CÜMLENİN ÖGELERİ Cümlede her sözcüğün tür olarak bir görevi

CÜMLENİN ÖGELERİ
Cümlede her sözcüğün tür olarak bir görevi olduğu gibi cümle içinde öge olarak da görevi
vardır. Bu görevli sözcüklere öge denir. Cümlenin temel ögeleri, yüklem ve öznedir. Yani bir
cümlede yüklem ve özne mutlaka bulunur.
Cümlenin yardımcı ögeleri nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve edat tümlecidir. Cümlenin
ögelerini doğru bulmak için şu yöntemleri uygulamalıyız:
1. Önce yüklem bulunmalı ve diğer ögeleri bulmak için bütün sorular yükleme
sorulmalıdır.
2. Sonra özne bulunmalı ve özne bulunduktan sonra nesne aranmalıdır.
3. Cümledeki tamlamalar ve söz öbekleri bölünmemeli.
4. Ögeleri buldurmaya yönelik soruların ögenin yerini tuttuğu unutulmamalı.
5. Cümledeki ünlem ifadeleri ve hitap sözcüklerinin öge olarak kabul edilmediği
bilinmeli.
6. İsim cümlelerinin nesne almadığı, birkaç istisna dışında, unutulmamalı.
YÜKLEM
Cümlede en önemli ögedir çünkü her şey onun üzerine kurgulanmıştır. İş, oluş, hareket
bildiren veya cümleyi yargıya bağlayan öge olduğu için tüm sorular bu ögeye sorulur.
Yüklem, karşımıza iki türlü çıkar.
1. Çekimli eylem şeklinde:
Bu tür yüklemler haber veya dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş eylemler şeklindedir.
Bilemezsin, adını mıh gibi kazıdım yüreğime.
Öğrenciler derslerine zamanında çalışmalıdır.
Havalar yarından itibaren soğuyacakmış.
Fakir ve kimsesizlere yardım etmeliyiz.
Babam, bu akşam eve gelmeyecekmiş.
Kaza, dün akşam meydana geldi.
Genç yazar, son romanını bu yıl kaleme almış.
Annem, kardeşim yerleri kirletince küplere bindi.
En güzel yapıtlar, yaşamın son yıllarında ortaya konuyor.
2. Ek eylem almış isim ya da isim soylu sözcükler şeklinde:
Bu tür yüklemler ad, sıfatı zamir veya bu sözcüklerle oluşturulmuş tamlamalar olarak
karşımıza çıkar.
Bu mahallenin evleri iki katlıdır
Derse her zaman geç gelen Ahmet'tir.
Fatih'in İstanbul'u fethettiği yaştasın .
Bu sınıf geniş değil.
Dünkü kazada üç yaralı varmış.
Gürkan bizim mahallenin en başarılı çocuğudur.
Borç yiğidin kamçısıdır.
En zorlandığım ders matematiktir.
Benim sadık yârim kara topraktır.
Sarp dağlardan örülmüş dört duvar içindeyim.
Bin yıldan uzun bir gecenin bestesidir bu.
Hakkıdır Hakk'a tapan milletimin istiklal.
Kardelen, bu dağların en yalnız çiçeğidir.
Şeyh Galip, Divan edebiyatının son büyük temsilcisidir.
ÖZNE: Cümlede işi, oluşu, hareketi yapan veya olanı bildiren ögedir.
1. Açık Özne:
Cümlede öznenin yazılmış şekilde bulunmasıdır.
Kurtuluş Savaşı yıllarında Türk halkı yoksulluk içinde bağımsızlık mücadelesini vermiştir.
2. Gizli Özne:
Cümlede öznenin yazılmamış şekilde bulunmasıdır.
Kurtuluş Savaşı'nı zorluklar içinde kazanmışız.
3. Sözde Özne:
İş yapanın değil de işten etkilenenin özne görevini üstlenmesiyle oluşan öznedir. Edilgen
çatılı fiillerle kurulan yüklemlerin aldığı öznedir.
Kurtuluş Savaşı'nın gizli kahramanları filmlerle tanıtılmalıdır.
4. Gerçek Özne:
Eylemin yapılmasında asıl etkili olan öznedir. Etken ve dönüşlü çatılı fiillerle kurulan
yüklemlerin aldığı öznedir.
Buğra, kitabın tamamını bir günde okumuş.
Sokaklar, çocuklar için tehlikeli yerlerdir.
Amcası, yeni bir iş kurmaya karar vermiş.
Bu zor soruyu sınıftaki hiç kimse çözememiş.
Sonbahar en çok sevdiğim mevsimlerdendir.
Bastığın yerleri toprak diyerek geçme. (sen) (gizli özne)
Tatil olunca köyüme gideceğim. (ben) (gizli özne)
Soğuk su içmeyiniz. (siz) (gizli özne)
Evdeki halılar temizlikçiye gönderildi. (sözde özne)
Caddeler bayram töreni için hazırlandı. (sözde özne)
Ahmet, hemen yanıma gel. ("Ahmet" hitap sözü olduğundan özne değil cümle dışı
unsurdur.)
Binanın dış duvarları, çift tuğlalıymış.
Çocukların internete bağımlı olmaması bilinçli internet kullanımına bağlıdır.
Mevsimlerin genel akışının değişmesi, küresel ısınmayla yakından ilgilidir.
Mahallenin en küçük çocuğu bendim.
Kanadı kırılan kuş, dalda hiç kımıldamadan duruyordu.
Ozanların hayal dünyası, diğer sanatçılardan farklıdır.
Üç aydan beri kapalı olan yol, yoğun çalışmalar sonucu bu hafta ulaşıma açıldı.
Bugün sınav olacağını kim haber verdi?
Kışın en çok ne satılır?
Çiniciliği ile meşhur kentimiz hangisidir?
Erzincan'ın bağları, Erzurum'un dağları çok meşhurdur.
NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)
Öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir. Özneyle nesneyi karıştırmamak için önce özne, sonra
nesne bulunur.
A. Belirtili Nesne (neyi, kimi)
İstanbul'un tarihi ve turistik yerlerini gezeceğiz.
Çocukluğunu ve öğrencilik yaptığı yerleri hayalinde canlandırdı.
Köyümün buz gibi sularını özledim.
Mahallenin muhtarını sadece kahvede bulabilirsiniz.
Annemin yaptığı mantıyı kimse yapamaz.
Kardeşim matematiği bir türlü öğrenemedi.
Yıl sonu notlarını hepimiz heyecanla bekliyoruz.
Dedem, bu arsayı üç kuruşa almış.
Bursa'yı ve Bilecik'i çok sevmiştim.
Çarşı'da dün kimi gördünüz?
Bu kumaşlardan hangisini beğendiniz?
B. Belirtisiz Nesne (ne)
Çarşıdan iki kilo şeker aldım.
Babam şehre indiğinde bize küçük hikâye kitapları alırdı.
Karşıki arsaya çok katlı apartman yapacaklarmış.
Komşumuzun oğlunun üstü başı toz ve çamur olmuştu.
Dedem: "Bu masal da burada bitti." dedi.
Annem semt pazarından bana iki adet tişört almış.
Öğretmenimiz, çözemediğiniz soruları bana getirin, dedi.
Rüyalar sana en çok neyi anımsatır?
İsim cümleleri birkaç istisnai durum haricinde nesne alamazlar.
En büyük amacım YGS’yi kazanmaktır.
O hayatını bana borçludur.
DOLAYLI TÜMLEÇ
Yükleme sorulan "kime, kimde, kimden, nereye, nerede, nereden, neye, neyde, neyden"
sorularının buldurduğu öğelerdir. Dolaylı tümleç olan öge "-e, -de, -den" durum eklerinden
birini alır. Ancak bu eklerden birini alan her sözcük dolaylı tümleç değildir. Dolaylı tümleç
olması için yukarıda sıralanan sorulardan birinin cevabı olması gerekir.
Akşamki maçı amcamlarda izledik.
Şehrin üst kısmına yeni binalar yapılıyor.
Okulumuzun bahçesine yeni fidanlar diktik.
Annesine yardım ediyordu mutfakta.
Toprağın bereketine suyun rahmeti karışmalı.
Bu elbiseyi ünlü bir mağazadan almış.
Ülkemizin batısına bu yıl kış hiç gelmedi.
Annem, pastanın üstüne Hindistan ceviz i döktü.
Arabanın bagajından sesler geliyordu.
Ustalar evin üst katına çıktı.
Dünyada, hiç kimsenin masum olmadığına inanmaya başladım.
Güneşin batışıyla oradan ayrıldım.
Su aramak için tarlanın ortasına sondaj attılar.
Eşimle ben aynı okuldan mezun olduk.
Köyümüzün yolları betondan yapılmış.
Evimizin süslemeleri alçıdan yapılmış.
Ulaşım sektörü, demiryollarına yatırıma önem vermeli.
Deprem riski yüzünden mahalleyi yukarıya taşıdılar.
Sana aldığım kolyeyi nerede düşürdün?
Bu mahallede en çok kime misafirliğe gidersiniz?
ZARF TÜMLECİ
Yüklemi; durum, zaman, miktar, yer-yön ve sebep gibi yönlerden, tamamlayan ögelerdir.
Yükleme sorulan "nasıl, ne zaman, ne kadar, nere(ye), neden, niçin, niye, ne?" sorularıyla
bulunur.
Sana yetişmek için hızlı yürüdüm onca yolu.
Ahmet, dün köyü baştan başa, ev ev dolaşmış.
Öğleden sonra seni mutlaka görmeliyim.
Atlar biraz dinlensin, yine gezintiye çıkarız.
Önemli konuları ikide bir dile getirir, bizi de özellikle uyarırdı.
Böyle gelmiş, böyle gider.
Artık geride özleyeceğim hiç kimse kalmadı.
Meşe biten toprakta, hemen hemen hiç başka ağaç yetişmez.
Bu konuyu bir daha açma.
Bir gece ansızın gelebilirim.
Hava soğuyunca çocukları hemen içeri aldılar.
Güzel gören güzel düşünür, güzel düşünen hayatından lezzet alır.
Bu ödevi hafta sonuna kadar bitirmelisin.
Seni her zaman böyle görmek isterim.
NOT:
Dışarısı çok soğuk.
Seni dışarıda bekliyorum.
Bunları dışarıdan getirmiş.
Çocuk, dışarıyı pek sevdi.
İLGEÇ (EDAT) TÜMLECİ
Yüklemi; amaç, araç, birliktelik, neden yönlerinden tamamlayan "ile, için" ilgeçleriyle
oluşturulmuş öğelerdir. Yükleme sorulan "neyle, kiminle, kimin için, ne için?" sorularıyla
bulunur.
Hafta sonu kardeşimle kitap almak için Kadıköy'e gideceğim.
Okula otobüsle mi geliyorsun, yoksa yürüyerek mi?
Koca ağacı küçük bir baltayla kesmişler.
Yolları karla kaplıydı.
Komşularıyla hep iyi geçinmişti.
İş bulmak için onunla görüşmeliyim.
Ödevlerimi yapmak için bu kütüphaneye gelirdim.
Okul müdürlüğü için onun adı geçiyor.
Mültecileri uçakla ülkelerine gönderdiler.
ARA SÖZ (Ara Cümle)
Cümlede açıklanması gereken veya bir ara hatırlanıp araya sıkıştırılan iki virgül (, ,) ya da iki
kısa çizgi (- -) arasında olan söz veya cümleciktir.
Bizim takım, kim ne dersi desin, bu sene de şampiyon olacaktır.
Bizim takım, forması sarı lacivert olan, bu sene de şampiyon olacaktır.
 Ara söz, kendinden önceki ögeyi açıklama göreviyle karşımıza çıkar.
Halit Ziya, Mai ve Siyah romanının yazarı, Servet-i Fünun döneminin ünlü bir sanatçısıdır.
Halit Ziya'nın en önemli romanını, Mai ve Siyah'ı, lise yıllarımda okumuştum.
Evimizin önündeki ağaçta, erik ağacında, baharı müjdeleyen tomurcuklar açmış.
Köyümüze tatil için genellikle yazın, haziranda, gideriz.
 Ara söz, herhangi bir ögenin açıklayıcısı olmayan; sadece araya girmiş anımsatma
cümlesi şeklinde karşımıza çıkar.
Okul önlerindeki kavgalar, bizden uzak olsun, öğrencilerin içler acısı halini - ne yazık ki ortaya koyuyor.
Kitaplarını masaya koyar koymaz, zaten pek de okumaz ya, futbol oynamaya gitti.
Hafta sonunda çözdüğü sorular, inanın bin kadar vardır, hep zor konulardanmış.
Kardeşiyle -ne yaparsanız yapın- iki gün konuşmayacağını söyledi.
CÜMLE VURGUSU
Cümlede en önemli ögenin belirtilmesine cümle vurgusu denir. Cümlede vurguyu sağlamak
için en önemli öge yükleme yaklaştırılır.
 Fiil cümlelerinde yüklemden önceki öge vurguyu üzerine çeker:
Halit Ziya, Mai ve Siyah ‘ta karanlık bir geceye İstanbul'u benzetir.
Halit Ziya, İstanbul'u karanlık bir geceye Mai ve Siyah ‘ta benzetir.
Mai ve Siyah ‘ta İstanbul'u karanlık bir geceye Halit Ziya benzetir.
 “Da, ki” bağlacı “mi” soru eki vurguyu kendinden önceki kelimeye çeker.
Ahmet de, üniversite kütüphanesinde bu kitabı çok rahat bulabilirmiş.
Ahmet, üniversite kütüphanesinde de bu kitabı çok rahat bulabilirmiş.
Ahmet, üniversite kütüphanesinde bu kitabı da çok rahat bulabilirmiş.
Rüstem Ağa ki bu yörede çok sevilir.
Ahmet mi bu soruyu bir saatte çözdü?
Ahmet bu soruyu mu bir saatte çözdü?
Ahmet bu soruyu bir saatte mi çözdü?
 Soru anlamını taşıyan sözcükler vurguyu kendi üzerine çeker.
Polisler kimi dün akşam bu mahallede aramış?
Kim bu kitabı en kısa zamanda okumak istiyor?
Öğretmen derste en çok kime söz verdi?
Tatili bu yaz nerede geçireceksiniz?
Ankara'ya ne zaman gideceksiniz?
 Koşul cümlelerinde vurgu, koşul kipindedir.
Konuyu dikkatlice dinlersen başarılı olursun.
İşin erken biterse yanıma uğra.