Ahmet VATAN1 Burhanettin ZENGİN2 ÇEVRESEL İNOVASYON VE

advertisement
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
Ahmet VATAN1
Burhanettin ZENGİN2
ÇEVRESEL İNOVASYON VE KONAKLAMA
İŞLETMELERİNDEKİ UYGULAMALAR ÜZERİNE BİR
ARAŞTIRMA: İSTANBUL ÖRNEĞİ
Özet
Turizm sektöründeki arayışlar müşteri memnuniyeti ve talebinin artırılması, hizmet
kalitesinin yükseltilmesi ile çalışan memnuniyetinin artırılması gibi konulara
odaklanmıştır. Bu odaklanma sonucunda inovasyon yapmak, işletmeler için
gereklilik haline gelmiştir. Hatta küresel ekonomi açısından, işletmelerin inovatif
çalışmalar yapması bazı alanlar için zorunluluk halini almıştır.
İnovasyon, bir fikrin veya bilginin ekonomik ve sosyal fayda yaratacak biçimde
kullanılmasıdır. Literatürde sıklıkla görülen ürün, pazarlama ve süreç inovasyonun
yanı sıra kalkınmanın çevre üzerindeki etkisinin azaltılması, enerji de dahil, doğal
kaynakların verimli ve sorumlu kullanımını sağlamayı hedefleyen çevresel
inovasyon da önem kazanmaya başlamıştır.
Çalışmada, inovasyon kavramını açıklamak, İstanbul'da bulunan 5 yıldızlı
konaklama işletmeleri üzerinde bir araştırma yaparak turizm işletmelerinin çevresel
inovasyona eğilimleri ve çevresel inovasyon uygulamalarını belirlemek
amaçlanmıştır.
İstanbul ilinde hizmet veren 5 yıldızlı konaklama işletmelerinde yapılan çalışmada
anket ile veri toplama yönetimiyle yöneticilerin çevresel inovasyonu hangi amaçla
ve işletmelerin çevresel inovasyonu nasıl gerçekleştirdikleri araştırılmıştır.
İstanbul’daki konaklama işletmelerinde çevresel inovasyon uygulamalarının
olduğu ve çevresel inovasyonun 2 temel amaç ile gerçekleştirildiği görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Konaklama işletmeleri, Çevre, İnovasyon, Çevresel
İnovasyon
Öğr. Gör., Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı Doktora
öğrencisi, ahmet.vatan@bilecik.edu.tr
2
Doç Dr., Sakarya Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Turizm İşletmeciliği Bölümü, Seyahat İşletmeciliği
Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, bzengin@sakarya.edu.tr
1
512
Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin
ENVIRONMENTAL INNOVATION AND RESEARCH ABOUT
APPLICATIONS ON ACCOMMODATION ENTERPRISES: ISTANBUL
SAMPLE
Abstract
Searches of tourism sector has focused on issues such as increasing customer
demand, custumor satisfaction, improving the quality of services and improving
satisfaction of staffs. Result of this focus, innovation has become a necessity for
businesses. Even in terms of the global economy, enterprises have the obligation to
do innovative applications.
Innovation is an idea or information used in a way that will create economic and
social benefits. In literature, product, marketing and process innovations is often
encountered. Environmental innovation began to gain importance. Environmental
innovation, reducing the impact of development upon the environment, energy,
including the use of natural resources aims to provide an efficient and responsible.
This study is intended to explain the concept of innovation and identify
environmental innovation applications with research on 5-star accommodation
enterprises at Istanbul. This research was carried out on the managers of 5-star
accommodation enterprises in Istanbul. Hotel managers has been investigated for
which purpose and how they perform environmental innovation. Environmental
innovation applications have been found in accommodation enterprises.
Environmental innovation is performed with two main objectives by
accommodation enterprises.
Keywords: accommodation enterprises, environmental, innovation, environmental
innovation
1.GİRİŞ
İşletmelerin var olma amaçları topluma hizmet etmek ve bu sayede kar sağlamaktır.
İşletmelerin büyüme, tüketicisine daha nitelikli mal ya da hizmet sunma, personeline daha iyi
ücret verme gibi özel amaçları da bulunmaktadır. Özel amaçlarının içerisinde toplumsal
sorumluluk ve çevreyi koruma da mevcuttur. Ürün ya da hizmet üretebilmek için üretim
ögelerini kullanan (girişimci, teknoloji, sermaye, emek, doğal kaynaklar) işletmeler hem
maliyetlerini azaltmak hem de üretim süreçlerinde kaynaklarını az kullanmak maksadı ile bazı
uygulamalar geliştirmektedir. Çevresel inovasyon, işletmede geliştirilen çevreci uygulamaları
kapsamaktadır.
Turizm endüstrisinin doğal kaynaklara bağımlı bir sektör olması nedeni ile turizm
işletmeleri çevrede meydana gelen değişikliklerden en fazla etkilenen sektörlerden birisidir.
Türk turizminin özellikle kıyı turizmine dayalı olması sebebi ile deniz suyu ve plajların
temizliğinin yanı sıra gürültü, toz ve trafikten kaynaklanan hava kirliliği, çarpık kentleşme, kıyı
bölgelerinde ikincil konutlarla görülen betonlaşma ve orman yangınları gibi unsurlar turizm
işletmelerini yakından etkileyen çevresel değişikliklerdendir. Çevresel kaynaklarda görülen bu
değişiklikler nedeni ile turizm endüstrisinde bir takım yeniliklerin ve değişikliklerin yapılması
gerekmektedir. Son yıllarda turizm işletmeleri tarafından çevreye duyarlı yönetim anlayışları
geliştirilmektedir. Doğal kaynakların sınırlı olması ve bu kaynakların dikkatli kullanımı
gerektirmesi turizm işletmelerini de bir takım değişikliklere yöneltmektedir (Kozak ve Güçlü,
The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
513
Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir
Araştırma: İstanbul Örneği
2003: 52).
Turizm ve çevre birbirinden ayrılmayan iki kavramdır. Bazı noktalarda çevrenin çekiciliği
turizm hareketinin kaynağını oluşturmaktadır. Bu yüzden çevrenin turizme girdi olarak
değerlendirilmesi yanlış olmayacaktır. Bundan dolayı konaklama işletmeleri için çevre konusu
önem arz etmektedir. Hem çevreci bir yaklaşım ile maliyetlerini azaltan konaklama işletmeleri
aynı zamanda üretim süreçlerinde de çevreci yaklaşımı ile imaj kazanımı sağlayabilmektedir.
Tüm dünya gündemini meşgul eden küresel ısınma ve kaynakların azalması neticesinde çevreci
olma eğilimi de artmaktadır. Turizm sektörü dolayısı ile konaklama işletmeleri de bu eğilimden
etkilenmektedir. Önümüzdeki yıllarda sadece konaklama işletmelerinde değil turizm sektörünün
genelinde çevresel yeniliklere odaklanılacağı öngörülmektedir.
2.İnovasyon
2.1 İnovasyon Kavramı
Latince “innovatus” kelimesinden türeyen inovasyon, bir fikri, satılabilir ya da
geliştirilmiş bir ürün veya mal ve hizmete dönüştürmek demektir. Latince “innovatus”
kelimesinden türeyen inovasyon, bir fikri, satılabilir ya da geliştirilmiş bir ürün veya mal ve
hizmete dönüştürmek demektir.(Tüsiad, 2003: 53)
Başka bir kaynak ise ‘Latince’de yenilenme, yeni yapma ve değiştirme anlamına gelen
“innovore” kelimesinden türetilmiş bir kavram olan yenilik olgusu, örgütsel yazında farklı bakış
açıları ile ortaya konulmuştur’ demektedir (Narayanan, 2001: 67). İnovasyon, bilimsel
araştırmadan icada, geliştirmeye ve ticarileştirmeye kadar yeni bir ürün veya üretim süreci
yaratmaktaki tüm faaliyetlerdir. (Kamien ve Schwartz, 1982: 2).
Peters ve Waterman’a göre inovasyon; çevredeki herhangi bir değişime cevap verme
becerisi ve yeni ürün geliştirme faaliyettir. Drucker inovasyonu; “refah yaratma potansiyelini
güçlendiren olgu” olarak tanımlamıştır. Mogee ve Schact, teknoloji üzerine odaklanarak,
inovasyonu; “endüstri yaratma, ürün veya üretimi iyileştirme süreci” şeklinde ifade etmiştir.
İnovasyona, ürün ve süreç açısından bakan Tushman ve Nadler inovasyonu; “bir iş birimi için
yeni olan ürün, süreç ve hizmet yaratma” olarak ortaya koymuştur. Brown’a göre ise inovasyon,
fark yaratmak, değer katmak veya performansı artırmak için ürün, süreç ve uygulamaları daha
iyi hale getirmektir (Naktiyok, 2007: 16).
Her şeyden önce inovasyon bir ekonomik süreçtir. Sonunda bir ürün de olabilir, bir
hizmet de, daha gelişmiş bir yönetim modeli de. İnovasyonda tesadüfe de yer yoktur. Öncelikle
gerekli bilgi birikiminin oluşması gereklidir. AR-GE (Araştırma-Geliştirme) ile inovasyonu da
karıştırmamak gerekir. Her araştırma, olumlu sonuç verse dahi, inovasyona yol açmaz. Ancak
AR-GE düzeyi yükselmeden inovasyonun gelişmesini de beklenmemektedir.. İnovasyonun
gelişmesi için araştırma önemlidir. Bilgi yaratma önemlidir. Teknik inovasyonda ise sanayinin
katkısı gereklidir. Bundan böyle yeni bir terimi de kullanır olacaktır: AR-GE (AraştırmaGeliştirme)’nin yanında AR-İN (Araştırma-inovasyon). İnovasyon sonunda bir yenilik
getirmeyebilir. Belki sadece bir değişimdir. Onun için “yenilikçilik” sözcüğü “inovasyon” un
tam karşılığı değildir (Üstel ve Kabatepe, 2006: 9). Bilgi, inovasyonun merkezindedir.
İnovasyon, yeni bilginin-teknolojinin uygulanış sürecidir (Hall ve Williams, 2008: 21).
Avrupalıların % 57’si inovasyonlu ürünler ve hizmetler aradığını, bunlardan etkilendiğini
söylemektedir. Müşterinin ve kullanıcıların değişen görüş ve ihtiyaçlarına cevap verecek
inovasyon kabiliyetinin varlığı rekabet yarışında çok önemlidir. Bunun temelinde de araştırma,
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin
514
teknoloji geliştirme ve eğitim yatmaktadır. (Üstel ve Kabatepe, 2006: 11).
2.2 İnovasyonun Özellikleri ve Önemi
İnovasyonun 5 temel özelliği vardır. Bunlar geri dönmezlik, süreklilik, kümülatif yapı,
bütünsellik ve belirsizliktir. İnovasyon, geriye dönmezlik özelliği göstermektedir. Yeni ürün
inovasyonu eskisinin yerini aldığında eski ürün pazarda tekrar görülmemektedir. Süreklilik;
yeni ya da iyileştirilmiş ürün, hizmet ya da süreci geliştirmenin yolu, farklı düşünmekten ve
yeni fikirler üretmekten geçmektedir. Bu nedenle, ortaya atılan, geliştirilerek işler hale getirilen
ve sonuçta firmaya rekabet gücü kazandıracak şekilde ticarileştirilen bu fikirlerin ve
sonuçlarının tekrar tekrar değerlendirilmesi gerekmektedir (Yılmaz, 2003: 33)
İnovasyonlar kümülatif bir yapıya sahiptir. Geliştirilen bir inovasyon, daha önceki
yenilikler ya da bilimsel esaslar üzerine kurulduğu gibi; aynı zamanda başka yeniliklerin
geliştirilmesine de temel oluşturur. Geliştirilen her inovasyon, geliştirilecek diğer inovasyonlara
temel oluşturacağından, gelecekteki inovasyonların da yönünü belirleyecektir. (Yılmaz, 2003:
33)
İnovasyon, oldukça fazla belirsizlik, risk alma, derinlemesine araştırma ve yeniden
araştırma, uzmanlaşma ve test etmeyi içermektedir. Bu süreçte, tesadüflerin, öngörülemeyen
değişikliklerden kaynaklanan belirsizliklerin ve sansın büyük rolü bulunmaktadır. İnovasyon,
firmadaki tüm faaliyetleri kapsamakta ve bütünsel bir yaklaşım gerektirmektedir. İnovasyonun
bütünsel bir faaliyet olarak algılanamaması önemli sorunlara yol açabilir. (Elçi, 2006: 4)
Küreselleşmenin ekonomik sınırları ve teknolojide yaşanan değişimlerin de zaman ve
mekan sınırlarını ortadan kaldırması, endüstriyel ekonomiden küresel bilgi ekonomisine geçişi
sağlamıştır. Bu durum, işletmeler açısından teknoloji ve bilginin önemini arttıran bir dönüşüm
olmuştur. İşletmeler için bilgi artık üretim faktörlerinin başında gelmekte ve tüm bilgi
kaynakları büyük önem kazanmaktadır. Küreselleşme ve hızlı teknolojik değişim, rekabet
ortamının dinamikleşmesine neden olmaktadır (Güleş ve Bülbül, 2004: 42).
Yaratıcılığın işletmede gün geçtikçe daha fazla önem kazanmasının nedenlerinin başında
tüketicilerin istek ve beklentileri gelmektedir. Tüketiciler günlük yaşamlarında sürekli yeni
problemlerle karşılaşmakta ve bunlara çözüm beklemektedirler. Örgütlerde yaratıcılık ön plana
çıkartılarak, birbirinden bağımsız düşünce ya da fikirler bir araya getirilebilir, yepyeni
çözümlere ve fikirlere ulaşılabilir. Ayrıca rekabet gün geçtikçe zorlaşmakta, bilginin hızla
yayılması sonucu yenilikler çabuk eskitilmekte ve hızla taklit edilebilmektedir. Müşteri talep ve
ihtiyaçlarını karşılayarak ve müşteriye yeni alternatifler sunarak talep yaratacak yaratıcı fikir ve
uygulamalara ihtiyaç duyulmaktadır (Bakan, 2004: 59).
İşletmelerin inovasyon yapmaları için çeşitli nedenler vardır. İşletmelerin inovasyon
yapmaları aşağıdaki 7 nedendendir (Afuah, 2009: 109);
-Büyüme isteği
-Kaynak ve yetenekleri farklı bir alanda deneme
-Ekonomik ölçekler ve fırsatlar
-İşletme içi finansal durum
-Pazar gücü
The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
515
Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir
Araştırma: İstanbul Örneği
-Kişisel yönetim nedenleri
2.3 İnovasyon Türleri
Geoffrey Moore 8 adet inovasyon türü tanımlamaktadır. Bunlar düzen bozucu stratejik
inovasyon, uygulama inovasyonu, yeni ürün inovasyonu, süreç inovasyonu, deneyim
inovasyonu, pazarlama inovasyonu, iş modeli inovasyonu, yapısal inovasyondur (Kırım, 2007:
5).
Özellikle ürün, hizmet ve süreç inovasyonu son dönemlerde önem kazanmaya başlamıştır.
Turizmdeki inovasyon performansı aynı zamanda sektöre büyük yararlarda getirmektedir
(Hjalager, 2010: 468). Literatürde sıklıkla bahsedilen 4 inovasyon türü mevcuttur. Bunlar ürün /
hizmet inovasyonu, süreç inovasyonu, pazarlama inovasyonu ve organizasyonel inovasyondur.
Ürün / Hizmet İnovasyonu
Ürün yenilikleri, daha çok yeni ürün ve hizmet üretmeyi hedeflemektedir. Üretilen bu
yeni ürünler, yeni pazar ve tüketicilerin kazanılmasını ve mevcut durumdan farklı değişimler
yapılarak memnuniyet düzeyinin arttırılmasını da sağlamayı amaçlamaktadır (Aygen, 2006: 79).
Sony, inovasyonla özdeşleşmiş diğer bir firmadır. 1946’da radyo tamir şirketi olarak
kurulan Sony, dört yıl sonra kendi özgün ürünlerini üretip satmaya başlamıştır.. Takip eden
yıllarda, transistorlu radyo, televizyon, renkli video kaydedici gibi ilklere imza atan Sony,
1979’da en önemli inovasyonlarından birini yapıp Walkman’ı geliştirmiştir. CD Walkman,
Minidisc, DVD oynatıcılar gibi pek çok ürün Sony imzasını taşıyan inovasyonlar arasında yer
almaktadır (Elçi, 2007: 53).
Ürün inovasyonu eğer iyi yapılırsa ve müşterilerden de ilgi görürse mükemmel sonuçlar
verebilir. Fakat yeni ürün geliştirmeye niyetlenen firmalar bir takım riskleri dikkate almak
zorundadır. Günümüz de çok fazla sayıda ürün ve çeşit mevcuttur. En basitinden market
raflarında birbirinin yerine ikame edebilecek ne kadar fazla ürün bulunduğunu düşünmek
gerekir. Böyle olunca yeni bir ürünün tüketicilerin dikkatini çekmesi oldukça zor olabilir. Ürün
gerçekten cezbedici özelliklere sahip olsa bile emsallerinin arasında yeterli ilgiyi çekemeyebilir.
Ayrıca eğer ürün benzer ürünlerin fazladan bir özellik eklenmiş haliyse tüketicilerin bu ekstra
özelliği para vermeye değer görecekleri de şüphelidir (Kırım, 2006: 5).
Süreç İnovasyonu
Süreç inovasyonu, farklı ve yeni bir üretim ya da dağıtım yönteminin geliştirilmesi veya
varolan yöntemlerin iyileştirilip daha gelişkin hale getirilmesidir (Elçi, 2007: 10).
Üretim ve hizmet açısından bakıldığında süreç; hammadde, enerji, bilgi gibi benzeri
verilerin girdi olarak kabul edilmesi ve ürün ya da hizmet şeklinde çıktılara dönüştürülmesi için
yapılan bir dizi faaliyetler olarak belirtilebilir. Süreç yeniliği, iş süreçlerinin performanslarını
arttırabilmek için radikal yeni yöntemler uygulayabilme şeklinde ifade edilebilir. Farklı
girişimlerin yanı sıra teknolojide kullanılan girişimci yöntemlerin ve değişim araçlarının iş
süreçlerindeki dönüşümlerini de kapsamaktadır (Aygen, 2006: 36).
Süreç yeniliği, genel olarak endüstri ya da hizmet işletmelerinin geliştirilmesi, kalite ve
güvenilirliğinin iyileştirilmesi sonucunda müşteriye sunulan değerin arttırılmasına olanak
sağlayacaktır (Güleş ve Bülbül, 2004: 140)
Pazarlama İnovasyonu
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin
516
Pazarlama inovasyonu, “ürünlerin tasarımı ve ambalajlanması, konumlandırılması,
tutundurulması veya fiyatlandırmasında önemli değişiklikleri kapsayan yeni bir pazarlama
yöntemidir” (Armstrong ve Kotler,2007: 516). Pazarlama inovasyonu bir nevi farklı ve yeni
tasarımların (üründe veya ambalajında) gerçekleştirilmesi, farklı pazarlama yöntemlerinin
geliştirilmesi ve uygulanması, ya da varolanların iyileştirilerek daha gelişkin hale getirilmesidir
(Elçi, 2007: 74).
Pazarlama inovasyonunun nihai amacı, satışları artırmaktır. Bu amaçla bağlantılı olarak,
müşteri ihtiyaçlarına daha başarılı bir şekilde yanıt verme, yeni pazarlar yaratma ve işletmenin
ürününü pazarda yeni bir şekilde konumlandırma amacı da bulunmaktadır. İşletmenin pazar
payını ve rekabet üstünlüğünü ya da rekabet edebilme bağlamında, olağan durumunu
korumasını ve paralelinde kârlılık düzeyini sabit tutmasını veya artırmasını pazarlama
inovasyonunun amaçları arasında saymak yanlış olmayacaktır (Şahin, 2009: 74).
Organizasyonel İnovasyon
Organizasyonel inovasyon: Çalışanların sorumlulukları, görevlendirilmesi, kontrol edilmesi ve
koordine edilmesi için yeni metotları kapsamaktadır (Rademakers, 2005: 132). Ürün, süreç ve
pazarlama yeniliklerinin dışında işletmelerin en önemli fonksiyonlarından biri olan ve
yönetimin yakından ilişki içerisinde olduğu yenilik türü örgütsel yeniliktir. Örgütsel yenilik
kavramı “yeni örgütsel yöntemlerin yürütülmesini” ifade etmektedir. Bunlar, ticari
uygulamalardaki, işyeri organizasyonundaki veya işletmenin dış ilişkilerindeki değişiklikler
olabilir. Örneğin, yeni bir iç haberleşme sistemi (intranet) veya yeni bir maliyetlendirme sistemi
örgütsel yeniliğe örnek olarak gösterilebilir (Akyos, 2006: 23).
Yeni çalışma ve iş yapış yöntemlerinin geliştirilmesi ya da varolan yöntemlerin firma
şartlarına uyarlanarak kullanılmasıdır. İşletmeler sadece ürün ve hizmetlerini geliştirip
farklılaştırarak inovasyon yapmamaktadırlar. Bir işletmenin rekabet avantajı yakalayıp bunu
koruyabilmesi için çalışma ve iş yapış yöntemlerini geliştirmesi, farklılaştırması ve yenilemesi
gerekmektedir. Bu, geliştirme, farklılaştırma ve yenileme faaliyeti organizasyonel inovasyon
olarak adlandırılır (Çeliktaş, 2008: 19).
2.4 Turizmde İnovasyon
Farklı yazarlar tarafından yapılmış birçok inovasyon tasnifi mevcuttur. Bazı yazarlar
inovasyonu, sonuçlarına göre, öncelik odaklarına göre ve sisteme göre sınıflamaya tabi
tutmuşlardır. Sisteme göre yenilik türleri programlanmış ve programlanmamış olarak ikiye
ayrılmıştır. Öncelik odaklarına göre inovasyon türleri, ürün inovasyonu, süreç inovasyonu,
örgütsel yapı inovasyonu ve insan inovasyonudur. Sonuç ve etkilerine göre yapılan bir diğer
ayrımda inovasyon, kademeli inovasyon, radikal inovasyon, uygulama inovasyonları ve teknik
inovasyonu olarak dörde ayrılmıştır (Güleş ve Bülbül, 2004: 139).
Şekil 1. Abernathy ve Clark’ın Modeli (Turizm Perspektifiyle)
Düzenli İnovasyon
Niş İnovasyon
- Üretkenliği artırıcı yeni yatırımların
- İş imkânlarını geliştirmek için yeni
teşvik edilmesi
girişimcilerin yatırımlarının desteklenmesi
-Firma Sahibi ve çalışanlarının daha
- Firmaların yeni pazarlama işbirlikleri
verimli çalışması konusunda eğitilmesi
kurması
- Kalite ve standartların geliştirilmesi
- Var olan ürünlerin yeni kombinasyonlarının
Yapılması
Devrimsel İnovasyon
Yapısal İnovasyon
The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
517
Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir
Araştırma: İstanbul Örneği
- Yeni teknolojinin firmalar tarafından
kullanılması
-Çalışanların kompozisyonlarının
değiştirilmesi ile yeni metotların uygulaması
- Aynı pazara yeni metotlar ile girilmesi
- Yeniden yapılanma gerektiren
- Yeni etkinliklerin düzenlenmesi
- Fiziksel ya da hukuki altyapının yeniden
tanımlanması
- Bilgi birikiminin yayılması için mükemmeliyet merkezlerinin oluşturulması
Kaynak:www.urak.org/.../URAK_EraslanBuluBakan_KumelenmeInovasyon .pdf, 2009
Abernathy ve Clark (1985) yaklaşımınındaki modelde dört tür inovasyon tanımlanmıştır:
düzenli (regular), niş (niche), devrimsel (revolutionary) ve yapısal (architectural). Her bir
inovasyon türü, bilgi ve ortak yapılar bağlamında farklı çıktı demetlerine sahiptirler. İnovasyon
türleri arasında en geniş açılımı olan yapısal inovasyondur. Yapısal inovasyon, yalnızca endüstri
içindeki değişimleri ima etmez aynı zamanda kullanılacağı toplum içindeki değişimleri de ifade
etmektedir. En az radikal olan inovasyon türü düzenli (regular) inovasyon olup, belirli bir zaman
dilimi içerisinde etkisi oldukça önemli boyutlara ulaşabilmektedir. (Eraslan ve diğ., 2004: 17).
3. Çevresel İnovasyon
Çevresel inovasyon, sürdürülebilir kalkınma hedefi doğrultusunda çevre üzerindeki
etkilerinin azaltılması yoluyla ya da enerjide dâhil, doğal kaynakların daha verimli ve sorumlu
kullanımını sağlamayı hedefleyen yenilik formudur (Carrillo-Hermosilla ve Diğ, 2010: 1074).
Çevresel inovasyon, işletmelerin çevre ve dengesinin korunmasını gözeterek inovasyon
faaliyetlerine yön vermeleridir. Daha kapsamlı bir tanımlamayla çevresel inovasyon, çevreye
verilen zararların azaltılmasına veya daha genel olarak sürdürülebilir kalkınma hedeflerine katkı
sağlayacak şekilde yeni fikir, tutum, ürün ve süreçlerin geliştirilmesi ve uygulanmasıdır
(Rennings, 2000: 322).
Çevresel inovasyon, kaynakların optimum kullanımına katkıda bulunmayı, çevresel
etkileri azaltmayı veya önlemeyi amaçlayan eko-yenilikçi ürünler, hizmetler, teknikler ve
süreçler olarak tanımlanır. Çevresel inovasyon kapsamında yapılacak çevreye dost yeniliklerin
aşağıdakileri sağlaması beklenmektedir:
- Sera gazı emisyonlarının azaltılmasına yardımcı olması,
- Su ve hammadde materyal kaynaklarının daha etkin kullanımının sağlanması,
- Geri dönüşüm malzemelerinin kullanımının artırılması,
- Çevreye daha az zarar veren kaliteli ürünlerin üretilmesi,
- Çevreye dost üretim süreçleri ve hizmetlerin uygulanmasıdır.
Çevresel inovasyon, organizayonların amaçlarının çevre kirliliğinin azaltılmasına katkı
sağlamak biçiminde görülmesine rağmen maliyetlerin azaltılması gibi rekabetçi öncelikler de ön
plandadır. Dolayısıyla çevresel inovasyonlar ile organizayonların amacı, çevre korumanın
yenilik faaliyetleri ve ekonomik gelişme ile bütünleştirilmesi, işletme politikası ile çevre
politikasının ortak bir noktada kesiştirilmesidir. Çevresel uygulamaların maliyetleri
yükselttiğine dair düşüncenin aksine, işletmelerin planlı bir tasarımla uygulamasına geçtiği
çevre politikaları üretim maliyetlerini düşüren, girdi verimliliğini ve ürünlerin değerini artıran
yenilikçilik faaliyetlerini tetiklemekte bu sayede oluşan artı değerler ile çevre maliyetleri
dengelenmekte ve rekabet gücü artmaktadır (Porter ve Van Der Linde, 1996: 61).
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin
518
Turizm bir yandan çevreyi kullanırken, varlığının temel kaynağını oluşturan çevreyi aynı
zamanda korumak zorunda olan bir endüstridir. Bu bağlamda turizm ve çevre daima etkileşim
halindedir. Bir bölgedeki turizm gelişmesi, çevre değerlerine önem veren, o bölgenin taşıma
kapasitesini aşmayan nitelikte ve miktarda gerçekleşirse ancak varlığını koruyarak gelecek
nesillerin kullanımına sunabilir (Demir ve Çevirgen, 2006: 133).
Turizm çevre üzerinde bozulmaya yol açarsa, kendi varlığını da tehlikeye sokmaktadır.
Turizm çevresel değerlere bir zenginlik katarsa, kendi sürekliliğini de sağlama yolunda önemli
adım atmış olmaktadır. Buradan hareketle, turizmin doğal çevre üzerinde bozulmalara neden
olabilecek olumsuz etkilerinin ve çevresel zenginliğe katkı sağlayacak olumlu etkilerinin ortaya
konması gerekmektedir (Torun, 2013: 34). Turizmin neden olabileceği olumsuz etkileri
çevresel inovasyon sayesinde azaltmaya gidilebileceği gibi, turizm işletmeleri tarafından
yapılacak çevresel inovasyonlar bazı maliyetlerin düşmesine, neticesinde ise turizm
işletmelerinin karının artmasına yardımcı olacaktır.
Turizmin fiziksel çevre üzerinde olumsuz etkileri (Kozak ve diğ, 2010: 100) ;
-Doğal çevrenin tahribatı,
-Sürdürebilir turizm olgusunun eksikliği,
-Katı ve sıvı atık sorunu,
- Hava, gürültü ve ışık kirliliği şeklinde sıralanmıştır.
Rennings (2000) işletmelerin çevresel yenilikçi olmalarını tetikleyen unsurları
teknolojinin ve çevre ile ilgili yasaların itme etkisi ve pazarın çekme etkisi olarak
gruplandırmaktadır. Horbach (2008) ise çevresel yenilikçiliğe yönelten nedenleri;
(i) İşletmenin teknolojik yetenekleri ve hitap edilen pazarın özelliklerinden kaynaklanan
unsurlar,
(ii) Temiz üretime yönelik çevresel farkındalık, çevre bilinçlilik ve çevre dostu ürünlerin tercih
edilmesi gibi pazardan gelen talepler veya baskılardan kaynaklanan unsurlar,
(iii) Çevre politikası, kurumsal yenilikçilik yapısı, bilgi akış yapısı, çevre odaklılık vb.
gibi kurumsal veya siyasi taraflardan gelen baskı unsurları olarak gruplandırmaktadır.
Ayrıca, Porter ve Van der Linde (1995) çevresel yeniliklerin enerji ve malzeme tasarrufu gibi
potansiyel faydalarının ve güçlü çevre politikası oluşturmanın çevresel yenilikçilik faaliyetleri
için itici bir güç olduğunu ifade etmektedir (Büyükkeklik ve diğ, 2010: 377).
4. Çalışmanın Yöntemi ve Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi
4.1 Çalışmanın Amacı
Çalışmada, inovasyon kavramını açıklamak, İstanbul'da bulunan 5 yıldızlı konaklama
işletmeleri üzerinde bir araştırma yaparak turizm işletmelerinin çevresel inovasyona eğilimlerini
ve çevresel inovasyon uygulamalarını belirlemek amaçlanmıştır.
İstanbul kültür ve turizm müdürlüğünden elde edinilen bilgiye göre İstanbul'da hizmet
veren 5 yıldızlı 64 adet konaklama işletmesi vardır. Bu konaklama işletmeleri araştırmanın
kapsamını oluşturmaktadır. Araştırmada elde edilen veriler birincil veri toplama yöntemlerinden
yüz yüze görüşme yöntemiyle tesadüfi örnekleme yolu ile toplanmış, gerekli görüldüğü takdirde
The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
519
Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir
Araştırma: İstanbul Örneği
anket ve ifadeler ile ilgili açıklamalarda bulunulmuştur.
Araştırmada kullanılan anket iki bölümden oluşmaktadır. I. bölüm, anket uygulanan
işletmelerin hizmet yaşı ve işletme türünü belirlemeye yöneliktir. II. bölümde ise 5'li Likert
ölçeği kapsamında çevresel inovasyon uygulamalarına dair sorular sorulmuştur. Anket formu
Hasan Çeliktaş'ın (Çeliktaş, 2008: 83) ve TÜBİTAK'ın Oslo Kılavuzu (tubitak.gov.tr)
çalışmalarından yararlanılarak hazırlanmış, uzman görüşü ve pilot uygulama yapılarak ankete
son hali verilmiştir.
4.2 Çalışma Yöntemi ve Hipotezleri
Çalışmanın evrenini İstanbul Turizm İl Müdürlüğü’nden alınan (2014 Mart) bilgilerine
göre İstanbul'da faaliyet gösteren ‘Turizm Belgeli’ 64 adet 5 yıldızlı konaklama işletmesi
oluşturmaktadır. Çalışmada ana kütleyi oluşturan 64 konaklama işletmesinden sadece 44’ünden
sağlıklı veri alınabilmiştir. Dolayısı ile araştırmanın örneklemini İstanbul'da hizmet veren 44
adet 5 yıldızlı konaklama işletmesi oluşturmaktadır.
Hazırlanan anket İstanbul'da hizmet veren 5 yıldızlı konaklama işletmelerinde görev
yapan üst yönetici grubuna uygulanmaya çalışılmıştır. Anketin ilk hedefi konaklama
işletmelerinin genel müdürleri, onlara ulaşılamaz ise genel müdür yardımcıları veya genel
müdürün yetkilendirdiği bir yönetici olmuştur. Araştırma kapsamında cevap aranan araştırma
problemleri ve sınanacak hipotezler aşağıdaki gibi tasarlanmıştır;
Problem 1. İşletmenin türüne göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı farklılık gösterir
mi?
H0: İşletmenin türüne göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı farklılık göstermez.
HA: İşletmenin türüne göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı farklılık gösterir.
Problem 2. İşletmenin hizmet verdiği yıl süresine göre çevresel inovasyon yapma amaçları
anlamlı farklılık gösterir mi?
H0: İşletmenin hizmet verdiği yıl süresine göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı
farklılık göstermez.
HA: İşletmenin hizmet verdiği yıl süresine göre çevresel inovasyon yapma amaçları anlamlı
farklılık gösterir.
4.3 Çalışmanın Bulguları
Tablo 1: Güvenilirlik Analizi
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
0,862
30
Reliability Statistics tablosundan Cronbach's Alpha sayısının 0,862 olduğu görülmektedir. Bu
değer çalışmamızı güvenilir kılmaktadır.
Tablo 2: İşletmelerin Hizmet Süresi ve İşletme Türü
Hizmet Süresi
Frekans Dağılım Konaklama İşletmesi Türü Frekans Dağılım
1-5 yıl
14
31,8
Zincir İşletme
39
88,6
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
520
Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin
6-10 yıl
11-15 yıl
16-20 yıl
Toplam
18
8
4
44
40,9
18,2
9,1
100
Bağımsız İşletme
Toplam
5
44
11,4
100
Çalışmamıza katılan 44 konaklama işletmesinden 14 tanesi 1 ile 5 yıl arasında hizmet
vermektedir. 18 tanesi 6 ile 10 yıl, 11-15 yıl arasında hizmet veren işlete sayısı ise 8’dir. 4 adet
işletme 16 ile 20 yıl arasında hizmet verirken çalışmamıza 20 yıl üstü hizmet veren bir
konaklama işletmesi katılmamıştır. İstanbul’da hizmet veren ve çalışmamızın örneklemini
oluşturan 44 konaklama işletmesinin 39 tanesi zincir konaklama işletmesi iken 5 tanesi
bağımsız konaklama işletmesidir. Örneklemin yüzde 88,6’sını zincir konaklama işletmeleri
oluştururken yüzde 11,4’ünü bağımsız konaklama işletmeleri oluşturmaktadır.
Tablo 3: Çevresel İnovasyon Gerçekleştirme Amaçlarına İlişkin Frekans ve Dağılım
Yüzdeleri I
İFADELER
Enerji Maliyetlerini düşürme
Katılım Düzeyi
Tamamen Katılıyorum
30
68,5
Katılıyorum
9
20,5
Kararsızım
5
11,5
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Hammadde ve Malzeme Maliyetlerini
Düşürme
Çevresel Kirlenmenin Azalması
Atık Miktarlarını Azaltma
Teknolojik Liderlikte Üstünlük
Frekans Dağılım
Frekans Dağılım
Tamamen Katılıyorum
5
11,4
Katılıyorum
9
20,5
Kararsızım
Toplam
Katılım Düzeyi
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
Katılıyorum
30
68,5
44
100
Frekans Dağılım
5
11,4
14
31,8
Kesinlikle Katılıyorum
25
56,8
Toplam
Katılım Düzeyi
44
100
Frekans Dağılım
Katılıyorum
19
43,2
Kesinlikle Katılıyorum
25
56,8
Toplam
Katılım Düzeyi
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
Katılıyorum
44
100
Frekans Dağılım
5
11,4
30
68,5
Kesinlikle Katılıyorum
9
20,5
Toplam
44
100
The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
521
Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir
Araştırma: İstanbul Örneği
İşletmelerin çevresel inovasyon gerçekleştirmelerindeki amaçlara yönelik ifadelere
bakıldığında 30 işletme yüzde 68,5’lik pay ile işletmelerinde enerji maliyetlerini düşürmek için
çevresel inovasyon yaptıklarına kesinlikle katılmaktadır. 9 konaklama işletmesi ‘katılıyorum’
derken 5 konaklama işletmesi ‘ne katılıyorum ne de katılmıyorum’ seçeneğini tercih etmiştir.
İşletmelerin çevresel inovasyon gerçekleştirmelerindeki amaçlara yönelik ifadelere bakıldığında
30 işletme yüzde 68,5’lik pay ile işletmelerinde hammadde ve malzeme maliyetlerini düşürmek
için çevresel inovasyon yaptıklarına kesinlikle katılmaktadır. 9 konaklama işletmesi
‘katılıyorum’ derken 5 konaklama işletmesi ‘ne katılıyorum ne de katılmıyorum’ seçeneğini
tercih etmiştir. Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 25 konaklama işletmesi çevresel
kirlenmenin azaltılmasını sağlamak amacıyla inovasyon gerçekleştirdiklerine kesinlikle
katılmaktadır. 14 konaklama işletmesi ise ‘katılıyorum’ seçeneğini tercih etmiştir. 5 konaklama
işletmesi ‘ne katılıyorum ne katılmıyorum’u tercih etmiştir. 25 konaklama işletmesi ‘Üretim
süreçlerinde oluşan atık miktarlarının azaltılması için çevresel inovasyon gerçekleştirdiklerine
kesinlikle katılmaktadır. ‘Katılıyorum’ seçeneğini tercih eden konaklama işletmesi sayısı ise
19’dur. Çevresel inovasyonu rakiplerine göre teknolojik liderlik elde etme üstünlüğü yaratmak
için yapan konaklama işletme sayısı 39’dur. Konaklama işletmelerinden 9 tanesi ‘kesinlikle
katılıyorum’ seçeneğini işaretlerden, 30 tane konaklama işletmesi ise ‘katılıyorum’ seçeneğini
tercih etmiştir.
Tablo 4: Çevresel İnovasyon Gerçekleştirme Amaçlarına İlişkin Frekans ve Dağılım
Yüzdeleri II
İFADELER
Rekabet Ortamında Üstünlük
Katılım Düzeyi
Katılıyorum
23
52,3
Kesinlikle Katılıyorum
21
47,7
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Pazar Payını Artırma
5
11,4
9
20,5
9
20,5
Kesinlikle Katılıyorum
21
47,7
Toplam
44
100
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
Katılıyorum
Frekans Dağılım
14
31,8
13
29,5
Kesinlikle Katılıyorum
17
38,6
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Çalışanların Çevresel Farkındalığını
Artırmak
Frekans Dağılım
Katılmıyorum
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
Katılıyorum
Katılım Düzeyi
Yeni Pazara Girme
Frekans Dağılım
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
Katılıyorum
Frekans Dağılım
13
29,5
10
22,7
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
522
Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin
Kesinlikle Katılıyorum
21
47,7
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
İmaj Kazanımı Sağlama
Frekans Dağılım
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
5
11,4
Katılıyorum
5
11,4
Kesinlikle Katılıyorum
34
77,3
Toplam
44
100
Pazardaki rekabet ortamında önemli bir üstünlük elde etmek amacı ile çevresel inovasyon
gerçekleştirdiklerine 21 konaklama işletmesi kesinlikle katılmaktadır. 23 konaklama işletmesi
ise pazardaki rekabet ortamında önemli bir üstünlük elde etmek amacı ile çevresel inovasyon
gerçekleştirdiklerine katılmaktadır. Çalışmaya katılan İstanbul’da hizmet veren 44 konaklama
işletmesinden 21 tanesi mevcut pazarda Pazar paylarını artırmak için çevresel inovasyon
yaptıklarına kesinlikle katılmaktadır. 9 konaklama işletmesi ‘katılıyorum’ seçeneğini tercih
ederken, 5 konaklama işletmesi bu önermeye katılmamaktadır. Yeni bir pazara girme amacı ile
çevresel inovasyon gerçekleştiren konaklama işletme sayısı 30’dur. Bu 30 işletmeden 17’si
kesinlikle önermeye katılıyor iken 13’ü katılıyorum seçeneğini tercih etmiştir. İşletmelerin
çevresel inovasyonu çalışanların çevresel farkındalığını artırmak amacı ile gerçekleştirdiğine 21
konaklama işletmesi kesinlikle katılmaktadır. 10 konaklama işletmesi bu önermeye sadece
katılmaktadır. 13 konaklama işletmesi ise ne katılmakta ne de katılmamaktadır. Müşteriler ve
rakipler nezdinde imaj kazanmayı sağlamak amacı ile çevresel inovasyon gerçekleştiren
konaklama işletme sayısı 39’dur. Bu 30 işletmeden 34’ü kesinlikle önermeye katılıyor iken 5’i
katılıyorum seçeneğini tercih etmiştir.
Tablo 5: Çevresel İnovasyon Uygulamalarına İlişkin Frekans ve Dağılım Yüzdeleri I
İFADELER
Zararsız / Az Zararlı
Katılım Düzeyi
Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum
Frekans Dağılım
5
11,4
Hammadde - Malzeme
Katılıyorum
18
40,9
Kullanma
Kesinlikle Katılıyorum
21
47,7
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Frekans Dağılım
Hammadde – Malzeme
Kullanımında
Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum
5
11,4
Azaltma
Katılıyorum
18
40,9
Kesinlikle Katılıyorum
21
47,7
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Kesinlikle Katılmıyorum
Geri Dönüşümü Olmuş Malzeme Katılmıyorum
Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum
Kullanımı
Katılıyorum
Frekans Dağılım
13
29,5
13
29,5
5
11,4
9
20,5
The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
523
Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir
Araştırma: İstanbul Örneği
Atık Miktarını Azaltma
Atıkları Yeniden Kullanma
Akıllı Teknoloji Kullanımı
Temiz Enerji Kullanımı
Kesinlikle Katılıyorum
4
9,1
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Katılmıyorum
Frekans Dağılım
5
11,4
Katılıyorum
18
40,9
Kesinlikle Katılıyorum
21
47,7
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Kesinlikle Katılmıyorum
Frekans Dağılım
4
9,1
Katılmıyorum
5
11,4
Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum
5
11,4
Katılıyorum
8
18,2
Kesinlikle Katılıyorum
22
50
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Katılmıyorum
Frekans Dağılım
5
11,4
Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum
9
20,5
Katılıyorum
14
31,8
Kesinlikle Katılıyorum
16
36,4
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Kesinlikle Katılmıyorum
Frekans Dağılım
5
11,4
Katılmıyorum
18
40,9
Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum
12
27,3
Katılıyorum
5
11,4
Kesinlikle Katılıyorum
4
9,1
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Çevresel Ölçek / Gösterge
Kullanımı
Frekans Dağılım
Kesinlikle Katılmıyorum
4
9,1
Katılmıyorum
4
9,1
Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum
14
31,8
Katılıyorum
4
9,1
Kesinlikle Katılıyorum
18
40,9
Toplam
44
100
Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 21 tanesi ‘kesinlikle katılıyorum’ seçeneği
ile, 18 konaklama işletmesi ise ‘katılıyorum’ seçeneği ile işletmelerinde üretim süreçlerinin
girdisi olan hammadde ve malzemeleri çevreye zararsız veya az zararlı olanlarla değiştirmeye
yönelik çevresel inovasyon çalışmaları yaptıklarını ifade etmişlerdir. Çalışmaya katılan 44
konaklama işletmesinden 21 tanesi ‘kesinlikle katılıyorum’ seçeneği ile, 18 konaklama işletmesi
ise ‘katılıyorum’ seçeneği ile işletmelerinde üretim süreçlerinin girdisi olan hammadde ve
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
524
Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin
malzemelerin kullanım miktarını azaltmaya yönelik çevresel inovasyon çalışmaları yaptıklarını
ifade etmişlerdir. Kullanılmış ürünlerden dönüştürülen (ikincil) malzemeleri üretim süreçlerinde
girdi olarak kullanmaya yönelik çevresel inovasyon çalışmalarına bakıldığında; 44 konaklama
işletmesinden 26’sının katılmadığı görülmektedir. 13 konaklama işletmesi kesinlikle
katılmıyorken 13 konaklama işletmesi de katılmıyorum seçeneğini tercih etmiştir. Geri
dönüşümü olmuş malzeme kullanan 14 konaklama işletmesi mevcuttur. 4 konaklama işletmesi
önermeye kesinlikle katılıyorken 9 konaklama işletmesi sadece katılmaktadır. Çalışmaya katılan
44 konaklama işletmesinden 21 tanesi ‘kesinlikle katılıyorum’ seçeneği ile, 18 konaklama
işletmesi ise ‘katılıyorum’ seçeneği ile üretim süreçlerinde oluşan atık miktarını azaltacak veya
yok etmeye yönelik çevresel inovasyon çalışmaları yaptıklarını ifade etmişlerdir. 5 konaklama
işletmesi ise bu tür bir çalışma yapmadıklarını ifade etmiştir. Çalışmaya katılan 44 konaklama
işletmesinden 9 tanesi üretim süreçlerinde oluşan atıkları yeniden kullanmaya yönelik bir
çalışma yapmadığını ifade etmiştir. 30 konaklama işletmesi ise atıkları yeniden kullanmaya
yönelik çevresel inovasyon çalışması yaptıklarını belirtmiştir. Üretim teknolojilerini daha az su
ve enerji kullanacak şekilde tasarlamaya yönelik çevresel inovasyon çalışması yapan konaklama
işletmesi sayısı 30’dur. 14 konaklama işletmesi önermeye katılıyorken 16 konaklama işletmesi
kesinlikle katılmaktadır. Bu tür bir çevresel inovasyon yapmayan konaklama işletmesi sayısı
5’dir. Süreçlerinde kullanabilecekleri temiz enerji (buhar enerjisi, rüzgar enerjisi gibi yenilebilir
enerji) kaynakları ile ilgili çevresel inovasyon çalışması yapan konaklama işletmesi 9 tanedir. 23
konaklama işletmesi bu tür bir çalışma yapmadıklarını ifade etmişlerdir. Çalışmaya katılan 44
konaklama işletmesinden 8 tanesi çevreye duyarlılığı geliştirmek ve takip etmek amacıyla çeşitli
çevresel ölçekler / göstergeler geliştirecek yönde bir çalışma yapmadığını ifade etmiştir. 22
konaklama işletmesi ise çevresel ölçekler / göstergeler geliştirmeye yönelik çevresel inovasyon
çalışması yaptıklarını belirtmiştir.
Tablo 6: Çevresel İnovasyon Uygulamalarına İlişkin Frekans ve Dağılım Yüzdeleri II
Frekan Dağılı
İFADELER
Katılım Düzeyi
s
m
Frekans Dağılım
Katılım Düzeyi
Paydaşlarla Ortak Çevre Çalışması
Çevre Dostu Temizlik Uygulamaları
Uzun Ömürlü Servis Malzemesi
Kullanımı
Katılmıyorum
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
Katılıyorum
9
20,5
4
9,1
14
31,8
Kesinlikle Katılıyorum
17
38,6
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
Katılıyorum
Frekans Dağılım
10
22,7
9
20,5
Kesinlikle Katılıyorum
25
56,8
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
Katılıyorum
Frekans Dağılım
4
9,1
14
31,8
The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
525
Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir
Araştırma: İstanbul Örneği
Taze Gıda Kullanımı
Taze Su Kullanımı Azaltma
Çevresel İnovasyon Eğitimi
Açık Büfe Fazlalarının Kullanımı
Kesinlikle Katılıyorum
26
59,1
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Katılmıyorum
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
Katılıyorum
Frekans Dağılım
8
18,2
10
22,7
9
20,5
Kesinlikle Katılıyorum
17
38,6
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Kesinlikle Katılmıyorum
Frekans Dağılım
13
29,5
Katılmıyorum
13
29,5
Katılıyorum
18
40,9
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Katılmıyorum
Ne Katılıyorum Ne
Katılmıyorum
Katılıyorum
Frekans Dağılım
5
11,4
14
31,8
8
18,2
Kesinlikle Katılıyorum
17
38,6
Toplam
44
100
Katılım Düzeyi
Kesinlikle Katılmıyorum
Frekans Dağılım
8
18,2
Katılmıyorum
18
40,9
Katılıyorum
18
40,9
Toplam
44
100
Çevreye duyarlılıklarını geliştirmek amacıyla tedarikçileri ve müşterileri ile ortak
çalışmalar yapan konaklama işletmesi sayısı 31’dir. 14 konaklama işletmesi katılıyorken, bu
önermeye kesinlikle katılan konaklama sayısı 17’dir. 9 konaklama işletmesi paydaşları ile ortak
bir çalışma yapmamaktadır. Konaklama işletmelerinde kat hizmetleri ve çamaşırhane
bölümlerinin sisteminde insana zararlı kimyasallar, temizlik maddeleri ve yıpranmayı
hızlandıran kaba temizleme yöntemleri kullanmayan işletme sayısı 34’tür. 10 konaklama
işletmesi bu konuda çekimserdir. Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 4 tanesi tabakçanak, bardak, fincan, kupa, masaüstü aksesuarları ve tetüm diğer servis gereçlerinde uzun süre
kullanılan ve birkaç kullanımdan sonra atılmayan malzemeleri tercih etmediğini ifade etmiştir.
40 konaklama işletmesi ise uzun ömürlü servis malzemesi tercihi yaptıklarını belirtmiştir.
Konaklama işletmelerinde doğal hayatı ve diğer bitkileri de korumak adına kendi doğal
ortamına duyarlı şekilde bizzat ya da yöresel yetiştirilmiş ‘taze hasat edilmiş’ yiyecekler
sunmaya özen gösteren konaklama işletme sayısı 23’tür. 17 konaklama işletmesi kesinlikle
katılıyorken 9 konaklama işletmesi sadece katılmaktadır. 8 konaklama işletmesi bu tür bir
çevresel inovasyon gerçekleştirmemektedir. Konaklama işletmelerinin mutfaklarında kullanılan
yıkama sularından, banyo – lavabo ve duşlardan, çamaşırhane ile bulaşık makinelerinden açığa
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
526
Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin
çıkan atık sular bahçelerin sulanması ve çevrenin temizlenmesinde kullanarak taze su
kullanımını azaltan işletme sayısı 18’dir. 26 konaklama işletmesi bu tür bir çevresel inovasyon
gerçekleştirmemektedir. Çalışmaya katılan 44 konaklama işletmesinden 25’i çalışanların
konaklama işletmesinin çevresel inovasyonları ve çevresel inovasyon uygulamalarına destek
olmalarının neden önemli olduğu konusunda bilgilendirme ile kendi hayatlarında da benzer
eylemlere yönlendirme için eğitim yapmaktadır. 5 konaklama işletmesinin ise bu tür bir çevresel
inovasyon uygulaması bulunmamaktadır. 14 konaklama işletmesi ise ‘Ne katılıyorum ne
katılmıyorum’ demiştir. Konaklama işletmesinin açık büfe fazlalıklarını hayvan barınaklarına
veya çiftçiler ile toprak işleyenlere vererek yaşama değer katmaya odaklanan 18 işletme
mevcuttur. 26 konaklama işletmesi bu tür bir çevresel inovasyon uygulaması
gerçekleştirmemektedir.
Tablo 7: İşletmenin Türü ve Çevresel İnovasyon Yapma Amaçları T-Testi
Sig. (2-tailed)
Enerji Maliyeti Düşürme
0,142
Hammadde ve Malzeme Maliyetlerini Düşürme
0,142
Çevresel Kirlenmenin Azalması
0,122
Atık Miktarlarını Azaltma
0,005
Teknolojik Liderlikte Üstünlük
1,120
Rekabet Ortamında Üstünlük
0,023
Pazar Payını Artırma
0,921
Yeni Pazara Girme
0,850
Çalışanların Çevresel Farkındalığını Artırmak
0,023
İmaj Kazanımı Sağlama
0,019
Bağımsız gruplar t testi, iki bağımsız grubun ortalamalarının birbirinden farklı olup
olmadığını ortaya koymak için kullanılır. T testinin p değeri (sig) < 0.05 ise iki grubun
ortalamaları farklı demektir. Tablo 28’e bakıldığında ‘Süreçlerde oluşan atık miktarlarını
azaltmak’, ‘Pazardaki rekabet ortamında önemli bir üstünlük elde etmek’, ‘İşletmede
çalışanların çevresel farkındalığını arttırmak’ ve ‘Müşteri ile rakipler nezdinde imaj kazanımı
sağlamak’ önermeleri için HA kabul edilir. Geri kalan önermelerde ise işletmenin türüne göre
çevresel inovasyon yapma amaçlarınde anlamlı bir farklılık olmadığı görülmektedir.
Tablo 8: İşletmenin Hizmet Yılı ve Çevresel İnovasyon Yapma Amaçları Anova Analizi
Sig.
Enerji Maliyeti Düşürme
0,00
Hammadde ve Malzeme Maliyetlerini Düşürme
0,02
Çevresel Kirlenmenin Azalması
0,00
Atık Miktarlarını Azaltma
0,01
Teknolojik Liderlikte Üstünlük
0,00
Rekabet Ortamında Üstünlük
0,01
Pazar Payını Artırma
0,06
Yeni Pazara Girme
0,02
Çalışanların Çevresel Farkındalığını Artırmak
0,00
İmaj Kazanımı Sağlama
0,19
The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
527
Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir
Araştırma: İstanbul Örneği
Varyans analizi iki ya da daha fazla gruba ait ortalamalar arasındaki farkın anlamlı olup
olmadığı ile ilgili hipotezleri test etmek için kullanılmaktadır. İki grubun ortalamaları arasındaki
farkın anlamlı olup olmadığı t testi kullanılarak da incelenebilir. Eğer ikiden fazla grubun
ortalamaları karşılaştırılacak ise F Testi diğer bir ismiyle Varyans Analizi (ANOVA, Analysis Of
Variance) uygulanır. Anova testinin p değeri (sig) < 0.05 ise anlamlı farklılık var demektir. Buna
Göre Tablo 29’a bakıldığında ‘Mevcut pazardaki pazar payını artırma’ ile ‘müşteri ve rakipler
nezdinde imaj kazanımı sağlama’ önermeleri için H0 kabul edilir. Geri kalan önermelerde ise
işletmenin hizmet verdiği yıl süresine göre çevresel inovasyon yapma amaçlarında anlamlı
farklılık olduğu görülmektedir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Son dönemlerde artan çevre sorunları ile birlikte toplumlarda duyarlılığın arttığı ve
sürdürebilir çevre bilincinin geliştiği gözlenmektedir. İstanbul’da hizmet veren 5 yıldızlı
konaklama işletmelerinin de çevreye karşı belli ölçülerde duyarlı oldukları araştırma
bulgularından anlaşılmaktadır. Günümüz konaklama işletmeleri çevresel inovasyonu farklı
amaçlarla gerçekleştirmektedir. İstanbul’daki 5 yıldızlı konaklama işletmelerine bakıldığında
işletmelerin ağırlıklı olarak tasarruf amacıyla çevresel inovasyona başvurdukları görülmektedir.
Konaklama işletmelerinin gerçekleştirdikleri çevresel inovasyonlar neticesinde
gerçekleşen tasarrufun iki hedefi bulunmaktadır. Bunlardan ilki maliyetleri düşürmektir. Enerji
ve hammadde/malzeme maliyetlerini düşürerek tasarruf yapmanın yanı sıra ikinci olarak
konaklama işletmelerinin üretimde oluşan atıkların azaltılması veya yeniden kullanılması ile de
çevresel inovasyon hedeflenmektedir. İstanbul’da hizmet veren konaklama işletmelerinin
çevresel inovasyonu yapma amaçları arasında imaj kazanımı da yer almaktadır. Hem rakipler
hem de müşteri nezdinde imaj kazanımı sağlayarak pazar payını arttırmayı, yeni pazarlara
girmeyi ya da en azından teknolojik olarak pazardaki rakiplerine karşı üstünlük sağlamayı
amaçlamaktadır.
Konaklama işletmelerinin çevresel inovasyon uygulamalarına bakıldığında ise hammadde
ve malzeme kullanımında çevreye zararı olmayan ya da az zararı olan girdileri tercih etmeye
çalıştığı görülmektedir. Bununla beraber turizm sektörünün başlıca sorunları arasında yer alan
atık yönetimine yardımcı olabilecek bir uygulama olarak da konaklama işletmeleri, hammadde
ve malzeme kullanımını ile atık miktarını azaltmaya gitmektedir. Konaklama işletmeleri geri
dönüşüm olmuş malzeme kullanımından kaçınmaktadır. Bunun sebebi geri dönüşüm olmuş
malzeme kullanımının, işletmenin vermiş olduğu hizmetin kalitesinin etkilemesinden
çekinmektedirler. Buna karşın kullanılabilir olan atıkların konaklama işletmelerinde yeniden
kullanıldığı görülmektedir. Çamaşırhaneden çıkan gri su dediğimiz durulama suyu ile bahçelerin
sulanması bu uygulamaya örnek olabilmektedir.
Teknolojinin gelişmesi ile doğru orantılı olarak çevreyi koruma kolaylaşmaktadır.
Sensörlü lambalar, fotoselli musluklar, çevresel inovasyon uygulamalarına verilebilecek akla
gelen ilk örneklerdir. Konaklama işletmelerinde akıllı teknoloji kullanımı yaygındır. Buna
karşın temiz enerji kullanımına (buhar enerjisi, rüzgâr enerjisi) konaklama işletmelerinde
rastlanmamaktadır. Çevresel inovasyon uygulaması olarak sayılan temiz enerji kullanımı,
ülkemizde yaygın olmadığı için konaklama işletmelerinde bu tür enerji kullanımına
gidilememektedir. Çevre duyarlılığını geliştirmek için konaklama işletmelerinin çevresel ölçek
ve göstergeler kullandığı görülmektedir. Konaklama işletmeleri, çevre çalışmalarına
paydaşlarını da ortak etmektedir. Çevre dostu temizlik uygulamaları, uzun ömürlü servis
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin
528
malzemesi tercih etme, taze gıda kullanımı ve taze su kullanımından kaçınma, konaklama
işletmelerinin çevre çalışmaları içerisinde yer almaktadır.
Çevresel inovasyonu bir örgüt kültürü haline getirebilmek için tüm uygulama ve
yaklaşımların bütün konaklama işletmesi tarafından kabul edilmesi gerekmektedir. Bu sebeple
tüm işgörenlere çevresel inovasyon eğitimi verilmelidir. Konaklama işletmelerinde çevresel
inovasyon ile ilişkilendirilebilecek eğitimlerin verildiği görülmektedir. Bununla beraber açık
büfe servis tekniğini kullanan işletmelerin açık büfe fazlalarını çevresel inovasyon olarak
değerlendirilebilecek şekilde kullanıyor olması da dikkat çekmektedir.
Konaklama işletmesinin bağımsız bir konaklama işletmesi ya da zincir konaklama
işletmesi olmasının çevresel inovasyonu yapma amacında bir farklılığa neden olmadığı
görülmektedir. Buna karşın işletmenin hizmet verdiği yıl süresine göre çevresel inovasyon
yapma amaçlarında farklılık görülmektedir. Bunun sebebi yeni kurulan işletmelerin kuruluş
aşamasında çevreye duyarlı şekilde projelendirilmesidir. Eski işletmeler ise çevresel inovasyon
uygulamaları ile çevre duyarlılığına cevap vermektedir.
Konaklama işletmeleri, basit uygulamalar ile işletmelerinde çevresel inovasyonu
gerçekleştirebilir. Hammadde ve malzeme satın alırken çevreye zarar vermeyen ya da az zarar
veren ürünler tercih etmelidir. Bununla beraber işletmeler, üretim süreçlerinde inovasyona
giderek hammadde ve malzeme kullanımı azaltma ile çevresel inovasyon gerçekleştirmelidir.
Hammadde ve malzeme kullanımının azaltması beraberinde atık azaltımını getirecektir.
Konaklama işletmelerinin akıllı teknoloji ürünlerini kullanmaları hem çevresel inovasyon
gerçekleştirmelerini sağlar hem de işletmenin, turistler nezdinde yenilikçi imajı oluşturmasına
yardımcı olacaktır. Bundan dolayı konaklama işletmeleri akıllı teknolojileri, işletmelerine
entegre etmelidir. Dünya genelinde baş gösteren su problemi düşünüldüğünde konaklama
işletmelerinin taze su kullanımı azaltması gerekmektedir. Odalarda bulunan rezervuardaki su
hacmini azaltma, konaklama işletmesinin bahçesini gri su ile sulama, temizlik yaparken taze su
kullanmaktan kaçınma işletmenin gerçekleştirebileceği uygulamalar arasındadır. Konaklama
işletmelerinin dikkat etmesi gereken konulardan birisi de uzun ömürlü araç ve gereç
kullanımının tercih edilmesidir. Özellikle konaklama işletmeleri, yiyecek ve içecek
departmanında uzun ömürlü servis malzemeleri kullanmalıdır. Yine yiyecek ve içecek
departmanında gerçekleştirilebilecek çevresel inovasyonlardan birisi de açık büfe atıklarının
hayvan barınaklarına yollanmasıdır. Böylelikle hem işletmenin atık oranı azaltılmakta hem de
çevrenin bir parçası olan hayvanların yaşam mücadelelerine destek olunmaktadır.
Önümüzdeki yıllarda çevresel inovasyon artık bir kültür halinde gelecek ve birçok
konaklama işletmesi yeşil yıldız uygulaması ile çevreci konaklama işletmesi olmayı
hedefleyecektir. Çevresel inovasyonun işletmede bir kültüre dönüşebilmesi için tüm işletmece
iyi anlaşılması gerekmektedir. Bunun için ise çevresel inovasyonla ilişkili eğitimler verilmelidir.
Bu eğitimler sadece konaklama işletmesi çalışanlarınla sınırlı kalmamalı ve eğitim, işletmenin
paydaşlarını da kapsamalıdır. Özel sektörün çevresel bilince sahip çalışan ihtiyacına cevap
verilebilmesi için eğitim kurumları da inovasyon ile ilgili eğitimler vermelidir. Üniversitelerde
mesleki olmayan seçmeli dersler arasında yer alan ‘İnovasyon’ dersi, özellikle turizm ile ilgili
program ve bölümlerde daha etkin şekilde değerlendirilmelidir. Aynı zamanda çevreyi korumak
ve sürdürebilirliği sağlamak için konaklama işletmelerine bazı çevresel inovasyonlar, mevuzat
geliştirilerek yaptırım haline getirilmelidir. Konaklama işletmelerinde bulunan departmanlara
odaklanarak çevresel inovasyon uygulamaları araştırmanın yapılması, literatüre ve konaklama
The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
529
Çevresel İnovasyon ve Konaklama İşletmelerindeki Uygulamalar Üzerine Bir
Araştırma: İstanbul Örneği
sektörüne önemli katkılar sağlayacaktır. Çevre özellikle sahil bölgelerinde varolan konaklama
işletmeleri için bir nebze biraz daha önem arz etmektedir. Bu sebeple şehir otelleri yerine sahil
bölgelerinde yer alan konaklama işletmelerinde çevresel inovasyon araştırılabilir. Yapılacak bu
çalışma ile şehir merkezlerinde varolan konaklama işletmeleri ile sahil bölgelerinde varolan
konaklama işletmelerinde gerçekleşen çevresel inovasyon uygulamaları karşılaştırılabilir. Başka
bir karşılaştırma ise çevresel inovasyon kapsamında yurtdışındaki çevreyi koruma yaptırımları
ile Türkiye’deki çevreyi koruma yaptırımları olabilir.
KAYNAKLAR
AFUAH, A. (2009), Strategic Innovation, Routledge, New York, s: 109
AKYOS, M. (2007), Firma Düzeyinde Yenilikçilik (Yenilik) ve Bilgi Yönetimi,
http://www.sistems.org/know_info_ozet.htm adresinden 17 Nisan 2014’da alınmıştır.
ARMSTRONG, G.; KOTLER, P. (2007), Marketing: An Introduction. 8th Ed, New Jersey:
Prentice Hall, s: 516.
AYGEN, S. (2006), İşletmelerde Yenilik Yönetimi Sürecinde Örgüt Yapılarında ve Hizmet
Tasarımlarında Yaşanan Dönüşümler: Antalya İli Beş Yıldızlı Konaklama
İşletmelerinde Ampirik Bir Araştırma ve Hizmet Tasarımı Önerisi, Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, s.79.
BAKAN, İ.; BÜYÜKBEŞE, T.; BEDESTENCİ, Ç. (2004), Örgüt Sırlarının Çözümünde
Örgüt Kültürü Teorik ve Ampirik Yaklaşım, Alfa Akademi Basım Yayım Dağıtım Ltd.
Şti, İstanbul, s. 59.
BÜYÜKKEKLİK, A.; TOKSARI, M.; BÜLBÜL, H. (2010), ‘Çevresel Duyarlılık ve
Yenilikçilik Üzerine Bir Araştırma’, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari
Bilimler Fakültesi Dergisi , C.15, S.3, s. 373-393, Isparta.
CARRILO-HERMOSILA, J.; DEL RIO, P.;KONNOLA T. (2010) , ‘Diversity of ecoinnovations: Reflections from selected case studies’, Journal of Cleaner Production,
18, s. 1073 – 1083.
ÇELİKTAŞ, H. (2008), İnovasyon Yönetimi: Çukurova Bölgesinde Faaliyet Gösteren
Şirketlerde İnovasyon Uygulamalarının Tespitine Yönelik Bir Araştırma, Çukurova
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 19, Adana.
DEMİR, C.; ÇEVİRGEN, A. (2006) , Turizm ve Çevre Yönetimi, Nobel Yayın, s. 133,
Ankara.
ELÇİ, Ş. (2006), İnovasyon- Kalkınmanın ve Rekabetin Anahtarı, Nova Yayınları, s. 4,
İstanbul.
ELÇİ, Ş. (2007), İnovasyon Kalkınmanın ve Rekabetin Anahtarı, Technopolis Group, s. 53,
Ankara.
ERASLAN, H.; Bulu, M.; BAKAN, İ. (2008), ‘Kümelenmeler ve İnovasyona Etkisi: Türk
Turizm Sektöründe Uygulamalar’,http://www.urak.org /URAK _Yayinlar/URAK_
Eraslan BuluBakan_KumelenmeInovasyon.pdf, adresinden 18 Nisan 2014’da
alınmıştır.
GÜLEŞ, H. K.; BÜLBÜL, H. (2004), Yenilikçilik - İşletmeler İçin Stratejik Rekabet Aracı,
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
Ahmet Vatan - Burhanettin Zengin
530
Nobel Yayınları, s. 42, Ankara.
HALL, C. M.; WILLIAMS, A. M. (2008), Tourism and Innovation, Routledge, s. 21, New
York.
HJALAGER, A. M. (2002), ‘Repairing Inovation Defectiveness In Tourism’ Tourism
Management, V:23, s. 468.
KAMIEN, M. I.; Schwartz, N. L. (1982), Market Structure and Innovation, Cambridge
University Pres, s. 12, Cambridge.
KIRIM, A. (2006), İş Modeli İnovasyonu, Sistem Yayıncılık, s. 5, Ankara.
NAKTİYOK, A. (2007), ‘Yenilik Yönetimi ve Örgütsel Faktörler’, Gazi Üniversitesi İktisadi
ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 2, s: 16, Ankara.
KOZAK N.; KOZAK, M.; KOZAK, M. (2010), Genel Turizm İlkeler – Kavramlar, 9. Basım,
Detay Yayıncılık, s. 100, Ankara.
KOZAK M. ve GÜÇLÜ, A. (2003), ‘Turizm İşletmelerinde Değişim Yönetimi Üzerine
Kavramsal Bir İnceleme’, İş, Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, Cilt:
5, Sayı: 1, Sıra: 5, No: 29, s: 5
PORTER, M.; LINDE, C. (1996), Green and Competitive: Ending the Stalemate in Business
and the Environment, Edited by Richard Welford and Richard Starkey, Taylor &
Francis, s: 61-77.
RADEMAKERS, M. (2005), ‘Corporate Universities: Driving Force of Knowledge
Innovation’, The Journal of Workplace Learning, Vol. 17 No. ½, s: 132.
RENNINGS, K. (2000), ‘Redefining innovation e eco-innovation research and the
contribution from ecological economics’, Ecological Economics, VOL. 32, s. 319 –
332.
TORUN, E. (2013), ‘Kırsal Turizmin Bölge İnsanına Katkısı’ KMÜ Sosyal ve Ekonomı̇ k
Araştırmalar Dergı̇ si, 15 (24), s: 31-37, Karaman.
TÜBİTAK, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu, http://www.tubitak.gov.tr/
tubitak_content_files/BTYPD/kilavuzlar/Oslo_3_TR.pdf
TÜSİAD (2003), Ulusal İnovasyon Sistemi, Kavramsal Çerçeve, Türkiye İncelemesi ve Ülke
Örnekleri, TÜSİAD Yayını, s: 53, İstanbul.
ÜSTEL, İ.; KABATEPE, E. (2006), Kobiler ve İnovasyon, s: 11 http://www.turkab.org/
dokumanlar/yayinlar/kobilerveinovaasyon.pdf adresinden 21 Nisan 2014’te alınmıştır.
YILMAZ, H. (2003), Yenilik (İnovasyon) Yeni Ekonomi ve Rekabet, Rekabet Kurumu, 1.
Baskı, s. 33, Ankara.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 511-530
Download