tarih dergisi sayı 37

EÇMlv AZıN'll E KıtlMVAS'I1i KATOGIGOSLUK
ııÖS EMI VE OSMASI.I. EÇ)I IVAZIs ILI şKILERIsIs
BOZl:L)(AS(
Ali A RSU .\'Erme nilerin en eski kuwJ. merk:ezi olan Eçmiyazin, i S83'tc Osmanlı
Devleti'nin eline geçmesiyle birlikte. i l işkilerde yolunluk anmış ve Eçmiyaz in
Kalogigoslan anık Osman lı yöneti mi tarafından belirlenmeye: baş lamıştı. 1828
tarihinde Eçmiyazin'in Rusyı'nı n eline geçmes ine kadar. Kaıogi gaslan n ta)"ini
Eçmiyuin Karogigoslugu'ndaki din adamımnın ıc:kl ili, Istan bul'daki ıll ı cemuı
tabir olunan Ermen ilerin tasvi bi ve padişah ın wdiki ile gcrçdtleşiy<ın1u. Manev i
oiatak pek çok Osmanlı ~wıdaşı fmıcnj 'nin tabi olduıu Eçmiyuin
KaıogigOSıUtu'nun iç işlerine Osmanlı y6nc1:imi müdahale etmcıdili gibi
btogigos ve onun ıemsilcilerinin Osmanlı ülkesinde snbeslçe fuliyet
JÖSfCflDelerine de müsaade etm~.
Ancak, Rusya'nın IS36'da yaptıtı dılı:mleme ilc Eçmiyui n Kalogigosu'nun
Rus Çan tarafından l tAnmay. başlaması ve Katogigos[ugun bUrun faaliyetlerinin
bir Rus memurun un onayıy la yürüdüğe girmesi dolayısıy!a Osman lı y önerimi
Eçmi yazin Kaıogi goslutu'na şü pheyle ba kmaya başlamıştı. O~man1ı
yönelimi, Eçmiyazin yerine. Ermemlerce kuısal sayılan Sis ve Ahıamar
btogigosluldannı ön pLana ç,bnnaya başlarnı, fakaı muvaffak clemamıştı ' ,
anık
•
Doç.. Dr, ı..tıııı 0--,.;. EdCtıi)M FKVJıai Tn B6ILLInı1.
Eçmiyazin ıwos; ......·DCIW 1tıIIIII ~ YeTllrt ·RIıs ~ jçirı bUıau:; Ali
Anlaa. ~yMin KAıopıpI"",._ CMıaıııı Dnıctimi ye Rus KoatıoIliı»di SWUsıl...
IUILaI Arqt.....lan II, ı-tıuı 1996a. 19-50: Ali Anle. ~ Gliney Kalbsya'd.
Yayılmaııııda Emımi Eçmiymn Katotupluıtu'..... lloıl1~. K.a~ Anıtl1nıınlnn II.
lıwıbul l 996, a. 1 9-38.
ECMIYAZIN 'DE KR!MYAN 'IN KATOOlOOSLUK DÖS E~I...
ALlARSLA~
28
Tanzimat döneminde Eçmiyazin Ketogigosluluğu ile i l işkileri n tekrar
düzelmeye başland ıAı nı ve Istanb ul Patrikl i~i'ne baA:h kiliselerde ayinlerde
Eçmi yazin Katog igosl annın adlannm anılmasına kara r verildiği gö rülmektedir.
Bu ilişk i ler Istanbul eski PatriAi Metyus'u n katogigos seçilmes i ile dah a da
gehşmişti . 1860'11 yıllard a Osma nlı yönetimi bir taraftan Sis Kaıogigosluğu'nun
etk isini arttırmaya çabala rken, diğer taraftarı da Eçmiyaz in'le ilişkileri çok iyi
düzeyde götünneye ça lışmaktadır. Hatta
1862'de ki Ermeni M ill eıi
Nizamnamesini hazırlarken, Istan bul Petnkllği'nm bir görev inin de Eçmiyazin
kil isesinin usul ve din i geleneklerine sadı k ka lması konu su oldugunu kabul
ediyordu. Fakat, Eçm iyazin Ketcgigosu'nun I starıbul'a bir vekil tayin etm esi
konusundaki tek lifi reddederek, Rus idaresi alundaki katogigosfu ğa karşı tam
güveni olmadığı m göstererek Sis Katögi goslu ğu'nun doğrudan Bab ıiil i ile
muhatap olmas ını kararl a.ştınyordu .
29
Başkonsolosunun
iradesiyle "mer kee-I fesad·ı Ermeniya n olan" Til1is şehri nde
buraya daha önce Anadolu'dan ge lip Ermeni davası için çalışanlar, Tifli s ' ıe
bulunan Osmanlı Erm en ilerini Osmanlı aleyhine döndürmek için bütün
mesai lerini harcam aya baş lamı ş lard ı . Her Ermen i'n in lüzu m g örd ü ğü silah
vesaireyi elde etmeye baş tadığr Rus ordusu mensubu Ennenilerin fırsat buldukça
· fl, enk siıkaı ve Id har " etmekte oldugu. Eçmiyazin Kaıagigosu Krimyan'm
tqebbı1slerin i -tc r snm müteakip" emir veri leceği, bundan dolayı Eçmiyazin
KaıogigosluA\1 'ndan "ıı lı n a ca k talim a ı.a göre hareket ed ilmek l azım gel~~1
ve Ru s)'a hllk llm etln ln dahi bu tarzd a d ü t llnd ii ğll t eklinde b ır n(l rlya l"
yapı lıyordu'
Daily Chronical gazetesine göre; böyle bir havan ın o luşması " e Anadolu 'ya
mücavir vilayetlerde müremekkin Ermenileri "huzur "e asa)'lt çe" ifsada yol
açmasının
Osmanlı
yö netimi , Eçmiyazm Katogigoslu ğuna maddi yard ı ml arda
bulunduğu gibi, Eçmiyazin Katogigoslan da Osmanlı yönetimi ile rahatça
diy alog kurabiliyorlardı . Katogigosluk la ilişk iler o kadar iyi bir durumda idi ki,
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda Istanbul Ermeni Patrik li ğl, Bulgarlara
veritene benz er Doğu Anadolu'da Etm enilere imtiyazlar tanınmasını saglama k
için Kaıogjgosfuğun Rus Çan nezdi nde teşebbüste bulunmasını isterken,
Eçmiyazin bu teklifi reddetmiştir.
189l'de öle n Katcgigos ı. Makarios Rusya 'ya kesinlikle gUvenilmemesin i,
Osman lı De vleti'ne sadık kalınmasını istemiş, Osmanlı'nın da Ermeni lere iyi
davranmas ını
talep etmişti. I. Makarios'ıan so nra Eçmiyaz.in Kaıogigosluğu'na
Osmanlı'nın istemediği Kri myan'ın seçi lmesi ve bijylik dev letlerin ıs lahat için
Osman lı
De vleti'ne
bozulmuşıu..ı,
baskı
yapması
Kaıogigosluk
iizeri ne
i . Krimyan ' rn Kato gi sl u ~a Tay ininden Sonra
T ür kiye Aleyhlne Ya p ı la n Hazn-hklar
ile
i l i şkiler
Kafk asya'd a
Kirmyan 'ın Eçmiyazin Ka tagigoslu!u görev ine başlamasından sonra yen i
bir döne me girildiği belirgin bir hal alrmşu. Osmanlı Devleti'nden Rusya' ya
gide n bazı Ennen iler ile Rus idaresinde yaşayan Ermen ilerin sa vaş için
hazırlık lara başladıgı habe rleri Istan bul' a ge lmeye başlamıştı . Til1is Osmanlı
sebebi Krimyan'm Eçmiyazin'de ikame r etmekte olmasıd ır. Bundan
mahalli Rus memurlannin yapııklan ihtar üzeri ne Krimyan 'ın Eçmiyaıin i
terk etmek mecburiyeli nde ka ldı ğın ı belineo Daily Chronical gazetesi, "Rusya
m em u rl a rı nın Rusya hükumetiyle Os ma n lı Dev leti a le)'hlne ika' · 1 şa ru t " e
f"ada çalışa n Er meni m ii fs l ılerl teskın Için Kr tmya n' m ~e rt'~1 gibi Rayre t
Roıte rmedlğln d en ş ü p he elme k de h a klı göıü n ü yo rla r '" demektedi r.
dolayı
Bu dönemde, Osman lı Devlet i'n in Rusya 'daki d iplomaılan ndan
Eçmiyazi n' in faaliyetleri hakkında gelen bilgiler hiç te iç aç ıcı değildi. 1895
Ilkbahannda Kafkasya' da Eçmiyazin önderligi nde bir harekete baş landı ğı ortaya
çıkıyordu , " Eç mi}' llln Erm enUer içi n ruh ani merk ez olmakla beraber 1 )'0 1
lI ma n d lı bı r Ih tllıı l mer ken olduj!u " , Ermeni hareketi için silah alınmak
amacıyla çeşitli yoll arla temin edilen paraların burada toplandtğt biliniyordu,
Aynca, "fed aili k aı-zın.u nda" bulunanlann i M ay ı s 1895 tarih inde "silah a l tı n a
gelmeleri" Eçmiyazin Katcğigoslu ğ u'ndan bild iril m i ş ve bu sefe rki hare ketin
Celi li Aşireli üzerine yıpılması kararlaşunlmıştı . Bu arada. Batum' da gizli bir
silah deposu kurulmuş olup, müracaat eden Ennen i fedailere bir Kafkasya
keması ve bir Ameri kanvali Rovelver verild i ğ i haber ehnmrşu. Ta lim yapm a
yeri olarak da Van ' ın M üküs kazas ındak i sapa bir yerde olan AkJd lise seç ihnişti.
Rusya hakimiyeti ndek i topraklarda çereciliğe hazırlananlar Türkiye 'ye şu
üç yoldan gizli olarak g ôndcriliycrdu; I-Kars yolu ile Sankamı ş 'tan Aleşki r' e,
Tim.
Ali
Arılan ,
·~miyazi n
Iıişk ilerindcki Rolü·
Oıı l w:nlı"" ı"'15
K.ı.ıogiııoslY~·nda
Sııııu
L'l y ıt.r.raıı Tilrk_f. rm..nl
Mll')u l 00t), Istmbul200 I, i.
Dcti~
ve
T6rk·R....Ermcn i
IlI$kllu l S<>mpoıyıı m u ' ( I ııan bu l
,,-66.
van"
4 Rcbi u1ahi. 1312" Ekim 1894) tarihiyle
a"'»Chbeııderli~'ndeı:ı
oLan ıalı ri rat;
a . .... k.ıılı k o.mu " Ar'llvl (8 0 " ) 'Vı.ldu: S. d.~ı Ilı.. nı. Dooy. No; ı ' , IU 3 11 {26
Ekim 1&93), Iç No: 2&213 17-1, 2. 3.
D&ily Chroniçal ptttesinde LO KS 9~ !Vih ·Eımcni MtSCksi.. b&$lıkh yazııu n ~ıneti;
'Vıldu Sad am U.-si. DosyaNo; 320. Ev; 3l46. lç No: t, 3, 'ını 101.
EÇMIYAZIN'DEKR!MYAN'[N KATOGIGOSLl' K DöNEMI...
A LIARSLAN
30
2-Gari'den Gllmrü ve zeyıan lo1ü ile Van vilayetindeki Ardaş 'a. 3-Kars yolu ilc
Kagızman ' dan Toprakkale'y e .
Ermeni çeteitre silah temininde de Eçmiyazln Kaıog igosl uğu 'n un etkin rol
görülmektedir. 1895 Haz iran ında, Ermeniler tarafından Eçmiyazin'dc
toplanan \00 .000 Rub!e silah satın alınmak amacıyla Kaıogi gos Krimyan
tarafı ndan Londra' ya gönderi lmişti. Bu satın alınacak silahlar m Rusya'dan
Anadolu' ya veya Rusya-Iran yoluyla Türkiye' ye soku lacağı haber a lınm ışıı . Bu
arada, Rus yetkililerin bu Ermeni silahlanodan haberdar olduklan, hana "sa n d ı k
n um ı u lı n"nı da bildikleri ve silahlar gddiAinde "el kon ulmak üzere
emir leri n \'crll di2i hususunda emin ka)'n ak! ı rd ın hab er . Iın dıgı " Tiflis' teki
6
Osmanlı diplomatlannca Osman lı Hükümeri'ne bi ldirilmişıi •
oynaCılgı
2-
O s ma n lı
n evten ' nde
Olayl er " e
Kri myan ' ın
Eçm i)'ı zl n Kato~i gos lu l1 u ' ml Ba ~l an ıın
O sma nlı'nın T ed lrg l n ll ğ !
Katoğigcs lu k
merkezine
gitmesinden
uhıemd
Kayseri ve Bargaz
mutasaml1 ıklanna,
:llyeı1ere emirler g önderilmişti".
daha son ra da icap eden
31
di ğer
Eçmiyazin Kaıogigosu ' nu n Anadolu'daki Enn eni murhasalanna hiısben
e\-nk.! geti~ lerden S~k isimli şahs ın Kayseri ' ye geldiğinin haber
alınmas ı üzenne iizen ve hanes i atan mı ş fakat bır şey bulu n amamıştı. Daha
sonra. Suak 'ın Si vas' a gittiği ve bu şahsın büriin ef'al ve hareketin in dikkatle
izlenmesi gerektiği Ankara Vi layeıi 'nden Slves'a b ild iri lmişıi . Sivas Vilayeli de,
Sırık ' ın Sivas'a geldiğine dair bir bilgiye ulaşamadıkla nm Dahiliye Neaareu'ae
bi ldinniş ve Kayseri Mu tasarn f h ğt 'nı "erilece k tebligat ik Srrak'm " her nereye
gider lif' ı r ku ınd a n hI O)·en t ı kip ett iri lmni" gerektiğine i şaret etmişti . Bu
hususta, Saderet'ten Zaptiye Nezareti vas ıtasıyla gere kli tedbirlerin alınması için
de Kayseri M uıasam f!ığı 'na da yazılar yazı lmışıı .
yazdığı
Devleti' nde yaşayan Ermenileri yönetim aleyhine harekete
için faaliyet gösteren ve gösterecek şahısların "ah, 'al ve ha~keli
la h l·ı naza r·ı di kka te tut u l ma sı n ı n tabl t " ol duğun u kabul eden Osman lı
yönetimi, gerek Sıark 'ın gerekse bu gib i "eş h a s-ı mUlI rrl ve mız n u n a n ın bır
m_halde n d lıtrr bir mah alle alimetlnde g ıdeetti ve uıl rı)·aca ~ı mah a ller
hükümetlerine derhal malum at ' eril me"sine; gidecekleri maha lle girişlerine
kadar münasip vasrtalarla "su reı·j haflyed e bütün ha re ketlerin in takip
e<!U meı;l ni n mü nasip o lıcı!'!ı "na ve Ennenilerin yaşad l~t vilayetlere "ta li m a t -ı
han)e" gönderilmesine karar vermişti l. Bu çerçevede Erzurum. Trab zon, Van,
Bitlis, Mamurerülaziz, Sivas, Diyarbak ır, Kastamonu, Konya, Hüda vendigar.
Adana, Halep, Suriye, Ank ara vilayetleriyle Iımi ı ve Kudüs muıasamflıklanna
şüpheli şahısların "sure t-I ha fiye"de takip edilmeleri tavsiy e edi lmişti 9•
Osmanlı
geı; innek
sonra,
Os man lı
Ermeni olaylarının Eçmlyanzin'Ie bağlanıısı
oldu ğunun Osman lı vesikalarırta yansıdığını görüyoruz, ı 893 yılı son unda,
gelecek -ze mher tde yenl bi rtakı m hareket-I fı sld en ln Icrasrm n
Devleti'nde cereyan eden
ıı:er~e ldt1 li rıı Kttl" ve meydan a gelecek olaylan n dışarı ile bağlantısı olduğunu
Sadrazam tarafından belirtmek tedir. Bunlardan birisi Sivas ve Ankara 'daki
şubelerine talim ar gö nderen Atin a'daki Ermeni Cermyeti, diğeri ise Enneni
Eçmiyaıin Kaıogigosluğu Osmanlı Devletine gönderdiği şahrslardı. Şöyle ki
1893 yazında Eçmiyemn'den gelen ve Osman lı ülkesi nde yaşayarı Ennenilere
hitaben yazılmı ş "b i rt a kı m ta ll m al -ı resadi) eyl" taşıyan dön Enneni gelmişti.
Bu dört Enneni'nin isim eşka! ile uğrayacak lan yerlerin tespu ve taş ıdı kl an
evrak larla beraber tutuklanarak cezaya çarptınlmaları için ilk önce bulunmalan
ii S i wı ı89~ tarihinde Sı, "-nbID'J Qo.m.ınh Biıyiilı;e1çiliAi'n in isıcai {ıurinc yap.1an w
Poti KOMOIOSU HiklllCl tk)·'in 26 Njun 1 89~ wihindo: sı. P~rsburs Osman lı Biıyiilı;clç iıı
HUseyin H!,lonQ hp'yı &öftdm1iJi yaı:ı; ifSA . Endibılır. S· III, Karıoıı rıo:
o . 26, i~ rıo:
2S, Ev 13741199(~hk O1manh ArliYi Qı;m • .,ıı Brlıınmnde Ermenlkor(OBE). cuı
29, Istanbul 1991, i . 416).
~ Paditlha jOOdmlm 24 Zilhica 1312 (18 Huiıan 189~ ) tarihl i ıcdirc; Yıld ..
Sadard 1i\Ö\1...., Dosya rıo: 330, SI N l\(l' 124, iç n<;>: I, ı. cv. no: S048; i~ Huir.&ıı 1 89~
tarihinde Tiflis BINChbmderi Ual Bcy'<kıı Ilariçiy<l' Nuami 'ııe Jôndcrilcn tahriraıın
kfdlmeai; n S A, mdi kaıör: MT. K.o.non.
Ev, rıo: 13Ss<O BE. Cılı LO. iollJibul 1991, i.
226-221).
Osmanlı
yöneticilerinin Krimyan ' ı n Katogigos seçiminden itibare n
Devleti ' ndeki Ermeniler arasında hadise ler çı kmamas ı için alınmaya
çalışılan tedbirlere ra ğmen, Eçmiyazin Katogigos l uğu ' nun Ermenileri harekete
geçinnede başarılı oldu ğunu görüyoruz. Mesela, Yozgat H adi seleri, l ng i lıere ' nin
Ankara Konsolosu'n un teşvik i yanında, " i-:çm i)'a zin K l l og igos lu ğu 'n d ın
Osmanlı
m
m,
sadraum Cc~a l Bey'den
(21
Aralık
1893) wihli
Mabcyn~IUl&bdiM yuıLo.n
9 KE 11091 12 Ccmadi)'lll·ahir ll ll
Tc~; Yı ıd ... S.dar~ " .. ~U . .. Dosya ~o: ll, et ll l, Iç No:
2t28161.
29 KE ı m (lO ocak 1894) tarihli m.ıızbaıa; BF.O , :O-l ilhimme K ılemi, ~Iuı.r K ar. Sh.
E~ .1261, iç no: 6~~ (OBE, c.17, ı st. 1989, 1-493).
Bu Ia~liye ~n tıI<Z; DEO , :O-lilh i nım e Kal emI. !ılu ••r Ka r: sh. E~. 1261. iç rıo: l'5 (O BE.
e. 17, I sı. 1989, 1.492)
32
ALlARS1.AN
töndnUtD b ır rahip t arafınd an vıkı-t Il.a.... 1~b1iı.l lilC'rin C' ıu hun geldltl
yapıl an rahicini ne ticesind e tesp it ed ilm i,li lo.
EÇMtvAZfS'OE KR!MYAN'[S KATCXiloosıırK DO~'E."I:L
33
W
3- KatoKigos Krim)'u ' ı n I nn, Rom a ıı)' . n
B u lg ....lst.n·d.ki
t'a all)dle ri
Krimyın'ııın Kaıogigos o lmasından SO~. ~~~h idaresind~ki .~~U
Anadolu' da büyük bir propaganda yı gınşılmıştı ". $öy le. . kı. güya
E rrnC'nbtl lı ' ,n tqldl olund ufu" ve Ktimyan ile Mi hı! Oofsınn 1.50 ~
ukeric Kars'. gelerek - emee !ıı clıar Qurc bululI,duldln u .T ~ bzo a i
ç'ı kaaı klan- halı:kında Eızu.nmı Enneni ~I urahhamuı bır telpf gcld1ti şc:ldındc:
propaganda yapılmaya ~lanmıştı. Ayrıca. bu dunıınwı k6ylü-~irli ~~rı:
mek ve çocuk bUran Eımenikre duyurularak .: üfenk ~uza denıldı!ı
hakkında Kı lı Kausı Hestek Bucatı MıidUr M uavıı:ıı H.a~~ ılc Se~~k KOylü
bir Ermeni'pin beraberinde biri Krğıh Antıradiyan diğeri tse ı ınzaı ~ı ıkı mektup
Osmanlı mahalli yôneticilerince ele geç irilmişıi. Bu faa~lyet1en .yapanlan n.
Ermeni ileri gelenleri ile Murahhas vekili Rahip Anenak:15 Efendi tarafından
korunduklan. özclli1de bu rahib in bölgede olmasının sakıne.lı oldulu Erzurum
Valisi Hakkı Paşa wafından bi ldi rilmi~i l l .
Yine Dotu Anadolu 'da Van 'da Ermeniler arasında ~ec.lC1'\me ~
ıôstemıi" Krimyan ile bunıdaki Ermeni din ~Ian ar&Slndakll ll,kller Ennenı
iste klerini elde etme y6nilndeki fuliyecler rıokWında h ızlanmı,ıı. Bu ÇC'I'Ç<'\·ede,
Van Ermeni Mıııahh aslıtı memurlanndan birinin Kalogigos Kri myan ' .
ll
gönderdi Ai mektup Osınlnlı yönet icilerince ele geçirilmişti .
Ermenilerin çeıelerin tıl imi ni sıtlamak üzere, V~'ın M ~~ k~ı
dahi liodeki Osmanlı Emıenilerince nk iden beri ziyltCl edı len Akki~ısc ~n ılen
manastınn gözden unk ve çok sarp bir yer olmMı dolıynıyla seç~ldlAı, ha~
Ermenilerin ~:o. layı:ik" ),ani pedec dedikJc:ri Krimyan'ın ~ burayı zıyaret ~lı
bi r Ermeni tarafından itiraf edilmiştiu. A ncak.. Krimyan ' n ın Katogii OS
unvanıyta buraya gittili pek mümkün g6rii.nınerııelrtcdir .
•
LI
ıl
ıl
Yoıp: Heyet.. TIIIWki,e ReisiIl;1I • :'"'oaıı 1310 (16 s-_ 18'904) ı-ihiııdıc saıiaroic
J&ıdıcntiji ~ IIt:O, M~ lWmd A· YoıpC'~ so. II. K.I' Ev.2.
(OBE. 19. lll. 1989, ... 121).
Enwwıı Valisi Hıü.ı ..... ·dıııı s.:1arne 9 A t - ) 11 (11 Atı- u'm anlıı_
PıııderiIaı W;Üeft'; LLEO. Mum- KaL A.~. "-.)6. Ev. 6119.
lL"'A, f.adibı6r. Mr Kanon TU. Ev. DO: 968(0BE. Cih :M. bwıbuIl991, ... m ).
H~ A. EDdibı6r: S.ILL, Kanoa DO' 291 O. 26, iç DO. 18, " 1)1.1199(0BE. 29. kwıbuI !99I.
.... 16).
Kri myan sadece Osmanlı topraklannda değil, GrogOf)" n Ennenilerin
yaşadlAı diğer i!lkderde de Ermeniler le hine girişimlerde bu lunuyordu. Bu
ı1lkekı'den biri Iran'dı. 1895 tarihinde, Eçmiyazin tarafından biri Osmanlı
ıetıuından. d ileri ise Rusya ıebasından iki ratıib "mernurt'n" Tebriz'e
,&Jderilmişti. Bun lardan Osmanlı vatandaşı olanı Selimis'lt Kat olik nıhbanlar
wafından Ennm i çocuklan için bir olcııllÇtnl iznini .Ima. d illeri ise ~ aku 'daki
bir
korunan "k u t ü b-ı k.dim "in bakımını yapmak oldullu beyan
ed ilmi, ti, Ancak., bu iki ralıi b in asıl maks.adı, Osmanlı Devleti'nden Rusy.' y.
g6çma, Olan Etmenilerin lran ' ın Azerbayc. n mahalli hüki!met i ida resinde olan
Maku 'ya yerleşt i ril mesi hususunda T im ur Il an ile müzakere yapmaktı. Bu
çerçevede, Tebriz Baş Şehbenderhği'nden Ho y'e gelen Rusyalı Rahib Dadyan
Iran memurlan Palfindc: Osmanlı Hüktimeci ıleyhine konuşarak, M uş'wı gelen
Ermenilerin Maku ')'ı yerlqtirilmesini sajllmlya çalı,ıyordu. Bu hususa Iran
SadMtti'rıdea
Azerbaycan yOneı:icilt:rine emir gODderilettk Emııenilerin
"tqtbbüsal.ı muzIITasl'nl engellmmclerini istemişti. Aııcak.. bazı lran1ı
memurlııın ve Azerba)'can Ham Timur Hu ' lJI bu emri ne suret le telakki
edeceğinin "kn t irile me)·«~l nd~n" dolayı gere kli ted birlerin alınması için
(h,manlı ' nın Tahran Büyük el çiliAi tarafından İstanb ul'u bi lgilendinni,ıi l •.
uuseee
Kat ogigos Knmyan. Romanya. Bulgaristan ve o bölgedeki d iğer
ulkt lerd eki Ermenileri "silkuna" klvuştumı.ik için "mc-rnu ri)'et, j mah.~'WI"sl
Mliı rdl Ç Denmyan'ı Balbnlara göndemıi,ıi. Romanya'daki Hccabe y'e ıe~k
Sllnne'ye çıbıı Oenınyan'ın Sünııe'den .)TIlması mahalli IIX'mur1ar ıaıı.fından
isıeamiştı . Derunyan, ıJOtnıdan Romaııy. HükUmeti DtZdindc: yapup
procesıodan dı bir netice .ıam.yınca Bu lglristan '. lıate ket etm işti . Oenınyan'ın
faaliyet ine izin vermeyen Roman,- yönetimi Kalas Ye İbrai l'de iane !Oplayan bir
Ermeni 'yi de ülkeden koYlTluş CU I .
Roma nya'd an Bulgarh tan'a gelen Rahip De run yan Etmenilerin l)(urduAu
köy ve kasabalııı dolaşınl)'1 başlam ıştı . Bunun üzerine ha reket e geçen Osmanlı
Hark iye Nazırı Tevfi k. Paşa. Bulgaristan Komlseri'ne gönderdilli tezk.ere ile
..
LJ
7 J\lioaıı 1)1 1 (19 Ni.... IIIIS) ıarihli sadarct tel.k~. Vıklı.ı E... bn.... Duo no: w . XV
Harici~ !'oinami'lldm sadamc ywı!aıı LI TS 311 (23 K.uım IS9' ) ıatihli ıukere; US"-•
Endihı&: MT, Kanon no.: 79), Ev. )9J2(OBE. eılı )7,lmnblıll991,'.o402).
EÇ ~f I Y AZrs'DE
ALlARSUN
Oenı n yan' ın
8ulgarisWl ' dan uzaklaştınlması ve " reıatçı har... b d... r ln... ma nl
Osmanlı
olun muı" isıemişlj !',
4· lngilb ltrin T utumu ve EçmiJazi n K ato~i go slu ~u ile ili ş ki l eri
Osmanlı yönetiminiıı isı~ üzerine . Istanbul' a u~ Triyes.t...
Uzerinden Rusya")'a Iwc ket eden. Krimyan., I nıi here'deki Ermeni Cemiyeti , -e
Enrıen i taraftan ıngilizler arasında büyük kabul görmüştÜ. Kartılıklı
tebrikleşmeleri tapit eden. Osmanlı yOnetiminin Ingilil'-Kaıogigos ilişkilerini
dikkatle takibe başladıAı anlaşılmaktadır. Krimyan'ın Viyana 'da bulwı<hıtu
sll'*1a Ingiltere Ermeni Kom ilfSi arasından Agop)'an Bimlj birisinin Osmaıılı
Devl....ine ~t\nı k-ı muzırrıı" sokmak için Krimyan ' dan istifade ile Viyana'y ı
giniAi haberi ılınmış. ancak. yapılan anştırmlbtda ne Agopyan ne de raşıdıtı
neşriylt bulunamaml$U."
Ingiltere ' dek i Ermeni Cemiyeti' Din Krimyan ' l gôs1erdili ilgi Kaıoıi p
tarafından k.aflı.lıkslZ bırakı lmamış ve Katogigos da Ingiliz Ermeni Cemi yen'ne
bir tebrik ıelgraft göndererek bu cemiyeti ıutumuncWı dolayı.lı:uılamışu , ' ·
Ingiliz y6netimi wafından desteklenen Loodra Ermeni KomilC5i. Osmanlı
yap.yan "[ rm...nll... rin ıslab-ı ahuır hUWM1nda Petenburı" ı
gtdecell sabiı olan Krimyan'ın Rusya iınpan.toıı.ı nezdinde I~I'"
bulunmasını utlamalı: amacıyla.. bir Ermeni nhibini, Liverpcol-Selani k-Barum
üzerinden Eçmiyazin'e bir Ingiliz '1lpUru ile göndennişti lt. Bu rahibin B ı.ıu m·a
Çllı:ması üzerine. I swıbul yönet imi PC'tfI'Sburg Osman lı sefaret ine bir tebligaı
götıdcTfrrlc. bu bu~tI Rusların ne dil$ündU~ü ögrmtrıelı: için Rus y6nctimi
nezdi nde teşdıbıi s!e bulunu lmasını istemişti -o
Hanciye SUln T.... fı k Pa..'daa BıılpıilWl Komioerill(' 6 KE )11 ( 18 Aralık I19S) wihli
",",.kere; nSA. Endı UlOr:: MT. Kanoıı: 796. e-. 110.8911.
ı.
Harici~ :O;~"ııdcıı sadamc= yUlIarı 27 TS 1309 (9 Aralık 159) wih li lI:Zkcrc; LLS" .
End.ilaılır; MI. Kanon :'\0; 732 (OBE. 16. 15W1bul 1989, i- 488)
17Ni_ 1894 ıwi hli Daily SrA",'ilı ylZl$!; H.'\'A. Endiklt6r: S-ıı ı. 1W1Oıı; 28$, D. NiL: 8. Iç
ii
Kl. 36 . iç ao Z l-wi. E~. so:A019.
No: 40, Ew. I'224/ U I (O BE, 19, 15tanbul 1989, 1- 133).
1.
JO
S Huiıaıı 1894 tarihinde Tay prı Ba$lı.onlolo5lutıından ~lcıı leık~. Hariciye N eureıi rı&:n
S~ i Huiran 1310 (i) Haziran 1894) tarihli ıeık~; Yıldu Sadanı lIu5''''ı. Oo5ya
"'o; 10 ı 1311 , Iç No: I, ı. ) ; Dosya: JOOfI I.
SII<1rIam Cevaı 'ın 2 Haziran 1) 10 (14 Haziran 18904) tarihli ıen.erc; Yıld .. Sadani lI u.u.ı.
Doeya "' o; LOlll l 1,Iç 1\0; I, 2,); Dooya, 100.'11.
"
Devleti'ndeki Ermeniler lehine ı sl aha! yapılması konu sunda
tartışmalann yotunlaşl.ıtı bir sırada. lngihcre ·d...ki Etmeni cemiyetlerinin bu
aktif faaliyetlerini destekleyenler arasında Ingiliz Parlamenıo ve Kabillni' nden
şah ıs lar da mevcunu. :..teseJa. Londra 'daki Ingiliz Ennrni Cemiyet i üyelerin in
Kaıogigos Kri myan ' ın etnfıııda bulunduğu bir falopaflan onayı ç ılı:mı~ . Bu
foıoJrlfta Ingiliz parlamenter Mr. Bryce ve Kabine üyes i Mundella ilc demetin
başbnlıtın yapan Ingiliz perlamemer Sıeveesoe da bulunmalc.taydı . Ayn ca.
Paris'telı:i benzerine uygun.lngilıefe·d ...ki Enrıeni Vııa:ııpcn"f!' Ce miyeti'nin bir
ıemsi lcisi o lduğu söyimm ıskender isimli şahıs dli bu foıoArafta yer ılıyordu: I ,
hıgiliı )"önetiminin işbiriili içiııde old utlı Ingiliz Ermeni Cemiyeti, Osmanlı
[nnenileri lehine ıslaha! yapılmı.sı için Kawgigos. KrimylO ' l teşvik ve
Rusya 'nın da bu yolla ikna ed ilmesine çalıŞıyordu.
Ingihere ' nin dcsıcği Ermenileri ıslahaı konusunda teşvikle sınırlı kalmamış,
Ingiliz memurlan Anadolu'da Ennmilerin hard.ete geçmesi için faliyete
ıeçnıişlerdi. Mese la. E.mıeni lerin çıkard ıll "Yoıgat H ad iu tı~nda Ingilıcre'nin
Ankara Konsolosu ' nun Ankara Enneni ~ urahhu vekil i \'ıSıtıSıyla Vozgaı
E.rmeni
·~} d.i
rıı-~deMsine
yaptılı
leş\ikaıın,
EçmiYlZin
Kaıogigoslutu 'ndan gelen tebligal ile birlikt ... esas sebepleri tqkil ftmişti D •
5·
topnklarında
Lo
KRN v AS'rs KATOGfOOSlUK DO;>.iEMI...
K rim~' a n' ın
Peder-I Ruh ani Atara k
01.manlı
Ermenll ert ne
~iiruz Ça b a s ı
Kalogigoslutu'ndaki
tavır
detişikliAinin.
Eçmiyarin
Ermeni lerinin en yiiksek Ermeni Patrikhanesj'yle
ilişkilerinde de deiişikl;ğe sebep old utu g6riilmd:tedir.
EçmiylZin
Kaıogigoslutu'oun Osmanlı
EçmiylZin Kaıogi goslutu 9 Man 1310121 Mart 1894 tarih li "'kon ı_kM
denilen bir evrakı Istanbul Ermeni PıırikhanfSi'D ... götıderm iş!i. Bu yazıda; 1893
Eylü liiııdeıı iıibaren özellilı:le M uş "e 8 1ylZIl bölgelmnden ylŞlll&D "ka h t
u gıla ve açlık" sebebiyle buralarda YlŞlyan Ennenilerin men ve
tarlılınn ı "yü rii.~tü" bırakank aileleriyle beraber Rusyı ' yı göç enikleri
bdi ni liyordu. Kiirt aşiretlerinden "ttı kıl o l u n ı n ısktr bölüklc:r!" Ianıfından
eziyet edil ip ellerindekile rin " ltasp ve ıeıırc:l" edild iAi idd ia edi len
muhacir Ennen iterin. Rus yöneıiciler ıanfından sınırd.ln, geri gö nderi lmesi
halinde "1... I...f ol.ea kl. n " kaygm yla, 1894 bahanna kadar R usya' dı.
"
lı
Londn Sefımi'ı>den Hw i)'e "'cureti"ne ij TS 96 tarihinde p:ındrnkn
SadaNt ii~ Dosya :0;0; 19 CA UI I,lç No: 1786, 28~144 1 -2.
lIEO, "" UhJm~ Kalc:ml, A_ Voıgal. Emırum . No: LS. K. U . E~. 24,
tahıiraı; Vı ldil
EÇM1YAZİ:" 'OE KRJMYAN 'IN KATOG!GOSLUK OONEMI...
ALIARSLAN
36
ikametlerinc müsaad e etm işlerdi Rusların bu izn i vermesinde Eçmiyaı:in
Katcgigosluğu'nun araya ginrıesinin rolü ol muştu . Ayrıca, Eçmiyazin
K aıogigmu Krimyan, Enn eniler' in kıtlık dolayısıy la perişan olmalannm önüne
geçilmesi için. Osmanlı padişahlannın " mer ha met ve şetkl li n r' kaza nmak
gayesiyle. Istanbul Patri khanesi 'n in gerekli erzda bulunarak -vesa ıat n
I stırh am ee meıertnt Ce mu ti n Peder-t Ruh ınis l sıfatı), ı. ta vs lye" etm işti.
Bölgede yaşanan kıtlık yüzün den. Ermenileri n yaşadı klanndan haber
alamadık lannı belin eo Krimyan, bu hal hak kında Istanbul Patrikhanesi'n in
bulunduğu mevkiye de dikkat çekerek. " Memalik· 1 Osma niyede mesku n
Ermenllert n Iı lelıt la k hallerin i bile muUali' et menizi ehem mlyerle a rzu
ediyoruz" demi şt i .
Rusya'ya göçiin faydası olmadığım , hic ret edenlerin bizza t bunu
anladı klanm ve "zi ra a t için ba lı ve fazla yer" olmadığım beli rten Krimyan,
Osmanlı yöne timinin k ı tlık çeke nlere yardı m yapıp yapmadı ğı hususunda bilgi
sahibi olmadıklan gib i, "sefil " e mazlum" Erme nilerin hallerinin " ısla h ı
nm nı nda Devlet -i Os ma ni)'e' nin ne tl."dbir Il'lekkür b u ı u rm a kı ı olduAuna
d air " malu matl ann ı n da bulunmadı ğını ifade ederek. bunların tafsilathca
kendilerine "bild iri lmesini" Istanb ul Patri ğ j'nden "talep" etmişti . " Her ikınılı
m ıh ıu n cemaanm tze müm kün mertete me avenet edeli m" , Çoba n-ı mell ul ü
bu lu nd u ğu m u ı Erme ni eem aa tlntn ıda let ve Ihd )'aCl k a rtısınd a " kay ıtsı z
kal mayalım diyen Krimyan, Inci rdeki "h akı r biraderlerden b irisine hir
fııilel ıc ra eni n iı bın ı et miş old unuz" sözlerine atıf yapara k, manev i olarak
da Istanbul Ermeni Patrikhanesi' nin harekete geçmesinin gerekliğine işaret
etmişti D.
Eçmiyaz in Kaıogigosu ' n u n Peder-i Ruhani olarak Osmanlı sın ırlan
dahilindeki " Ermeniler ln h aııerl h a kkınd a ma l u m a ı ıa l ebl"n i içere n mek tubu
Patrikhane M eıc l isi ' nde okunmuş, ancak Katogigos' un başka bir ülkede
bu lun ması ve yabanc ı de vlet vatandaşı o lması do layısıyla "teb'a-I Devret-t
Alin e' de n olan Er me nlleri n I şle rin e kırış m a h a k kı ola ma)'a ca!ı ve
kendisine " r esmen" malumal verilmesine yu bulu n m ad ığına kara r"
verilmişti. Yalnız "be ra-yı ma' Iurnat" mektubun tercümesinin Osman lı
yönetimine takdim edilmesine karar veri lmişti. Bu durum, Adliye ve Mezahib
Nezareti tara fandan Sederere de bildirilreişn ".
Krimyan ' ın Eçmiyazin Katog igos tu ğu'na aıanmasından sonra. Osmanlı
Ermenilerinin büyük çoğunluğunun manevi lideri olan Eçmiyazin Katogigos ile
ru/tani alanda da i l işk i lerde bir bozulma meydana gelm i şti. Daha önce
Eçmiyarin ' in Rusları n eline geçmesinden sonra bir süreligine yaşandığı gibi,
Eçmiyazinlr manevi ilişki lerde bir aksama meydana gelmişti . Mesela, Kere melli
Khoren Aşıkyan, Istanbul Patrikliği ( 1888- 1894) snas ında, Eçmiyaz in
Kaıog i gosu ' nun Gregoryan Kiliselerde okun an emirnamesini "i1 ga" etmiş tin,
Ancak, kı sa bir süre sonra bu i lişki l er yeniden düzelmişnr.
6- Islahat Proj esin i' n in
AdJiye ~ Mezahib Ncnrcı:inin 2 Nisan 1310 (14 Niwı 1&94) tarihli ıczkc=i, Yıldız
vvi&, Dos.Y' No: 8 L 13 11. No: 93145, Ev.lI03IIH9t'ı.
Devleti'n e K abu l Estlr me
Osmanlı aleyh ine tavrı olan Krimyan 'ın Eçmiyazin Katogigosusluğu'na
tayiniyle beraber Osmanlı Ermenilerinde de bu lsukamene faa liyetler ön plana
ç ıkmaya başlamıştı . Osmanlı Devleti 'n deki en etki li Ermeni mercii olan Istanbu l
Palrikliği'nde de bu yönde bir değiş iklik meydana ge lmiş ve ızm i rliyan
Patrikli ğe seçilmişti. Istanbul Ermen i Patrik liği de, İstan bullu Meıeos III.
ızmirl iyan ' ın ilk Istanbul Patrik liği döneminde (18 94.1896) Eçmiyazinle
ilişkilerin düzeltilerek ısl aj ıat konusunda Eçmiyazin Katogigosu Krimyan ile
aynı isıikemete faaliyetlere yönelmişti. İzmirliyan . kendisinden önceki patn ğ m
ilga ettiği Eçmiyazin Ka ıcgigosf u ğ u 'na ait "emlrna ne'tyi bu patrikl iğe bağlı
bütün kiliselerde yeniden okuımayı baş lam ıştı . Ayrıca, Paıri k İzmirliyan .
Kumkap ı 'dak i Ermeni Mecl isi' nde " !\tilli ~fuhta r ı,.'etr' izah edere k, cemaatinin
şuurlanması ve neler taleb etmeleri gerekıiğin i de anlatrmştı. Şöyle id ;
Ermenilerin meskun olduğu vilayetlerdeki işler Ermeni ler tanıfından seçi lmiş
milli bir parlamento tarafından g örülecek, yen i kan unlar bu parlamento
tarafından "tertip ve ta nz im" edilerek bun lann yürürlüğe konması Osmanl ı
Hükümetiyle beraber gerçck leşlirilecekti 26 • Bu açıklama, gelece kte ki bağı msız
Ermenistan'. ilk adım olacak Osmanlı vassalı bir devletin huku ki zeminini
cluşnırmanm bir ifadesidir.
Kaıogi gos
Krimyan, Osman lı Devleti'nin Doğu Anadolu bölgesi nde
Ermeniler lehine bir ı slahaı yapı lması nı sağlamak amac ıyla, Rus
Imparatoru ile göriişme k ve Rus yöne timinin Osmanlı hükümet ine bas kt yapmak
için Petersb urg'a doğru yola çıkmışıı . 21.12.1894 tarihinden itibaren Tiflis' te
yaşayan
Osmanlının Berlin BiI)'Ükclçili Tevfi k ~ 'dan Hariciye Nazm Sait Paşa 'ya 20.t . IS9S
wihli !ed en: " :olA. EndiltalCır, TS, Kanoıı 87, Iç Ev. No:. (OBE, 26, ISıanbııl 1 9'JlO, s. 18Q.
Ev.ıo3l8196.
saduet MU_
Osm a nlı
S ü recind e K rtm yan'm Ça lışma la rı ve Et klsl
Eçmiyu in Kaıogigoıhıjıı ' nun 9 Man 1310 (21 Man i &94) tarihli -Kontalı:-ının ıcrı;\imcsi
için bkı; Yıldız Sad a m ~ilt~..., ... ıa. Dooyı No: 8 L 131l ( 14 Ni ıın 1 8~), S o: 9 3145,
•
37
•
134).
n S A, &odikaıorTS, Kanon 87, iç ev. No : 4,
ALIARSLAN
se
otae" Katogigcs Krimyan.
bu ıun
ECMIYAZlN'OE KRbfYAN'IN KATOG1GQSlUK DOSEMI...
Avrupa devtene rine gönderi lmek üzere.
Osman lı Emıenileri hakkında bir muhura hazırl amaya başla rmştı. Bu muhtırada
Enneniler hakkında ıafsi latl ı bilgi verecek ve Rusya hükumetinden binlerce
göçmen Ermeni için yard ı m isteyecekıiıa,
Daha önce, Lo ndra 'd aki Ermeni Cemiyetin'ni n, bazı şah ı sl an Eçmiyaıin 'c
göndererek Kaıogigos Krimyan'm Osmanlı Enneniı~ için Rus ımpar~l~~
nezd inde ıeşebbü ste bulun masını isted ikleri haberl en nı n Osmanlı yönetı mı nı
teleş landırd s ğ mı g örmüştük. Kafkasya'dan da ayn ı isıi ~ametle haberlerin
Isıanbu l' a ulaşmayı başlaması uzerine, Osman lı yönet ı m ı, bu konuyu Rus
hükümetinden sorma ihtiyacını hissetm i şti, Şöyle ki; Baıu m' daki birkaç ynı
Ermeni , Eçm iyazin Katogigosu' na başvurarak Tiirt.iye ' de yaşayan - Ermennee
lehine RUS~'8 İ m para t e ru ' nu n vesatet ve m üd ah alesı ne mura cs a t etmesin i
tal ep " etmişlerdi. Kalkasya ' da aynı içeri kli bir ma!uann ~ ~aştı~lma~ta. ~Id~~
Osmanlı'nın Betum Başkonsolosl u!U' ndan Osmanlı Hanc ıyes ıne b ıldın lm ı ştı .
Padişahın irades i ile Osman lı 'nın Petersburg Büyükelç i liği'ne . Rus hükümeti
nezd ind e teşebbüste b ulunarak, Ermeni leri faali yet lerin i boşa ç ı karması için
jcraat yapması bi ldirilmiştirı, Bunun üzerine hareket e geçe n Osman lı
Büyükelçil iği Rusya Hark iye Nezare ti Yard ımc ı sı ' na bu konuyu sonnuştu. Rus
yetk ili, " Rus h ük ümt.'ll' n in E r menileri n i1ku t ve ı ıfsila h h ık kl nd a ke m ıl.- I
d ikkat ve ci d d iyellt tcee-yı nl'1a r et etme kte ol d ukla n n dın" . Ennen ilenn
sözü edilen teşebbü slerini uygun görmediklerini ve -eaten Ermeniler'in ta lep
ve er'emertne red lle cevap verllN'~n l evvelce bi lm el e rı laıım geld iği ni"
Türk tarafına söyle m işti XI, Sadarete ulaşan bu bilgi Sadrazam tarafından da Il ,
Abdülhamid'e ulaşunlmışn",
Rus Han eiy e N ezareti y ardı mcısının bu taahhüdiitı e rağmen, Baturu
Başkonsolosluğu'nun e lde ettiği bilgi ler kuşku lan artmyordu. ,Peten;burg' ~
gitme k üzere yola çı kan Kaıogtgos Krimyan' ın bu seyahatme, Ennenı
kamuoyunda '"b a lı m a kasıd-ı siya si)'e atr' olunduğu Batum Başkon solosunun
2 Ocak 1895 ıarihli " m a h rem" telgrafmdan anlaşthyord u. Osmanlı
p
•
•
•
"
Aynı
' "flika,
22. 1.l 89~
wihli OaHy Ne.... ı· ;n
hı beri;
_
End, 1uı«Ir.
.
Kaıton: ı8~.IÇ
No: 101.
E,l'o; 12l951SO, (OBE,27. lsWlbı.ıI 1991, S. 30~ ).
Owııaııh Hui ciyc Nezaretirıden SldarcIe 1 KE ILL O (13 Aralık ı8 ....) uırihi nde yazılan
~zkere: Y"du Sıdlrel ıı~ Do:syı 1\"0; 3 1~. Sıra 4~, Iç No: 3. 1. 2, Ev. So: 229<1/3188.
Petenburı: 0ımIrı1ı BiiyükelçiliJ:irukn 12 KE 1294 (24 Aralık 1878) lIl1billlk Huiciye
Neumill(' ıı1&p.n telifllfın \efCÜJ1Iesi; Y"d ıı Sıdl rtl Hus uSı. Dosya 1'\0: 3 1 ~. Sı ra No: .tS.
Iç No: 3, ı . 2 Ev No: 229-4. (OBE. 24,1.ıaııt>.ı11 989, s. 2<1-4).
A y n ı y~ r .
ll l'iA,
S·ILI.
39
Hariciye5i' nin bu lduğu tedbir ise konunun Peıersburg 'dan scruşnırulmas ı
yönOn dey dJ·"
'
Böyle bir atmos ferde, Rus Impara toru ile gö rüşmek üzere yoluna d evam
eden Krim yan, 1895 Haziran so nla n nda Moskova yo lunda Nik o la Me rkad i"nde
Sı. Kaınn isimli Ermen i kilisesinde d ini bir ı ôrene kanlarak burada yapl lAı
kon uş mada haleı-i ruh iye sini ve Rus Çan'ndan ne etediğini izah etmişti,
Krimyan ' ın konuş masın ın ö nemli noktal an ş ô yledir; "...Ermenüertn hamlsl,
Hristirı n iın n ha mi -I um um is! o la n Ru s Imp aratorudu r ... :\1a lu m u n uzd ur
id, bilum um Erme nnert n Katogigosu olarak..... kend isin e ta h mi l oluna n
\·t n lfi i ri)'. ga)'ri mukted lr- bir halde b ul un du ğu nu tesffm et me k bı r
Ka togigos Için elem-l azimdir, Ke nd i ke ndim e 'Ey Rabbim! Se" benim gibi
(Jınyor
bir )'ük tonmil ettin, bori sona ka~ı vazifemi
idl'rtk isıirinat., vicdan ile terk-i nOJ'at
id..bilmeMıgim için l'Ilzi/..lerimin ijan hususunda bana mu a ıvnetini diriA
ilme' d iJ e m ünaca at edlycrum, Eç m i)'ızi n 'de bulu nduj um müddet çe
bir adama.bu gün
(k Mal .."ilimI'
d ü n ya nın
hu
keıb·i
ağtr
kamım
tırıfından
şu
meatde
m ek tu p
ve t elgr l Oar
aldı m ;
....Ermtn ilerin duçar olmakda bulunduklon. ,zulme••, nihaJ·et I>t'riJmt',fi için
bildimfe Rusların haMm-; muıla lı , olan ''''paraıor ha:Ttllerine müracaat
ilrnem"'M' Ben bU cü nı l e Ermen ilerin Kltog igosu o ldu ğu m ci het le bu h lznıeti
ıfa etme k
\'a zifesi)'le m üke llef idim. "· i1hıık ikl,. ba~k. yerdekller
[ rme nUerl n nıes ku n olduğ u Os mı n lı ' n m Doğ u A nı dolu'dıkl \'Ua )'ttl erd t kl
Uris ti )'. nl.nn kıtall ne ntsbeten h iç mesabesl nd edl r ., Ermeni ltri n Ielak et ve
~era lelleri ne
nth eyet \'t r il mesl Rusya Impa ra ' or u ' nd a n Istlrham
ed~i m~M"»' Katogigos Kri myan 'ın bu konuşmasında öze llikle b ütün
Ermertilerin ruhant temsilcisi ve Osmanlı T ürkiyesi' ndeki Ermen ilerin çok
büyük bir zulüm ahmda o ldu k larına vurg u yapll~1 görü lmek ted ir. Ancak,
Krimyan bürün Erme nilerin temsilcisi olmadığı gibi bütün Gregoryan
Ennenilerin de ıems i lc isi deği ldir. Ay nea Türk iye'de ki Ermenilerin zulüm
alunda old uklan iddi as ı da gerçekleri ya nsıtmamaktadır.
Nihay et. Kri myan, 27 Haz iran 1895 günü öğl eden so nra özel bir ırenle
Moskova' ya ulaşmıştı. Ka togigosu'un tre n istasyonundaki karşı lanmas ına Rus
" Po lis 'sann"n ı n da aralan nda bulunduğu ekserts! Erm enilerden o luşım
kalabahk bir grup kanlrmşn. Kalabalık ıarafından " Geç E riks " nida lanyla
"
•
O:ınwıJı Haıici)'fti 'ııoden Sııdareıe II KE 1310 (3 0CIIı 1895) ıaribinde )"Ulları tmete ;
f1:\A , Endibtllt ın, Karton No: 764. (O OE, 2.t, l swıbu.l 19119, ı..302).
PetcrWıırg Osmanlı Sefareti 'ndeıı z6 Haziran 1895l1rihill'Je Huiayc Nezareti 'ııc gO-ııderikn
ye 26 Haziran ı m ıari hill'Je NoııosO pz.eıesirıde Krimyın'lı ilgili yıyınlllI\lln ywnıa
lercümnini ihtiVl cdnı lIhıiTlIl ; II:'riA. E/ldib tOr: TS, ~on 67, Ey, 00: 138(OBE. J(I,
İsunboııl ı 991. ı.. 36)· 368).
EÇMIYAZr..ı' DE KRbfYAN"C'o' KATOOlOOSU;K OO!'\E.'dı...
41
AUARSLA.'I:
b&skılar
sonunda OsınaııIı Hükümeti r&rJ.fından da kabul edilerek yiirürlüAe
kooulınU$N "
kaflllaıwı
Krimyan. Emıeni Kilisesi' nde bir vaaz vererek ~ R us)"ı 'dı )"ltl)"ln
Enntnilerln blhri)"u o,manlı iilknlnde )"ıpşın lınn 1tC' zulme d uçar
oldu!u..u_ n Rus Impıraıonın ı du ı eemeıertnt " töykmişti)l .
•
II Mıyıs 1895 Islahaı Projesi Enncniler tarafından bir kunuluş belgesi "c
için bir adım 01arU. g6riilmıiştü. Islahıı Projesi 'nin gCTÇekleşmcsi
için Eçmiyazin ~ıo~i~~luAu ilc ~ynı isı.i~ameıte Çllı~ I~bul P~ Ai
fzınirliylO da. kendileri ~ın me mnumyer vencı bu olıyı EçmıylZı n Kltogıgosu
KrimylO·' miljdel emişti . Böylece, Osmaıılı Devleti ürerinde her zama n bMkl
yapmay' mukredir elen üç devletin. Türlciye'ni n Do ğu Anadolu bölgesine
müdahale etmeleri için hukuk i zeminle rini geni şletme l eri saAlanm ışu" Bölgede
nüfus kesafeti olmamasına ra ğ men, baAımsı ıhA' yaklll$u klanna kanaa t getiren
Ermeniler de bu istekleri ni gerçek jeşnrmek için engel gördü kleri Türklere kırşı
yeni ve $iddı:tli bir müca dele dönemine ginni şlerdi.
tıaıumııhk
KalOl igos Kri myan. Rusya lehine: Osmanlı .leyhillC y.pııp konuşmalarıbn
sonra Rus Imparatoru tarafından Peıcrlıof Sıuayı ' ndıı kabul edilmişti . Ancak ,
Rus Hariciye Nann tarafından yapılan açıklamada. Kaıogi gos' u n -sad eee
kili ~ln e ılt 1$ler le uR;ra $tlR;I Rbel inil mişıil'. fakaı, bu i nand ıncı bulunmanuşn.
Karogigos Kri myan ' ın Rusya Çan ' na müracaat edere k ondan Ermeni mesele sin e
müdah.le etmes ini isted iAilll kanaaıi has ıl olmuştu . Esası nda, Rus Hariciy e
Nuın' nın ifadesin in doğru kabul edil mesi gerek ir. Çünk ü. Rusya Hükümeti için
Osmını Devleti 'nde yaşayın Ermen iler lehine girişi m y.pması için Kri myan 'ı n
söz aöylemesi llC gere k olmad ıAı, Rusyı'nın temel polit ikası IÇ ısından
maIumdur. Zaten, Rus yOnetimi Krimyan ' m Rus Imparatoru'yla gÔl'ÜŞIJ1niDden
dokuz ıy öece. Doğu Anadolu'daki villyetlerde Ermeniler lehine ıslwt
yapm.ul için, Ingiltere ve Fransa' yla birlikte Osmanlı Oe\"leti yönetiCilerine
milracIIt etmişti. Ancak, Ktimyan' ın bu müracaaunln Osmanlı Devleu'eie
Islahııı Projesi'ni Lr.abUJ emıcsinden 60«' yapıldıtına dikb! edilirse. bu scyahalin
Islahat Projesi' nin kabul ' "C tasdi k edilmesi siirccinc etk ili olduAu veya olmuş
olabilc«jini kabul etmek gerekir.
29 Atusıos 1894 yılındaki Sasun Enn cni olaylan üzerine, lngihere, f ransa
ve Rusy. hükiimeıleri Osmanlı yöneliminc Ermeniler lehine ıslahat için
müracaat eım işlerdi. Esasında, bu üç devletin Istanbul' daki elç ileri. Eçmiyari n
K.aıog i gosluAu ilc .yn ı yönd e hare ket eden Paırik I zmirl i yan 'n ın idaresi ndeki
Istanbul Grcgo ryan Etmeni Pıtrikhancsi tarafından veri len esas lara Istinaden,
Erzurum, Bitlis. Van. Siva.s, Diyarb.k ı r ve Harpuı için bir lslahat Projesi ve
MemoBndumu' nu hlZırlımışlardl". 40 maddeden oluşan ve lngihere, fran sa ve
Rusy. laf;I,fından Os.manIı Dev leti'ne verilen projc. yapı lan gôriişme, tartışma ve
,.
il
'l7 Hıın. ı m ıaritıii SO'tOIILi PıeLaiDık Krimyaııllı iJıiLi ıınım Mbtrini ihtı ... edını
. . - . . . . 0SııLIııh ~
tdaı aiınni; H.'"",. E.ıMLikMOr. TS. KaıTı,ıa 61, EY. _
1.c0(08E, se, ı-.tıuı 1991
nı ·ın l.
HIriCi)e !'O&ZD1 ı.ıı.fıııııiIıı 26 Zillıicoe 1312 (20 Ha:ıiı.ı:ı 119' ) ı.rılıiııfk SadImC )"&ııı. YC'
PdaIbUrJ smrcr; "ndeı:ı. I' ZıIIıiCU 1312 (9 Hazinııı 189') wüı1i 1dırafuı ııtrdnıailliitııi...
cıdetı ıa/Irint; I{'I;A. Endik.alör: NT , Kaıuxı
iç 110: nı Z 13U) (l 6 Haziran 18<m (()B E,
m.
ıo.lsıaııbui
•
11
t99I, .. 229L.
Ali K.PXa. "TinLiye'de Ennerıilcr içi" Yapılan Rd onnl..... mıılıar ar.... Tirk-Erm",1
hltkık'" s.mpoz)lImıı( I.Ulı blı ı CnIY,n1Int, 2.....25 YI _m JOO1 ı. 1$WIbııI 2001, .. i i'"
&al U,.." T.... hk
ErmnUL,. u
F.nnt nl MMaı, Iıwıbul 1987, 1. 294-29' "
Sonuç
Greıorran
Ermcnilerin ilk kutsal merkezi oLan Eçmiyazin 'in XVI . yO.ıyılda
bir sitrclitinc Osmanlı ~"Iı:ti'nin y6neti mindc kılmasından S()IIB. tıbi
olan Ermenilerin büyıilı; çotunlutunun Osmanlı ,"ıtandaşı olması "e
OsmanIı 'n ın bir çekim ıncrIı.eri olması dolayısıyla, Eçmiyuin Kaıogigoslan
<hınanlı padi~[an tanıfından tayin edilmeye başlanrmşn. Ancak. 1828
wilıinde Eçmiyuin dahiL, bu bölgen in Rus hakimiyetine geçmesi ve bu
Katagigoslutu kendi kon trolleri alıma almalan üzerine, Osman lı'EçmiylZi n
kısa
ilişkileri bozulmuşru.
Tanıimat
dönemi nde iliş k iler yen ide n diizdti lmeye ç,a hş ıl masına rağmen,
Rus etk inliii dolayı sıyla EçrniylZ in'e tam olara k itimaı
edememişti " I lişkileri en kötü devresi ise, 189 1 yılında Osmanlı yöneti minin
w vip etmediAi Knrııyaa'm kalOgigoslutu dönem i ol muştu r. Ruslan n ısrarl ı
isıepyIc bu tayini kabul eden ve Kudüs' ten Rusyı'ya giderken Istanbul'ı
u~ Triyeste üzeri nden yoletılutJınu yapmasında Isral" eden Osmanlı
)'6nı:timin;n haklılılı kısa süre sonra ortIIya Çıkm ıştı .
Osmanlı wıfından
Krimyan' ın Kaıogigos 5CÇimiyle beraber Rusya. Ingiltere ve Rusya 'daki
Ermeni çc',rcleri ve onlann dosllannda <hmaıılı Oe'vleti sınırlan dah ilinde
~)'&11 Ennenilcr lehin e ıslahıt yapılması g.eretaip yöniinde kuV\"C'IIi bir hava
meydana ıCımişti. Fakat, bundm daha da önemlisi Ermenilerin en önemli ruhani
merltezi olan Eçmiyuin KaıogigosluAu ' nw:ı bir Rihti lıl~ merkezi hıline
•
AJiKlJ"ac&, &&m, .. 1I6-122.
•
U.... ..." _ 334.
A.L! ARSLAN
42
gelmesiydi, Burada, Doğu Anadolu'da yaşayan Ermeniler lehine bir savaş
başlatmak üzere silahlı gruplar hazırlanmaya başlanm ış. silahları için paralar
toplanmış ve fedailere her türlü yardımlar yapıl maya başlamtu şn. Anadolu 'da
ortaya çıkan pek çok Ermeni olayında mutlaka Eçmiyazin blı~larıtlsl bulunmaya
başlanmış. Krimyen Ermeni din adamlarını da harekete geçirmek için özel
gayret sarf etmişti
Ruha"! ö nderliğini kuııanarak başta Istanbul Gregoryan Ermeni
Patrikhanesi'ni kendisiyle aym isukarneue hareket ettirmeye çalışan Krimyan.
1894 yılına kadar bunda başarılı olamadığı gibi, dini törenlerde adı da
anılmamaya başlanmıştı. Ancak , 1894' te xt eteus Izmirliyaıı'ıo Istanbul
Pa trik li ğ i ' ne aıanmassyla, Krimyan 'uı manevi pedcriiği yeniden inşa edilip, adı
kilisele rdeki törenierde anı l maya başlanmıştı . Böylece, en önemli iki Ermeni
kuru mu aynı Isuka merte çalışmaya baş la m ı ştı . Bun ları n birlikleli~i Osmanlı
yönetici lerine Do ğ u Anado lu' da Ermeniler lehine ıslahaı yapmayı kabul
ettirilmesinde önemli rcl cynarmşu.
Iran, Romanya ve Bulgaristan gibi ülkelerdeki Ermenileri de ôrgütlemeye
Krimyan, Av rupa lı büyü k devlerler nezdinde Ermcnüere yard ım etmeleri
için diplomatik giriş imler yapmıştı. Bunlardan en önemlisi Ermeniterin hamisi
olara k gôrdügü Rus Imparatoru ile görüşmek için Petersburg 'a p lanladıgı
gezis iydi. Büyük umutlarla gerçekleşt i rilen ve Moskova'da Rus İmparatcru'yla
görüşen Krimyan ' ın bu seyahati. dini ve insani boyutlu de~i l , esasında
Anadolu'daki Ermertilere gelecekteki devletlerini lrumı a lan için zemin
hazırlamaya yöneli k siyasi bir seya hattir. Osmanlı Hükümeti'nin lslahat
Projesi' ni kabul etmeden önce gerçekleşmes i dikkale alınırsa bu gezinin etkili
olduğunu kabul etmek veya bunun Ru s- Fransız- İngj hz politikalan ile
örtüştü~iinii söylemek yerinde olacaktır.
çalışan
Ruslar lehine Osmanlı aleyhine din adamlığını aşan bir !anda hareket eden
Krimyan, 1896 yılından itibaren Ruslardan beklemediği bir darbe ile
sarsılacaktır. Ç(inkii Rusya, kendi toprak lanndaki Ermeni okullannm dillerini
Rusça' ya çevinn eye başlamış, kiliselerdeki ayinlerin dilini bile Rusça ' ya
çevrilmesun emreımişn, Türklerin hiçbir zaman yapmadıklan bu icraat
karşıs ında zor duru m kalan Krimyan. Kaıog igosl uk merkezini de Istanbul 'a
taşımaya kalkışmış ve bunu Osmanlı yönetic ilerine teklif etmişti. Fakat Osmanlı
yönet imi bunu kabul eımemişt i"ll .
•
Ruolann Eçm iyazin KaloıillD5luQU· ....'e KıfUs)'I'<!a bulWWl her tU.rlü &meni okuıuııı kall'
yı.pılan baskılan ve Emıcnilenn bu olıy kaq.sındıı vı:nni, oldutu mücado lcler için !>k.,
Haynıllah Cengiz, ·Rusyl'nın IB9S· 190S y,JJan ...... ,nda Kıfl<u).. Ermmilcri PoJjıii:Hı •
Etmenileri Ruolaşıırma Çllba\an·· , Kı llıo Araılırmalırı, IV, Istanbul 1998, o. nS-Jw.
EÇ..l IYAZIN'DE KRIM Y AN '~ KA TOGICro SLUK oO:-;EM!...
43
A8STRACT
The Chu rch of Grego rian Armenians' first spiritual centre was
Etchmiadzin. Mler Onoman eonquered the Etchmiadzln . in 1585, catholkos,
ııead of Etchmiadzin Churcb. was apoinıed by Ono man Sultan s until Russlan
occupaıion of Etchmiadzi n in 1828.Russian governmenr reorganised
Eı:chmiadzin Church and completely controled it. In that cese Onoman
GovernmenI did n01 trust Etehmiadzin. During the Tanzim at Period Ono manEtehmiadzin relaticnship was restored. Bul, alte r Hrimian who Oneman raters
did not want him. was elecıed coıhclicos of Etchmiadzin in 1891, OnomanEtehmi adı i n relationship spoiled. Because. accord ing to the On oman
documentS, Hrtm ian ennu de was not good towards to Ottom an Sıaıe . Ann enian
e\'enıs in the Onoman country was connected with Hrimian and Etehmiadıin .
Hrimian alsa organised Annen ian in Iran, Romania and Bulgaria. Hrimian made
good relation with that days supper states, United Klngdorn, Prance and Russia.
More than this, he applied Lo uıem to press on Onoman Staıe for reformetion of
Turkey' s Ann enian in eastcm Anatclia. Finalı)', Ottornan Govemment accep ted
to rnake a reform for Annen ian. Bul very short time lancr, Russian Gc vem mem
begun ıo press Annen ian to chence ıheir language and to accepr Russian
language eve n for thelr religio us ceremcny.