G. K. Orconikidze, 5. M. Kirov, M. D. Guseynov,
D. Stasova, M. P. Pavloviç,Suleyman Nuri gibi kipilergörev1endirilir. Komintern yönetimialtinda çaligan Propaganda ve Harekât Konseyi'nin görevleri arasinda, propagandanin örgütlenmesi, Dogu ülkelerindeki milli kurtulug hareketlerinin desteklenmesi ve b1rlegtirilmeside
s. 141, Bilim
vardir. Bkz. Y. A, Bagirov, KurtulugSavagtYdÏanndaAzerbaycan-TürkiyeItigkileri,
pubat 1979.
Yayinlari, Istanbul,
2. Sovyet Rusya'nin Tagnak Ermenistani'yla imzaladigi 10 agustos
kastediimektedir.
1920 tarlhli antlasma
172
6. Sovyet Rusya ve dünya devrimi aç1smdan älümcül olacak bu sonuçlardan kaçmmak için yap1Imas1 gerekenler gunlardir: a) Sönmekte
olan Türkiye'deki milli hareketin en hizh gekilde desteklenmesi ve b)
ordularmm Ermenistan ve Gürcistan'la birlegmesinin engelÎngiliz-Sah
lenmesi. Bu ise sadece, kendi halkim ezen Tagnak hükümranhšnu devirmek bayragi altmda, devrimci Türkiye'yle birlegme amac1yla milli
Türk ordulanyla ittifak içinde Ermenistan'a harekât düzenleyerek olur.
Bu birlegme ve bizim ile devrimci Türkiye'ye dügman Tagnak hükümetinin ortadan kaldinlmasi, bize, Mustafa Kemal hükümetine
maddi olarak yardnu etme imkânim hemen vermese bile ona qu noktalarda destek olacaktir: Birincisi, Erzurum kolordusunun Ermeni simrmdan almarak Bat1'ya gönderilmesini saglayacaktir;
ikincisi, cephe gerisindeki tehdidin ortadan kaldmlmas1, milliyetçilere örgütlenme, mücadeleye devam edebilme ve sonunda baçan kazanma umutlanm kaybetmeden itilaf Devletleri ordularmm kargismda ta Kafkaslar'a kadar geri çekilme imkâm verecektir; üçüncüsü, Kemal Papa hükümetinin otoritesini artiracak, onun durumunu güçIendirecek, milli
hareketin sönmesine imkân vermeyecek ve Îngilizlerin avucundaki
sultanm kendini Türkiye'nin tek iktidan olarak göstermesine olanak
tannnayacakt1r.
Türk milli hareketinin kurtanlmasi digmda Ermenistan'a düzenlenecek harekât bize qu yararlan da saglayacaktir: Bu gekilde bize kargi savaga hazirlanan dügmanla tek baymuza savagmanug olacag1z; Ermenisordulan gelmeden änce kurtanlung olacak ki, bu haretan, Îngiliz-Sah
kâtta dokunmayacagnmz Gürcistan ise savaga kangmaktan kaçmacak.
Aynca Ermenistan'a saldm, ona kargi savunma yapmaktan çok daha
kolay olacak. Öyleki Tagnaklann bize Azerbaycan'm Bolgeviklerden
kurtulugu bayrag1 altmda saldms1 s1rasmda Azerbaycan halkmm bir
kisim da bizim kargumzda yer alacak; ancak bizim Ermenistan'a onun
Tagnaklardan kurtulugu bayragi altmda saldmnnz sirasmda sadece bütün Azerbaycan halki degil, Ermenilerin bir kism1 da bizimle olacak.
Askeri operasyonlar, bizim tarafumzdan hiçbir ek güç gerektirmiyor.
Operasyonlar, esas olarak Türk Erzurum kolordusu tarafmdan yürütülecek. Bizim tarafmuzdan saldmlar göstermelik olacak ki, bunun için
yeterli gücümüz var. Aynca devrimci Türk hükümeti, bizim komutanuz
altmda savagmak üzere ordusunu vermeyi ve bazi gerekli komiserler
atamayi önerlyor. Bu ordu tarafmdan Ermeni halkma kargi bir agmhktan korkmaya gerek yok. (...)
Bütün verilerden ç1kan temel sonuç qudur ki, savag kaçmilmaz ve
eger biz, Ermenistan üzerine harekât düzenlemezsek, iki hafta sonra
onlar Sovyet Azerbaycam'na harekât düzenleyecek. Ve bu bizim Bakü'yü kaybetmemiz anlamma gelir.
175
Yalandogu'daki durumumuz fena. Yerimizde duramay1z ve geri gitmemek için ileri gitmemiz gerek. Hem de hemen, Eger bir ay daha
agir davran1rsak Dogu devrimi tam bir yik1mla sonuçlanacak. Dogu
devrimini kortarmak için Sovyet ordularmm Ermenistan'a hemen harekât düzenlemesi ve Ermenistan'da Sovyet sistemini kurmasi gart.
7. Dogu Halklari Konseyi Prezidyumu'nun aldig1 bu kararlar, bir
kopyasi RSFSC Digigleri Halk Komiserligi'ne bildirilmek üzere III. Enternasyonal'in Yürütme Kurulu Presidyumu ve Rusya Komünist Partisi
$u an
Merkez Komitesi'nin incelemesine sunulacaktir.
8. Bu kararlar, hiçbir kogulda yüksek parti organlari
lanamaz.
digmda açik-
17 eylül 1920, Bakü
fond
(RGASPÎ
5, liste 2, dosya 92, yaprak 31, 31 arkas1, 32.)
YAgg PA
3BTÆHCYBO ROM TO3155T
angríA2
otramit
MargardachedeWenn'4àsjidenzann?ié
Peach,yAy
etx¾vxa Baky y ovetanos.
ourxeesepeakeur
TOTOKR4
Styd
nwn,a genet
Munilwa
fde
ete
zoner
GANGH
na
00
AIR¾kWV)I
:
rpysandex
Mitä"N
c:
tt
Belge 71
Ermenistan
talimati
Komünist
Partisi
(Bolgevik)
Merkez
Komite-
si'nin
"Ermeni
memeleri
askerleri
ve mevzilerini
ilerlemekte olan Türk askerlerine
ateg etterk etmeleri konusunda ikna edin."
20 eylül 1920 tarihinde Bakü'de basilnugtir.
Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi hem cephe gerisindeki hem de cephedeki bütün parti örgütlerine ve hepsinden
önce Kars garnizonuna gönderilen bütün Bolgeviklere ayn ayn askerler ve gruplar arasmda eger mümkünse bildiriler aracihg1yla savaga
kargi esas dikkati qu noktalara çeken genig bir propaganda yürütülmesini emreder:
1. Bugünkü Türkiye, art1k geçmigteki sultan Türkiyesi degildir ve
Ermenistan'a kargi saldirgan amaçlar gütmemektedir.
2. Kemalist Türkiye, Sovyet Rusya'mn müttefikidir
ve Îngiltere,
Fransa, Yunanistan gibi emperyalist devletlere kargi özgürlügü için savagmaktadir.
3. Cumhuriyet Ermenistam'nmi Türkiye'ye kargi zaferi, emperyalizmin Yakmdogu'da güçlenmesi anlamma gelecektir ve Kafkasardi'nda
devrimin zaferini tehlikeye sokacaktir; Cumhuriyet Ermenistam'nm
yenilmesi ise tam tersine bütün Kafkasardi'nm ve ayrica bütün Dogu'nunsovyetleptirilmesini hizlandiracaktir.
4. Ermeni Bolgevik-komünistlerinin gärevi, Ermenistan'm sovyetleptirilmesi için Cumhuriyet Ermenistam'mn yenilgisini luzlandirmak
olmahdir.
Bu amaç için ytmlarm yapilmasi gereklidir:
1. Bütün araç1arla bugünkü Ermeni ordusunu bölmek;
a. askeri firarlan saglamak ve her gekilde seferberligi engellemek;
b. cephedeki askerleri ilerlemekte olan Türk askerlerine ateg etmeme1. Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti, yani TagnakErmenistani kastedilmektedir.
175
leri, mevzilerini terk etmeleri ve eve dönmeleri konusunda ikna etmek;
c. subaylarm emirlerine itaat etmemek ve gereldi durumlarda onlan
yok etmek.
2. Bunlarla birlikte Cumhuriyet Ermenistam askerlerine muzaffer
Türk askerlerinin, bu devrimci askerlerin, asla yenilmig bir ülkeye karve sivil halka zarar vergi tecavüzkâr bir girigimdebulunmayacaklarru
emperyalist yarhalkma
meyeceklerini,
aym zamanda emekçi Ermeni
dakçisi Tagnaklarm hükümranhšmdan kurtulmasi için yardim edecegini kavratmak.
3. Ermenistan'm Taynaklarm efendiliginden kurtularak Sovyet Rusya'yla luzh bir gekilde iligkilerini düzeltecegini ve sonsuza kadar savaverecegini, ülkenin Rus ekga, yllaci açhga, süregelen çatigmalara son
megiyle dolup tagacagun; büyük devrimci davada yer alacairu tekrar
ve tekrar anlatmak.
Not: Kapah toplantilarda okunacak ve okunduktan
sonra hemen ya-
lolacaktir.
Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik)
Merkez Komitesi üyeleri
Sarkis Kasyan, Askanaz Mravyan,
Avis Nuricanyan, SavaryAmirhanyan,
Isaak Dovlatyan, Agot Ovanesyan.
(Y. K. Sarkisyan, "Za Kulisami (Kak Rojdalsya Moskovski Dogovor
1921 g.)", Literaturnaya Armeniya, 1991, No. 1, s. 73 vd.)
Belge 72
Türk ordularmin
arifesinde
Sarikamig'1 almasmm
Tagnak
hükümeti d14igleri bakanuun Tiflis'teki temsileisine
gönderdigi telgraf1
"Yunan111arm bir saldirlya geçerek
dügürmelerinin olanakh olup olmadrinn
Türk hareketini
ögrenin."
güçsüz
Türk ordulan, büyük bir güçle Kars bölgesini almak amac1yla ordulanmiza saldin ba.platti ve iki gün içerisinde Sankamig'1 birakmak zorunda kalabiliriz. Durum çok agir. Bir an önce Luck
ve Corbeille'e2
bagvurarak, Türk birliklerinin ilerledigi konusunda hükümetlerine telgraf gekmelerini ve gerekli tüm önlemlerin ahnmasm1 istemelerini saálamak mutlaka zorunludur (...) Yunan temsilcisinden de, hükümetine
hemen bir telgraf çekerek her geyi bildirmesini ve Yunan birliklerinin
bir saldinya geçerek Türk hareketini güçsüz dügürmelerinin olanakh
olup olmadignu ögrenmesini isteyin.
(D. S. Zavriyev, K Noveypey
Turtsii, s. 85, Tiflis, 1947.)
istorii
Severo-Vostoçmb
1. Sarikamig, Türk ordulari taraftndan 29 eylül 1920 tarihinde
tarihten änce yazijdigi anlagilmaktadir.
2. ItilafDevietferi'nin Tiflis'teki temsilcileri.
Vilayetov
kurtarilmigtir. Telgrafin bu
Belge 73
Lenin ile Çiçerin'etelgrafi ve telgrafin üzeriOrconikidze'nin
dügtükleri not
yazilariyla
ne Lenin, Stalin ve Çiçerin'inel
"Türlderin
ilerlemesi
bizim lehimizedir."
5/X-20
Yoldag Stalin! Inceleyin ve telefonla konuqun.
Lenin
Yoldag Lenin ve yoldag Çiçerin'e,
Yoldag Mdivani dün Iran'dan döndü. Oranm durumu: Köylüler sessizdir, tacirler, ruhaniler ve digerleri Îngilialerle tek yumruk olup, Bolgeviklere kargi birlegmig durumdadir. Bize kargi yürütülen tüm çahqmalaaktararak kendileri
n Ingilizleryönlendiriyor, Farslara teknoloji ve para
desteklemekteslogani
popüler
bir
olan
kalmakta
ve gayet
arka planda
takviye edilbirlikleriyle
dirler: "Ne Ruslar ne de Ingilizler!"Azerbaycan
mig birlikler, Reyt'in ahnmasi için sevk edilecektir. Tebriz'de gah yandaylan darbe yaptilar. Darbe öncesinde milli demokratlann hükümeti
saldinlan
devam ediyor. Çatigmalar,
vardi. Türklerin Ermenistan'a
Kars'm 10 verst batismda ve 25 verst güneyinde sürdürülmektedir. EriArhaci'ye yönelik saldmlar
van istikametinde, Igdir'm 6 verst güneyinde
devam etmektedir. Ermenistan'da otuz yaga kadar erkeklere seferberlik
ilan edilmigtir. Gürcistan hükümetinin müsaadesi almarak Gürcistan'da
yagmda olanlar için seyagayan Ermeniler arasmda on sekiz-otuz beg
ferberlik ilan edilmigtir. 1stanbul'dan gelen haberlere göre, Trabzon'a çikarma hazirhklan yap11maktadir. Legag talimat bekliyor. Azerbaycan
kargidevrimcileri ve daghlar Erver Paga'ya büyük umutlar beslemektedit. Her ne olursa olsun onon buralara geligine müsaade edilmemelidir.
Genellikle Türk pagalarla mümkün oldugu hadar uzak mesafeli bir
dostluk kurmaliy1z. Onlar buralarda kargidevrimciligin örgütleyici merkezi olarak çahylyorlar. Türkiye Digigleri Bakam Bekir Sami Dagli Cumhuriyeti'nin kurulmasi yönünde propaganda yaplyordu, baçansiz da de-
I 78
00
5/X-20-30
T.
,
.,
,
.
U.
MMYM
norosopunt
no Teneggy)
NY.½¢.CHK
5........
KCos.,
Coaanni
,,
Jlexas,
apxx2
y
Tom. JIesusy
n Envepusy
Tos.Mrusasu sepayaos
-
na flepona
movsa nonomenne Tag taxono
so zoavne
sauñTag
syneweaTSO
HMANOb a OgHE RykaE
TOBHa
BOOMH
rarag
exa6xas
EgegTO
REPAXVBHAMH
oe6e a mean a noAgepsusas
ERHOROMW VSOTN¼¾
909034
Typxx
upoAoamaar
OECTO
Up3BHTORLOTBS.
SHPANV&EO
BHOBh Ôyg¶T
aosyar gao.
Aaepdaßg-
yonenssue
BBMHyTN ARS
6Nao apaanTezzoomo
84-
oTogsuras
nonyaspauß
Touza
od'aAR-
ÔOXhmeBHEOS
aanssas
a TosPMAe upoxamegen reposopot
maxa Ao nepesoposa
Apyrxe
HAG þ¶ZOBORST
Aosoanso
an pyeoxxx
M
ßþOTHE
trepoos TexxMECE AeaarauH
emovne mi aHr.4Buan
Pemra Touxa
amoerogue speerss=:s
AyxoneBOTBC
þ¢ffGTEMEME HPOTH3
agepa
BRESTRE
-
eropOBEHERMH
saquomaahAesospatos
Raowycaeane
a Apmeanx 602 MATT 2 AtWETH
aanansee a 25 separax masse Kapoa Spasaxoxox marpasaeanz
xper saoryonenne sa Aprañan a 6 seperax.lossee
ZZAmpa a Apr
meann od*asmesa Modnamaagma
Ao 30.TM me2 cormaans rpyaxx.
E 797a2H
OT
OÔnSBJIORMS
IS Ao 35 aer no
NOÔHAHaag¾ß
OBOAesusM
&þMSH
EHBygHX
Ha Kosomanzamonoas
TpaneBYBA JIeram upoone yxaaaEMS
EOET.
AsepdeRAzaaa a topges
sosaaramy
ocasmne aaAe=As sa assep razy EM a xasou oxyvae
ero O Aa
He ryosara
soodge Typensuan
caeAGnamaux asaxonorso
romosumos pocast
posfoqxcasse
saements
sau
sano
muerar. Tomano
na
coassou
pâOOTORSHH
Aaxexox
angtr
H HER
MOEBO
88
BAeos can asaamTon
opranxeymqua gestpou
umazRAeX
Typgux Bexmp Ben Marymesme
sourppeso·
arwrapossa aa
seaaanonucora
pommax xas
roposon
POOBydAREN
H Ho
OURTORORHO
8099¼¶
Mosso
osopeer orPc3&AHTa ero odparao Mooxsy
nepegan ero )(areotangau soodWe
oayvae Aaamsenmero
TYPORKOFO HROTyBABHMS DORHTHVOGEOS
asemen ore¤ean
ocaomantes
no goeMY
yorexa
ROA02OHNO Ha
GORM
tyоH
Kaggage
aaß¾ym
.
179
onu apar topar Moskova'ya göndermek gerekti; bu
amaçla Dagistanblara teslim ettim. Türk saldinlarmm devam etmesi duBence
rumunda Kafkasya'da siyasi durum son derece kançacaktir.
Türkler Kars'i ahrlarsa... biz Türkler ile Ermeniler arasmda katlianu ön-
gildi;bu
nedenle
lemek slogamyla... kugkusuz genig çapta olacaktir. Biz Ermenistan'm
tümünü ele geçirmek ve Türklerin ilerlemesini engellemek için birliklerimize müsaade edilmesini Ermenistan hükümetine önermeliyiz. Bu konularla ilgili yeni talimatlarmizi rica ederim.
Orconikidze
Ermenistan'm içerilerine dognl ilerlememeleri, keza Batum'a saldirmamalan konusunda Türkleri kararh bir gekilde uyarmaya çahgimz, zisebep olabilir. Onlarm
ra bu durum Îtilaf Devletleri'nin müdahalesine
kararlagtir11migt1.Eger
geçmemeleri
ötesine
sizee bilinmekte olan çizgi
girerlerse, bu tüm anlagmalarm ihlali anlamma gelmektedir.
Çiçerin
uygun bulmuyorum. Bence Türklerin ilerlemesi bizim lehimizedir. Yoldag Orconikidze'nin telagun dayanaksiz buluyorum.
cevabru
Çiçerin'in
Stalin
1, dosya 24461, yaprak 1.)
fond 2, liste
(RGASPÎ
Kapa zu toA ëaarog spexpageans pesan MSEAy typzann x
Aet zoacocaamase desyoxoano no denyazonso
apussaux
apasurenhetsy
paamepx A0amsu OYAeu HPGAnouxth apssaoEcuy
EBlu¾ BOËOES ARE OEETRagWK
090270TETL
Anasseimero
rymeBxo
Tax
PDABExeHMS
Typ03
200Ë Apg0MHH
UpOm¶ 20
H Eeg09
BATycEy¾
sorpo042 yxaaasMM.
OPAzannsmAse
Hoorapa#reos
meane
upoTHE
En BRTTM,
raceyraeERS
Teabot20
penteasece
Typsam
nopepara
nPDAammenna sartpa
Auraars.
me HaseMEoi
R$O
820
Apuenxx,
3830807
Esso yonosaemo,
BRM AMERE.
gro
apegoatepea texte aporza
HBOOMESEEO,
o
agema-
se noñRYf Aaam.
EGAH EATT STO HAPFNoeT
20e
00FXa-
mazag.
Envepma.
ÒTaet
samenxe
Exuapuna
Typox
REBEREHABS
ÂLet
0¥HTRE
ovaram HenOAXOAngum. Hoaaran, too apop
Onaceans 2,0psoAy na Hamy Manha247•
HOOOO0BOBSHHNMW,
UTEREN.
,
Belge 74
Stalin'in
Çieerin'eBakü'den
"Türklerin
lentiler,
Ìtilaf
telgrafi
sald1rilarmm
Ermenilere
boyatlarlyla
abartümaktade."
tarafmdan
ilgili söy-
ajanlar1
No. 3680
3/XI. 1920
Bakü
Çiçerin'e,
Moskova
(...) Uyanyorum, ilk olarak, Türklerin Ermenilere saldinlannm boyutlanyla ilgili söylentiler, Îtilaf Devletleri ajanlan tarafmdan kasith
olarak abartilmaktadir. Niye söylentilere kulak as1yorsunuz; sakin davranm.
(...)
Stalin
3 kasim 1920.
fond
(RGASPÎ
558, liste 1, dosya 1985, yaprak 4.)
Toexmat
laendeRwameaux
Odposonnaan sanxEms.n
amar
eme. AmamRene so2em a coegame XNaycos a nepomxpxarmaatax
nasazos,eppgg
Repytes
EAer d CTPoe posante,
Konssy.
ane.Coryanmare
Ra¢ame
keuzugnetex
sa a aan pamese
4ppdam Tereµae mengymarranasaar
Ex
a
osaa no osannexio.x Apuenn
x 29;sam
as ammax. Wekuras.x
Baar,
ansepa xar 47AFT
neare.aanspa nyadygym a
no azzeneen
needsp
aga y nexa
Axx ansaan x opmuss so.nonyday.o
amar
ammeros
no osaamesim a Apmema
gesyanmatax o
Nympesgam so ne
paamagx
no cayza o
seemyxzessa
.
.
.
.
..
xx aparang
Ta
.
'
zouaamayon, nosexy gaepx
xx omsasäsi
no apxy
BREAy o Séryme aosmogha anma tepee A
2ÞY AK•
a B¤.KT, meer o amoax odasammocTst
zywassee
P Aneumosse
nomy upogy moua popsyxapesanax.
saa
10xan
-ro
Eondþe
,0.-
Cea.unny
Belge 75
Bir Tagnak komutamn
1920 tarihli rapordan1
Ermeni köylüleri
genel karargâha
Türk ordusuna
gönderdigi.14
kasim
nas11 kargiladi?
Gümrü bölgesi Ermenileri Ta.gnak subay1 dügmanca kargilamig ve
hatta birkaç defa Türklere teslim etmeye kalkmiglar. Birçok köyde
halk tepkili ve askeriyeyi düyman olarak görüyor. Îlhiab ve Kapanak
köylerinde kizil bayraklar çekilmig. (...) Subayim M., Kapanak köyünde
Selçan Ermenilerinden olugan athlarm egliginde Türk süvari devriyesiyle kargilagm14. Türkler, ekmek ve tuzla kargilanmig. Käylerde kadmlar kazanlarda yemekler hazirlamiglar. Subayim, yemegi kimin için hazirladiklarim sordugunda yöyle cevap vermigler: "Tabii ki Türkler için,
sizin için degil."
(Ermenistan SSC Merkes Devlet Argivi fond 68/200, dosya 867, yaprak 278'den aktaran: A. M. Elçibekyan, Velikaya Oktyabrskaya SotsiRevolyutsiya Î Pobeda Sovyetskoy Vlasti V Armenii, s.
alistiçeskaya
209, Îzdatestvo AN Armyanskoy SSR, Erivan, 1957.)
I. Tagnak hükümeti ordusu komutani tarafindan firar eden askerleri aramak Ozere Eçmiyadzin kazasindan Gumrü köylerine bir subay görevlendirilir. Bu rapor, Tagnak komutan
tarafindan bu subayin ifadelerine dayamlarak yazilrmytir.
Belge 76
Türk ordusunun
rinin
harekâtiyla ilgili Ermeni Gümrü BolgevikleKomünist
gazetesinde ç1kan makaleden
yayin orgaru
"Kemalistlerin
Tagnaklara
kargi savagi, Ermenilerin
önünde
yeni bir ç1gir açmaktadir."
(...)Kemalist hareketin bugün Taynaksutyun'a karg1 savagnun uluslararas1 karakteri güphesiz bir iç savag karakteri de tagunaktad1r ve
ezilen Ermeni kitlelerinin önünde yeni bir çigir açmaktadir. (...)
(Kommunist (Aleksandropol), No. 1, 21 kasim 1920'den aktaran:
A. M. Elçibekyan, Velikaya Oktyabrskaya Sotsialistiçeskaya
Revolystsiya iPobeda Sovyetskoy Flasti VArmenii, s. 208, Îzdatestvo AN
Armyanskoy SSR, Erivan, 1957.)
Belge 77
G. K. Orconikidze'nin
"Türklerin
Y V. St91in'e 22 kasim 1920 tarihli telgrafi
iggal ettilderi
bölgelerde
k1rim yok."
Stalin'e,
Radyonun sabahtan önce almma imkâm yok. Bu durum, MoskovaTagkent çahymasuu zorlagtinyor.
Kasyani, Bekzadyan2 ve Nuricanyan'm sözleriyle gunlan bildiriyorum: Türklerin Gümrü'ye taarruzuyla Tagnaklar gehri terk etti, gehirde
kalan yoldaylannuz tutuklu yoldaglannuzi hapisten çikardi ve devrim
komitesini kurdular, çagnda balundular. Sepuh'un (Tagnak) birligi, bualdi. Askeri bir
nu ögrendikten sonra geri döndü ve Gümrü'yü tekrar
uzakhktaki
verst
kizil
20
komitesi,
bayraklarla
gücü olmayan devrim
Kemalistleri kargilamaya gitti.
Ordu neredeyse yok. Taynaklar, Bolgevik-Kemalist ittifaki üzerine
Bolgeviklerin müttefiki olarak Kemal'e
kendi yaptiklan propagandamn
itiraf ediyorlar. (...)Türklegüçlendirdigini
egilimini
kargi savagmama
yok.
rin iggal ettikleri bölgelerde kinm
(...)
22/XI3
(RGASPIfond 85, liste 14, dosya 30, yaprak 2-3.)
Kasyan.Ermenistan Devrim Komitestnin bagkani.
I. Sarkis ivanoviç
2. Aleksandr Artemyeviç Bekzadyan. Ermenistan Devrim Komitesi bagkan yardimcisi ve
Digigleri halk komiseri.
3. YillyaZLImamaklabirlikte I920 oldugu anlagilmaktadir.
Belge 78
Ermenistan
Devrim Komitesi'nin
bildiriden
1920 ylluun
aral1k ayinda
yayinladig1
"Sevr Antlagmasi'ndan
dolay1 Türkiye'yle
gimdi
dostInk
elimizi uzatlyoraz."
ama
kargit
konumday-
dik,
Ermenistan Devrim Komitesi Türkiye emekçi snufma sonuna kadar
güveniyor ve sempati duyuyor. Halk, ltilaf Devletleri'nden kurtulmak
gerektigini anladi ve devrimci Dogu'da önemli bir role sahip olmak egilimindedir. Türkiye'nin emperyalizmin boyundurugundan kurtulacagina inamyoruz. Sevr Antlagmas1'ndan dolay1 Türkiye'yle kargit konumdaydik, ama gimdi dostluk elimizi uzatiyoruz. Ortak dügmamnuzil nasil yendiysek, aym gekilde onlara2 kargi da savagahm. Yapacagumz bany antlagmasi sayesinde Sovyet Ermenistam ile emekçi Türkiye arasmda kardegçe dayamqma olacagma inamyoruz, emekçi Türkiye ile Sovyet Ermenistam birbirlerinin bagimsizhklarma sayg1h olacaklar.
(Dekretneri Yev Ramenneri Jogovtsu, c. 1, s. 4, Petratarakutyun,
1921'den aktaran: Açot Ayrapetyan, "Kak Turki Î Bolgeviki V 1920 Godu
Raspravilis S Armeniyey", Pro Armenia, 1992,No. 6, s. 40.)
I. Tasnaklar kastedilmektedir.
2. Itilaf Devletleri kastedilmektedir
Belge 79
Mdivani'nin
telgrafi
Stalin
"Türk ordusundan
kesinlikle yersizdir."
ile Orconikidze'ye
herhangi
3 arahk
bir dügmanca
1920 tarihli
hareket
beklemek
Erivan, tarihsiz ve numarasiz; acil.
Orconikidze'ye,
Bakü
Mdivani'den aldigim1z telgraf1 sunuyorum.
Erivan, Rus misyonu, Legran'a; kopyasi Bakü-Orconikidze'ye, Moskova-Stalin'e.
3. 12. 1920, AleksandropoL
16/145 sayih telgrafnuza cevaptir
Türklerin Ermenistan'daki Sovyet intilaline yaklaç1m1 olumludur,
ama Ermeni komünistlere kesinlikle güvenmiyorlar; bu güvensizlik
onlarm kendi açiklamasma göre daha iki yll, Ermeniler Tagnak geleneklerini unuttuklarim
karutlaymcaya kadar devam edecektir. Ermenilere kargi güvensizliklerinin bir sonucu olarak, Nahcivan meselesinonlarm fikrince burasmi Ermenilere vermek olmaz.
de Israrhdirlar;
Hatisov dün bang antlqmasi imzaladi ama Karabekir, ihtilalden dolayi, gimdi yeni antlagmalar yap11abilecegini de kabul etmektedir; yani
bu konularda son söz artik Moskova'nm (kendilerinintam bir güvenle
yaklagtiklan)
olacakttr. Karabekir Sovyet Rusya'yla askeri igbirligine
kadar uzanan, çok sila iligkiler kurma istegini dile getirmektedir; bu
igbirligini en önemli ve baghca amaç olarak göstermektedir. Kendileri
antlayma komisyonuna ünlü ve popüler yoldaglann almmasi gerektigini ifade ettiler; onun fikrince bu husus Türk halkmm gözünde büyük
önem taglyacaktir. Hatisov'un delegasyonu bugün Erivan'a gelecek;
kendisinin imzalarug oldugu antlagma metnini bugün alacak ve size
186
1-2
.
h
Spp
0;a:y
puma
'y>.,
y
ope
o
n:r
yc
--
"
e
01'
icc:
=
V out
ro
-roto
u
e
/,394
.ox.
el
3/t:Il
car:por:vat,
voy
baRY
la
(
po c
io,,.itic
le
one
cl.:o,.
40
Hour
Ib
2:=
rc
e apeni «onuv-
"P.'cacy
e
.a
.tu
su
se
wpy e4ti;
fairc<'•
monwas
r:o¿Agit»sy':
a.tript
Al T'TY
JþNP.
Og<alan
1sG,1:>g
o1poet
na
MTU Oß
,r-se••ate
y
'
he
3-Jego
HO.pfCdì
\
.tes
La
'
te;(c.9ell',
..itsairr
eh
.t·mtocca
.o
Reeca
->
,
ava F te
Hood
et4e roi,
(Iser
a e
aar,w
xv o,r-e u
m,1
c
y
1.7
egyn a
etch
',P'þU
9
ee
e
Jg
a
ow
i
Tel'eph
6
eyo ;2vt'we
cuan itewser.cvom
cor tacunc-t
tr:Namer:>m,
dy;lor
avuu.mortyocaxseañApob
igea
4 0
dšman
a
perosops
tulem.g);
:ta
Tax
taF
slot 1<0t'stos d¾ave*:toertos psepaa
s a12
6096'i'1)DC
*PAC"E
WFÌ.
Lo
C'.i.eä
'2ddiCI'O
t.s.l-OCO
Aa-afAS
Ilililligt
.C. GT
pudessp
6490
syc50s
.a
g
6.12
ßoeget
yhän
.
'"
riOay;L½ÿSL.
3
ugi:
_e,s.ace
½ M ;103AG)(Nís
0,.
If4
'tht.,KRE'O
011847.
a mamie ca
qpó
•i
l
9 A-
r)?f.¢Q
0
Clitig•37
70
f
CFFOA
tve,
gig
uo dy¡po
eexp
o
31
4
i
DAasega.wiß 00 gave op ceroggi
agc4
n.grer'
poronopa
GO;fD.O€
LI.44,(F)
03
90
CTI
'.t:¾
Oskib
EutEdi
a.s-,'L:ses":-:
to
Kort:00713
.fittT1,
.i:ús.!
-
l€Y
4t?
If
3
Ly'f30tt
pemipsa
tr
Jaarle
p4d xxp
onen rpyary
en
rea cray
apeyo
er
unus
oH
c
ËÑÑŽ$2
not.
nyt
o op
opo
187
gönderecegim. Ateykes süresi hiç kugkusuz uzatdacaktir. Türk ordusunun Ermenistan'dan çekilme süresi, askeri malzemelerin tagmmasma
Onlar tarafmdan herhangi bir
baglantih olarak bir süre uzayacaktir.
yersizdir;
dügmanca hareket beklemek kesinlikle
aynca onlarm burada
bulunan üç tümeninden, Karabekir'in açiklamasma göre, geriye yalmz
bir karma tümen kalnug, digerleri Gürcistan suurma sevk edilmigtir.
Birliklerin Bati Cephesi'ne sevk edilmesi konusunda Karabekir diyor
ki, gimdi log mevsimi olmasmdan dolay1 bu mümkün degildir. Gürcistan smmnda birliklerin varhšnu, Gürcistan'la ç1kabilecek anlagmaahklara baglamaktadir. Geçtigimiz günlerde Gürcistan hükümeti Ankara
hükümetine bagvurarak bang antlagmasi önermigtir; Ankara'dan henüz
bir cevap yoktur. No. 59/151.
Mdivani
fond 85, liste
(RGASPÎ
14, dosya 50, yaprak la ve arkast.)
Belge 80
organlar1
Tagnaklarin
Vratsyan'm,
son bagbakam
yaym
Araç'm 3 arahk 1920 tarihli sayismda yayimlanan
makalesinden
"Ítilaf Devletleri'nin
m1zla bitmeyen
savaglarm
ç1karlan
arenasma
için Ermenistan'1
çevirdik."
komqulari-
kadar Ermenistan, Îtilaf Devletleri'nin, özellikle de Îngietkisi altmdaydt Onlarm etki alamndan ç1ktignmz bugün gunu söylemek zorunday1z ki, Îtilaf Devletleri'yle igbirligi bize bir
hayli zarar vermigtir. Öyleki Îtilaf Devletleri'nin çikarlari için Ermenistan'1komgularamzla bitmeyen savaglann arenasma çevirdik. (...)
(...)Bugüne
liz politikasmm
(RGASPlfond 80, liste 4, dosya 83, yaprak 136.)
Belge 81
G. K. Orconikidze'nin
tel hatti üzerinden
rin'e
Y. V. Stalin'e, V. Î. Lenin'e,
dogrudan gönderdigi raporu
"Bütün Ermeni komünistleri
Moskova'dan
G. V.
Çiçe-
kovmak lazim."
4 arahk 1920
Moskova-Kremlin.
ÇÏÇOrin'€
Merhaba Nadya.1 Lütfen, hemen apagidakileri Stalin, Îliç2 Ve
ilet. Ermenistan'daki geligmeler herhangi bir zorluk olmadan ilerliyor.
Ermenistan Devrim Komitesi, bugün Erivan'da olmali. Erivan halki,
Sovyet iktidanmn ilamm3 büyük bir cogkuyla kargilad1. Ordunun tamami ihtilali tamd1. Legran,4 Dro ve Terteryan'm devrim komítesine
girmesi konusunda Israr ediyor. Türkler, Ermeni komünistlere büyük
bir güvensizlikle yaklaglyor. Dro ve Terteryan'm devrim komitesine
girmesi meselesi, Kasyan'm Erivan'a geligiyle karara baglanacak. Malum karardan vazgeçmek mümkün.5 Karakilise'yi aldik. Aym 2'sinde
Hatisov, Türklerle bang antlagmasi imzalad1, kopyasuu gimdi gönderiMoskova'dan kovmak lazim.
yorum.6 (...) Bütün Ermeni komünistleri
Hemen Ter-Gabrielyan'1 gönderin. Tiflis basmi lstanbul ile Ankara arasmdaki görügmelerin kesildigine yogunlagmig durumda. Ankara'daki
I. Nadejda Sergeyevna Alliluyeva. Telin ba§indaki görevli. Ayrica 1919 yllindan beri Stalin'in e§i.
2. Vladimir lliç Ulyanov (Lenin).
3. Ermenistan'da Sovyet iktidari 29 kasim l920'de ilan edildi.
4. B. V. Legran. Sovyet Rusya'nin Erivan'daki elçisi.
5. Tagnak hükümeti, devrim komitesinde Tagnaklara da yer verilmesi partlyla ErmenisTa§nak liderleri Dro ve Terteryan'in bu vesiBkr. RGASPl fond 85, liste l4, dosya 3\, yaprak l. Ancak bir süre sonra Tagnak temsilciler görevlerinden uzaklagtirilacaktir.
tan'in sovyetlegtirilmesine razi olmuglardir.
leyle komiteye alinmasina karar verilmigtir.
6. Gumrü Antlagmasi kastedilmektedir.
190
Täsu
CTannay,
SavepHHy
RePGAŒHE
4/KE-20r.
7982
(¥xrcror)
Paarosop no npagoxy uposoAy
09Ama2BKHAse 0 20B.A.mnyesoR BaKy.
RepeAañTe
B ApueHHH
Gramany Resnay
cozeuxe Spasaux
Teptmpuasa
a
B 3pHBŒHE
POUGENE
Ka
B.TOpDPO
OyAGT
rypKm
XOTE
BAsa
RK MHe 08
TORKS
uposa.n reperosopos
CHMETOMETHVHO
ABrope
COO64GHER
28
navat
na Baryx Toexa Evepa Osa y
motoporo a yonoxona
romepma
E
20848
Îx
TONKA
CCKRE
KOHOTRMTOBOBOAZ
AGP&AzaagHE
TUpaBETS
BONRTh
C
HOMegAGBHO
ROBOT&THpyGT
TORK
ABPOp0Ë
BapTER
KOMMySHOTHEBOKOA
TeXera
ORGaana
B.
.AGREERM
CREKM
zapanAamen.
TOROT
Me-
Roo6xopmuo raarb
rovKa
sosxa
EoueTra,
MPMBŒ-
ARE MSHE
E
OPRERHHKHgse
DEMe
779-
T.pesexeung
M3 MOCKBM ŒþMAH ROMMyHHCTOB
TepPROPHBARHS
199-
A000209
mapamÊ
CG˾RC
napeASHO
ranesyt
HB AREH6ΧCTpamBD
TOSK&
02
RapaKEHO
388KMSOM
nogrxcam
Ãp0 K
KRCLEER.
OTRA3RTLCR
EpHASTCH
TDWKK˾ JEG
APO. I
.0 BBegeEHH
XO OpHŠETXM
pemeH
Geß¾ac.88
TaKxe
RH KOTopoe
BOEp0C
STO
NHORR XaTMCOB
KOGMPDepeñam
HORD STo
ØygeT
B 20EEDE
C ORELWKM Heg0BGPHO¼
OTHOCATOR
BO3M0xHO
TOVKa
HSBOOTHOPO
KERE
PGBKOM
TORKa
apoacarsamexxe
apassaka
nopesopor
BBeABERE
ma
204Ka
KOMMyBHCTag
apMHHORHM
ApMOHan
Boa
sarcom Tomas
ToqKa
JIerpaa sacraxsEter
Teprmpaana Tosaa T3pKM
.
BUTpesano
socTppsesso
OosercKoß
Odáczaeux2
upx6mTE
Apueuxx cerBÀHR.A0amen
Kou
soo co6aens
Pea;
3pmaash tegna Eax
a Envepany
698 acaxxx.
EporeKa102
Tos.
ERREOSS ES MBERERS.
repog,
,
B
1 91
komünist partisinin yasallagtinlmas1
söz konusu.
Orconikidze
Argive7
fond 2, liste 1, dosya 16404, yaprak 1 [Orijinal] RGASPÎ
fond 85, liste 14, dosya 33, yaprak 22-23 [kopya;telgraf kâgidi üzerine
el yaz1s1] Rusya Dig Politika Argivi [AVPR] fond 04, liste 51, cilt 321a,
dosya 54873, yaprak 8 [kopya].)
(RGASPÎ
7. Bu ifadeyi Lenin, el yazisiyla dügmügtur.
Belge 82
Stalin'in Pravda gazetesinde 4 arahk 1920 tarihinde
baghkh yazisindan
nan "Yagasm Sovyet Ermenistam!"
"Îtilaf Devletleri'nin
amargi ve sefalete
ajani Tagnaldarm
sürüldemigtir."
zararh
politikasi,
yaylmla-
ülkeyi
Eziyet ve çok çile çekmig; Îtilaf Devletleri ile Tagnaklar tarafmdan
açhga ve y1k1ma terk edilmig; kitle halinde kaçmaya mahkûm edi1mig;
tarafmdan aldatilmig olan Ermenistan, bugün kurtulugu
tüm
kendisini Sovyet ülkesi ilan etmekte bulmugtur. (...)
yol açmig olan bazi olgular.
Îçte Ermenistan'm sovyetlegtirilmesine
Ïtilaf Devletleri'nin ajam Taynaklarm zararh politikasi, ülkeyi anargi ve
sefalete sürüklemigtir.
Taynaklarm Türkiye'ye karyl baglatt181 savag,
"dostlan"
Ermenistan'm içinde bulundugu zor durumu son haddine vardirmiettr.
(...) 1 arahkta devrim komitesi,1 Türk komutanhš1 tarafmdan selamlandt 2 arahkta Orconikidze yoldagm Erivan'dan, Tagnak hükümetinin
kovuldugunu ve Ermenistan birliklerinin devrim komitesinin emri altina girdiklerini bildiren bir haberi geldi.
Bugün Ermenistan'm bagkenti Erivan, Ermenistan Sovyet iktidannm elindedir.
Ermenistan ile çevredeki Müslümanlar arasmdaki yüzyillara dayanan dügmanhk, Ermenistan, Türkiye, Azerbaycan emekçileri arasmda
karde çe dayamyma inga edilerek bir ç1rpida yok edilmigtir.
Eski emperyalist diplomasi kurtlarmm bog yere kafa patlattig1 sözde
"Ermeni meselesi"ni yalmzca Sovyet iktidarmm çözebilecek durumda
oldugunu, konuyla ilgili olan herkes bilmelidir.
Yaçasm Sovyet Ermenistam!
I. Ermenistan Devrim Komitesi.
Belge 83
Mdivani'ain
telgrafi
Stalin
"Türk halkl öylesine
ile Orconikidze'ye
çok kurban
vermig
5 arahk
1920 tarihli
ki!"
Bakü, Orconikidze-Moskova, Stalin'e
Kopya Erivan-Legran'a
Aleksandropol, 05. 12. 1920
Karabekir antlagma partlanm düzenleyecek komisyon üyeleri konusunda yann Ankara'dan bilgi alabilecegini ümit etmektedir; aynca Ankara'nm bu komisyonu da Moskova'ya gönderebilecegini dügünüyor.
Komisyon bagkanhšma, gimdilerde çok popüler olan ve inançh bir ingiltere dügmam olarak bilinen Karabekir'in atanacag1m samyorum;
bence bizim aç1mizdan en iyi adayd1r. Karabekir, Ermeni-Türk antlagMoskova'da
masi konusunda Ankara'dan bilgi isteyecek; ama bunun
Rusya ile Türkiye arasmda (Ermenilerin asgari katihnuyla) görügmelerin muhtemel konusu olarak alg1hyorum. Antlagmanm yeniden gözden
geçirilmesi için Ermenilerle görügmelerin baglatilmasma ise kesinlikle
çünkü Türk halki öylesine çok kurban vermig ki, bunu
yanagruyor;
hiçbir zaman kabul etmez ve kendilerine bu kadar zulmetmig olan Ermenilere niçin ödün verilmesi gerektigini anlayamaz. Özelliklegimdi,
Ermeni hükümetinin neyin nesi oldugunun bilinmedigi bir ortamda, bu
kesinlikle mümkün degildir; Tagnaklar henüz imha edilmemigtir ve
Türklerin nefret ettikleri Dro gibi çahislar hâlâ iktidardalar. Halkm tüm
tabakalarina hikim olan görüge göre, Tagnaklar Sovyet yönetimine yalosmanmaya çahyacaklar, Ermeni aydmlan ile ve zenginlerinin büyük
nedenle
bu
ettirecekler;
sovmi yurtdigmdadir ve çahymalarim devam
yetlegmig olsa bile Ermenistan'a en azmdan bir yll ihtiyatla, güvenmeden yaklagmak gerekir. ÇünküSovyet Rusya güçlerinin hafiften zay1f
194
a y o?¾omogar tuosak aiduur seme: Eri
3PKaë¾
y
-
axexcesAPonons
adampa
caeAeaza
MMCCHE ßO
5|Xil-LC
ro'Ja
or agroposavo
068HOSENRMj
.a
sto
apx veu 32Vaozaraer
KOMXC
MB
M
saa.I
c:ca
byAer
Koaxecxx
ide::Tessau
paH
x CNxtacoca
Hageevez
rosy
a
aarve45cosa
o coceano v.o(OPonGpt
UCKaßtdO
| ß0AOweiMSX
CAOBO
aaropcxou
B VOCRE,
Ad?L
Kap-Jaxap
esK
apaszeexactao
TEKAROXdPJD
rosexsee
JþSFCeg€Teßel
STC
roc
xotoput
Ka,ah:a:p
are
ors:ta rosyx;
SET OMXTän
aneAUX
aporwaanxou
IIS
27.TEK
-<-BAZAdeou
Aan sac
3030AY
aeropy
Kupadeamp aanpocar
r,orocopa
so osH
Toxxos
a Moexse Mes y Pocewel
pegnomon soanosHar
apuña-T
vaarexx
w Typgaci. apu traavarssoy
x 870??. I Re Eff
gozosopa
os csmoder
a asperosopa
e a;r:nana
go
.nepeccompa
ayuaWE
unuc-Typeuwero
Tatu
amo
ero
.aspouoopy
Hemosuo.=:Hay
zoo Typegxna
sopox rouse coo.chwo
cosep±agno
EOROMY
Ha
sepTE
¾ JMKOJÄu HE COPAGLETLCE
390 H NO SOÍTMOT
apuntan
sãAO
veTyrxx
saa
apvarnasamu
creasxo
na
Asaari
K2BOCTRO
t'J‡
Af
*i6203UOhiO
TEK ÛCOOe9dC
,;TO
GEPL KOPgd
eróF
apvhHcomessaaces
saw gamsaxx
ens
moo 3PeXeraasse,
wo
aña27H
UdXXX
TypKM
üß
AERBHARDOSJEI
CTORT
XeNd3WCTHNE
Ey
327
RO
3CSX caoñx wapoAa
JERd RdK gŸQ
BSPAce ydassenze
R COBRT3AdCTH
ETO
GUMMd.€VOCR
SET
RdidnaK¾
OOLLŒ¾¾CTRO ENT€-
zerewoon
-apcAoasars
oeToporno
ESTCKOk
auxoAxecs
as rpausgek
x dyyye,
a doitavelypuns
cao:-s pwoomy ano a novomy ad Mexee
roya sv.awo
oesoenecx
HMAosepexe
xoez dà coze
x apuenza
OCZaÚ¾ëHHE
RdG
ffpf
HJAGROGM
CONGTPOCR¾
CHE
OHa
Heppunosoceek
evx Typxx apenordrame
neauxames Maopo Roucapes;xx
o Ppysax
se e soupoca
peswes4;ueaux it- Toezosexo:
Espa6oenok
odearo
3axauxaass
a czaan
age
x ac.ro
Asacenza Pycevo-Typegxxx
upoova auraux
umaae
connecesaro
TypKE
Saupeq¢HKK
88
ROPpy3
HJ
Mosee
20CTOKS
TUK
Ry
toe
opyr.ma apuczas
KATEPOPHM€CKK
HJCTaZ3dB
apudCKOG
3HRECKO
au
EpOCXT
O
TUK
RECOOBOTÄJEK
Ira3720a-CW30
coseyKC
av sepawaaevoe
azu.aae donecxa
6
CHETX¾
n Bosovoccx2cx
cyxac
aux
any
OÚ"K3A€EO
Ha sen
ROBcyd
C aßPER
00pigigê6CÆ
¿ Typvaux
eux
ÿCES
30
EceaseHo
¡ cao
.Towepu
Tax
ydmesum x uneessur
cepleansa
BoeanparoTomaeuxt:
3 a.eccoaoruung,
Repcar a:ira;:.a Acases
a
Taapua
a
conqupos
osoix
cpachaza
reposasamos
opradasyngax
©¾¾ .Tocas sce:>o yceanoaaendero
da
z aAeca cumear aozoa:wtioñO
HS)M€CTJasM
ad
g-LLHdkla6
¼ OHO R >.Anadt
99Tu
In ept-te:e
CKALáO
TSK sp
.pos.c:
F-ea.
BE3daumúG
86A03
þHE
pa3Ãaadofh MX O'JK JCP:OLhTC
35?. L ; LB a HE
d/ Il-a
v.Ï2 fac.15 Mio.
B.nlidaCD
WyþKGLE
úl]PCLAR,
195
lamasi durumunda birçok kötülük yapabilir. Türkler, Moskova Konferans1'nda Îngilizlere kargi Dogu'da ortak Rus-Türk faaliyet plam olugturma çahqmalari çerçevesinde, Gürcistan, Ermenistan ve tüm Kafkasardfyla ilgili konulan halletmek istiyorlar. Türkler Novorosisk'e gönderdikleri gemiye silah yükleme yasa§1mn kaldinlmasmi istiyorlar, bu
konuda ben de kesinlikle israr ediyorum. Mezopotamya'da isyanc1
Araplar tarafmdan, Türklerin de desteldedigi ve ingiltere'ye kargi bagar1yla mücadele eden bir hükümet ilan edilmigtir. Îngilizler ölü ve yarah
olarak ciddi kayiplar vermiglerdir. Îngiltere, Mezopotamya ve Tran'da
organize
Tebriz'e, Îrach partizanlan
askeri hazirhklar yapmaktadir;
yapt1gmuz
tesedecek olan subaylar göndermigtir. Buradaki dunimla
pitlerden sonra, Türklere kargi daha fazla güvensizlik olugturulmasuu
etmektedir.
uygun bulmuyorum, bu husus onlan ciddi biçimde rahatsiz
357
No.
luzlandmmz.
nota göndermesini
Çiçerin'in
Mdivani
08. 12. 1920 tarihinde saat 12.15'te V. Kryuçkov tarafmdan degifre
edilmigtir.
fond
(RGASPÎ
85, liste 14, dosya 50, yaprak 6 ve arkasi.)
196
saa me.gamaggm
.
#RNERWWWNERream
8 so spena, morga
gggggggg
ŠË
50Botanze
Hamaroe
a Igmaasonom
pyxosoAmmaxx Äamaangsog
panose oxmaruze ago Apueams,1corAa.npeeryname
soucraannu
napexa duas apeoromana
aapoAou xxx nosopua 6exaxx,xata osa.gaggggg
DESTOROÑÀþMOREN,
ggggag
ROggggggg
ggggg,
ceans sa apeAeaaME
xx s Axexcaanponoze noAnacaña AGPDB Pa yczosas stocopoco anaalorca saam
gonaaarexacracu porosoimeonocodsocta
Apnenax wo ando,xpoue nosopa Hageen
gamaaxos Aara aapoAssu maccas
a yaumeausgggggggggg
immmesummoimaan
mma
summmmmmmmmmmmammmmmmunne
mammmmmaammermmmmmmar
mammmmmmm maammmame-mmt
maammmwas-mmmmmam
usammmmanummmmmammme
ammpmmma
amm
mamammmmmmmmmmmmmmmma
maammmmmmmammmmmmamm
ammm
apasurexhome
=Reo Banero
ROPOBOpapHOXHHORHHOPO
mmmmmunam
negeIerzamazanoa
apassansa.
popmeowneaupro
RBERSESMS
a
HECOXSHEID
BSDHÿWhon
K
Oxope2mero
Musepedax
a nyeA00.raizeang
monux omaomensä nezAy odomun Napogaun
MEpHOMy EgygÿÿHPOÄËSPASW
yoggx0Bag
moeuomacorn
HexeARGHED
ROM
CDSBRTE
'
coragenza
a coemaeoceans a yozonnamn
epengma ya
Comemonoenpasamenspqa
Apuesax.
ooSAausuus.pesoamamosum
nepescopprou a
necdxognum
zoo a ero paonopsseamm guemmon aggpo
een doase omaraer eso
ampadoexx
Ngozesame
araxãoema
Honoro
ORM)OWSXhDT3ÿßgBO
pHERG
Ò WOK,¶ÐO 88
88RpgH
H&
HOEMS
apaAnpannuaËeos
zonaronAaaseu
a aasseux
wordpse se uorye dura odasonens naame,gg
yÂPHOÑàsax0Wap4aji
gggg gnaggsytWteptöofa
rypensma
pogggg
&¾èli߶
Apussaa gelicosas,
gggg
¶g¶gggggací¢aApuensa
saxoAxxaos
noA asacshm
acoze yopanonsenza
Comercxoß mancen
AAGKORKgOHOHLCEOM
¶OBge
20þraWWOR
peKERBERREN
,ue
yPOHROTOR 9004
UpoAOBXXLUCBSHHNe
Aamsagos
does
Moser
OKOT
¶
x
remega
Rotopas
onpasgana,Tag
KþaCTäßNga
09
odzaoraz
s
POPOASE WOgm
CXXaAN,BpegHASH&482BRO
R$l20-
menosausoe
a rpexaxy spaama deanpamenax Aereû x onpos,uen sacenesse
apaxwwwakes
omepts.Comerosoo
RI
rozoAnym
na
odposaaren
Aamaanon
caynneu
þ&BER
O
ao angeoega gro
ËOURV $ K 702
BRES
OEŒORSHNg
sepa a apeuphi;GER
apmaang noeamanyoomsomesas
19MERRE
oonodoagenusu
Rox
saP
Apyseuxxx
o
Bþ0gga?409
ApäeEgg
88
Coserogoe npanaanscono
07A7atax noperosopos
no Bamexy ycMorpename
wopoA Opsmaak a2557 EE inosoasapegoza
apasurezactaos,BOREKOTO
.
Rug20BORLHOPO
AÑ$
•
BibHRIERMimmaammi
WW
494
Belge 84
Îçigleri Halk Komiseri
Sovyet Ermenistam'nm
yan'm Sovyet Rusya'nin D1eigleri Halk Komiseri
derdigi 10 arahk 1920 tarihli mektuptan
A. A. BekzadÇiçerin'e gön-
kanh izIeri ortadan
geçmig, savagin ve kinmin
"Karanhk
kalkmah, yerini halklarin kardeqçe igbirligine b1rakmahdir."
Moskova Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'e,
Exivan 10/12. (...)Ermenistan Sovyet hükümeti, Türkiye Büyük Millet
Meclisi'nin Ermenistan'daki devrimci ihtilali ve bu zamana kadar emperyalist Îtilaf Devletleri'ne bir silah olarak hizmet etmig olan bu ülkede
Sovyet iktidarmm kurulmasun içten bir mutlulukla kargiladigma güphe
duymamaktadir. Sovyet hükümeti, bundan sonra Türkiye ile Ermenistan
halklan arasmdaki her türlü dügmanca çatigma zemininin ortadan kalktigma kesin kanaat getirmektedir. Iki halk arasmdaki yeni iligkiler, kargihkh olarak haklarm adaletli bir gekilde tammnas1; her iki halkm özgürlük ve engeller olmadan kalkmmasi imkâmnm saglanmasi temelinde geligecektir. Karanlik geçmig, savagm ve komm kanl1 izlerlyle birlikte ortadan kalkmah, yerinihalklarm kardepçe igbirligine birakmahdir. (...)
Sovyet Ermenistam Digigleri Halk Komiseri Bekzadyan
(RGASP1fond 5, liste 1, dosya 2178, yaprak 40.)
Belge 85
RSFSC'nin
Çieerin'e
ve
Kafkasya'daki
Orconikidze'ye
yetkili
temsileilerinden
Seynman'1n
telgraf1
himayesinde
"Türkiye Ermenileri,
Fransa'nin
bagimsiz
kurulmasi için Ítilaf Devletleri'yle görügüyor."
bir
devlet
4 qubat 1921
Fransiz kaynaklarmdan dogrulanan habere göre Îstanbul'daki Ermenistan Milli Meclisi, Avrupa'daki Türk Ermenilerinin tek tam yetkili heyetiyle birlikte Pagos Nubar heyetiyle görügtü. Avetis Agazgenyan,
gaspç1 ilan edildi. Nubar, bir süre önce Kilikya sortmuyla ilgili görüglerini dinledigi Fransiz bagbakam tarafmdan kabul edildi. Türkiye Ermeni1eri, Nubar aracihšiyla Îtilaf Devletleri'yle Kilikya'da ve Haravet vilayetlerinde Fransa'mn himayesi altmda bagnus1z bir devlet kurulmas1
için görügmeler yürütüyor.
fond
(RGASPÎ
85, liste 14, dosya 110, yaprak 1.)
Belge 86
Rusya Komünist
Digigleri Halk Komiserligi'nín
sundugu
rapor
kez Komitesi Politbürosu'na
Partisi
Mer-
.çogunluk
"Sözde Türkiye
manlara
Ermenistaru
denilen
yerde
Müslü-
aittir."
16 temmuz 1921
RKP MK Politbürosu'na,
yoldaylari, TagMerkez Komitesi, Ter-Gabrielyan ve Ter-Vahanyan
naklarla görügmeler yapmak üzere Riga'ya gönderdi ve yine Merkez
Komitesi, Yofe yoldagli da bunlarm yamna verdi. Biz, Tagnaklar tarafmdan önerilmekte olan koalisyon konusunun görügülecegini dügünoldumûytük. Yofe yoldag, MK'nin2 önceden hiçbir talimat vermemig
ufac1k
dibir
ilgili
görügülecegiyle
en
unu anlatlyor. Hangi konunun
verilmig
rektifin dahi bulunmadig1 bir ortamda, herhangi bir talimatm
olmas1 mümkün degildir. Görügmeler baglatildigmda ise temsileilerihaz1rlanmia bize tek satir olsun göndermediler. Antlagma taslagmm
biz,
görügmelerin
aldigmuzda,
mig oldugu konusunda ilk ve tek telgraf1
bu
artik baglat11mig oldugunu dahi bilmiyorduk. Pyimditemsileilerimiz,
taslag1 onaylanmak üzere MK'ye önermekteler.
ç1kBen, bu taslagm ne yazik ki degil onaylanmasmm, hatta ortaya
verebilecegini
kesinbüyük zarar
mig olmasmm dahi politikalarumza
kargihkh deldarasyon ahyveiki
taraf,
zorundaynu.
Her
belirtmek
likle
rigi geklinde düzenlenmig olan antlagmay1 parafe etmigler. Böylece,
temsileilerimiz tarafmdan parafe edilmig, diger bir deyigle RKP MK
isimlerinin bag harflerinin yaz1h oldugu cevap, Tagnak-
temsileilerinin
Rusya Sosyal Demokrat Igçi Partisi (RSDIP) (b]
I. Adolf Abramoviç Yofe (\883-1927),
RSD1P(b)-RKP (b)Merkez Komitesi
Merkez Komitesi Yurtdigi Bürosu ûyesi {\906-1908);
görügmelerinde
heyet baskani, Almanya buyükelBrest-Litovsk
I9);
yedek üyesi (1917-19
üyesi (1922);
japonya ve Çinbuyükelçisi
prezidyumu
heyet
Konferansi
Cenova
çisi (1918);
Rupasov, a.g.e., s. 664.
Ken,
A.
l.
O.
N.
Bkz,
Avusturya buyükeiçisi (1926).
(1922-l924);
2. Merkez Komitesi.
200
'
oss 19LI r.
16-rd
ß HOJIKTELFO.K.P.S.IL.
Reperosopos
c
AamkaKaxa
K Kotopuk
Paana,
48.8928 p0Bäß¾ B
Tep-Padpaeata
Tosapagx
KORKTOTON GRAR
BHTpanhHEK
PHPy
MR
.
x Tep-Ba-
Kounger spacceganza rom. Ho e
Aamnaxam Roaapegaraenos
2,eampaAbs:2
o pevi 6¥Aer Kora
Il.H. sapanee se Aax
24Hz.
03, Ëo e rompar,970
6ii to án
AasaTL pante
kesomuomeo
Cosegmeans
ma
Maxeidmero
Há
70,
yeasaan
ýygxx sopp He
eäefa
osäpä
Aerærx Pe La orAa me sava.mcinep
prua
i Aabe
RSAK BRM HK exxxon copoika
yxes.Hanaaxcá
Roaýynnacs
koPAR
Bogt
,
de.
MHorpyt.
Ao
yey tiy-
e Epx
repend
saa gyro
epÀakÁnapeHERE
T
Aeppaixa pexé
à vou ao apoëúr corzame
e cëeë«eixe
Tenept
spekaarator.IIestGror:nþoeRF Aezeram
aan ampg60Taxi
yerepARTL.
paa Roxy Reunery
ores
nѾ
masses,xto he
k
ToäKo
eJiEaili
oma.neuvi a ca
sposumano pro
oäudgezinpasápxx
oext
uomš
e
r
AAe
snoye no
ppm
azos
oce
ýynar
cerzagente
a wpeso
LH
ydenom
e6xesa
Aexxa
penaamgl
los capa
namnoráei
nahaux
Repeya
WHáx
àØye
n
roarop
storo onera,nympauxweapio
Imaares
sammotiserer a or,vro no saasme
paveexopo cymeenosaam
H .R.1L
Enx.
Htax,8
Aeiedarian
r
IþR.P K.E fiesAf
upúppon
energes
Me
fraapAR
.ag
.g.nz
'noxxtaxeegro
Heeasacxxoro
edó cro6oAHopo
kapoAa
Rai.
Tax
dppuropmaassee 005pAxzesse
62pxf neióx0Auko
Apuenhei-,T
é, apacoePyncKo¶cAISwenna c TaK Haa.. TypêghbŒ
TeppxTo·
TypelKoi
apunwann
AHHeaze
K repso
paaee Hace>IeBHo2
xxabKoro
92K,AccTagonacE
CKOTO
exueT
y
AoKyxeHT
TozKoaasze
Typ10BI.
OTHATHS
Kellowes
Hacuasetsernoro
y
TaK
TIIBM
H noluiTave-
ROJISTRI315
p.
HEC0XORRISTM
Emma Bech
ËTaK,
APEGERM."
CygeCTROESHE
Up23HaeT
SKoHouwsecKcf
Am csoSoAnoro
HamePO
B,,5.
MA1·
ŠpeñKO
pacuñaixxTR,STo
orsprus
aroß
ApHOHHH.
BIIoaHe
TeppzTopzz
Acryez
201
larm eline geçmig bulunuyor. Hemen hemen Tagnak önerilerini yansitmakta olan bu cevabm esprisi gudur: RKP MK temsilcilerinin açiklavarhgim ve siyasi bagimsizhgim
masma göre, Ermeni halkinm fiziki
Rusya Ermenistam'mn sözde Türkiye
idame ettirebilmesi için
Ermenistan'm bagimsiz ekonomik
yani
Ermenistam'yla bütünlegmesi,
oldugu Türkiye topve siyasi varhš1 için eskiden Ermenilerin yaganug
raklarmm Rusya Ermenistam'yla birleptirilmesi" gerekliligi vurgulanmaktadir. Böylece bizim heyet, Türkiye Ermenistam'mn Türkiye'den
koparilmasi gerektigini itiraf etmig bulunuyor. Belge, öyle muglak ifadelerle düzenlenmigtir ki, söz konusu bölgenin Türkiye'den zorla kopa"sözde
gibi yorumlara rahatça imkân vermektedir.
Bu, Rusya-Türkiye Moskova Antlagmasi'um yok edilmesi demektir.
Bu taslagm kabul edilmesi, Türkiye'yle kesin olarak bir kavga çikmasi
anlamma gelecektir. Eger Tagnaklar, temsilcilerimizin onlara biraknug
oldugu belgeyi Türklere gösterirlerse, sadece bu dahi Türklerin Îtilaf
Devletleri'ne bag egmeleri için yeterli olacakttr; zaten Îtilaf Devletleri,
gimdilerde eskilere göre daha uygun partlar änermekteler. Tagnaklann
anlattiklarma
göre, Bekir Samis demig ki, Ermenistan'm Sovyet olmaverebilirler. Bu haber,
masi durumunda Türkiye Ermenistam'm onIara
yalmz ve yalmz Tagnaklarm ifadesine dayanmaktad1r. Her halükârda,
kesinBekir Sami hangi gizli niyetle ve ne demig olursa olsun, bir gey
zivermeyecekler,
likle bilinmektedir ki, Türkler Ermenistan'1 savaqsiz
etmektemütalaa
ra burasm1 Türkiye'nin bölünmez bir parçasi olarak
ler. Sözde Türkiye Ermenistam denilen yerde çogunluk Müslümanlara
aittir; aynca en dinamik ve savaqçi Müslüman halk tam da bu bölgelerde, özellikle de Kars vilayetinde yagamaktadir ki Türklerin dügüncesiartirmaktadir.
Türkler,
ne göre bunlar Türkiye'nin askeri gücünü
Kars'm stratejik durumunun kendi güvenlikleri için gerekli oldugunu
rilabilecegi
kay1tsiz ve partsiz olarak kabul etmektedirler.
Yofe yoldag, bu öneriyi çok garip bir gekilde desteklemektedir:
"Evet, bu bizim Kemalistlerle iligkilerimizi bozacaktir diye itiraz edebilirler, zira onlarm topraklarma tecavüz etmig oluyoruz. Fakat biz kendimiz için degil, bag1msiz Ermenistan için tecavüz edlyoruz." Daha
"Azami derecede zulüm görmüg
sonra ise bagka bir gerekçe gösteriyor:
halk olmasl itibariyle Ermenilerin ç1karlanm savunmuy olmaruz, hatta
Türkiye'de ve en çok da diger Dogu Müslüman devletlerinde, Türkisolan
tan'da, Afganistan'da, Iran ve Hindistan'da, kendiferi de ezilmig
artiracaktir."
bunTüm
güvenini
Müslüman halk kitlelerinin bize olan
lar o denli saf ve Dogu'yu bilmemekten kaynaklanan dügüncelerdir ki,
bunlan Yofe yoldagm imzasim taglyan raporunda gördükten sonra ben
vekill olmug (3 mayis
3. Bekir Sami (Kunduh). BMM'nin açilmaSLDID ardindan ilk hariciye
alinmigtir. Ayrica
1920), daha sonra yarottugü zararli faaliyetierden dolayi görevinden
bagkanliginiyapmigtir.
Moskova'ya giden ilk Türk heyetinin de
202
sadece kocaman bir hayret ifade edebilirim.
Ashnda ise Türkiye'nin
kitlesi" Ermenilere kargi klymtlara bal
gibi igtirak etmigtir ve igtirak etmektedir; bu iki halk arasmdaki kargihkli nefret,
kitleleri" içinde papalar ile aydmlar arasmda görüldügündendaha az degildir. Türkiye Ermenistam'na sahip olmak, Türk hükümeti için öylesine hayati bir ihtiyaçtir ki bu konuyu dile getirmek
dahi mümkün degildir. 1920 yllmda, Kemalist odaklarla yaptigmuz ilk
toplanti döneminde, topraklarm yeniden paylagt1nlmasi
konusunu
gündeme getirmigtik ve Büyük Millet Meclisi'nde aleyhimizde gösteriler yapilmasi için bu kadan bile yeterli olmugtu. Eger biz, sözde Türkiye Ermenistam denilen yerin, ki buradaki nüfusun çogunlugu Müslümandir, Türkiye'ye verilmemesi
konusunu herhangi bir gekilde dile getirirsek, bütün Türkiye bundan bir anlam ç1karacaktir. O da Moskova
Antla.ymasi'nm bizim gözümüzde kâgit parçasmdan
bagka bir gey olmadigt dügüncesidir. Türkler arasmda bize kargi duyulan güvensizlik
"halk
"halk
henüz kesinlikle giderilememigtir ve bu Îtilaf Devletleri'nin lehinedir.
Tüm politikalarmuz, Türkleri inandirma11dir ki, Moskova Antlagmas1
bizim gözümüzde bir kânit parçasi olmay1p, bizim ile Türkiye arasmdaki meselelerin kesin çözümüdür. Sözde Türkiye Ermenistam'nm Türkiye'den koparilmasi konusunu dile getirmemiz durumunda, Moskova
Antlagmas1'nm muazzam önemi altüst edilmig olacaktir. Bu, bizim Dou politikamizm sonu olur. Olgusal olarak böyle bir taslagm Tagnaklarm elinde birakilmasi bizim için büyük olumsuzluklar
doguracaktir ve
bunu temizlemek için Ali Fuat'a4 bu taslagi kesin olarak mahkûm eden
açiklamalarda
bulunmamiz gerekir. Meselenin gidigatmdan bu görülmektedir.
Aynca Tagnaklarla Riga'da parafe edilen antlagmamn kesinlikle reddedilmesi gerektigi kamsmday1z.
RKP MK heyetinden gelen diger bir belgede, RKP MK'nin Tagnaksutyun'un yasallagt1rilmasuu ve ortak çaligmalarla ilgili görügmelere baglanmasuu Ermenistan KP MK'ye önerilmesi MK'nin onayma sunulmaktadir. Ayrica Ter-Gabrielyan'm bana sözlü iletti§i üzere eger Zengezur'un milliyetçi isyanc11anna Ermeni Sovyet hükümeti tarafmdan af
sözü verilirse, bu durumda Tagnaklar, isyancilara silah birakmalarmi
önereceklerdir.
Bize göre bu meseleler, Ermeni komünistler diganda totularak çözülemez. Öyleki, Ermenistan Komünist Partisi MK sekreterinden Zengezur isyannun tamamen bertaraf edildigine ve Ermenistan
Komünist Partisi MK'nin Tagnaklarla görügmelere baçIamasimn lüzumsuz ve hatta zarar11 olacagma, yurtdigmdaki Tagnaklarm itibarlarann tamamen dügtügüne, yurtiçinde de onlara son vurugu yaptiklanna
dair
bir telgrafi pimdi aldim. Af konusu, Tagnaksutyun'un yasallagtmlmasi
ve onlarla koalisyon yapilmas1 meselesini Riga görügmelerinden tama4. Ali Fuat (Cebesoy). Türkiye'nin ilk Moskova büyükelçisi.
203
hareketle degerlendirmen ayri ele alarak, tamamen yerel partlardan
komünistlerin
görüglerini de, ki
Ermeni
Aynca
gerekmektedir.
mek
Begerekmektedir.
almam1z
dikkate
ulagmanugtir,
bunlar henüz elimize
bile
meselesinin
sözü
nim kipisel kanaatimce, Tagnaklarla koalisyon
edilemez. Bu, kokugmugluk ve provokasyondan bagka bir gey getirmez.
Digigleri Halk Komiserligi
(RGASP1fond 2, liste 2, dosya 758, yaprak 1-4.)
204
TX
SH
rippsaKa
amosaae
noop pense
Ilpoog
swaxa
orpoo
ya
pan
swH
Ei˩Wy
3¾
HHKB
apuana
To
una
no
NT
apMHg
MHOPHO .TO
apu
oopMARE
OK
Rowopue
ropa
czywas
80'àsm
3KAMM
Hue
y
BT
se 40epo
e
apKEH
EN IglRSK
IIOHNTREROS
USSHAO¾aRHa
.HHRA
sognes
sagxx yxion
.
BOT
en
N
BC
42
aM
e
ATyx
HK.Mexeßma
senasacos
roo
rossoa
a
se
BRTIO
e
I¢as
Kong
oe
naaseu
R
SOE
R
mypegnax mac
nye
.
BC
HecKo
repecopeXEA
UP
cuo
92
TOMy
no
oxywai
ca
67Aro-6m
geo
ropoR
mano
e
puma
sy
Ro
062280
eng
x
as
Belge 87
Orconikidze'nin
tüne dügtügü not
Kremlin'e
telgrafi ve Stalin'in
"Van, Muy ve Bitlis'in Ermenilere
bir taleptir
talea ve provokatörce
verilmesi,
el yaz1slyla
emperyalist,
üs-
ap-
"
9/11/1921, Bakü
Alnumptir:
11/11/1921
Yoldag Lenin'e
(iletilecektir)
Moskova, Kremlin
Lenin, Troçki, Stalin'e.
Yoldag Çiçerin,
Yoldag Stalin'in gifresi.
Türk delegasyonu 6/11 tarihinde yola gikmigtir; onlan oyalamaya gerek yok. Bir an önce onlarla antlagma yapilmasi gerekmektedir. Elde
Mug, Van
olan bilgilere göre, Türkiye'deki durum göyledir: Çiçerin'in,
ve
güçlenmig
pozisyonlan
ve Bitlis'i istemesinden sonra, Îtilafç11ann
yolyakmlagma
Mustafa Kemal de Îstanbul'la, yani ltilaf Devletleri'yle
lan aramaktadir. Îzzet Paga'mn geligi de bununla baglantihdir. (Upmal'm vermig oldugu bilgi.) Bugünlerde Anadolu'da iki grup birbiriyle
bir an önce bizimle antmücadele halinde: Bunlardan birisi (halkç11ar)
lagma yap11masim istiyorlar; diger grup ise ltilaf Devletleri'nden yanadn Bu ikinci grup, aç1kça itilaf yandaghgi yapmaya cesaret edemiyor,
Ermenistan'da devamh
ama bize kargi her türlü provokasyonu yap1yor;
olarak olay ç1kanyor, aleyhimizde söylentiler yaylyor. Ermeni meselesi,
Türk politikasmm en zay1f noktasim olu§turuyor. Yüksek komuta kademesinin çabalanna ragmen, Ermenilere nefret bazen engellenmesi
206
AHPOpcKato
EASHil
Ha
ANTarTy
cT
npaaneenscena
HORR OHO
eHu
i
HORRE
I)2&
ovuomesma
ÂORSHM
dBTh
HOCHE
6H
CQâ3Y
GHRM III:|tiOHN
OCTAHOTOR
3tO
FOUþOC
ra
nepeAS.u,
MHOR
6e2
Ocodtx
epE
& 3TO
Mytm-Tana
g]IS
CTET
HA-
PorHO
BToro
cazaro cou-
HOITOJILSOBNESTL
6HTb
RTOp
IIR
HAC
,
9706¾
8 -SS
,
ÁHTaHTy
ÖV;tST
Ap.
.
EX
HSŒ¾
ApMagdgk1
ETO
ApMexuz
ÁHvanta
Haceaexue
AEGECaHEPOHCXh
O
Ö&BHyTE
ROTOpNË
.
IIpoemannia
2OOTOManft
2BEHO
2000
vpego-
7 soou citysae
.
ÅHTSHTH
BOCLMS
ABMOHOTPR-
apontepa
SAKEIDS H 405'0399
IlposapaposaTE
Econaca
HOÑŒEMOT
yPOE0poE
IIM 04
Jim
HRO MdC
OTGþOHy
Ha
POCTORHOR kHSTORHH
ÀHETOßZH
YEDC
,
Poeca
HR.
Bee noAodaaro
Xap
BO3MO'-HOCTH
nepaRMHOTOR
O REMU
Ha
OpOHT¼pOERTS
H go]tWOH
RPHT&RKOHHH2
MMCTO
eona Auropa
6ygy?
o typnaux.
OHIITH
oteurzpoaats
TpedyeT
nacenewas
R SKTJIMOR
ARE
gum na ero
BEHHE
RPHHyageRO
Ty
OLO
AgaTQgggg
Rongga
spedosasacro-
KM OMMOTRY
A EbgB
,
HO
.
mümkün olmayan olaylar ç1kmasma sebep oluyor ki Ermeni yoldaglart
nuz bunlan çok fazla abartarak kullamyorlar. Bizim aleyhimizde olan
grubun ordu birliklerinde, Ermenilerden yana oldugumuz ve Ankara
hükümetiyle iligkileri kesmig bulundugumuz konusunda propaganda
yapdmaktadir;
Karabekir'e bagh komuta heyeti, bunlarm hepsinin yalan ve provokasyon oldugu hususunda orduyu uyanc1 bir emir yayunlanugtir. Bir hususu da aç1klamak zorundayun ki birçok Ermeni yoldag,
Türkiye'yle savagtan yanadir Ellerinde bulunan tüm bilgiler genelde
komünist olmayanlardan ahnnugtir, ki bunlar da bir savag durumunda
en bagta Ermenistan'm zarar görecegini anlamayarak Türklerle savag-
207
mak için yamp tutuguyorlar. Yaganan bir olay: Gümrülü birkaç silahh
Ermeni komünist, Türk mevzileri arasmdan geçerek Ermenistan'a girölenler oldu. Veya bagmeye çahqmisti; bagaramad11ar, çatigma çikti ve
ka bir olay: Türk komutanhgi kuryeleri, ellerinde Mdivani'nin tavsiye
mektubu olmasma ragmen tutuklanmiglard1. Türlder, ültimatom verdiler. Tek kelimeyle, ortam çok kangik. Türkler ile Ermeniler arasmda en
küçük bir yakmlagma dahi görülmüyor. Kargihkh nefret son safhaya
varnug durumda. Bence, Ankara hükümeti, Rusya ile Îtilaf Devletleri
arasmda tercih yapma konusunda isteklerinden bagimsiz olarak, gimdilik bize yakmlagmak zorundadir, çünkü ordu ve halkm istekleri de bu
dogrultudadir. Hiç kugkusuz, Mug, Van ve Bitlis'in istenmesini, Türklerle iligkilerimizi teghir etmek için kullanacaklar. Tüm bu tür talepler
gündemden kaldinlmah ve sirf propaganda amaçh bir antlagma yap11mahdn', ki dügmanlarmuza provokasyon yapmak için firsat verilmesin.
Böyle olursa, Ankara hükümetinin Îtilaf Devletleri'nden yana tav1r koyolacaktir, ki bu da bizim için
mas1 durumunda, Dogu Anadolo bizimle
çok önemlidir. Ermeni meselesi demek Dogu Anadolu meselesi demektir. ltilaf Devletleri Mug, Van ve Bitlis'in Ermenistan'a verilmesini istediler; bundan dolayi halk Îtilaf Devletleri'nden nefret etmektedir. Türkler,
Gümrü'yü fazla minnet ettirmeden bogaltirlar, belki onlarm biraz daha
öteye çekilmelerini de saglayabiliriz, ama Kars'1 zor bogaltirlar. No. 59
Orconikidze
Lenin yoldag, ben, yalmz dün ögrendim ki, Çiçerin, ne hikmetse
bir talep ileterek, Türk nüfusun çoTürklere aptalca ve provokatörce
gunluktaoldugu Türkiye vilayetleri Van, Mug ve Bitlis'i bogaltmalanm
istemigtir. Bu emperyalist Ermeni talebi bizim talebimiz olamaz. Çiçerin'in milliyetçi ruhlu Ermeni telkinleri dogrultusunda Türklere nota
göndermesini yasaklamak gerekir. 12/02 [1921]
Stalin
558, liste 1, dosya 5214, yaprak 1 ve arkas1 [orijinal). RGASPI fond 558, liste 11, dosya 338, yaprak 4 Ve 4 arkasi
[onayhkopyas1].)
fond
(RGASPÎ
208
r.
TBo
To
coe6
m señoropse
aos ya
che
un
C
aae acacassa ca puo
6asu.
awe upwae
denc
v satayeron
anuapara
nac p. L
abetos acemsyy
epop a swr H
exc2 aounanum. 11
Mc sacxa
córacTHérc
acacaease
ace
saacou
y
,
.
maaoe
OmeHa
yxacNaaamaxcz
ricastueúne
anarch
yaepeHaccTS,
I5 wave
xc care anc ta
Les
Acóma
a
e
Hec5xegxµa a rr
Ipedyerop
pepen a
Opysnu .pea e
HChyHW
TCB.:
pHQy
a
o
TB
RJf.kNAR
RC33paWROT
yxaaaaaerop.
n
a
Hva
es a
a pesain
C
E180
BC 1000
e
apyTeasse
en T ary ec
aimwgaeppey
c
Ja MI;raaM
Te op
.
EHOth
Ope
nauwenang
warnea
ceturazenya
HC QMS
DTEly
vec=waaascots
ro cceyneygg
a
pepryn
CCEC3MMUN
HB GC Offi
e
5
Heya. Quaswe paarepenych
éenepagno Fasassaa:arx
CF
n
ce
segru
Hegypxce
opeñN.
oxere
Mc
Øsa
H
RTC
ca. nyeca.
wasa RAS.sere
svaa4e
e
ir
aus
·rodyqu
naicca
game
aWA
appoHazanan
n
en sysorsyntos.
cTea
xe
Saxauxaabe
saceaeana,.
Ccaeecaci
e
Ty
Ae3e
MS
c
Ta
wie
.
e
re
e
ed
epçú en
4
e
pa pop
C.T430TE.
L
ileXCTC
.
.
Belge 88
M. V. Frunze'nini
telgraftan
"Ermeniler,
Lenin ile Troeki'ye
Batum'dan
gönderdini
tek kelimeyle provokatördür."
Sifrelitelgraf
Batum
23. 11. 1921, saat 08.30
No. 846/g
RKP MK Sifre Masasi
Halk Komiserleri Sovyeti Bagkam Lenin ile Askeri Devrim Konseyi
Bagkam Troçki'ye,
Moskova
Kafkaslar'daki dtummla ilgili bazi görliglerimi iletiyorum. (...) Tatarlara2 karg1 ise, tamamen farkh bir yaklagun görlilmektedir: "Biz Tatar
diye biliyorduk, oysa onlar iyi halknug, Gürcüler ve Ermeniler ise tek
kelimeyle provokatördür." Gürcistan MK'nin dikkatini ciddi bir gekilde
bu konuya çekmek gerekir. (...)
Batum, 23 kasun, No. 161
Oskalov
Sifreleyen:
Degifre eden: Papernova
fond
(RGASPÎ
2, liste 1, dosya 22137, yaprak 2 ve arkasi.)
Ukrayna Kara ve Deniz Silahli KuvvetlerikomuI. Mihail Vasilyeviç Frunze (\885-l925),
Kurulu üyesi, Halk Komiserleri Kurulu uyesiydi.
Merkez
Yürutme
Sovyetieri
Ukrayna
tani,
Kizil Bayrak nigani sahibidir. Frunze, daha sonra kendi adi verilecek olan Harp Akademileri'nde komutanlik, Troçki'nin yerine Savunma Halk Komiserligi ve Politbüro yedek üyeligi
ile
de yapti. Savag kurami uzerine birçok eseri vardir. Frunze, \3 aralik l92I'de Turkiye
Ukrayna arasinda Dostluk ve Kardeglik Antlagmasi'nl imzalamak üzere Ankara'ya geldi.
Mustafa Kemal'le gärugmeler yaptiktan sonra Frunze heyeti, l4 ocak 1922 günü Samsun'dan ayrildi. Bkt. Mehmet Perinçak, a.g.e., s. I l4.
2. Azerbaycan Türkleri kastedilmektedir.
Belge 89
Ermenistan
ransi'ndaki
SSC heyeti bagkam
aç1hy konugmasmdan
"ÇahykanTürk
digi kahramanca
M. Mravyan'm
halkmm kendi vatannun
mücadeleye
hayramz."
örgürlügü
Kars Konfe-
adma
ver-
(...)Buraya dügmanca duygularla gelmedik, bize burjuva milliyetçi
hükümetlerden
miras kalan tartigmah meseleleri, zorluk ç1karan lanetli meseleleri yeniden kigkirtacak hiçbir egilimimiz yok. Hay1r, artik bu
görevler, bu dügmanca duygular, bizi yönlendirmiyor.
Biz, çahykan
Türk hallanm kendi vatammn özgürlügü adma verdigi kahramanca
mücadeleye hayramz. Samimi duygularmuzla diliyoruz Ve kesin olarak
eminiz ki, vatauun
korumak için ayaga kalkmig olan bu halk kazanacaktir ve dügmanlan kaçacaktir. Konferansm, cephe gerisinde artik
dügman olmadigim ve halkm iradesini Iormak isteyen emperyalizme
kargi mücadelesine kompularmm derin sempati duydugunu ögrenecek
olan Türk halkma Kafkasardi halklarmm besledigi bu duygularru güçlendireceginden eminiz. (...)
(Dokumente
kova, 1960.)
Vneyney Politiki SSSR, c. 4, s. 373, Gospolizdat, Mos-
Belge 90
adamlarmdan
önemli devlet
Sovyet Ermenistant'nin
Myasnikyan'in1
29 kastm 1921 tarihinde yay1mlanan
adh makalesinden
Yeni Ermenistan"
"Ermenistan,
siz bir oyancak
Avrupa sermayesi
A. F.
"Eski ve
için her zaman sadece
önem-
olmugtu."
politik arenada. Ermeni burjuvazisi ile onun parolarak Avrupa ve büyük devletlerin hükmedevamh
tisi Taquaksutyun,
belirlenemeyecegiden burjuvazileri olmadan Ermenistan'm kaderinin
sermayesi için
Avrupa
arada
Ermenistan,
ni tekrarlayip durdular. Bu
her zaman sadece önemsiz bir oyuncak olmugtu. (...)
Milli politika. Her geyden önce eger Ermeni burjuvazisi hüküm sü-
(...) Uluslararas2
soyadi Myasnikyan, takma adi Martuni), Sovyet
I. Aleksandr Fedoroviç Myasnikov (gerçek
edebiyatçi.
Nahcivan
na Donu kentinde tüccar bir ailenin çocuadami,
yöneticisi,
parti
devlet
ardindan
Moskova'da yasadigi liseli ögrenci faaliNahcivan'da,
gu olarak dogdu. 190I yllinda itibaren devrimei hareket içinde yer aldi. 1906 yillnda Komüyllindan
1904
katildi.
yetlerine
Hukuk
Moskova Oniversítesi
nist Parti üyesi oldu, tutuklandi, sürgune gönderildi. l91 Lyllinda
edeblyat ve propaganday1912-1914
yillarinda
çaligmalaryürüttü.
Baku'de
b
itirdi.
Fakultesi'ni
propaganda faaliyeti yürüttu. §ula ilgilendi, 1914 ylitndan itibaren askerier arasinda devrimci
cephe komitesindeçaligti.Minsk'te çikan Bolgeviklerin
Cephesi
ardindan
Bati
Devrimi'nin
bat
kongresíne delege olarak
gazetesi Zvezda'ninredaktärlugünü üstlendi. Bolgevik Partisi'nin6.
ekimde bati komitesi
bagkanligina,
katildt. Eylül 19I7de partinin kuzeybati bälge komitesi
seçildi. Kimizaman genelkomutanligina
Cephesi'nin
Batl
1917de
ûyeligine getirildi. Kasim
Beyar Çek ordulakurmay bagkanligigörevini yürüttu. 1918 bahannda Povollski Cephesi'nde
Yürütme Kurulu
Merkez
Rusya
Beyaz
basinda
l9I9
getirildi.
rina kargi komutanlik görevine
komitesinde degigik göbagkanliginiyapti. 1919-192| yillannda Boigevik Partisi'nin Moskova
ve askeri iglerrevier aldi. 192l yllinda Ermenistan SSC Halk Komiserleri Kurulu bagkanligini
Federatif Soszamanda
Sovyet
Kafkasardt
Ayni
den sorumlu halk komiseri görevini ustlendi.
yardimaligim
bagkan
Kurulu'nun
yapti. ParHalk
Komiserleri
(KSFSC)
yalistCumhuriyeti'nin
bagkanligi,
tinin Kafkasyabürosunun üyesi alarak çaligti. 1922 yllinda K5FSC'ninBirlikKonseyi
getirildi.
sekreterligi
görevine
birinci
Komitesi
Bölge
Kafkasardt
ardindan Bolgevik Partisi'nin
SSCB Devrimci Askeri Konseredaktörlügünü
yapu;
zamanda
Vostokagazetesinin
Zarya
Ayni
Oyesi olarak görev aldt. 12. ve 13. kongreyi Ye SSCB Merkez Yurütme Kurutu Prezidyumu
seçildi. Bilimsel sosyalist teori, tarih ve edebiyat
lerde Bolgevik Partisl'nin merkez komitesine
Bkr. Büyük
alaninda birçok eser yazdi. 22 mart 1925'te bir uçak kazasinda hayatini kaybetti.
baskisi) "A. F. Myasnikov" maddesi.
SovyetAnsikfopedisi'nin
(1970-1977
212
Ermeni, onun cebi ve hayati demektir. Tagnak milli politikas1nm ç11aq noktasi budur. Bunu takiben Ermenistan'1 Ermeni olmayanlardan ve ilk olarak da nefret duyulan Tatarlar2 ile insan olmayan
rüyorsa
Türklerden temizlemek gerekir. Ta.pnaksutyun böyle dügünmüg ve hareket etmigtir. Ermenistan'daki Müslüman köyleri ile Rus köyleri ateg
ve lohçla yerle bir edilmig, Gürcistan'la, Türkiye'yle, Azerbaycan'la savaglara girilmigtir. (...)
Iç yapamm ötyüûenmesi.
Tagnak Ermenistam'nda hayatm bir garantisi yoktu, yollara egkiyalar ve yagmacilar hâkimdi, kanunsuzlugun
"mavzeristler"3
hüküm sürüyordu. Bakaular, özelliksonu gelmiyordu,
le Inrsizlar ile kabiliyetsiz insanlar arasmdan seçiliyordu; heyetler, kariyeristlerden ve kamu yagmac11armdan oluguyordu.
Suan Agaronyans
Paris'te birçok villamn sahibi oldu, Dastakyan ise Romanya'da sözde
petrol almak için kendisine verilen yüz binlerce franki etrafa saçmaktadir. Parlamento üyeleri, büyük topraklara sahip olmuglardir, Vratsyan,s Ermenistan'dan haddi hesabi olmayacak kadar altin kaçirm14tir,
Deli-Kazar6 ve bütün diger hmbapetler,7 yüksek miktarda inek, öküz
vb. zengini olmuglardir. Bütün bunlar, Tagnak iç politikasmm
kamu
yagmac1hèmm ve örgütsüzlügünün
sonucudur.
Askeri giiç. Bir Ermeni vatansever, daha Tagnaklarm iktidan döneminde onlara göyle bir devlet armasi önermigtir: Omzunda mavzerle
kaçan bir tavgan. Tagnak ordulan igte böyle gäzüküyordu. Birliklerin
bagmda Aram'dan, Ruben'den baglayarak Martiros'a, Pilos'a kadar cahil, kibirli ve egkiyahgi ahgkanhk haline getirmig hmbapetler vard1.
Tagnaksutyun, bir orduya sahip degildi, birlikleri devamh olarak Türk
ve diger ordularm kargismda ölüm korkusundan titriyordu, ancak silahsiz Müslümanlarm hakkmdan gelmede ve sivil halla yagmalamada
cesurdular. (...)
Meseleler saymakla bitmez. Son olarak bir tanesine daha dikkat çekelim, Burjuva Ermenistam ve Taynaklarm hareket tarzi, yoksul, çiplak, aç, hasta, yan ölü, insanhktan ç1knug, kaderine terk edilmig sayisiz
Ermeni ve Müslüman göçmen dogurdu. (...)
(A. E Myasnikyan, Îzbrannte Proizvedeniya,
"Ayastan", Erivan, 1965.)
s. 363 vd,
Izdatelstvo
2. Azeriler kastedilmektedir.
3. Tagnak askeri birliklerine verilen ad.
4. Tagnaklarm önemli parti ve devlet yöneticilerinden olan Avetis Agaronyan, Tagnak Eradina Sevr Antlagmasi'na imza atmig ve Lozan Konferansi'na da katrimistir. Bkr.
Entsiklopediya"ArmyonskiyVapros", a.g.e, s. 9 vd.
menistam
5. Tagnak Ermenistant'nin son bagbakani.
6.
Öndegelen
hmbapetlerden biri.
7. Tagnak gänuliü birliklerinin komutanlarma verilen ad.
Belge 91
hukuk
sorumlularindan
Paris seksiyona
Partisi'nin
gönderdiErmenistani'na
Gurgen Tahmazian'in Sovyet
doktoru
1921 tarihli mektuptan
arahk
i1
Hmçak
"Avrupa, bizim kanunizi petrol
ve maden politikalar1
için kul-
lanlyor."
devam11ihlal eden Avrupa'dan hiçbir yey bekleme(...) Ç1karlarmuzi
meliyiz. Bugün Avrupa hiç olmadigi kadar bizim kamnnzi petrol ve maden politikalan için kullamyor. Türklerle dostluk kurmanuz zorunlu.
Bütün Asya halklanmn ç1karlan bir. Bütün hepsi Avrupa kapitalizmine
kargi kenetlenmeli. Bu ihtiyaç daha da net görülmektedir. (...)
(A. Myasnikov, Armyanskie Politiçeskie Portii Za Rubejom, s. 82,
Îzdatelstvo "Sovyetski Kavkaz", Tiflis, 1925.)
Belge 92
A. F.
menistan
Myasnikyan'In
25 ocak 1922 tarihinde yayunlanan
Komünist Partisi'nin Anlanu" adh makalesinden
"Avrupa
diplomasisinin
ye'yle savaglara
son verdi."
reddi,
Müslüman
dünyasi
"Er-
ve Türki-
Ermeni halki, kaderini Avrupa diplomasisine baglamaya ahgmigt1;
kurtulugunun Avrupa ülkelerinin politik oyunlanmn sonucunda olacagru dügünüyordu. Îqte bu yüzden sikça Ermenistan'm yönelimini deSahibi kimi zaman Ingiltere, kimi zaman Fransa, kimi zaman
gigtirdiler.
da Amerika oldu. Ermenilerin "H1ristiyan kardegligini", aglamakhšru
kim kabul ettiyse ona yöneldi. (...)
[Sovyet Ermenistam döneminde] Avrupa diplomasisinin reddi ise
Müs1üman dünyasi ve Türkiye'yle savaglara son verdi. Ülkeninçikarlan, Türkiye'nin halklanyla dostluk içerisinde yaçamay1 gerektiriyor. (...)
(A. F. Myasnikyan, Izbranme Proizvedeniya,
"Ayastan", Erivan, 1965.)
s. 372, Îzdatelstvo
Belge 93
Bütün UkrayM. V. Frunze'nin
K1z11Ordu komutanlarindan
Komiserleri
SSC
Halk
Ukrayna
na Merkez Yürütme Kurulu ve
Türkiye
sundugu
oturumunda
Sovyeti'nin 2 gubat 1922 tarihli
raporundan
yüzünden
iiç ylldir
ak1tihyor."
sel gibi kan
"Îtilaf Devletleri
Ialarinda
Anadolu'nun
dag
ve
tar-
denize büyük Ermenistan" gibi erigilmez hayali, ErmeBu
ni milliyetçiler grubuna agilayan da Itilaf Devletleri'nden bagkasi degildi. Îçte bu yüzden, bu bog ve aptalca hayal yüzünden yüz binlerce Ermeni köylüsü, kompulari Türk ve Kürtler tarafmdan topraklarmdan sökülüp atildi. Îqte Îtilaf Devletleri'yle iligkileri yüzünden üç ylldir Anadolu'nun dag ve tarlalannda sel gibi kan akitihyor. Ve igin en kötü yam da
bunu hiçbir zaman olanlann hesabi sorulmamasi gereken kipiye ödetmeye çahg1yorlar.
"denizden
(Mihail Vasilyeviç Franze, Sobranii Soçineniy, c. 1, s. 361, Gosudarstvennoe Izdatelsvo, Moskova, 1926.)
Belge 94
17 agnstos
kolünden
1922 tarihli
RKP MK Politbürosa
"Cemal Paga, Ìngiliz ajanlarnun
tarafmdan öldürüldü."
oturumu
yönlendirmesiyle
proto-
Taynaklar
Katilanlar·
Politbüro üyeleri Kamenev, Troçki, Stalin, R1ykov; Kalinin (yedek)
[yar1msaat gecikmeyle] yoldaglac
RKP MK üyeleri Rakovskiy, Yaroslavskiy, Rudzutak, Kuybigev, Radek yoldaylar.
8. Cemal Papa ve Tagnaklar hakkmda
(Stalin, Karahan yoldaylar)
Radek yoldaga, suikastm
Tagnaklar tarafmdan
(muhtemelenÎngiliz
emperyalizmi ajanlarmm yönlendirmesiyle)
gerçekleptirilmig olmasi ve
suçlularm mahkemeye verilecegi konusunda hükümet bildiriminin hazirlanmasi hususunda görev verilmigtir. Metinle ilgili olarak Stalin yoldagm oluru almacaktir.
fond
(RGASPÎ
17, liste 3, dosya 308, yaprak 1, 3.)
Belge 95
23 kasim 1922 tarihli
RKP MK Politbürosa
oturumu
proto-
ko1ünden
"Cemal Paga'nm ailesine 5 000 altin
verilmesine."
Katilanlar:
Kamenev, Kalinin (yedek), Lenin, Molotov
dek), Stalin, Troçki, Zinovyev yoldaglar.
RKP MK üyesi Sokolnikov yoldag.
yoldag.
Merkez Denetim Komisyonn üyesi Skiryatov
Politbüro
üyeleri
(ye-
1. Digigleri Halk Komiserligi'ne ait gündem:
c) Cemal'in ailesine yardim hakkmda.
(Çiçerinyoldag)
ÖldürülenCemal'in
fond
(RGASPÎ
ailesine 5 000 altm verilmesine.
17, liste 3, dosya 323, yaprak 1.)
IIPOTottor
3ACE3,A1EldIIORTCPO
ry;
UT PKL om ...C H21¾
191
r.
Hymeyservosaam:
Raous IIoamw6epo T.T.3rmosses,Jtenes,Kammmz(naamaar)
JIemm, nonoton(nanAngar),
Tpogamû.
cmamm,
Maen RK PIQ1e.Coxonammos.
Ezen 19ŒT.Unnparos,
2)
0 a
oene
Baansa come
mass.
norudmero Raamaan a suess
sanovos.
218
5 3I
Aeuadpa
Losassa,24
19
Toa,2HTBEHOBY
Yeasaeusü Tomapaq
ApxsHCKm2
guiapawexcit
ero mesescEx2
raase
MeHa,supañan
aaxa
Ana
cosAasma
HagüOHRELHOPO
unpa.
ppyrax
Gesenjax
Peenýduk
ne
nameses
La
kyy
æumicxce
Hacene-
i ipûgot
Pocoma momez Aedsenes
ap>gHe
spagma
ityers
Tax
o
os,
Koropsie
casapaan
MTaura
wro
negouy,
o BAaHua
Pocomm owerpaHIGE
To
na ceraamaança,ac
apyggegly'6aeHget
paangy;ànin
icu,
ToBlixoseuxit
maafFotonL
oceansHoe
cracom
Toamo
agemang
9:Soaxo
a
exaaag,
Haqqagangono
i
LX
flülSNETk
PAe i:camp
armi
wo
E
ovara,
¿NiBEUX
QTR6LF$
dyxo Qu nocenzen
tiace
nexotopyt
gpyrero
tag
y:massan,
vio ëeña pe yÃaccrea capo
exas
,
Moder
50 Apeú
noroppyaž. È
suitora
se acer
oña pacxnedusaer
ago ( ýo opx aop Auras
as ryan
Kephamage, a TupuAe a a nopaX Espaxara apcous
posteHeapyed
Tex,
seropux o a
ýaxsycry Antaa
as exx,c40(opy
acapyyness
OMS-
EM Hâg2OHR¾HOPO
roArmedaß
upone uponsson,
,
Aa:magop a
o lipeAccTasmeMK
uomäo
y
ñocenzi
ggggBmrm.
O RanHan
Caro;ge ymppu y news Œul 10pangyruan, OH rosopmo,
06
cœapse
oozosas
pyga
pysy,
reneps
cosceu npuonupen
x pa6eratae o uma
ñapTEÊHES
046TH
Poecas cAsaaxa
S roaropna
;
pas
OHB
Tereps,axods,a
apues
Hypa2Ayrmany,
a rAe uomeu accenars
aocoopre
om
Toro,aro
Coseresaa
Exaces,
dopoesca nporm
wo a 11ocase >s paccuompuu a onpoe o .com,cacahCoserosoß
a repeemans
apuñúcux
66ESHRBE.
CH
WDSBUX
,
XMBônmea
BESHBae
Latanzoso
ado
sonpocos,
B ROXbóÿ
BMBERTSXbCTSB
SpMKH
ovara.ggggggggggg
Haquosambuero
se paerexázam
Lazy,
-
Poecxa
B.uemamencosos,
caons
apussexoro
om acer
Tonazo
BRESPD
codpana rara
TosamHe
a
470
To,
Ûyghda
04808.
: reTagma
Im:pe
npeActanzexuas
copasax
Hue
apHHH
so aces
couyseense
ra,
pas
sa
HECTOÌ$Œ30 SpDOUR
apuza,M
as mee Itapges ; so
ma Mer: ex menosez dan.
doseremaa Poecma oAe-
IlpesaAHyx
eccop Eaamana,
6aaroAapHocos
ropanym
y ceda
Bo a opnas xx à
zomecomm.
Ex upes Amyu coercue
aura.
rpo
wouduma.
spuerteczoro
Rectar
dyAer pemalogee saceRaume
opepy
scempuut
y
aonpoc
COMESHMS,WOdB
Belge 96
Halk
RSFSC Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'in Digigleri
Komiser Yardimeisi Litvinov'a Lozan'dan mektubu
"Ermeniler,
rak kullandigi
Îtilaf Devletleri
kendi ellerinde
için aci çekiyorlar."
onlari silah
ola-
Lozan, 24 arahk 1922
Saym Yoldag,
Ermeni meselesi kritik bir noktaya geldi. Sah ya da çargamba komisyonun karar oturumu olacak. Dün Bütün Dünya Ermeni Dostlan
Birligi heyeti beni ziyaret etti. Prezidyumlan Îsviçrelilerden oluguyor;
baglarmda Cenevreli bir profesör olan Naville var. Dört kipilik prezidyum bendeydi. Sovyet Rusya'nm Ermeniler için kendi ü1kesinde yaptiklarmdan dolay1 çok tegekkür ettiler Ye Israrla Ermeniler için
yurt"un kuru1masi lehine müdahalemizi
rica ettiler. Ermenilerin kaderi, bütün dünyada duygulan kabartlyor: Lozan'da Ermenilere milli yurdun saglanmasi hakkmda verilen dilekçeye bütün dünya ülkelerinden
beg milyon imza topland1. "Sadece Rusya'mn müdahalesi, arda kalan
Ermeni nüfusunu kurtanr, sadece Rusya, Ermeni milli yurdunun kurulmasim saglayabilir" dediler. Ben de Rusya'mn Bogazlar haricindeki bütün meselelerin digmda tutuldugunu belirttim.1 Birakm kim açtlysa bu
igi, o kendi çözsün; Ermeni1er, Îtilaf Devletleri kendi ellerinde onlan silah olarak kullandiál için aci çekiyorlar, o zaman onlar çözsün bunu;
Îngiltere, Tagnaklan Kermanyah'ta, Tebriz'de ve Karadag'da Sovyet
cumhuriyetlerine
karg1hâlâ silahlandinyor; Ingiltere, kendi yol açtiklaetsin.
Ermeni Dostlan, söylediklerimle hemfikir oldukendi
tazmin
rmi
olmadigru belirttiler. Ben de milli yurt kuyolu
ancak
bagka ç1kig
lar,
rulamayacaksa
Ermeni göçmenleri dagitmak ve ayn ülkelere yerlegtirmek gerekecegini söyledim. Ne kadar Ermeni'yi Güney Rusya'da nere"mini
L Sovyet Rusya'nin Lozan Konferans!'nda sadece Bogazlar'la ilgili oturumlara
Diger meselelerle ilgili oturumlara kattlmasi engellenmigtir,
izin verilmiçtir.
katilmasina
220
aragtiracag1z dedim. Rakovskiy yoldag, bir
ye yerlegtirebilecegimizi
söyledi.
losmmm Ukrayna'ya yerlegtirilebilecegini
Bu sabah bana Nurandungiyan
geldi. Tagnaklarm gimdi tamamen
eski partisel hesaplan bir kenara birakarak kol kola çauslandiklarnu,
hgtiklanm, gimdi Sovyet Rusya'nm Ermeniler için yaptiklarmdan dolayi güya Sovyet iktidarma kargi savagmay1 b1raktiklarmi söyledi. Nurandungiyan'a da Moskova'da ne kadar ve nereye Ermeni göçmeni yerleytirebilecegimiz konusunda meseleyi ele aldig1mizi tekrarladim, Ermenilerin böyle soguk bir iklimde yagayabilecekleri
konusunda güphelerini dile getirdi.
Ermeni meselesi,
Îngiltere ile Amerika'da
kamuoyunu fena halde endigelendiriyor. Fransa'da ise meseleye kayitsizlar. Birkag kez Fransa
ile Îngiltere arasmda bu meselede keskin görüg aynhklan
oldu: Curkabahilyla
meseleyle
komisyonda
äzgü
bu
ilgili
Türkleri
kendine
zon,
kadar
Türkiye'de 3 milyon Ermeni
azarlamig ve göyle demig: "Savaga
vard1; gimdi 150 000 kald1; gerisi nerde? Acaba kendi kendilerini mi ölardmdürdüler?" Tan'm2 Îngiltere kargiti bir makale yaylmlamasmm
dan sert bir sürtügme oldu. Hemen hemen bütün ingiliz dernekleri ve
Amerikan Kiliseleri Federasyonu, Curzon'un üzerine çullandi. Ismet,
hiçbir gekilde Ermeni yurduna izin vermeyecek. Bakahm, neler olacak.
Komünist selamlanmla.
fond
(RGASPÎ
5, liste 1, dosya 1985, yaprak 97-98.)
2. Fransiz hâkim çevreierinin gazetesi.
Belge 97
Halk
RSFSC Dreiq1eri Halk Komiseri Çiçerin'in DigiçIeri
Komiser Yarduncisi Litvinov'a Lozan'dan gönderdigi mektuptan
"Türkiye,
tabii olarak,
bunn hazmedemez."
Lozan, 26 arahk 1922
Saym Yoldag,
(...) Bugün büylik bir skandal oldu: Azmhklar Komisyonu, Ermeni
heyetini dinliyor, ardmdan Türk heyeti, buna tepki olarak katilmayacak. Îsmet, bu sebeple protesto notast gönderiyor. Ermenistan hükümetinin bu heyetle hiçbir ilgisi yok, zira Ermeni hükümeti, Türkiye'ye
Kars Antlagmas1'yla bagh ve Lozan Konferansi'nda hiçbir gekilde yer
almayan bir Sovyet hükümeti. Türkiye vatandagi olan Türkiye Ermenilerinin örgütlerinin uluslararas1 egit güçte tamnmig olarak oturumlara
ahnmasi, olgusal olarak onlarm hükümet sifatiyla kabul edilmesi anlamma geliyor. Türkiye, tabii olarak, bunu hazmedemez. (...)
Komünist selamlarimla.
(RGASP1 fond 5, liste 1, dosya 1985, yaprak 108-110.)
Ilo sceu Apyrsu
Esüc1ynmBaeT
MBHEBRECT3aX
zag
aps½iCXy31
dy;1er
generag:2 Je wonetpamma
äoxy
sopy rouxas
He
Kongepemixa
acupocau
ado spascace
emessm:a
imeer
KaßQFD
ÿIißCTXH
EoWhPaßntz
e Typquen
3
RD3aEBCROR
Xazargxo
38281ÇØD,
BC
oTeyToraamos,
02Amm a gn2tze.
Dûl(CŒSMS
Ecuet
apeaurearse
Kapeau
XŒlflanOHqlu(«
ncAAayaux
portsopou
IÍp2R&lML
Typqua a sageome
MSPO
grpegs
no avoy
no-
a noc2 .mnerg
(tpúa:epteajazzeanmmo
apareocya,
seemern,,cassas:os
þ
no-npeMHemy
npay
eenceaexcroe
a ne npramme;se
78
Ha
Magyxanego
Hz
sŠOegalm13
EDVB-
Belge 98
Sovyet Ermenistant
devlet adami B. A. Boryan'in
Diplomasi ve SSCB adh eserinden
tan, Uluslararast
"Ermenilerin
yerini
Kürtlerin
Errnenis-
aldig1 aç1ktir."
Ermenistan, geçmigte oldugu gibi emperyalistlerin bütün Dogu'yu iggalinin bahanesi ve arac1 olmuytur; Ermenistan mandas11se, Karadeniz,
Hazar, Akdeniz ile dogal kaynaklarm zengin oldugu bölgelerin önemli
noktalarmm
emperyalistler
tarafmdan kontrol edilmesi ve ele geçirilmesinin biçimsel bir kihfidin Petrol, bakir, demir, magnezyum, ta.yköErmenistan"
mürü vb Amerikan kapitalistlerinin akhm alnnytir;
üzerindeki manda ve Ermeniler ise Amerikan iggalinin ahlaki ve siyasal
boyntunun bir kamti, bir temeli olarak tasavvur edilmigtir. (...)
adaEger Ermeni meselesi ve Ermeniler, önceden Avrupa'nm
içigleriyönetiminin
etmek"
amaciyla
Împaratorlugu
Osmanh
tedavi
nu
yaratmanm bir bahanesi ve arac1 olduysa,
ne kangmak için
elebag11arau devgirmek ve Türkiye'de Kürt ayaklanmalan örgütlemek
yoluyla SeyhSaid Isyam'mn yuvasi Hakkâri'yi ele geçirmek için bu sefer de Ermenilerin yerini Kürtlerin aldigi açiktir.
"özgür
"hasta
"kamuoyu"
(B. A. Boryan, Armeniya, Meidunarodnaya Diplomatiya i SSSR, c. 2,
s. 71, 409 vd, Gosudarstvennoe Îzdatelstvo,Moskova-Leningrad, 1929.)
Belge 99
Sovyet Ermenistan1'nin
ylhnda
yayunlanan
teorisyenlerinden
Marents'in
1928
makalesinden
"SuçIular, Batt Avrupa emperyalistleri
rm sadik iti alçak Tagnaksutyun'dur."
ve birinci
sirada
onla-
(...)Burada yüz binlerce Ermeninin gurbet ellerde yagamasmda kimin suçlu oldugu üzerinde durmayacag1z. Ama her samimi emekçi için
çürütülemez bir gerçek vardir ki, o da Türk halkinm ve de Ermeni
emekçilerinin
suç1u olmadigidir. ("Bu onlann acilandir, suçu degil"
yoldag.1) Suçlular ise Bati Avrupa emperyalistleri ve biderdi Saumyan
rinci sirada onlann sadik iti alçak Tagnaksutyun'dur. (...)
(Marents, "Litso Armyanskogo
ya, No. 3-4, s. 94, 1928.)
Smenohovstva", Bolpevik Zakavkaz-
I. Stepan Grigoriyeviç Saumyan,I kasim 1878'de Tiflis'te dogdu, Komünist Parti'nin Kafkaslar'daki en önemli liderlerindendi; gazeteci ve edebiyat eleptirmeniydi. 1899 yllinda Erilk Marksist grup olan Calaloglu'yu örgutledi.
menistan'da
1902 yilmda kurulan Ermeni
Sosyal-Demokratlar Birligi'nin kuruculari arasinda yer aldi. l902 ylli sonunda Almanya'ya
iltica etti. 1905 yllinda Berlin Üniversitesi
Filoloji Fakultesi'ni bitirdi. Rusya Sosyal Demokrat igçi Partisi'nin (RSDIP) yurtdigi burosunda çaligti. Partinin yayinlarinm Ermenice ve
Gürcüce yayimlanmaslyla ugragti. Marx, Engels ve Lenin'in eserlerini Ermenice'ye çevirdi.
l905 yllinda Tifils'e döndu. RSDiP Kafkas Birlik Komitesi'nin yäneticiligini yapti. Partinin 4.
ve 5. kongrelerinde delege olarak bulundu. Baku'de Bolgevik örgütünü açti. Birçok Bolgevik yaym organini kurdu ve redaktärlügünü
yaptl. 19| I ylimda partinin Rusya Örgutlenme
Bürosu üyeligine seçildi. l914'te Bolgeviklerin Baku õrgutunu yönetti. l9IS yilinda
RSDIP'nin Kafkasya bürosunda gärev yapti. l917'de Subat Devrimi'nin ardindan Bakü Sovyeti'nin bagkam oldu. RSDIP (b)'nin6. kongresinde Merkez Komitesi üyeligine seçildi,
Ekim Devrimi'nin ardmdan Kafkas iglerinden sorumlu olaganüstü komiserlik görevine
atandi. 19IS nisaninda Baku Komunu sirasmda Bakü Halk Komiserleri Kurulu'nun bagkanligi ve digigleri komiserligi gärevini yüruttu. 20 eylül 1918 tarihinde ingiliziggalciler ve
Eserler (Sosyalist Devrimciler) tarafindan diger 25 halk komiseriyle birlikte kurguna dizilerek öldürüldu. Billmsel sosyalist teori, felsefe, sanat ve edeblyat üzerine birçok eser verdi.
maddesi.
baskisi) "S. G. §aumyan"
Bkz. BüyükSovyetAnsiklopedisi'nin(1970-1977
Belge 100
21 qubat 1985 tarihli Politbüro
"Lenin döneminde
toplantisi
tutanagmdan1
Ermeni kirum hiç gündeme gelmedi"
21 gubat 1985
Toplantlya M. S. Gorbaçov Yolda.9bagkanhk etmigtir.
KatnanIar: H. A. Aliyev, Y Î.Vorotnikov, V. V.Grigin, A. A. Groruko,
G. V. Romanov, M. S. Solomentsev, N. A. Tihonov, P. N. Demiçev, V. Î.
M. V. ZimyaDolgih, V. V. Kuznetsov, B. N. Ponomaryov, V.M. Çebrikov,
nin, Î. V. Kapitonov, Y.K. Ligaçev ve N. 1.Rijkov Yoldaglar
Madde 6: Ermeni soykmmmm
70. ylhyla ilgili
'yap11acak
igler'2
GORBAÇOV3:Bu konu Merkez Komite sekterliginde detayh gekilde
görügülmügtür. Her halde, sizin de bildiginiz üzere, soykmmm 50. y111yla
ilgili bizim ülkemizde eylemler yap11manugttr. Bir zamanlar Leonid Îliç
Brejnev ve Mihail Andreyeviç Suslov'un da katilimiyla soykirmim 60. yd1
konusu tartlyllnugttr. O vakit Parti Merkez Komitesi'nde de begeni görmüg baz1iëlerin yapdmasi öngörülmügtü. Simdiise 24 nisan 1985 yllmda
Sultan Türkiyesi'nin iktidar daireleri tarafmdan organize edilmig Ermeni
soykirunmm 70. ydmda Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi,
ilave igler yapilmasi önerisini gtmdeme getirmigtir. Ermenistan parti orI. Belge,
"çok
girli" damgasini tagimaktadir.
2. Toplanti gündemine konuyu öneren Gorbaçov'dur. Ermenistan Komünist Partisi (EKP)
Merkez Komitesl Birinci Sekreteri K. Demirelyan, SBKP Merkez Komitesi'ne bu konu
Uzerine bir mektup yazar ve konu, SBKP MK'nde Gorbaçov'un bagkanligmda tartigilir ve
daha sonra Politbüro'nun gündemine almir. Gorbaçov ve Demirciyan'in ciddl girigimlerine
ragmen Politbüro, 24 nisanm "Soykirim kurbanlarim anma günü" ilan edllmesine onay vermez. Politburo'nun N. Tihonov, A. Gromiko, V. Grigin gibi tecrübeli uyeleri,bu girigimin
kargismda yer almigtir.
3. l980'de Politbüro asil Byeligine seçildi. Çernenko'nun
1985'te älümü üzerine
nel sekreteri oldu. Ekim l988'de devlet bagkanligi görevini de ustlendi.
SBKP ge-
225
ganlarina göre bu öneriler, Sovyet hükümetinin soykmmla ilgili pozisyonunu belirlememesine dair snuf dügmanlarmm suçlamalarmi gündemden dügürmek amac1 tagunaktadit Konuyla ilgili burjuva basmmda büABD Temsileiler Meclisi 24 nisam "Insana
yük yaygara kopanlmaktadtt.
insanca yaklagmama ve Ermeni soykmm1 günü" olarak tammlayan karar almigtir. Bu yönde Fransa ve diger ülkelerin iktidar çevreleri aktif biçimde çabymaktadirlar. Bununla ilgili olarak, Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi, 1975 yllmda soylormun am1masmm 60. ylh tecrübesine dayanarak Ermenistan SSC Yüksek Meclis Divam'nm 24 nisam
"Soylenm kurbanlanm anma günü" olarak amhnasi için karar almmas1m; aym zamanda, Ermenistan Komünist Partisi birinci sekreterinin radyo ve televizyonda konugmasmm ön görülmesini ve bu konugma metninin Ermenistan basmmda yaymlanmasim önermektedir.
Açik söyleyeyim; sekreterlik ve biz, Ermenistan Meclisi'nin bu yöndeki bir kararmm doguracagt arti ve eksileri açik biçimde görmek için
bu konunun Politbüro'da tartigilmasim uygun bularak gündeme aldik.
DEM1RC1YANA:
(...)Artik burada soykmmm 70. yilmm CIA ve diger
ylkici örgütlerce güçlü biçimde lazigtinlmasmdan bahsedildi. Tarihin
çarp1t11masi yönünde genig kampanya yürütülüyor, konferanslar orgadüzeyde de), kitap ve dergiler basihyor, telenize ediliyor (uluslararasi
yaymlan
yap1hyor.
vizyon
Hatta bazilan, Ermenilerin degil, Ruslann taezildigini
onayhyor. Tagnaklar, kendi Sovyet
rafma geçen Türklerin
kargit1 pozisyonlarim
güçlendiriyorlar. Çegitlikanallardan gelen bilgiler, tüm bunlarm tehlikelere gebe oldugunu ve soykinmm 70. yllmda
ülkedeki ideolojik durumu agirlagtirabilecegini gösteriyor. Bu nedenle,
"Soylormu anma günü" de dãhil olmakla gerekli kargi tedbirleri almanuz bizden talep edilmektedir. (...)
Bizim önerilerimizin her geyden änce, yurtdigmda genig çapta yap1lan kampanyalarla ilgili olmasmm altml bir daha çizmek istiyorum.
ABD istihbarat kurumlannm talimatlyla kamuoyunu yolundan saptirmak ve Ermeniler arasmda Sovyet aleyhtarligi yaratmak amac1yla bi1915 olaylarma kay1tsiz kalmakta suçzim ülkemizi ve cumhuriyetimizi
fikirler,
her
geyden önce, bizde egitim gören yaçahg1yorlar.
Bu
lamaya
yerleptirilmig
ögrenciler
ülkemize
Ermeniler kanahyla Ermebanci
ve
nistan'a da siziyor. (...)
Ermeni soykinmuun 70. yllmm Sovyet karç1t1 amaçlarla kullamlmasma izin verilmemesi için igin en lyi gekilde organize edilmesine bizim
önerilerimizin yardimci olacagnu dügünüyoruz.
TÎHONOVS:
Siz nasil görüyorsunuz; televizyon ve radyo konugmalaErmeniler
ve Türkler arasmdaki hüsumetin daha da lozigmasma
ruuz
yardun etmez mi?
4. Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri.
5. Dönernin bagbakani,
226
DEMÎRClYAN: Bu konugmada biz genel olarak Sovyet Ermenistam'nm bagarilan ve soykunnm Sultan Türkiyesi'ndekl iktidar güçleri tarafmdan organize edilmesinden bahsediyoruz.
GRÎ$ÎN6: Bu konuyla ilgili olarak biz 70 yll Ermenistan Cumhuriyeti
Yüksek Meclisinin karan olmadan geçinmigizdir, gimdi ise karar almmasl öneriliyor. Bunu yapmak niçin gereklidir?
ekilde tartismahGROMIKO7:Biz bu konuyu hislerden armdinlmig
küstah cinayeti idi.
y1z. Elbette bu, Sultan Türkiyesi ve Rus Çarizminin
Fakat, malum oldugu üzere, alti sene devletimize bagkanhk yapnug Lenin'in döneminde bu tür konular hiç gündeme gelmemigtir.
PONOMARYOVS:
Fakat o zaman Türkiyede devrim yapilm14t1.
GROMIKO: Bu, bir burjuva devrimiydi. Bu nedenle göyle bir soru
doguyor: Türkiye'ye bu yakigtirmay1 yapmamiz bize gerekli midir?
Bence, Tagnaklar Sovyet iktidanndan Türklerden daha çok nefret ediyorlar. Bu nedenle onlar ve onlann teraneleri bizim için lastas olamaz.
Ve tüm bunlar yurtdigmda, oradaki Ermenilerin oylan için kogugturma
yangmda yapihyor. Bu nedenle yurtd14mda yapdan her çegit eylemlere
isnat etmek, bana göre, inandinci gözükmemektedir.
elbette ki, halklann duygularina çilag yolu bulmak
Aym zamanda,
gerekir. Fakat bunu Ermenistan Parlamentosu'nun karanyla mi yapmak gerekir? Bildiginiz üzere, biz, Lenin'in ölüm gününde bile tören
Bu nedenle, Ermenistan Parlamentosu'nun karar almasi
yapruyoruz.
meselesinde ben çok tereddütlüyüm.
Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesinin raporunda soylunmla ilgili olarak Sovyetler Birligi basmmda yazilar yaymlanmas1 önetoplanm zi" çekmemek gereriliyor. Bana göre bu igin içine bizim
kiyor. Ermenistan'da bir geylerin yap11masi lazrndir ve hatta Merkez
Komitesi Birinci Sekreteri'nin konugmas1 da yaymlanabilir, fakat gerisine bizim onay vermemiz imkânsizdar. ÇünküTürkler kendi topraklarmda nükleer roketler inga ederse, bu, daha çok tehlike arz edecektir.
Konugmanun sonunda gunu söylemek istiyorum: Önerilerebir daha
bakilmah ve onlarm bizim için ne kadar zaruri oldugunu dügündükten
sonra yap11acak olan ek igler asgariye indirilmelidir.
ZÎMYANIN9: (...) Bu törenlerin devlet degil, sirf sivil toplum düzeyinde yap11mas1 gerekmektedir. Ermenistan Parlamentosu karanmn
Türkiye'ye karg1 dügmanhk belgesi olacagi benim için açiktir. Bu karar,
Türk-Rus iligkilerinin kugkusmz biçimde gerilmesine neden olacaktir.
"agir
6. SBKP Moskova Birinci Sekreteri
l97l
(1967-1985).
yilindan beri Politbüro
uyesi.
7. 1973'te Politbüro'ya seçildi. 1957-1985 yillari arasinda digiçIeri bakanligi görevinde bulundu.
8. SBKP sekreteri.
9. Provda gazetesi genel yayin yönetrneni.
227
Biz, bundan hiçbir gey kazanmayacag1z. Bu nedenle Demirciyan Yoldag
ve Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi inisiyatifi ele almah
ve smifsal pozisyondan hareket etmelidirler. Ve tüm törenler Ermenistan'da sivil düzeyde, Türkiye'ye kargi her hangi saldir11ar olmadan yap11malidir.
Genel olarak ben, soykmnun 70. y1hyla ilgili iglerin sivil-tarihsel düzeyde yapilmasi fikrini destekliyorum.
TiHONOV: Saka yapruyorum, Ermenistan Komünist Partisi Merkez
Komitesinin önerilerini okurken, geriliyorum. Biz, Türkiye ile iligkilerimizi yeni yeni yoluna koymaya baghyoraz. Benim bu ülkeye gezim sirasmda
Türk liderler Sovyetler Birligi'ni dost ülke adlandirarak, kendi
izin
topraklarmda bize dogru yönelecek roketlerin yerleytirilmesine
beyan ettiler. Ermenistan Parlamentosu kararmm
Sovyet-Türk iligkilerinde gerginlige yol açacag1 ve ister-istemez Moskova'yi bu igin içine çekecegi aç1ktir. Soruyorum; bu igten kim kazançh
çikacaktir? Amerikanlarm karh çikacagi bellidir.
Türkiye'ye son gezim zamam Cumhurbagkam ve Bagbakan Ermenistan yetkililerinin konugmalarmdan örnekler vererek, bu ülkedeki Türk
aleyhtarhšmdan bana 40 dakika sitemde bulunèlular. Bizim buna yol
vermememiz
gerekir. Genel olarak ise Türkiye'nin elinde 1stanbul ve
ÇanakkaleBogazlarmm oldugunu ve Montrö Antlagmas1'na uygun biçimde onlarm Bogazlara kilit vurma imkânlan bulundugunu her zaman
hatirlamak lazundm
Ben, bu konuyla ilgili olarak 1975 y11mda "Pravda" gazetesinde yahepi topu 5 satirla
ymlanmig makaleye baktim. Orada soykirimdan
ülkemizde
daha büyük
bahsedilmektedir.
Ve bu dogrudur. Çünkübizim
facialar yagannugtir. Örnegin,Beyaz Rusya'da fa§istler her dört kigiden
birini katletmiglerdir.
Bizim gu anda Finler, Yunanlar, Türlderle iligkilerimizi yoluna koymam1zm Amerikahlan müthig derecede sinirlendirdigi aç1ktir ve onlar
soykinmm ylldönümü dolay1slyla bizim komqu ülkelerle iligkilerimizi
bozmak istlyorlar.
Gönül isterdi ki, Ermenistan'da, onun parti örgütlerinde emekçilerin
tüm kugaklanyla yorulmadan çaligilsm, evrensel terbiye igi daha iyi Organize edilsin, tüm olaylar kontrol altmda tutulsun. Bu nedenIe konu
üzerinde daha derinden dügünülmesi ve meselenin daha alt düzeyde,
iligkilere dokunulmadan çözümlenmesi daha dogra olauluslararasi
vermeyeceklerini
caktir.
GRISÎN: Ermeni yoldaylann duygulan ve onlarm soykmm günü yapma girigimlerini biz anlayiëla karg1hyoruz, fakat uluslararasi durumun
bize son derece ihtiyath davranmay1 dikte etti§ini dügünüyorum. Çünkü Amerikan Temsilciler Meclisi'nin tüm kararlan Sovyetler Birligi ve
Sovyet Ermenistam'mn çikarlan dogrultusunda almnuyor. Bu nedenle
228
bizim o kararlara isnat etmememiz gerekir. Genelde soykirun günüyle
ilgili olarak Ermenistan Parlamentosu'nun karar almasi lüzumuna benim ciddi kugkulanm vardir. 70 yd bizde böyle bir karar olmanugtir ve
biz, bu karan almamahy1z. Belki merkezi basmda yazilar yaymlayarak
yönelmig aray1gemperyalist güçlerin milliyetçi ihtiraslan klZL¶tlrmaya
lanm darmadagm edebiliriz. Aç1k olan tek gey vardir: Sovyet insamm
daha siki birlegtirmek, onlan evrensel ruhta terbiye etmek amac1yla
Ermeni parti örgütünü tümüyle seferber etmek.
ÇEBRÎKOVio: (...) Elbette, Türkiye'yle iligkilerin ag1rlagmasma izin
vermeden daha önce yapilanlan korumak gerekir. Biz halkm artik aligtig1törenlerden vazgeçemeyiz. (...)
TÎHOliOV: Lenin'in zamanmda böyle bir gey olmadi ki?
GORBAÇOV: Eger bizim tereddütlerimiz olmasayd1, sekretarya bu
gündemine dâhil etmezdi.
konuyu Merkez Komitesi Politbürosu'nun
eylemler
yap1lmasma
Esas
yeni
izin vermememiz geolarak bizim
(...)
rekecektir.
KUZNETSOV:Dogrudur.
GORBAÇOV: Sadece "Pravda" gazetesinde soykiriru hatirlatan makalenin yaymlanmasma
onay verilebilir. Ermenistan'da yap11acak töorada
ilkesel, smifsal pozisyonumuzdan
renlere gelince; biz
hareket
ederek, olaylarm ag1rhk merkezini geçmigin degil, Sovyet Ermenistam'ndaki baçanlarm, Ermenistan'm, onun komünistlerinin yerine getirmesi gereken vazifelerin üzerinde kurmallyiz.
Özellikle,Komünist Partisi Merkez Komitesi'nde bizim, Erivan'm gelecekteki geligmesini tartigma plamnuz bulunmaktadir. Belki soykinmm ylldönümü öncesinde bu konnyla ilgili karar almabilir. (...)
POLÎTBÜRO ÜYELERÎ:
Dogrudur.
Karar onaylamyor.
(ABD Ulusal Güvenlik Argivi)
10. KGB bagkani.