Öğret m İlke ve Yöntemler
advertisement
Öğretm İlke ve Yöntemler Necdet Aykaç Doç. Dr. Necdet Aykaç ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ ISBN 978-605-364-694-5 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Cemal İnceoğlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net Doç. Dr. Necdet Aykaç Necdet AYKAÇ, 1966 yılında, Çorum-Alaca’da doğdu. 1989 yılında, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi, Eğitim Programları ve Öğretimi Bölümü’nden mezun oldu. 1993 yılında Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eğitim Programları ve Öğretimi Bölümü’nde Yüksek Lisans öğrenimini ve 2005 yılında da Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimler Enstitüsü, Eğitim Programları ve Öğretimi Bölümü’nde Doktora öğrenimini tamamladı. Aynı yıl Çağdaş Drama Derneği’nden “Yaratıcı Drama Liderliği” sertifikasını aldı. Halen Çağdaş Drama Derneği Muğla Temsilciliği görevini yürütmektedir. 1993 yılında Esenler Köyü’nde sınıf öğretmeni olarak göreve başladı. 2000 yılına kadar Ankara Köstence İlköğretim Okulu, Hasan Oğlan Öğretmen Lisesi, Osman Gazi İlköğretim Okulu, Şehit Mehmet Altanlar İlköğretim Okulu gibi okullarda, Sınıf Öğretmenliği, Rehber Öğretmenlik ve Öğretmen Meslek Dersleri öğretmenliği yaptı. 2000-2003 yılları arasında Keçiören Vildan Nurettin Demirer İlköğretim okulunda okul müdürlüğü yapan yazar, 2003 yılında bu görevinden istifa ederek bir süre daha Bekir Gökdağ Lisesi, Barış Yolu İlköğretim Okulu, Hun İlköğretim Okulu, 19 Mayıs İlköğretim Okulu ve Bağlum İlköğretim Okulunda Sınıf ve Rehber Öğretmeni olarak görev yaptı. 2005’in Mart ayında 19 Mayıs Üniversitesi, Sinop Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı’nda öğretim görevlisi olarak göreve başladı. 2005 Haziran’ında Dr.; Temmuz’unda ise Yrd. Doç. unvanını aldı. Sinop Eğitim Fakültesi’nde Dekan yardımcılığı, İlköğretim Bölüm Başkanlığı ve BÖTE Bölüm Başkanlığı görevlerini yürüttü. 2007 yılında Muğla Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Eğitim Programları ve Öğretimi Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak çalışmaya başlayan yazar, 2013 yılında Eğitim Programları ve Öğretimi alanında Doçent unvanını aldı. Halen Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğretim üyeliği görevini sürdüren yazarın Eğitim programları ve öğretim alanında ulusal ve uluslar arası çok sayı da yayını bulunmaktadır. Yazar lisans ve yüksek lisans düzeyinde “Program Geliştirme”, “Program Değerlendirme”, “Öğretim model ve ilkeleri” “Öğretim Teknolojisi ve Materyal Tasarımı”, “Öğretim İlke ve Yöntemleri”, ve “ drama” derslerini yürütmektedir. ÖN SÖZ Bir ülkenin eğitim sistemi genel olarak ele alındığında, öğrenci, öğretmen, öğretim programı ve eğitim ortamı olmak üzere dört temel değişken ile bunların her biriyle ilgili sayılamayacak kadar çok alt değişkenin karşılıklı ilişkilerinden oluştuğu görülebilmektedir. Bu yönüyle etkili bir öğrenme süreci oluşturmanın yolu bütün sözü edilen bu değişkenlere yeterince önem verilmesine bağlı görünmektedir. Ancak bütün bu değişkenler içerisinde en önemli öğelerden biri öğrenme-öğretim sürecinin biçimlendiricisi ve rehberi konumunda olan öğretmendir. Bu açıdan bakıldığında nitelikli öğretmen yetiştirme bir ülkenin geleceği açısından oldukça önemlidir. Yeterli niteliğe sahip olmayan öğretmenlerin görev yaptığı bir eğitim sisteminde, eğitim programları ve eğitim ortamı ne kadar iyi hazırlanırsa hazırlansın etkili bir öğrenme sürecinin oluşması mümkün görünmediği gibi eğitim sisteminde birçok sorunun yaşanması da muhtemel görünmektedir. Bu çerçevede, ülkemiz eğitim sisteminde yaşanan sorunların önde gelen nedenleri arasında, istenilen kalitede öğretmenin yetiştirilememesi ve buna bağlı olarak özlenen etkili ve kalıcı öğrenmeye elverişli öğretim süreçlerinin hayata geçirilememesi gelmektedir. Bu noktadan hareketle, bu eser, istenilen yeterlilik ve donanımda öğretmenlerin yetiştirilmesine ve her düzeyde eğitim kademesinde etkili ve verimli eğitim süreçlerinin gerçekleştirilmesine katkıda bulunmak üzere hazırlanmıştır. Anılan amaçla hazırlanan eser,” Eğitimle ilgili Temel Kavramlar, Eğitim Programı ve Program geliştirme “ “öğrenme - öğretme süreci ve öğretimde planlama”, “Eğitim Teknolojisi ve Öğretim”, “İletişim ve Öğrenme, Öğrenme – öğretim İlkeleri”, “Çoklu Zeka Kuramı, Yapılandırmacı Yaklaşım, Aktif Öğrenme, İşbirliğine Dayalı Öğrenme ve Beyin Temelli Öğrenme”, “Öğrenme- Öğretme Modelleri, Öğretme stratejileri, Yöntem ve Teknikler”, “ Aktif Öğretim Yöntem ve Teknikleri” olmak üzere yedi temel bölümden oluşmaktadır. İlk iki bölümde, genel olarak eğitim, öğretim, eğitim programı, öğretim programı ve program geliştirme ile ilgili genel kavramlar üzerinde durulmakta, eğitim programı tanıtılmakta ve programın planlanma süreci, uygulanması ve denenmesine yönelik olarak izlenen süreçler açıklanmaktadır. Üçüncü bölümde, eğitim teknolojilerinin öğretimde uygulanması geniş şekilde ele alınmaktadır. Dördüncü bölümde, iletişimin öğrenme ortamı açısından öneminden hareketle, daha etkili ve kalıcı öğrenmeyi sağlayabilecek iletişim süreçleri üzerinde durulmaktadır. Beşinci bölümde bölüm de ise aktif bir öğrenme ve öğretme ortamının yaratılması açısından önemli yaklaşımlar içeren, Aktif Öğrenme, Yapılandırmacı Yaklaşım, Çoklu Zeka Kuramı, işbirliğine Dayalı Öğrenme ve Doç. Dr. Bilal Duman tarafından yazılan Beyin Temelli Öğrenme Üzerinde durulmaktadır. Beşinci Bölümde ise, Öğrenme – Öğretme sürecinde etkileri olan modeller, Öğrenme ve öğretme stratejileri üzerinde durulmaktadır. Son bölüm de çalışmanın temel felsefesini oluşturan yapılandırmacı öğrenmenin uygulanmasına dönük aktif öğrenmeyi içeren öğretim yöntem ve teknikleri, örnek etkinliklerle desteklenerek ayrıntılı şekilde açıklanmaktadır. Eğitim ve öğretim süreçlerinin bütün yönleriyle ayrıntılı şekilde ele alındığı bu çalışma, yüksek öğrenim kurumlarında öğrenim gören öğrenciler için yardımcı ders kitabı, öğretmenler ve eğitim araştırıcıları açısından ise, temel başvuru kaynağı niteliği taşımaktadır. Bu bağlamda, hiç bitmeyecek öğrenme sürecinden geçen bütün öğrencilere ve insan yetiştirme projesine omuz veren öğretmen ve eğitim araştırıcılarına yararlı olacağını umuyorum. Bu kitabın temelini Natürel Yayınları tarafından 2005 yılında birinci baskısı, 2009 yılında ikinci baskısı yapılan Aktif Öğretim Yöntem Ve Teknikleri kitabı oluşturmuştur. Bu kitap Aktif Öğretim Yöntemleri ve Teknikleri kitabının genişletilmiş ve geliştirilmiş halidir. Bu yönüyle kitapta öğretmen adaylarının ve öğretmenlerin ihtiyaç duyabileceği konulara yer verilmeye çalışılmıştır. Öğretim İlke ve Yöntemleri kitabının oluşması sürecinde değerli meslektaşlarımın ve sevgili öğrencilerimin gerek kaynak sağlama gerekse kitaptaki eksikliklerin düzeltilmesinde önemli katkıları olmuştur. Katkılarından dolayı özellikle Arş. Gör. Özkan Çelik, Yüksek Lisans Öğrencisi Ersin Atar, Doktora Öğrencisi Çetin Toraman, ve Arş. Gör. Hilal Bilgin’e candan teşekkür ediyorum. Ayrıca Çalışmaya etkinlikleri ile destek veren Yrd. Doç. Dr. Murtaza Aykaç, Arş. Gör. Özgür Ulubey, Arş. Gör. Özkan Çelik, Yüksek Lisans Öğrencisi Ersin Atar, Öğretmen Songül Başbuğ, Öğretmen Tülin Şiir, Yüksek Lisans Öğrencisi Sedat Altıntaş, Araş. Gör. Hilal Bilgin ve çalışmada desteğini esirgemeyen Esin Avcı Aykaç’a teşekkür ediyorum. Kitabın hazırlanmasında en çok emek, ilköğretimden doktora öğrenimine kadar beni yetiştiren sevgili hocalarıma aittir. Kitabın hazırlanmasında değer verdiğim bu hocalarımın etkisi kaynak eser olarak da kendini göstermektedir. Değerli hocalarıma katkılarından dolayı candan teşekkür ediyorum. Hocalarımın hepsinin adını sayamasam da özellikle bilimsel bir bakış kazanmamda desteğini esirgemeyen yüksek lisans tez danışmanım Prof.Dr. Dilek Gözütok ve Doktora tez danışmanım Prof Dr. Halil İbrahim Yalın’a öncelikle teşekkürü bir borç biliyorum..Ayrıca benim yetişmemde ve düşün dünyamın zenginleşmesinde her türlü emeği ve katkıyı sunan değerli hocalarım Prof. Dr. Fatma Varışa’a, Prof. Dr. Hafize Keser’e, Prof Dr . İnci San’a, Prof. Dr. Cahit Kavcar’a, Prof. Dr. İlhan Sezgin’e her zaman yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Doç. Dr. Nurdan Kalaycı’ya, ki- taptaki Yaratıcı Drama bölümünü yazan arkadaşım ve drama hocam Doç. Dr. H. Ömer Adıgüzel’e ve” Beyin Temelli Öğrenme” bölümünü yazan değerli meslektaşım Doç.Dr. Bilal Duman’a ve beni akademik hayatla buluşturan ve çalışmalarımı sürekli teşvik eden sayın hocam Prof. Dr. Erdoğan Başar’ a candan teşekkür ediyorum Kitabın yayına hazırlanmasında düzenlenmesinde ve basımında her türlü desteği veren başta Servet Sarıkaya olmak üzere tüm Pegem Akademi çalışanlarına teşekkür ediyorum. Kitabın, öğrencileri kır çiçeği olarak gören ve ilk günkü öğretmenlik heyecanını ve öğrenme arzusunu yüreğinde yaşatan tüm öğretmenlere ve öğretmen adaylarına yararlı olmasını diliyorum. Doç. Dr. Necdet AYKAÇ Muğla-2014 İÇİNDEKİLER Ön Söz ................................................................................................................................... vii BÖLÜM 1 EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Eğitim Programı ve Program Geliştirme ............................................................................1 Müfredat Programı ..........................................................................................................5 Eğitim Programı ...............................................................................................................5 Öğretim Programı ............................................................................................................7 Ders Programı ..................................................................................................................8 Eğitim-Öğretim ve Ders Programı Arasındaki Farklar ............................................11 Eğitim Programının Temelleri ............................................................................................13 Sosyolojik Temel .............................................................................................................14 Felsefi Temel ...................................................................................................................15 İdealizm .....................................................................................................................16 Realizm ......................................................................................................................17 Pragmatizm ...............................................................................................................17 Varoluşçuluk (Egzistansiyalizm) ............................................................................18 Daimicilik (Prennializm) ........................................................................................19 Esasicilik (Essentializm)..........................................................................................19 İlerlemecilik (Progresivzm) ....................................................................................20 Yeniden Kurmacılık (Reconstructionism) ............................................................21 Psikolojik Temel .............................................................................................................21 Eğitim Programının Öğeleri ...............................................................................................23 Hedefler (Kazanımlar) ...................................................................................................24 İçerik ................................................................................................................................36 Öğrenme-Öğretme Süreci .............................................................................................39 Değerlendirme ................................................................................................................39 Tanıma ve Yerleştirmeye Dönük Değerlendirme.......................................................40 Öğrenmeleri İzlemeye Dönük Değerlendirme...........................................................41 Öğrenme Düzeyini Belirlemeye Dönük Değerlendirme ..........................................41 xii Öğrem İlke ve Yöntemleri Eğitim-Öğretim Programının Faydaları .....................................................................41 İyi Bir Eğitim Programının Özellikleri ........................................................................42 Eğitimde Program Geliştirme Süreci .................................................................................43 Program Geliştirme ve Program Düzenleme ...................................................................44 Program Tasarımı Hazırlama .............................................................................................46 Eğitimde Program Tasarım Yaklaşımları ..........................................................................47 Konu Merkezli Program Yaklaşımları .........................................................................48 Konu Alanı Yaklaşımı ..............................................................................................48 Geniş Alanlara Göre Program Geliştirme Yaklaşımı ..........................................49 Disiplin Alan Yaklaşımı...........................................................................................49 Süreç Yaklaşımı ........................................................................................................49 Öğrenci Merkezli Yaklaşımlar ......................................................................................49 Çocuk (Öğrenci) Merkezli Yaklaşım .....................................................................49 Etkinliğe Dayalı Yaklaşım .......................................................................................50 Hümanistik Yaklaşım ..............................................................................................51 Romantik (Radikal) Yaklaşım ................................................................................51 Problem (Sorun) Merkezli Program Yaklaşımları ve Özellikleri .............................52 Yaşam Şartları Yaklaşımı .........................................................................................52 Çekirdek Program Yaklaşımı..................................................................................53 7ĕŝŶĚĞŬŝůĞƌ xiii %°/¶0 °ï5(70(°ï5(10(6¶5(&ñ °ï5(7ñ0'(3/$1/$0$ Öğretim Sürecinin Basamakları .........................................................................................60 Planlama ................................................................................................................................61 Öğretimde Planlama ............................................................................................................63 Plan Yapmanın Önemi ve Gerekliliği ................................................................................65 Öğretim Sürecinde Planlı Çalışmanın Yararları ...............................................................65 Plan Yapmanın İlkeleri ........................................................................................................66 Öğretimde Uygulanan Plan Çeşitleri .................................................................................67 Yıllık Plan ........................................................................................................................67 Ünite Planı.......................................................................................................................68 Ünitelendirilmiş Yıllık Plan ..........................................................................................68 Ünitelendirilmiş Yıllık Planın Yapılışı .........................................................................69 Sosyal Bilgiler Dersi Ünitelendirilmiş Yıllık Plan Örneği ...............................................71 Ders Planı ..............................................................................................................................72 Etkinlik Planı ........................................................................................................................74 Öğrenme ve Öğretme Etkinlikleri......................................................................................75 Ders Planı Hazırlama İlkeleri .............................................................................................79 Uygulama...............................................................................................................................80 Ölçme ve Değerlendirme ....................................................................................................80 Alternatif Değerlendirme Yöntemleri................................................................................82 xiv PŒƌĞƟŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ %°/¶0 (ïñ7ñ07(.12/2-ñ6ñ9(°ï5(7ñ0 Eğitim Teknolojisi ve Öğretmen.........................................................................................86 Öğrenme-Öğretme Sürecinde Araç-Gereçlerin Yeri ve Önemi .....................................89 Öğretmenin, Eğitim Teknolojisinin Eğitime Uygulanmasında Görevleri ....................93 Sınıfta Öğretmenin Rolü .....................................................................................................95 Öğrencide Bireysel Ayrılıklar..............................................................................................96 Eğitim Ortamının Düzenlenmesi.......................................................................................97 Sınıf Düzenlemesi.................................................................................................................98 U Şeklinde Sınıf Düzenlemesi ......................................................................................... 102 %°/¶0 ñ/(7ñìñ09(°ï5(10( Öğrenme -Öğretim İlkeleri .............................................................................................. 103 Öğrenme Durumları ve Öğretim Yöntemleri ................................................................ 109 Öğrenme ve Öğretim İlkeleri ........................................................................................... 113 Amaca Dönüklük İlkesi .............................................................................................. 113 Öğrenciye Görelik İlkesi............................................................................................. 114 Aktiflik İlkesi................................................................................................................ 114 Somuttan Soyuta İlkesi ............................................................................................... 115 Yakından Uzağa İlkesi................................................................................................. 115 Kolaydan Zora, Basitten Karmaşığa İlkesi ............................................................... 116 Bilinenden Bilinmeyene İlkesi ................................................................................... 116 Yaşama Uygunluk İlkesi ............................................................................................. 117 Öğretim Etkinliklerine İlişkin Öğrenme İlkeleri .................................................... 117 7ĕŝŶĚĞŬŝůĞƌ xv %°/¶0 ¡2./8=(..85$0,<$3,/$1',50$&, <$./$ì,0$.7ñ)°ï5(10(ñì%ñ5/ñ./ñ °ï5(10(9(%(<ñ17(0(//ñ°ï5(10( Çoklu Zekâ Kuramı ........................................................................................................... 119 Eğitimde Niçin Çoklu Zekâ Gereklidir? ......................................................................... 124 Yapılandırmacı Yaklaşım .................................................................................................. 124 Aktif Öğrenme ................................................................................................................... 129 İşbirliğine Dayalı Öğrenme .............................................................................................. 133 İşbirliğine Dayalı Öğretimin Yararları ............................................................................ 135 İşbirliğine Dayalı Öğretimin Temel İlkeleri ................................................................... 135 İşbirliğine Dayalı Öğrenme Teknikleri ........................................................................... 136 Öğrenci Takımları ve Başarı Bölümleri (ÖTBB)..................................................... 137 Takım–Oyun–Turnuva (TOT) .................................................................................. 137 İşbirliğine Dayalı Birleştirilmiş Okuma ve Kompozisyon ..................................... 138 Takım Destekli Bireyselleştirme (TDB ) .................................................................. 138 Ayrılıp Birleşme Tekniği (ABT) ................................................................................ 139 Karşılıklı Sorgulama (KS) .......................................................................................... 139 Beyin Temelli Öğrenme .................................................................................................... 140 Beyin Yarım Küreleri ve Görevleri ............................................................................ 141 Beynin Lobları ve Fonksiyonları ............................................................................... 141 Beyin Yeni İçeriği Nasıl Öğrenir? .............................................................................. 142 Beyin Temelli (öğrenme) Araştırma Doğurguları Nelerdir? ................................. 142 Beyin Temelli Öğrenme Nedir? ................................................................................. 143 Neden Beyin Temelli Öğrenmeye Gereksinim Duyulmaktadır? .......................... 143 En İyi Öğrenme Ne Zaman Olur? ............................................................................. 144 Beyin Temelli Öğrenmenin Genel Amaç ve Koşulları ........................................... 145 Beyin Temelli Öğrenmenin Genel İlkeleri ............................................................... 145 Beyin Temelli Bir Sınıf Atmosferi Oluşturmaya İlişkin İpuçları........................... 146 xvi PŒƌĞƟŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ %°/¶0 °ï5(10(°ï5(70(02'(//(5ñ Öğretme Stratejileri, Yöntem ve Teknikler ..................................................................... 149 Carroll’un Okulda Öğrenme Modeli ........................................................................ 149 Bloom’un Tam Öğrenme Modeli............................................................................... 150 İşaretler (İpuçları) ....................................................................................................... 150 Katılma ......................................................................................................................... 151 Pekiştirme..................................................................................................................... 152 Öğrenciye Yol Gösterme............................................................................................. 152 Geri Bildirim ve Düzeltme ......................................................................................... 153 Motivasyon ................................................................................................................... 154 Bireyselleştirilmiş Öğretim Modeli ................................................................................. 155 Gagne’nin Öğrenme Modeli............................................................................................. 155 Programlı Öğretim ............................................................................................................ 156 Program Modelleri ............................................................................................................ 157 Bilgisayar Destekli Öğretim ............................................................................................. 158 Öğretme Stratejileri ........................................................................................................... 163 Sunuş Yoluyla Öğretme Stratejisi .............................................................................. 164 Buluş Yoluyla (Keşfetme) Öğretme Stratejisi........................................................... 165 Araştırma ve İnceleme Yoluyla Öğretme Stratejisi ................................................. 167 Öğrenme Stratejileri .......................................................................................................... 167 Öğrenme Sitilleri ............................................................................................................... 170 Kolb Öğrenme Stili Modeli ........................................................................................ 171 Dunn ve Dunn’ın Öğrenme Stili Modeli .................................................................. 175 Sarasin’in Öğrenme Stili Kuramı............................................................................... 177 Gregorc’un Öğrenme Stilleri Modeli ........................................................................ 179 7ĕŝŶĚĞŬŝůĞƌ xvii %°/¶0 $.7ñ)°ï5(7ñ0<°17(09(7(.1ñ./(5ñ Öğretim Yöntemleri .......................................................................................................... 181 Öğretim Yöntemlerinin Seçimini Etkileyen Faktörler.................................................. 182 Aktif Öğretim Yöntemleri ................................................................................................ 184 Soru-Cevap Yöntemi ................................................................................................... 186 Grupla Çalışma Yöntemi ............................................................................................ 189 Tartışma Yöntemi ........................................................................................................ 193 Büyük Grup Tartışması .............................................................................................. 195 Küçük Grup Tartışması (Vızıltı Grupları) Tekniği ................................................. 196 Panel .............................................................................................................................. 200 Zıt Panel........................................................................................................................ 200 Kartopu ......................................................................................................................... 203 Sempozyum ................................................................................................................. 203 Kollegyum .................................................................................................................... 203 Konferans ..................................................................................................................... 204 Münazara...................................................................................................................... 205 Workshop ..................................................................................................................... 205 Akvaryum (İç Çember) .............................................................................................. 206 Beyin Fırtınası Tekniği ............................................................................................... 208 Görüş Geliştirme Tekniği ........................................................................................... 212 Altı Şapkalı Düşünme Tekniği................................................................................... 219 Konuşma Halkası Tekniği .......................................................................................... 224 Örnek Olay Yöntemi ................................................................................................... 227 Senaryo Temelli Öğrenme ......................................................................................... 234 Sözlü Tarih ................................................................................................................... 238 Gösteri (Demonstrasyon) Yöntemi ........................................................................... 239 Bireysel Çalışma Yöntemi........................................................................................... 242 Proje Yöntemi .............................................................................................................. 243 Gezi ve Gözlem Yöntemi ............................................................................................ 245 Deney Yönetimi ........................................................................................................... 248 Problem Çözme Yöntemi ........................................................................................... 250 Balık Kılçığı .................................................................................................................. 256 Yaratıcı Drama Yöntemi ............................................................................................. 257 xviii PŒƌĞƟŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ Yaratıcı Dramada Aşamalar ....................................................................................... 260 Yaratıcı Dramanın Özellikleri.................................................................................... 262 Yapılandırmacı Yaklaşım ve Yaratıcı Drama İlişkisi ............................................... 263 Dramatizasyon ve Rol Oynama Tekniği ......................................................................... 273 Öykü Oluşturma Tekniği.................................................................................................. 277 İstasyon Yöntemi ............................................................................................................... 278 Benzetişim Tekniği ............................................................................................................ 280 İş Başında Eğitim ............................................................................................................... 281 Mikro Öğretim................................................................................................................... 282 Kavram Çatışması Yaratma Tekniği ................................................................................ 283 Zincirleme Benzetim Tekniği .......................................................................................... 284 Kavramsal Karikatür ......................................................................................................... 285 Eğitsel Oyunlar .................................................................................................................. 286 Kavram Öğretimi ve Kavram Haritası ............................................................................ 293 Zihin Haritaları.................................................................................................................. 297 Kaynaklar............................................................................................................................ 299 Ek.1 U Biçiminde Oturma Düzeni Şekli ........................................................................ 309 Ek.2 6 Kişilik Grup Çalışma Düzeni Şekli .................................................................... 310 Ek.3 4 Kişilik Grup Oturma Düzeni Şekli...................................................................... 311 Ek.4 Çember Düzeni Şekli ............................................................................................... 312 Ek.5 Grup Değerlendirme Formu ................................................................................... 313 Ek.6 Grup Değerlendirme Formu ................................................................................... 314 Ek.7 Grup Öz Değerlendirme Formu ............................................................................. 315 Ek.8 Proje Değerlendirme Ölçeği .................................................................................... 316 Ek.9 Sosyal Bilgiler Öğrenci Ürün Dosyası.................................................................... 317 Ek.10 Öğrenci Ürün Dosyası Değerlendirme Formu ................................................... 318 Ek.11 Bunları Öğrendim .................................................................................................. 319 Ek.12 Bunları Öğrendim .................................................................................................. 320 Ek.13 Sosyal Bilgilere Yönelik Tutum Ölçeği ................................................................. 321 Ek.14 Performans Ödevi................................................................................................... 322 Ek.15 Dereceleme Ölçeği.................................................................................................. 323 Ek.16 Açık Uçlu Soru ........................................................................................................ 324 Ek.17 Örnek Etkinlikler.................................................................................................... 325 1. %°/¶0 (ïñ7ñ0/(ñ/*ñ/ñ 7(0(/.$95$0/$5 EĞİTİM PROGRAMI VE PROGRAM GELİŞTİRME Bir toplumun kalkınması, gelişmesi ya da geri kalması ülkede uygulanan eğitim sistemi ve uygulanan eğitim programları ile doğrudan bağlantılı görünmektedir. Eğitim, üzerinde tartışılan birçok sorunun kaynağı olarak gösterilmiştir. Çevre sorunlarından, ülkenin geri kalmışlığına ve istenen nitelikte bireyler yetiştirilememesine kadar birçok sorunda elbette eğitim tek neden olmamasına karşın önemli bir rol oynamaktadır. Bu sorunun bilincinde olan eğitim bilimciler ve uygulayıcıları, “Eğitim nedir, nasıl bir eğitimle istenen amaçlara ulaşılabilir, eğitim programları nasıl hazırlanır ve uygulanırsa daha etkili sonuçlar alınabilir, öğrenciler 2 PŒƌĞƚŝŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ nasıl daha etkili öğrenebilir?” vb. sorulara yanıt aramışlardır. Bu bölümde temel kavramlara kısaca değinilerek eğitim programı ve program geliştirme üzerinde kısaca durulacaktır. Ertürk’e (1994: 12) göre eğitim, “bireyde istendik yönde davranış değiştirme süreci” olarak tanımlanmaktadır. Eğitimcilerin önemli bir kısmı tarafından kabul gören bu tanımda öne çıkan iki kavram “istendik” ve “eğitimin bir süreç” sonucunda oluştuğudur. “İstendik” kavramından, bireyde istenen özelliklerin belirli plan ve program dahilinde yürütülmesi, tesadüflere bırakılmaması anlaşılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, eğitim süreci çocuğun doğumundan ölümüne kadar olan uzun bir süreci kapsamaktadır. Bireyde eğitim, başta aile olmak üzere, yaşadığı ortamlarda ve daha sonra da eğitimin planlı olarak yürütüldüğü okullarda devam etmektedir. Eğitimin okulda belli bir plan ve program dahilinde yürütülen kısmına “öğretim” denilmektedir. Bu açıdan bakıldığında öğrenme ve öğretme kavramları birbirlerini tamamlayan iki kavramdır. Bu süreç öğrenci açısından değerlendirildiğinde öğrenme olarak adlandırmaktadır. “Öğrenme”, davranışta ve potansiyel davranışta, yaşantı ürünü olarak meydana gelen nispeten kalıcı izli değişmedir (Senemoğlu, 2003: 94). Öğrenme ürünü olan davranışlar, genel olarak iki yolla kazanılmaktadır. Bunlar, planlı eğitim yoluyla (kasıtlı kültürleme ürünü davranışlar) ya da gelişigüzel kültürleme ürünü olan davranışlardır (Senemoğlu, 2003: 98). Planlı eğitimle daha çok okullarda ya da farklı kurumlarda belirli bir plan ve program dahilinde istendik davranışlar kazandırılmaya çalışılmaktadır. Bu istendik davranışları okullarda her zaman kazandırmak mümkün olmadığı gibi bazen de istenmeyen davranışlarda oluşabilir. Bu davranışların oluşması, hazırlanan ve uygulamaya konan program kadar, eğitim ortamı, yakın çevre, öğretmen vb. birçok faktörden etkilenmektedir. Ancak eğitimde istenen davranışları çoğaltmak eğitim programlarının etkili bir biçimde hazırlanması, uygulanması ve zengin bir öğrenme öğretim ortamı yaratmakla mümkün olabilecektir. Eğitimde öngörülen hedeflere ulaşılması, planlı ve programlı bir çalışma yürütülmesini gerekli kılmaktadır. Okulda yürütülen eğitim faaliyetlerinin başarısı da yapılan her türlü etkinliğin belirli bir plan ve program dâhilinde yürütüldüğünde etkili olabilecektir. Eğitim bir yandan okullarda planlı ve programlı olarak formal yolla yürütülürken diğer yandan bireyin doğumundan hatta anne karnından başlayarak ölümüne kadar olan yaşam süreci içinde aile, akran grupları, iletişim araçları, iş yaşamı ve yaşadığı toplumsal ve kültürel çevreden etkileşimleri yoluyla informal bir eğitim süreci ile birçok davranışlar kazanarak devam etmektedir. Bu davranışlar bazen toplum tarafından olumlu bazen de olumsuz olarak kabul edilse de gelişen bilim ve teknoloji- ŒŝƟŵůĞ7ůŐŝůŝdĞŵĞů<ĂǀƌĂŵůĂƌ 3 ye paralel olarak bireyin planlı programlı bir eğitim sürecinden çok informal plansız bir eğitim süreci sonucunda çevre ile girdiği etkileşimler ve deneyimler sonucunda öğrendiği görülmektedir. Bilgisayar ve internet teknolojisinin gelişimine paralel olarak öğrenciler bilgiye artık çok kolay ulaşmaktadır. Bu yönüyle okullar ve öğretmenler tek başına bilgi aktarıcı rolden çıkmış, öğretmen öğrenme çevresini ayarlayan çevreyi düzenleyen bir konuma geçmiştir. Okulda yürütülen formal eğitim bir yandan yaygın eğitim yoluyla her yaştan bireye yaygın eğitim sistemi içerisinde kurslar, seminerler ve hizmet içi eğitim yoluyla, bilgi ve beceriler kazandırarak yeni mesleklere hazırlarken diğer yandan çalışan personelin gelişen teknoloji ve bilimsel gelişmeler paralel değişen mesleklere uyum sağlaması için eğitimler verilmektedir. Okullarda planlı programlı olarak yürütülen eğitimin önemli bir kısmı ise örgün eğitim yoluyla yürütülmektedir. Bu eğitim süreci okul öncesi, ilkokul, ortaokul, Lise ve üniversite (yükseköğretim) kademeleri biçiminde yürütülmektedir. Bu eğitim sürecine üniversiteler bünyesinde lisansüstü eğitim veren enstitüler yoluyla master ve doktora eğitimi de eklenebilir. Her kademe ve enstitünün farklı alanlara özgü eğitim programları hazırlanmakta ve uygulanmaktadır. Eğitim ve öğretim faaliyetlerin genel yapısı, eğitim programı, öğretim programı ve ders programları şeklinde ifade edilebilecek ana unsurlardan oluşmaktadır. Bu nedenle, aktif öğretim yöntemlerine yer vermeden önce, öğretme-öğrenme sürecinin biçimlenmesinde önemli bir yere sahip olan eğitim programı, öğretim programı, ders programı, müfredat programı ve program geliştirme kavramları üzerinde kısaca durmakta yarar vardır. Eğitim programı, bireylere kazandırılacak amaçları, bu amaçları gerçekleştirmek için seçilen içeriği, içeriğin öğrenciye nasıl verileceğini gösteren öğretme-öğrenme süreçlerini ve değerlendirme etkinliklerini içine alan kapsamlı ve çok boyutlu bir süreç olarak kabul edilebilir. Eğitim programı, yerleşik anlayışa göre, sınırları belirlenmiş basılı bir materyal olarak kabul edilmesine karşın, bir programın etkililiğinin temel göstergesinin uygulamadaki başarısına bağlı olduğu gerçeği dikkate alındığında onu, basılı bir kitap ya da konu listesi olarak görmenin yetersiz olacağı kendiliğinden ortaya çıkacaktır; zira bilindiği gibi, bir eğitim programı ne kadar iyi hazırlanırsa hazırlansın, uygulamaya dönük gerekli alt yapı ve koşullar hazırlanmadığı takdirde, başarılı olma şansı yoktur. Bir ülkenin eğitim sistemi temel değişkenleri açısından analiz edildiğinde, öğrenci, öğretmen, öğretim programı ve eğitim ortamı olmak üzere dört temel değişken ile bunların her biriyle ilgili sayılamayacak kadar çok alt değişkenin karşılıklı ilişkilerinden oluştuğu görülecektir. Bu temel değişkenlerden herhangi birine yeterince önem verilmemesi ise sistemin tümünde ciddi sorunlara yol açabilecektir. 4 PŒƌĞƚŝŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ Eğitim sisteminin temel değişkenlerinden biri olan ve ‘insan yetiştirme projesi’ diye de nitelendirilen eğitim ya da öğretim programı, şu dört soruya verilen yanıtları kapsamaktadır: 1. Yetiştireceğimiz bireylerin sahip olmaları gereken istendik özellikler nelerdir? (Hedef – Kazanım) 2. Bu özellikler, hangi yaşam bilgilerini, becerilerini, kısaca hangi konuları kapsar? (İçerik) 3. Bu özellikler, bireylere nasıl kazandırılabilir? (Öğrenme-öğretme süreci) 4. İstendik özelliklerin bireylerde oluşup oluşmadığı nasıl anlaşılabilir? (Değerlendirme) Bu sorulardan ilkine verilen yanıt, eğitim ya da öğretim programının amaçlarını; ikincisi, içeriğini; üçüncüsü, öğrenme-öğretme sürecini; dördüncüsü ise, ölçme ve değerlendirme sürecini belirlemektedir. Bu nedenle, bir eğitim ya da öğretim programında, anılan sorulara, bireyin ve toplumun gereksinmelerini dikkate alarak, işlevsel, doğru ve tutarlı yanıtların verilmesi büyük önem taşımaktadır. Bu sorulara yanıt arama çabaları program geliştirme süreci içinde büyük bir öneme sahiptir. Eğitimde program geliştirme süreci, anlık yapılan bir çalışmadan çok, gelişen ve değişen koşullara göre programın uygulanması sırasında farkına varılan eksikliklerin, sürekli olarak yeniden düzenlenmesini gerektiren çok yönlü bir etkinliktir. Bu yönüyle bakıldığında, eğitimde program geliştirme çabaları, bir ulusun geleceğini şekillendirmede yaşamsal öneme sahiptir. Bu nedenle, eğitim programlarının, toplumsal ve düşünsel evrime koşut bir biçimde uygulamada karşılaşılan sorunlar ışığında sürekli olarak geliştirilmesi gerekir. Eğitim programlarını, zamanında ve yerinde gerekli değişiklikleri gerçekleştiremeyen toplumlar, uygarlık yarışında geri kalırlar. Bu yüzden, uygarlık yarışında var olmak isteyen ve daha iyi bir yaşam beklentisi içinde olan toplumların ve onların örgütlü gücü olan devletlerin, eğitimde program geliştirme işini geri plana atmamaları gerekmektedir. Bilim ve teknolojide yaşanan sürekli değişimlerin bir sonucu olarak da eğitim programlarının bu değişimlere uygun olarak yeniden gözden geçirilmesi, uygulama sırasında ve uygulama sonucunda ortaya çıkan ürünler ışığında toplumun, ülkenin ve bireyin ihtiyaçları doğrultusunda geliştirilmesi gerekmektedir. Eğitim programının bu şekilde değişen koşullara ayak uydurabilmesi, eğitim programının hedef, içerik, eğitim durumu, (öğretme-öğrenme) ve değerlendirme öğelerinde gerçekleştirilecek iyileştirmelerle sağlanabilir. Bazı kaynaklarda Müfredat programı ile Eğitim Programı kavramı aynı anlamda kullanılmasına karşın farklı anlamlar taşımaktadır. Bu nedenle bu kavramları ve eğitim programı, öğretim programı, ders programı, örtük program kavramlarının aralarındaki farkların anlaşılması açısından kısaca tartışılmasında yarar görülmüştür. ŒŝƟŵůĞ7ůŐŝůŝdĞŵĞů<ĂǀƌĂŵůĂƌ 5 Müfredat Programı Müfredat kelimesi sözcük anlamıyla bir bütünü meydana getiren ayrıntılar olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2005: 1431). Müfredat programı ise eğitim ve öğretimde işlenecek ve öğretilecek konuların listesi şeklinde belirlenmiştir. Büyükkaragöz’e (1997: 2) göre ise, müfredat programı, öğretmenin okutacağı konuların en ince ayrıntısına kadar teker teker sıralanması olarak ifade edilmiştir. Bu tanımlara bakıldığında, ders ve konu listesi olarak algılanan müfredat programının, eğitim programı ile aynı anlamda kullanılması yanlış bir kullanımdır. Müfredat programına yüklenilen bu anlam yeni eğitim programında da kendini göstermektedir. Oysa eğitim programı, yaşantıya dayalı olarak planlanan ve uygulamaya dönük bir programdır. Bu şekli ile eğitim programı, müfredatta olduğu gibi ayrıntılı olarak hazırlanmış bir konular listesi değildir. Programı bu şekilde görmek eğitimi okul içinde ve dışında sürdürülen bir olgu olmaktan çıkartıp, belirli duvarlar arasına hapsetmek olur ki bu şekli ile eğitimde istenilen hedeflere ulaşmak mümkün değildir. Eğitim programı ise yalnızca basılı bir kılavuz olmaktan öte uygulama sürecini de kapsayan dinamik ve sürekli gelişmeye açık olan bir kavramı ifade etmektedir. Eğitim Programı Eğitim planlı ve programlı bir süreçtir. Bu sürecin başarılı olması, eğitim programlarının ihtiyaca uygun olarak saptanması ve uygulanmasıyla mümkündür. Bir ülkede eğitim sisteminin genel yapısı içerisinde “eğitim programları” önemli bir rol oynamaktadır. Eğitim programları eğitim sürecinin başarıya ulaşmasında etkili olan tüm öğeleri içerisinde barındırmaktadır. Eğitim programlarının başlıca öğelerini, hedefler, hedeflere ulaşmak için verilmesi gereken içerik, öğretmeöğrenme süreci ve değerlendirme oluşturmaktadır. Nitekim bu öğeleri eğitim programının aşağıdaki tanımlarında görmek mümkündür. Eğitim programını yaşantı odaklı bir temele oturtan Campell, eğitim programını, bir kurslar grubu olarak görmenin yanlışlığına değinerek, onu, “öğrencilerin, öğretmenlerin rehberliğinde geçirdikleri tüm yaşantılar” olarak tanımlamaktadır (Oliva, 1988: 7). 6 PŒƌĞƚŝŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ Taba ise, eğitim programının öğelerini dikkate alarak yaptığı tanımlamada eğitim programının, öğrenme için bir planlama olduğu gerçeğini öne çıkarmakta ve onun amaçlar, özel hedefler, içeriğin seçimi ve organizasyonu, öğrenme ve öğretme durumları ile ürünlerin değerlendirilmesi süreci olduğuna dikkat çekmektedir (Oliva, 1988: 7). Varış (1998: 18), bütüncül bir bakışla, eğitim programını, bir eğitim kurumunun bireyler için sağladığı, Milli Eğitimin ve kurumun amaçlarının gerçekleştirilmesine dönük okul içinde ve okul dışında yapılan tüm etkinlikleri içine alan bir bütün olarak görmektedir. Ertürk (1994: 95), eğitim durumlarına dikkat çekmekte ve eğitim programını, “eğitim durumları ya da eğitim yaşantıları düzeni” olarak tanımlamaktadır. Saylor ve Alexander’e (1974: 6) göre, eğitim programını yalnızca okulla sınırlamamakta, okul dışındaki her türlü etkinliği de programa eklemekte ve “okulun okul içi ve dışındaki bütün durumlarda arzu edilen sonuçlara ulaşmak için giriştiği çabaların tümü” şeklinde tanımlamaktadır. Demirel’e (2004: 10) göre, eğitim programı, “Öğrenenlere, okulda ve okul dışında planlanmış etkinlikler yoluyla sağlanan öğrenme yaşantıları düzeneğidir”. Bütün bu tanımlardan hareketle, eğitim programının hedef, içerik, öğretme durumları ve değerlendirmeyi içine alan; yalnızca okulla sınırlı kalmayıp, okul dışındaki her türlü etkinliği de içine alan, uygulamaya ve yaşantıya dönük işlevsel bir süreç olduğu sonuçları çıkarabilir. Bu açıdan bakıldığında, eğitim programı, ne bir kurslar düzeni, ne de bir derse girecek öğretmenlerin, dersin, süresinin ve uygulama yerinin belirlendiği bir çizelgedir. Derslerin, konuların, öğreticilerin ve eğitim ortamının belirlendiği kılavuza daha çok eğitim müfredatı denmesine karşın, yeni eğitim programının müfredat olarak isimlendirilmesi yerinde ve doğru bir kullanım değildir. Diğer önemli bir nokta ise, programın yalnızca okul içindeki etkinliklerle sınırlandırılmasının mümkün olmamasıdır; çünkü bir eğitim kurumunda ders dışında düzenlenen her türlü sosyal ve kültürel faaliyetler, geziler, kol faaliyetleri ve okul içi ve dışındaki etkinlikler, öğrencilerin eğitimi üzerinde etkili olabilecek etkenlerdir. Eğitim programı, planlı olarak organize edilmiş bir faaliyetler bütünü olarak görülmekle birlikte, uygulama imkânı olmayan, işlevsellik taşımayan bir basılı materyali eğitim programı olarak değerlendirmek çok doğru bir tanımlama olamaz; çünkü eğitim programı, amaçların düzenlenmesinden içeriğin belirlenmesine, eğitim ortamının düzenlenmesinden değerlendirme sürecine kadar yürütülen koordine çabaların tümü olarak algılanmalıdır.
