ortaöğretim fen lisesi ders kitabı

ORTAÖĞRETİM
FEN LİSESİ
FİZİK 9
DERS KİTABI
YAZARLAR
Hasan BACAK
İlke ERKAÇAN
Süleyman Semih GÖK
Tahsin DEMİRCİLER
Veli YÜGÜNT
1
HAZIRLAYANLAR
Editör
Prof. Dr. İzzet KARA
Dil Uzmanı
Şebnem YILMAZ
Program Geliştirme Uzmanı
Doç. Dr. Hülya ÇERMİK
Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı
Yrd. Doç. Metin YAŞAR
Rehberlik ve Gelişim Uzmanı
Miktat ACUN
Görsel Tasarım Uzmanı
Mustafa ERGENAY
Grafik Tasarım Uzmanı
Ali Rıza ÖZATA
2
İSTİKLÂL MARŞI
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak;
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı:
Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.
Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı:
Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.
Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl!
Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl?
Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl.
Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl.
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda!
Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda,
Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.
Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım.
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!
Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım.
Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.
Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:
Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.
Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeliEbedî yurdumun üstünde benim inlemeli.
Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar,
Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar,
Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar?
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım,
Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım,
Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım;
O zaman yükselerek arşa değer belki başım.
Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın;
Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın.
Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın;
Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın.
Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl!
Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.
Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl;
Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyet;
Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!
Mehmet Âkif Ersoy
3
GENÇLİĞE HİTABE
Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet
muhafaza ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli
hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî
bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve
cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin
mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün
tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal
edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin
dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler.
Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit
edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda
mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatürk
4
MUSTAFA KEMAL ATATÜRK
5
6
İÇİNDEKİLER
KİTABIMIZI TANIYALIM………………………………........................................................10
GÜVENLİK UYARI SEMBOLLERİ………………………..................................…............13
1. ÜNİTE
9.1. ÜNİTE: FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ..………..……..………..……...14
9.1.1. FİZİK BİLİMİNİN ÖNEMİ………………………….……..……........16
9.1.1.1. Fizik Nedir?..........................................................................................17
9.1.2. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARI.....................………...........….....20
9.1.2.1. Fiziğin Alt Dalları.................................................................................21
9.1.2.2. Fiziğin Diğer Disiplinler ile İlişkisi.....................…............................25
9.1.3. FİZİKSEL NİCELİKLERİN SINIFLANDIRILMASI.........................30
9.1.4. BİLİM ARAŞTIRMA MERKEZLERİ……...........................................36
Ünite Özeti………………….............…………………………….…..............45
Ünite Ölçme Soruları.............…….....................…………………..…............46
2. ÜNİTE
9.2. ÜNİTE: MADDE VE ÖZELLİKLERİ…………………...............54
9.2.1. MADDE VE ÖZKÜTLE.......…………………….….............................56
9.2.1.1. Kütle......................................................................................................58
9.2.1.2. Hacim…………...………….................................................................60
9.2.1.3. Özkütle .................………………...……............................................69
9.2.2. DAYANIKLILIK …...…………………………….................................79
9.2.3. YAPIŞMA VE BİRBİRİNİ TUTMA ………………………..………....81
Ünite Özeti………………………………………………..….............…..........89
Ünite Ölçme Soruları……………………………………..…….......................90
7
3. ÜNİTE
9.3. ÜNİTE: HAREKET VE KUVVET................................................100
9.3.1. HAREKET………………………………………….............................102
9.3.1.1. Hareket ve Çeşitleri………………………………….........................103
9.3.1.2. Hareketin Temel Kavramları ………………..……………................104
9.3.1.3. Düzgün Doğrusal Hareket………………………...............................112
9.3.1.4. İvme....................................................................................................116
9.3.2. KUVVET................................................................................................123
9.3.2.1. Kuvvet ve çeşitleri...............................................................................123
9.3.3. NEWTON’IN HAREKET YASALARI.................................................129
9.3.3.1. Eylemsizlik Prensibi……………........................................................129
9.3.3.2. Temel Yasa………………………………..........................................132
9.3.3.3. Etki-Tepki Prensibi………….…………............................................137
9.3.4. SÜRTÜNME KUVVETİ……...............................................................139
Ünite Özeti……………………………………………………......................149
Ünite Ölçme Soruları…………………………………………........................150
4. ÜNİTE
9.4. ÜNİTE: ENERJİ..................................................................................160
9.4.1. İŞ, ENERJİ VE GÜÇ……………………………………….…...….....162
9.4.2. MEKANİK ENERJİ……………………………………......................167
9.4.2.1. Potansiyel Enerji ………………………………................................168
9.4.2.2. Öteleme Kinetik Enerji ……………………………..........................172
9.4.3. ENERJİNİN KORUNUMU VE ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ……...….177
9.4.3.1. Mekanik Enerjinin Korunumu……………………………....…….....177
9.4.3.2. Enerji Dönüşümleri……………………………………......................181
9.4.3.3. Canlılarda Enerji Gereksinimi………………….................................182
9.4.4. VERİM………………………………....................................................183
9.4.5. ENERJİ KAYNAKLARI………………………………........................186
9.4.5.1. Yenilenemez ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları…….........................186
9.4.5.2. Enerji Tasarrufu…………………………………………....................189
Ünite Özeti………………………………………………………....................190
Ünite Ölçme Soruları……………………………………………....................191
8
5. ÜNİTE
9.5. ÜNİTE: ISI VE SICAKLIK..............................................................202
9.5.1. ISI VE SICAKLIK……………………………………….....................204
9.5.1.1. Isı, Sıcaklık ve İç Enerji Kavramları ………………………………..204
9.5.1.2. Termometre Çeşitleri ve Sıcaklık Birimleri………………………....207
9.5.1.3. Öz Isı ve Isı Sığası Kavramları ………………………………...……213
9.5.2. HÂL DEĞİŞİMİ…………………...……………………......................220
9.5.3. ISIL DENGE...........................................................................................227
9.5.4. ENERJİ İLETİM YOLLARI VE ENERJİ İLETİM HIZI………….…229
9.5.4.1. Enerji İletim Yolları…………….........................................................229
9.5.4.2. Enerji İletim Hızı…………………....................................................231
9.5.4.3. Enerji Tasarrufu……………...............................................................232
9.5.4.4. Hissedilen ve Gerçek Sıcaklık…………….........................................234
9.5.5. GENLEŞME ……………………………….........................................236
Ünite Özeti………………………………………………………...................247
Ünite Ölçme Soruları…………………………………………………............248
6. ÜNİTE
9.6. ÜNİTE: ELEKTROSTATİK.............................................................258
9.6.1. ELEKTRİK YÜKLERİ……………………………………..................260
9.6.1.1. Elektrik Yüklerinin Özellikleri ……………………………………...260
9.6.1.2. Elektriklenme ve Elektriklenme Çeşitleri………………...………....263
9.6.1.3. İletken ve Yalıtkanlarda Yük Dağılımları ………………...................270
9.6.1.4. Yüklü Cisimler Arasındaki Etkileşim ……………………………….273
9.6.1.5. Elektrik Alan ………………………………………..........................277
Ünite Özeti………………………………………………………....................279
Ünite Ölçme Soruları……………………………………………....................281
CEVAP ANAHTARI .......................................................................................................................290
FİZİK DERSİNDE KULLANILAN BÜYÜKLÜKLER VE SABİTLER ......................................300
TERİMLER SÖZLÜĞÜ...................................................................................................................301
KAYNAKÇA....................................................................................................................................306
GENEL AĞ ADRESLERİ................................................................................................................307
GÖRSEL KAYNAKÇA....................................................................................................................308
DİZİN...............................................................................................................................................315
9
KİTABIN TANITIMI
Konuyla ilgili öğrenilen bilgilerin
günlük hayattaki uygulamalarının ve
problem çözümünde nasıl kullanıldıklarının araştırılıp sınıf ortamında paylaşılmasını sağlayan bölüm.
Konuya ilgi çekmek, öğrenilenleri
desteklemek ve konuyu güncel yaşamla
ilişkilendirmeyi sağlayacak okuma parçalarının yer aldığı bölüm.
Sınıf ortamında gruplar
oluşturarak önceden belirlenmiş
konular üzerinde yapılacak tartışmaların yer aldığı bölüm.
10
Öğrenilen bilgilerin daha iyi
kavranılması için etkinliklerin yer
aldığı bölüm.
Öğrenilen konuyla ilgili
kullanabilecek pratik bilgilerin yer
aldığı bölüm.
Deneyin adı, deney için gerekli
araç ve gereçler, deneyin yapılışı ve uygulama basamaklarını gösteren resimlerin ve deneyin amacına ulaştıracak soruların yer aldığı bölüm.
Ünite içerisinde öğrenilen konulara ait soru ve çözümleri içeren bölüm.
11
Ünite içinde öğrendiğimiz
bilgileri ölçmek için kullanılan
bölümdür.
Ünite konularını çağrıştıran
kapak fotoğrafına yer verilmiştir.
Ünite içinde yer alan konularla ilgili önemli bilimsel
gelişmelere yer verilmiştir.
Ünite ile ilgili materyallerin linkine ulaşımı sağlayan
karekod verilmiştir.
Ünitede işlenecek konu
başlıkları verilmiştir.
Ünite numarasına
yer verilmiştir.
Ünitede öğreneceğiniz konularla
ilgili kısa bir bilgi notuna yer verilmiştir.
Ünite başlığına yer verilmiştir.
12
LABORATUVARLARDA KULLANILAN UYARI İŞARETLERİ
ISI GÜVENLİĞİ
GÖZ GÜVENLİĞİ
Bu piktogram, yapılacak
işlemde çok sıcak bir yüzeyin
veya ısıtıcının olduğunu gösterir. El, ayak ve diğer organların yanmaması için ısıya dayanıklı eldiven kullanılmalıdır.
Bu piktogram, deneye baş
lamadan önce gözlük takmak
gerektiğini belirtir. Gözlüksüz
çalışılırsa göz sağlığı için zarar
vericidir.
ELBİSE GÜVENLİĞİ
Bu piktogram, laboratuvar
deneylerinde kullanılan malzemelerin elbiselere sıçrayarak
aşındırıcı etkisinden korunmak
için önlük veya tulum kullanılmasının uygun olacağını gösterir.
ELEKTRİK GÜVENLİĞİ
Bu piktogram, yapılacak
işlemlerde elektriği şehir hattın
dan kullanmak gerektiğini; güç
kaynağı kullanırken iletken
kısımlara dokunmanın tehlikeli
olacağını belirtir.
ÇEVREYE ZARARLI (EKOTOKSİK)
Su ve doğadaki canlılara
zarar vericidir. Su ve doğaya
kontrolsüz atılmamalıdır.
KOROZİF (AŞINDIRICI)
Metalleri ve canlı dokuları
aşındırabilen maddelerdir. Deriye ve göze hasar verirler.
Göz ve deriyi korumak için
önlemler alınmalıdır.
KESİCİ/DELİCİ CİSİM GÜVENLİĞİ
TOKSİK (ZEHİRLİ)
Bu piktogram, yapılacak
Ağız, deri ve solunum yolu
işlemlerde kesici/delici gereçleile zehirlenmelere neden olur.
rin kullanıldığını ve işlemler
Kanserojen etki yapabilir. Vücut
sırasında yaralanmalara yol
ile temas ettirilmemelidir.
açabileceğini belirtir.
Zehirlenme belirtileri görüldüğünde tıbbi yardım alınmalıdır.
SICAK CİSİM GÜVENLİĞİ
Bu piktogram, yapılacak
işlemde bir ısıtıcı ya da sıcak
bir yüzeyin olduğunu gösterir.
El, ayak ve diğer organların
yanmaması için özen gösterilmelidir.
RADYOAKTİF
Radyasyona neden olur.
Canlı dokularına kalıcı hasar
veren kanserojen etki yapar.
Bu işaretin bulunduğu yerlerden uzak durulmalıdır.
KIRILABİLİR CAM GÜVENLİĞİ
OKSİTLEYİCİ, YAKICI MADDE
Bu piktogram, cam malzeHavasız ortamda bile yanabimelerin kırılabileceğini gösterir.
lir. Yanabilen maddelerle kaCam malzemelerin aşırı ısıtılrıştırılırsa patlayabilir. Tutuştumaması ve ani sıcaklık değişim
rucularla teması önlenmelidir.
lerine maruz kalmaması sağlanmalıdır.
YANGIN GÜVENLİĞİ
PATLAYICI
Bu piktogram, yapılacak işlemlerde yangın çıkmaması için
gerekli önlemlerin alınması gerektiğini ifade eder.
TOKSİK (ZEHİRLİ) MADDE GÜVENLİĞİ
Bu piktogram, uygulanacak
işlemlerde zehirli kimyasal
maddenin kullanıldığını belirtir.
TAHRİŞ EDİCİ
13
Kıvılcım, ısınma, alev,
vurma, çarpma ve sürtünmeye
maruz kaldığında patlayabilir.
Ateş, kıvılcım ve ısıdan uzak
tutulmalıdır.
Alerjik deri reaksiyonlarına
neden olur. Ozon tabakasına
zarar verebilir. Vücuda ve göze
temasından kaçınılmalıdır.
Koruyucu giysi giyilmelidir.
1. ÜNİTE
ÜNİTE
1.
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
9.1.1. FİZİK BİLİMİNİN ÖNEMİ
9.1.1.1. Fizik Nedir?
9.1.2. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARI
9.1.2.1. Fiziğin Alt Dalları
9.1.2.2. Fiziğin Diğer Disiplinler ile İlişkisi
9.1.3. FİZİKSEL NİCELİKLERİN SINIFLANDIRILMASI
9.1.4. BİLİM ARAŞTIRMA MERKEZLERİ
14
14
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Hubble (Habıl) Uzay Teleskobu, 24 Nisan 1990’da yörüngeye
yerleştirildi. Gönderdiği görüntüler sayesinde bilim insanları kara
delikler, süpernovalar, yıldızlar ve oluşumları hakkında eşsiz bilgilere sahip oldular. Hubble gözlemlerinin astronomi ve fizik dünyasında çığır açıcı sonuçları oldu. Evrenin hassas yaşının belirlenebilmesi
bu sonuçlardan sadece birisiydi. Peki, evreni tanıma çabası sadece
Hubble Teleskobu’nun gönderdiği görüntüleri yorumlamakla sınırlı
mıdır? Evrenin gizemlerini çözmek için günümüzde hangi çalışmalar yürütülüyor?
Bu ünitede “Fizik nedir?” sorusuna yanıt bulacaksınız. Fizik biliminin yaşamınız içerisinde ne kadar
önemli olduğunu görerek bu bilimin amacını anlayacaksınız. Fiziğin gelişimi sonucunda ortaya çıkan alt
dalları tanıyarak bu alt dalların uygulama alanlarını öğreneceksiniz. Ünitenin ilerleyen kısımlarında fiziğin
sanat dallarıyla ve diğer bilimlerle ilişkisini öğreneceksiniz. Dünyadaki ve Türkiye’deki bilimsel araştırma
merkezlerini tanıyarak bu merkezlerin fizik bilimi açısından önemini anlayacaksınız. Ünitenin son kısmında fiziksel büyüklüklerin ne olduğunu, fiziksel büyüklükler toplanırken nelere dikkat etmemiz gerektiğini
öğreneceksiniz.
15
15
1. ÜNİTE
HAZIRLIK SORULARI
1.Ses, ışık, hareket gibi fizik kavramlarından yararlanılarak geliştirilen teknolojilere çevrenizden
örnekler veriniz.
2.Elektrik, fizikteki kavramlardan bir tanesidir. Elektrik bilgilerden yararlanan meslek dalları
hangileridir?
3.Uzunluk, kütle, zaman gibi niceliklerin ölçümünde neden metre, kilogram, saniye gibi uluslar
arası standartlar getirilmiştir?
4.Türkiye’de ve Dünya’da bilim ile ilgili çalışmalar yapan kurum ve kuruluşlardan hangilerini
biliyorsunuz? İsimlerini ve çalışma alanlarını yazınız.
9.1.1. FİZİK BİLİMİNİN ÖNEMİ
Zeynep telefonun alarm sesine uyandı. Hava hâlâ aydınlanmamıştı, ışığı açtı. Lavaboda yüzünü
yıkarken annesinin mutfaktan “Günaydın”, diye seslendiğini duydu. Annesinin yanına giderek “Günaydın anneciğim!” dedi ve annesine sarıldı. Çaydanlıktan çıkan buharın, tost makinesinden yayılan
ısının etkisiyle küçük olan mutfakları oldukça sıcaktı. Kahvaltıya oturdu. Saate bakınca zamanın ne
kadar çabuk geçtiğini düşündü. Kahvaltısını bitirip odasına gitti. Okula geç kalacağını düşünerek
hızlıca giyindi. Çantasını omzuna asarken bir an dengesini kaybetti ama kendini toparladı. Annesiyle
vedalaştı. Asansöre bindi. İneceği kata gelirken asansörün yavaşlamasıyla sırtındaki çantanın biraz
daha ağırlaştığını hissetti. Bu durum hep ilgisini çekmişti. Asansörden çıkmasıyla koridor ışıklarının
yanması bir olmuştu. Apartmandan çıkarken saatine baktı. 7.30’daki servisine yetişmesi gerekiyordu. Hızlanması gerektiğini düşünerek biraz koştu. Zaten gideceği yol da çok fazla değildi. Evlerinin
bulunduğu sokağın köşesine geldiği anda servis de yavaşlayarak önünde durdu. İçinden süper zamanlama, diye geçirdi. Arkadaşlarına “Günaydın”, diyerek servisin arka koltuğuna geçti. Zeynep’in
dengesi bozulmasın diye Zeynep koltuğa oturana kadar servis şoförü Yaşar Amca, minibüsü hareket
ettirmemişti. Yaşar Amca çok düşünceli
bir insandı. Minibüsün dikiz aynasından
Zeynep’le göz göze geldiler. Zeynep hafif bir tebessümle Yaşar Amca’ya başını,
teşekkür ederim anlamında, hafifçe salladı. Emniyet kemerini taktı. Okula kadar
müzik dinlemek en büyük keyiflerinden
birisi olmuştu. Kulaklığını ve telefonunu çıkardı. Bu sırada bir süredir Amerika’da olan ağabeyine iyi geceler mesajı
yazarak gönderdi. Ağabeyinin günaydın
mesajı gecikmedi. Bu tuhaf mesajlaşma
başlangıçta ikisine de garip ve komik
gelmekteyken zamanla ikisi de bu duruma alışmıştı. Zeynep kulaklığını takıp
dinlemekten hoşlandığı radyo kanalını
açtı. Minibüs camından Görsel 1.1’deki
Görsel 1.1: Zeynep müzik eşliğinde etrafı seyrederken.
gibi müzik eşliğinde etrafı seyre koyuldu.
16
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Hikâyede Zeynep’in yaşadığı bir günden bir kesit anlatılmaktadır. Hikâye birçoğunuza sıradan
gelebilir. Hikâyeyi daha dikkatli okursak zaman, ses, ışık, elektrik, hareket, hız, ısı-sıcaklık, denge, aynalar gibi geçmiş yıllarda fen bilimleri derslerinde temellerini öğrendiğiniz birçok kavramdan
bahsedildiğini görebilirsiniz. Bu kavramların tamamı fen bilimlerinin bir alanı olan fizik bilimi ile
ilgilidir. Hikâyeden sonra bazılarınızın aklına şu sorular gelmiş olabilir. Apartman aydınlatmaları bizi
nasıl fark edip yanıyor? Asansör hızlanırken veya yavaşlarken sırttaki çantanın neden ağırlaştığı veya
hafiflediği hissedilir? Cep telefonu ile binlerce kilometre ötedeki tanıdıklarımızla anında nasıl mesajlaşabiliyoruz? Radyoda yayınlanan müzik bize nasıl iletilir? Bu soruların yanıtlarını da ilerleyen
yıllarda göreceğiniz fizik dersleri sayesinde bulacaksınız.
Hayatın küçük bir kesitinde bile fizik bilimi ile bu kadar iç içe olunması sizce de şaşırtıcı değil
mi? Koşuşturmaya dayalı yaşam tarzı çoğu zaman doğaya dikkatli bakmayı, olayların altında yatan
nedenleri sorgulamayı ve evrenin işleyişini ayrıntılı düşünmeyi engellemektedir. Oysaki hayatın her
anında fizik yer almaktadır.
Büyük Patlama Teorisi’ne göre başlayan varoluş sürecinden günümüze kadar madde ve enerjinin
değişimindeki gizemi açıklayarak yaşadığımız evreni anlamlı hâle getiren ve insanoğlunun hayatını
kolaylaştıran bir bilim dalıdır fizik. Bize evrenin kapılarını açan fiziğin dünyasına hoş geldiniz.
9.1.1.1. Fizik Nedir?
Birçok fizikçiye göre farklı tanımlar yapılmakla birlikte genel anlamda fizik; doğa ve evreni açıklamaya, doğa ve evrende
gerçekleşen olayların altında yatan nedenleri ortaya çıkarmaya
çalışan ve bu süreçte gözlem, deney ve akıl yürütmelerden yararlanan temel bilim dalıdır.
Fizik bilimi, evrende ve doğada gerçekleşen olayların işleyişini araştırarak bilimsel bilgilerin ortaya çıkmasına yardımcı
olur. İnsanlar eski çağlardan beri doğada olup biten olayları hep
merak etmişler ve bu meraklarını gidermek için olaylarla ilgili
sorular üretip cevaplarını bulmaya çalışmışlardır. Günümüzde
de bilim insanları atom ve onu oluşturan atom altı parçacıklardan tutun da yıldızlara, Görsel 1.2’deki gibi gök adalara kadar
meraklarını gidermek için inceleme ve araştırmalarını sürdürmektedir. İnceleme ve araştırmalar devam ettikçe yeni bilgiler
ortaya çıkmakta böylece fizik bilimi de sürekli gelişmektedir.
Bu nedenle fizik bilgileri sınanabilir, sorgulanabilir olup mutlak
doğrular değildir.
1609 yılında Galileo (Galilo) ilk defa teleskopla Güneş’i,
Ay’ı ve Jüpiter’i gözlemleyerek evrendeki gök cisimlerinin hareketini daha yakından inceleme fırsatı bulmuştur. Newton (Nivtın)
ise yaptığı gözlem ve araştırmalarla evrendeki cisimlerin kuvvet
etkisinde hareketini yasalaştırmıştır. Fizik bilimindeki yeni gelişmeler ve teknolojinin ilerlemesi beraberinde Görsel 1.3’ teki gibi
gözlem araçlarının gelişmesine ve evrenin gizeminin çözülmesine olanak sağlamıştır. Günümüzde fizik bilimindeki gelişmeler
sayesinde maddenin ve yıldızların yapısı, yıldızların yaşam süreci, enerji üretimi, bu yıldızların etrafında dolanan gezegenlerin yüzey sıcaklıkları, varsa atmosfer yapısı ile ortamının canlı
yaşamına uygun olup olmadığı gibi bilgilere ulaşılabilmektedir.
17
Görsel 1.2: Gök adalar
Görsel 1.3: Teleskop
NEDEN
FİZİK
ÖĞRENİYORUM
?
Çılgın icatlar yapmak istiyorum.
Deney yapmayı sevdiğim için
fizik tam bana göre.
Evrenin gizemlerini keşfetmek
istiyorum.
FİZİK OLMASAYDI
BUNLAR OLMAZDI
18
1. ÜNİTE
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Küresel ısınmayı sonlandıran
kahraman olabilirsin.
Benim gibi dünyanın sorunlarını
çözmeye ve hayatı kolaylaştırmaya
yönelik çalışmalar yapan popüler
bir bilim insanı olabilirsin.
BU SORULARA CEVAP BULABİLİRİM
Dünya’nın döndüğünü
neden
fark edemiyorum?
Bir cisim kara deliğe düşerse ne
olur?
Gökkuşağı nasıl oluşur?
Neden bisiklet hareket
ederken değil de durduğunda
bisikletten düşüyorum?
Dünya için yeni bir enerji kaynağı
keşfedebilirim.
19
1. ÜNİTE
9.1.2. FİZİĞİN UYGULAMA ALANLARI
Fizik biliminin amacının evren ve evrende gerçekleşen olayları açıklamak olduğu düşünüldüğünde fiziğin çalışma alanının çok geniş olduğu görülür. Tarihsel süreç içinde fizikçiler,
evrende gerçekleşen olayları farklı yönleriyle ele alıp çalışmalarını derinleştirdikçe fizik bilimi
farklı dallara ayrılmıştır. Fiziğin alt dalları aşağıda verilmiştir.
F
İ
Z
İ
Ğ
İ
N
A
L
T
D
A
L
L
A
R
I
MEKANİK
Kuvvet, kuvvet etkisinde hareket ve enerji arasındaki ilişkileri inceler.
OPTİK
Işığın doğasını, davranışını ve madde ile etkileşimini inceler.
Durgun ve hareketli yüklerin etkileşimlerini,
sebep olduğu olayları, mıknatısların etrafında
oluşturduğu manyetik alanı, yüklerin elektrik ve
manyetik alanla etkileşimini inceler.
ELEKTROMANYETİZMA
TERMODİNAMİK
Isı ve sıcaklığı, ısının maddeye etkilerini, ısının
yayılmasını, ısının iş ve mekanik enerjiyle
ilişkisini inceler.
NÜKLEER FİZİK
Atom çekirdeğinin yapısını, temel özelliklerini,
çekirdek bölünmesi ve birleşmesi olaylarını
inceler.
ATOM VE
MOLEKÜL FİZİĞİ
Atomu ve atomların bir araya gelerek oluşturduğu moleküllerin davranışlarını inceler.
KATIHÂL FİZİĞİ
Yoğun (katı) hâldeki maddeler ile bu maddelerin
elektrik, manyetik, optik vb. özelliklerini inceler.
YÜKSEK ENERJİ VE
PLAZMA FİZİĞİ
Yüksek enerjili parçacıkların etkileşimini ve
maddenin plazma halini inceler.
20
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
9.1.2.1. Fiziğin Alt Dalları
Mekanik
Mekanik dalındaki temel bilgilerden yararlanan mimar ve mühendisler asırlar boyunca
yıkılmadan ayakta kalan köprüler, su kemerleri, binalar inşa etmişlerdir. Günümüzde de yüzlerce kata sahip gökdelenler inşa edilmektedir. Araçların motorlarında ve bisikletlerde kullanılan dişli sistemler ve vites mekanizmaları mekanik bilgilerinden yararlanılarak geliştirilmiştir.
Sıvıların basıncı konusundan yararlanılarak geliştirilen Görsel 1.4’teki gibi lift ve hidrolik sistemler günümüzde tüm araçların fren ve direksiyon sistemlerinde
ve iş makinelerinde kullanılmaktadır. Kaldırma kuvveti
ve basınç ilkeleri dikkate alınarak gemiler, denizaltılar, uçaklar yapılmaktadır. Yine basınç ilkeleri dikkate
alınarak geliştirilmiş tansiyon, EKG (Elektrokardiyografi) cihazları sağlık alanında sıklıkla kullanılmaktadır.
Mekanik dalının bir konusu olan ses dalgaları ile ilgili
bilgilerden yararlanılarak ultrason cihazları üretilmektedir. Deprem dalgaları ile ilgili temel bilgilerden yararlanan
mühendisler, depreme dayanıklı yapılar inşa etmektedir.
Görsel 1.4:Araba lifti
Optik
Işığın kırılması, yansıması ve girişimi bilgilerinden
yararlanılarak mercek ve aynalar geliştirilmiş, geliştirilen
bu ürünler Görsel 1.5’te görüldüğü gibi en çok gözlüklerde,
daha sonra mikroskoplarda, teleskoplarda, fotoğraf makinelerinde kullanılmıştır. Optik dalındaki çalışmalar fiber
optik teknolojisinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu teknolojide veriler elektrik sinyali yerine ışık ile taşınır. Fiber optik teknolojisinde veri kaybı az, iletimi hızlı ve güvenli olmaktadır. Bu avantajların da katkısıyla kullanıma
geçen Görsel 1.6’daki gibi fiber optik kablolar sayesinde
internet ağları hızlanmış, elektronik bilgi iletimi kolaylaşmış, sayısal kütüphaneler oluşturulmuş, bilginin verimli ve
ekonomik olması ve en kısa zamanda ulaştırılması sağlanmıştır (http://bidb.itu.edu.tr/seyirdefteri/blog/2013/09/07/
fiber-optik-sistemler-24.11.2016-11:40).
Görsel 1.7: Sensörlü kapı
Görsel 1.5: Gözlük
Görsel 1.6: Fiber optik kablo
Optiğin başka bir kullanım alanı da ev ve iş yerlerinde kullanılan sensör sistemleridir. Görsel 1.7’de hareket sensörlü kapı görülmektedir. Işığın elektrik akımına sebep olmasından yararlanılarak
üretilen bu sistemlerde kapıya yaklaşıldığında kapının otomatik olarak açılıp kapanması, koridor lambalarının harekete duyarlı olarak
yanması sağlanmaktadır.
Ev, iş yeri ve sokak aydınlatmalarında en uygun aydınlatmanın yapılması amacıyla seçilmesi gereken ışık kaynağı, ışığın düşme
açısı, yüzeyde oluşturacağı aydınlanma miktarı optik bilgileriyle hesaplanıp uygun çözümler geliştirilir. Son yıllarda aydınlatma mühendisliği adıyla bu alanda faaliyet gösteren mühendisliğin yeni bir dalı
ortaya çıkmıştır.
21
1. ÜNİTE
Elektromanyetizma
Fizik alanındaki gelişmeler, durgun ve hareketli yüklerin keşfedilmesini sağlamıştır. Durgun yüklerle ilgili çalışmalar sonucunda Görsel 1.8’de görülen fotokopi makineleri, baca filtreleri gibi birçok alanda kullanılan ürünler
ortaya çıkmıştır. Hareketli yükler ile yapılan çalışmalar
elektrik akımının keşfedilmesini sağlamış ve yaşamımızdaki neredeyse her cihazda kullanılır hâle gelmiştir.
Görsel 1.8: Fotokopi makinesi
Bilim insanları maddeyi oluşturan atomların
yüklerini ve bu yüklerin davranışlarını incelerken
maddenin manyetik özelliğinden yararlanılabileceğini düşünmüşlerdir. Manyetizma üzerindeki çalışmalar, pusulanın icat edilmesini sağlamıştır. Manyetik özellik gösteren mıknatıslar, ses sistemlerinin
mikrofon ve hoparlörlerinde; daha güçlü mıknatıslar
da Maglev trenleri ve hastanelerde vücudun detaylı görüntüsünü alabilen Görsel 1.9’daki gibi MR
(Manyetik Rezonans) cihazlarında kullanılır.
Görsel 1.9: MR cihazı
19. yüzyılda elektrik ve manyetizmanın karşılıklı ilişkisi ortaya çıkarılmıştır. Bu konuda yapılan çalışmalar ile birlikte ışığın elektromanyetik dalgalar olduğu açıklanabilmiştir. Günümüzde
elektromanyetik dalgalar ile radyo yayınları, cep telefonu iletişimi, internet veri aktarımı, sterilizasyon
işlemleri, bazı hastalıkların teşhis ve tedavisi gerçekleştirilebilmektedir. Ayrıca elektromanyetik dalgaların özelliklerinden yararlanılarak mikrodalga fırınlar, röntgen, röntgen cihazının daha gelişmişi olan
BT (Bilgisayarlı Tomografi) cihazları, kanser tanı ve tedavi cihazları geliştirilmiştir.
Termodinamik
Termodinamik dalında elde edilen bilgiler yardımıyla soğutma ve ısıtma sistemleri tasarımı ve
üretimi mümkün olmuştur. Günümüzde de sıkça kullanılan Görsel 1.10’da görülen klimalar, ısıtıcılar,
buzdolapları ve Görsel 1.11’de görülen içten yanmalı motorlar bu çalışmaların ürünüdür. Ayrıca bina
ısı yalıtım uygulamaları termodinamik ilkeleri dikkate alınarak yapılır.
Görsel 1.10: Klima
Görsel 1.11: Araç pistonlarının çalışma sistemi
22
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Nükleer Fizik
Atom çekirdeğinin parçalanması sonucunda radyoaktif ışımalar ile birlikte çok büyük ısı enerjisi açığa çıkar.
Öyle ki 1g 235U (Uranyum 235 izotopu) 2500 kg kömürün verdiği ısıya eş değer ısı vermektedir. Açığa çıkan bu
enerjinin farkına varan fizikçiler, bu enerjiden yararlanma yollarını araştırmışlardır. Günümüzde bu araştırmaların bir ürünü olan nükleer santrallerde uranyum, toryum
gibi radyoaktif elementlerin çekirdekleri kontrollü şekilde parçalanmakta ve açığa çıkan ısı enerjisi yardımıyla
elektrik üretimi gerçekleştirilmektedir. Görsel 1.12’de bir
Görsel 1.12: Nükleer santral
nükleer santral görülmektedir. Aynı teknoloji günümüzde
bazı denizaltılarda ve gemilerde kullanılmaktadır.
Radyoaktif ışımalar üzerinde çalışan nükleer fizikçiler
sayesinde günümüzde hastalıkların teşhis ve tedavisinde kullanılan cihazlar geliştirilmiştir. Bunların bir örneği PET-BT
(Pozitron Emisyon Tomografi-Bilgisayarlı Tomografi) görüntüleme sistemidir. Bu sistemde hastaya radyoaktif ışıma yapan ilaçlı şeker verilir. Radyoaktif ışımaların farklı dokulardaki yoğunlukları ve ilerlemesi cihazlarla tespit edilerek net
bir görüntü alınıp doğru teşhis koyulabilir. Görsel 1.13’te
bu teknoloji ile alınmış beyin tomografi filmi görülmektedir.
Görsel 1.13: BT görüntüsü
Atom ve Molekül Fiziği
Atom ve molekül fiziğindeki gelişmeler, nanoteknoloji alanının doğmasını sağlamıştır. Nanoteknoloji alanındaki çalışmalar, doğadaki canlıların atomik boyutlarda yüzeylerinin incelenmesine olanak
sağlayarak su ve kir tutmayan kumaş, daha az enerji ile daha hızlı yüzmeyi sağlayan mayo gibi malzemelerin üretimini mümkün kılmıştır. Görsel 1.14’te normal bir cam yüzey ile nanoteknoloji ile üretilen
bir maddeyle kaplanmış, su tutmayan cam yüzey görülmektedir. Bu alanda devam eden çalışmalar,
gelecekte atomik boyutlarda robotlar üretmeyi hedeflemektedir. Böylece kanser ve virüs kaynaklı hastalıklarla savaşta bu teknolojiden yararlanılması düşünülmektedir. Ayrıca atom fiziği alanındaki çalışmalar lazerin bulunmasını sağlamıştır. Lazer ışığı diğer ışıklardan farklı olarak uzun mesafelerde bile
dağılmadan yol alabilir. Ayrıca lazer ışınları yüksek enerji yoğunluğuna sahiptir. Öne çıkan bu özellikleri ile lazer ışınları, hassas ameliyatlarda, diş tedavilerinde, mesafe ölçümlerinde, veri iletiminde,
Görsel 1.15’teki gibi sanayide kesim makinelerinde, yazıcılarda, yazar kasa barkod okuyucularında,
askeri alanda hedef işaretlemede kullanılmaktadır.
Görsel 1.14: Normal cam ile su tutmayan cam
Görsel 1.15: Lazer ışınıyla kesme işlemi
23
1. ÜNİTE
Katıhâl Fiziği
Katıhâl alanındaki gelişmeler katkılı yarı iletken malzemelerin ortaya çıkışını sağlamış ve bu
malzemelerden yararlanılarak LED (Light Emitting
Diode, Işık Yayan Diyot), transistör, fotodiyot, fotodirenç, mikroçipler gibi devre elemanları geliştirilmiştir. Özellikle transistörün icadı ve transistörlerden oluşan mikroişlemcilerin üretilmesi elektronik
devre tasarımları ve dijital teknolojide çığır açmıştır.
Böylece teknolojik aletlerin hem boyutları küçülmüş hem de bu aletler ucuzlamıştır. Görsel 1.16’da
elektronik devrede kullanılan devre elemanlarını
görmektesiniz.
Görsel 1.16: Elektronik devre
Katıhâl fiziği çalışmalarının sonucunda süper iletkenlik keşfedilmiştir. Süper iletkenlik kısaca malzemenin belli
bir sıcaklık değerine kadar soğutulduğunda direncinin tamamen sıfır olmasıdır. Günümüzde süper iletken teknolojisi kullanılarak üretilen güçlü mıknatıslar Görsel 1.17’de
görülen Maglev trenlerinde, NMR (Nükleer Manyetik Rezonans) cihazlarında, parçacık hızlandırıcılarında kullanılmaktadır.
Görsel 1.17: Maglev treni
Yüksek Enerji ve Plazma Fiziği
Yüksek enerji fiziği maddenin temel yapı taşlarını ve bunların birbirleri ile olan etkileşmelerini araştırır. Bunu teorik ve deneysel araştırmalar ile yapar. Yüksek Enerji Fiziği maddenin temel
yapı taşlarını ve bunların bir birleri ile olan etkileşmelerini anlamaya çalışarak evrenimizin yapısı
ve oluşumu hakkında bilgi edinmemizi sağlar. Plazma fiziği, maddenin plazma hâlinden elektrik ve
ısı iletiminde nasıl faydalanılacağını ve plazma hâlini temel alarak yeni enerji kaynaklarının nasıl
geliştirilebileceğini araştırır. Plazma bilgilerinden yararlanılarak Görsel 1.18’deki plazma televizyonlar,
Görsel 1.19’daki floresan lambalar, sanayide kullanılan plazma kesim makineleri üretilmiştir. Günlük
yaşamda kullanılan araç gereçlerin daha düşük sıcaklıklarda sertleştirilmesi işlemlerinde plazmalardan
yararlanılır.
Görsel 1.18: Plazma ekranı
Görsel 1.19: Floresan lamba
24
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
9.1.2.2. Fiziğin Diğer Disiplinler ile İlişkisi
OKUMA PARÇASI
BİRAZ DA GÜLELİM :)
“Fizikçi, matematikçi, kimyacı, jeolog, antropologdan (insanlık tarihini inceleyen bilim insanı) oluşan bir heyet bir araştırma için arazide bulunmaktadır. Birden yağmur bastırır. Hemen
yakındaki bir arazi evine sığınırlar. Ev sahibi heyete bir şeyler ikram etmek için yanlarından bir
süre ayrılır. Hepsinin dikkati soba üzerinde toplanır. Soba yerden 1 m kadar yukarıda, dizili taşların üzerindedir. Sobanın niçin böyle kurulmuş olduğuna dair bir tartışma başlar.
Kimyacı, “Adam sobayı yükselterek odunun yanması için gerekli enerjiyi düşürmüş, böylece
daha kolay yakmayı amaçlamış.”
Fizikçi, “Adam sobayı yükselterek hava akımı yoluyla odanın üst kısımlarına ısının daha
kısa sürede yayılmasını sağlamak istemiş.”
Jeolog, “Burası deprem bölgesi olduğundan herhangi bir deprem anında sobanın taşların
üzerine yıkılmasını sağlayarak yangın olasılığını azaltmayı amaçlamış.”
Matematikçi, “Sobayı odanın geometrik merkezine kurmuş, böylece de odanın düzgün bir
şekilde ısınmasını sağlamış.”
Antropolog, “Adam ilkel topluluklarda görülen ateşe saygı nedeniyle sobayı yukarıya kurmuş.” der.
Bu sırada ev sahibi içeri girer ve ona sobanın yukarıda olmasının nedenini sorarlar.
Adam cevap verir: “Boru yetmedi.”
http://mizah.milliyet.com.tr/Komik.yazi.soba borusu-fıkralar-Oku-YaziDetay_5545.htm 24/02/2017 10:55
İlk olarak MÖ 4000 yıllarında Mısır ve Mezopotamya’da ortaya çıktığı düşünülen bilimsel çalışmalar, zamanla hem merakın hem de ihtiyacın artmasıyla gelişme göstermiştir. Bu gelişmeler sonucu
oluşan bilimsel bilgi birikimi ve bilimle uğraşan insanların olaylara farklı bakışları ve yaklaşımları
bilimin fizik, biyoloji, kimya, matematik, astronomi gibi ayrı dallara ayrılmasına sebep olmuştur. Bu
bilimler her ne kadar farklı çalışma alanlarına sahip olsa da bir olayın açıklanmasında birbirlerinden
faydalanır.
Fizik-Biyoloji
Biyoloji, canlıları inceleyen bilim dalıdır. Biyologlar canlı sistemlerini incelerken fiziğin bazı konularından yararlanırlar.
Kalbin çalışma sistemi ve kan dolaşımında basınç konusundan,
sinir sisteminin çalışmasında elektrik akımı bilgilerinden, duyma
olayında titreşim ve dalgalar konularından, Görsel 1.20’de görüldüğü gibi görme olayı ve göz kusurlarının tedavisinde optik bilgilerinden yararlanılır.
Yine biyoloji bilimi Görsel
1.21’de görüldüğü gibi bitkilerin
topraktaki suyu köklerine nasıl
çektiğini ve bu suyu yapraklarına
kadar nasıl taşıdığını açıklarken
bir sonraki ünitede detaylı şekilde
göreceğiniz kılcallık olayından yararlanır.
Görsel 1.20: Göz kusuru teşhisi
25
Görsel 1.21: Ağacın kökleri
ile suyu çekmesi
1. ÜNİTE
Fizik-Kimya
Kimya, maddeyi ve maddenin özelliklerini inceleyen bilim dalıdır. Kimya maddelerin hâllerini detaylı şekilde incelerken, tepkime
sonucu açığa çıkan enerjiyi açıklarken mekanik ve termodinamik
yasalarından; Görsel 1.22’de görüldüğü gibi atomun yapısını araştırırken atom fiziğinden; Görsel 1.23’te görülen elektroliz olaylarında,
pillerde, molekül oluşumunda fiziğin elektriksel kuvvetler bilgisinden yararlanır.
Fizik-Felsefe
Görsel 1.23: Elektroliz
Görsel 1.22: Atom modeli
Felsefe bütün bilimlerin temelini oluşturur. MÖ 5. ve 6. yüzyıllarda
ortaya çıkmış bir düşünce biçimidir. İnsanlar çevrelerinde gelişen doğa
olaylarının sebeplerini ve ortaya çıkan sonuçlarını sorgulamaya başladılar. İnsanların Dünya ve evrenin yapısına dair gözlemleriyle elde ettikleri
bilgileri, düşünce yoluyla yorumlamaları sonucu felsefe ortaya çıkmıştır. O dönemin filozofları aynı zamanda birer bilim adamıydılar. Örneğin
Arşimet fizik bilimi, Aristoteles doğa bilimi ile uğraşmış iyi bir filozoftur. Felsefe içinde yer alan bilim dalları, zamanla kendilerini ilgilendiren
konuları belirleyerek farklı yöntemler keşfedip bu alanlarda kendilerini
geliştirmişlerdir. Bilim dalları kendi yollarını çizseler de felsefe ile olan
Görsel 1.24: Descartes
ilişkilerini her zaman devam ettirmişlerdir.
Fizik bilimi ile felsefe yakın bir ilişki içindedir. Newton ve Heisenberg (Hayzenberg) gibi bilim
adamları bu ilişkiye örnek olarak gösterilebilir. Felsefe bize düşünmemiz, araştırmamız, sorgulamamız ve olayları irdelememiz gerektiğini söyler. 17. yüzyılda yaşamış ve iyi bir matematikçi olan
Descartes’ın (Dekart) düşünme ve akıl yürütme üzerine kurulu felsefesi ünlü fizikçi Newton’ı da
etkilemiştir. Newton öğrencilik yıllarında tanıştığı bu felsefi düşünce sayesinde kendisini ünlü yapan
ve kendi adıyla anılan hareket yasalarını ortaya koymuştur. Bu, fizik-felsefe ilişkisi için güzel bir
örnektir. Fizik bilimi; yaşadığımız dünyayı, içinde bulunduğumuz evreni, canlıların birbiriyle olan
ilişkilerini, doğanın işleyişini çeşitli yöntemler ile gözlem yaptıktan sonra elde edilen verilerin sorgulanmasını ister.
Fizik-Spor
2011 yılında çekilen “Kazanma Sanatı” adlı filmi izleyenleriniz olmuştur. 2002–2003 yılları
arasında, Amerika’daki bir beyzbol takımının beklenmedik başarısını konu alan kitaptan uyarlanarak
hazırlanan bu filmde, bilimin spora nasıl etki ettiği anlatılmaktadır. Hayatın her aşamasında olduğu
gibi bilim, sporla da iç içedir. Birçok spor branşında değişik bilim dallarından faydalanılmaktadır.
Bunlardan biri de fizik bilimidir ve sporun gelişmesinde önemli bir rol oynar.
Örneğin kullanılan spor aletleri, sporcuların giydiği ayakkabılar, kıyafetler, maçlarda kullanılan toplar ve bunun gibi sayabileceğimiz birçok araç-gereçlerin yapımında fizik biliminden yararlanılmaktadır. Bunların hiçbiri rastgele yapılmamış, kullanılan malzemeler ve kullanım amaçları göz
önünde bulundurularak hazırlanmıştır.
26
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Spor malzemelerinin hazırlanmasında atom ve molekül fiziği, mekanik gibi fiziğin alt dallarındaki bilgiler kullanılır. Örneğin bir futbol topunun yapımında kullanılacak malzemenin dayanıklılığı,
topun yüzeyinin hava ile sürtünmesinin en aza indirilmesi, topun içindeki hava basıncının belirlenmesi fizik bilimini ilgilendirir. Kullanılan tenis raketinin veya ayakkabının uygulanan kuvveti topa en
iyi şekilde iletmesi beklenir. Bunun için de fizik bilimine başvurulur.
Görsel 1.25’de görülen atletizm branşlarından çekiç atma
sporunda sporcu kendi çevresinde dairesel hareketler yaparak
hızlı bir şekilde döner ve elindeki çekici fırlatır. Çekicin en uzağa gitmesi hedeflenir. Bunun için sporcunun dönüş hızı, kolunun
yapması gereken açı ve fırlatma anı çok iyi belirlenmelidir. Tüm
bu hesaplamalar fizik biliminin konusudur. Bu örneklerde olduğu gibi fizik bilimi birçok spor branşıyla iç içedir. Sporcuların
yeni rekorlar kırması için gerekli olan etkenleri inceler ve sporu
geliştirmeye çalışır.
Görsel 1.25: Çekiç atan sporcu
Fizik-Matematik
Matematik; kısaca, insan aklının doğayı, kavramları, nesneleri, şekilleri, sayıları, kavramların
birbiriyle olan ilişkilerini anlama uğraşıdır. Fizikçiler, kendi alanında araştırma yaparken gözlem ve
deneyler yapar. Ölçüm sonuçlarını sayılarla ifade eder, tablo oluşturur ve grafikler çizer. Ortaya çıkardığı sonuçları matematiksel ifadelerle açıklar. Bu nedenle matematik fiziğin en büyük yardımcısıdır.
Sınıfınıza Türkçeyi hiç bilmeyen misafir bir öğrencinin geldiğini düşünün. Öğrenciden öğretmen rolünü alarak sınıfta basit bir fizik çalışması yapması istensin. Öğrenci de bu isteği aşağıdaki
gibi gerçekleştirsin.
t1 = 0
v= 10 m/s
t2 = 2 sn
v= 10 m/s
Çözüm
x = v.t
= 10.2
= 20 m
x= ?
Soruyu ve çözümü birçoğunuz anlayabilirsiniz. Dikkat edilirse dil farklılığına rağmen basit bir
fizik çalışması, matematiksel sembol ve işlemler kullanılarak rahat bir şekilde aktarılabilmiştir.
Dünya üzerinde farklı dil ve alfabeleri kullanan ülkelerde fizikçiler, kendi alanlarında araştırmalarını sürdürmektedir. Farklı dil ve alfabe kullanmalarına rağmen çalışmalarında yaptıkları işlemler,
elde ettikleri veriler, verilerin matematiksel yorumlanması ve ulaştıkları sonuçlar herkes tarafından
aynı anlaşılır. Yani matematik, fiziği anlatmak için özel bir dil hâline gelmiştir. Bu nedenle matematik, fiziğin dili olarak kabul edilir.
Fiziğin sıkça kullandığı disiplinlerden biri de geometridir. Aşağıda verilen soruda fizik dersinde
işlenen hareket konusuyla ilgili örnekte yer değiştirmeyi bulurken geometriden nasıl faydalanıldığını
görmektesiniz.
Sınıfın A noktasından harekete başlayan bir kişi önce B nokB
A
tasına gidip sonra C noktasına varıyor. Bu kişinin yer değiştirmesini bulmanın en kolay yolu geometriyi kullanmaktır. Şekilde
görüldüğü gibi A noktasından C noktasına giden hareketlinin yer
değiştirmesi (hipotenüs) dik üçgenlerde Pisagor bağıntısıyla buC
D
lunur. Bu bağıntıya göre dik üçgende; dik kenarların karelerinin
toplamı, hipotenüsün karesini verir.
│AC│² = │AB│² + │BC│²
27
1. ÜNİTE
TARTIŞALIM
• Sınıfınızda fotoğrafçılıkla uğraşanlar ya da fotoğraf
çeken biriyle sohbet etme fırsatı bulanlar illaki vardır.
Kendi deneyimleriniz ya da profesyonel fotoğrafçılıkla uğraşan kişilerle ettiğiniz sohbetleri göz önünde
bulundurarak fotoğrafçılıkla fizik bilimini ilişkilendirerek arkadaşlarınızla tartışınız.
Fizik-Sanat
Fotoğrafçılık gibi sanatın birçok dalı da fizik bilimi ile ilişkilidir. Mesela müzik… Tellerden çıkan sesler, ses dalgalarının yayılımı ve yalıtımı, sesin hız ve
frekans hesabı, fiziğin araştırma alanına giren konulardır. Görsel 1.26’daki gibi konser salonları yapılırken
salonun ses düzeni ve yalıtımı için uygun malzemeler
şeçilmelidir. Bu malzemeler ses dalgalarının fiziksel
özellikleri dikkate alınarak uygun şekilde tasarlanır.
Resim sanatında renkler, renklerin uyumu kadar
önemli ve vazgeçilmez bir unsur da perspektiftir. Perspektif kısaca nesnelerin, cisimlerin uzaktan görünüş
şeklidir. Ressamlar perspektifi dikkate alarak Görsel
1.27’deki gibi resimlerine derinlik kazandırırlar. Fizikteki
ışığın doğrusal yolla yayılması, görüntü ve gölge oluşumları, görme olayı, ışığın yansıması perspektif çizimlerin
hareket noktasıdır. Ressamların yanı sıra mimarlar, mühendisler, endüstri planlayıcıları tarafından da perspektif
çizimleri sıklıkla kullanılır.
Görsel 1.26: Konser salonu
Görsel 1.27: Perspektif
beyaz ışık
beyaz yansır
Doğadaki tüm renklerin maddelerin özelliği olduğunu düşünüyorsanız
çok yanılıyorsunuz. Gördüğümüz renkler aslında ışığın maddeler tarafından
belli bir kısmının yansıtılmasıdır.
Gözünüz mavi, kırmızı ve sarı rengi daha duyarlı algılar. Ressamlar eserlerini oluştururken bu renklere ve bu
renklerin tonlarına dikkat ederler.
Görsel 1.28’de ışığın bazı yüzeylerden yansımasına ait birkaç örnek görülmektedir.
beyaz yüzey
beyaz ışık
ışık yansımaz
siyah yüzey
beyaz ışık
kırmızı yansır
kırmızı yüzey
Görsel 1.28: Işığın değişik yüzeylerden yansımaları
28
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Fizik-Teknoloji
Fizikteki gelişmeler teknolojinin ilerlemesine teknolojik
gelişmeler de yeni araç-gereç ve tekniklerin ortaya çıkmasına
böylece fiziğin gelişmesine neden olmaktadır. Bu nedenle fizik
ile teknoloji yakından ilişkilidir. X ışını olarak adlandırılan gözle
görülemeyecek ışığın keşfinden sonraki süreç fizik teknoloji ilişkisine güzel bir örnektir. X ışınları, ilk defa 1895 yılında Alman
Fizik Profesörü Wilhelm Conrad Röntgen (Vilyım Konrad Röntgen) tarafından keşfedilmiştir. X ışınları yayan Görsel 1.29ʼdaki
gibi röntgen cihazları günümüzde hastalıkların teşhisinde kullanılmaktadır. Ayrıca X ışınlarının nasıl yayınlandığını araştıran
bilim insanları çalışmalarıyla radyoaktiviteyi, atom çekirdeğinin
yapısını ve nükleer enerjiyi keşfetmişlerdir. Nükleer enerji alanında geliştirilen teknolojiler yardımıyla günümüzde elektrik
enerjisi elde edilmektedir. Yine X ışınları üzerinde çalışan bilim
insanlarının elde ettiği bilgiler ışığında maddelerin yapısını tespit edebilen yeni teknolojiler geliştirilebilmiştir. Katıhâl fiziği,
atom ve molekül fiziği dallarında çalışan fizikçiler için bu bilgiler maddenin yapısını keşfetmek ve yeni teknolojiler geliştirmek
için son derece değerlidir.
Günlük hayatta kullandığımız elektronik aletlerin, iletişim
araçlarının, motorlu taşıtların vb. teknolojilerin çağın ihtiyaçlarına göre geliştirilmesinde fizik bilimi öncü rol alır.
Görsel 1.29: Röntgen cihazı
Fizik-Mühendislik
Mühendislik, fen bilimleri ve matematiğin prensiplerini,
tecrübe ve yaratıcılığı kullanarak doğal kaynaklardan insana faydalı ürünler ortaya çıkarma işidir. Mühendisler kendi alanlarıyla ilgili proje ve çalışmaları yürütürken fen bilimlerinin bir dalı
olan fizik bilgilerinden de sıkça yararlanmaktadırlar.
Örneğin elektronik mühendisleri manyetizma ile durgun
ve hareketli yüklerin, iletken, yalıtkan ve yarı iletkenlerin özelliklerinden yararlanarak teknolojik araçların devre tasarımlarını
yapmaktadır. Elektrik mühendisleri aynı fizik bilgilerinden yararlanarak bina ve şehirlerin aydınlatma, ısıtma vb. projelerini
tasarlar ve yürütürler.
Görsel 1.30’da görüldüğü gibi inşaat mühendisleri fiziğin
dayanıklılık, denge, özkütle bilgilerinden yararlanarak bina ve
köprü gibi yapıları inşaa etmekte, binaları depreme karşı güçlendirmektedirler.
Uçak mühendisliği helikopter, uçak gibi hava araçlarının
tasarım ve geliştirilmesini amaçlar. Bu çalışmaları sırasında basınç, kaldırma kuvveti, ısı-sıcaklık, hareket gibi fizik kavramlarından yararlanırlar.
Fizik ve mühendislik bu kadar iç içe olduğu için mühendis olacak öğrencilerin iyi derecede fizik bilmeleri gerekir. Bu
yüzden bazı mühendislik bölümlerinde okuyan öğrencilere öğrenimleri boyunca fizik dersleri ayrıntılı anlatılmaktadır.
29
Görsel 1.30: İnşaat mühendisleri
1. ÜNİTE
9.1.3. FİZİKSEL NİCELİKLERİN SINIFLANDIRILMASI
Görsel 1.31’de görülen nesnelerde hangi özelliklerin ön plana çıktığını düşünürsünüz?
1 kg
200 g
Görsel 1.31: Fiziksel nicelikler
Görsel 1.32: Şerit metre
Bir sayı ile ifade edilebilen, özelliklere nicelik (büyüklük) denir. Kütle,
uzunluk ve sıcaklık birer niceliktir. Bu ni- Bir büyüklüğü
celiklerden biri olan ve uzunluğu ölçmek ölçmek için, o inden
ins
için kullanılan şerit metre, Görsel 1.32’de büyüklük cğişmez
de
seçilen irim denir.
görülmektedir.
b
a
y
parça
Fizikte sıcaklık, kütle ve uzunluktan başka büyüklükler de vardır. Kendinden başka bir büyüklük ile ifade edilemeyen büyüklüklere temel büyüklükler denir. Bu büyüklükler
uzunluk, kütle, zaman, akım şiddeti, sıcaklık, ışık şiddeti ve madde miktarıdır.
Peki, Görsel 1.33’teki gibi hareketli bir arabanın sürati bulunurken yukarıdaki temel büyüklüklerden hangilerine ihtiyaç duyulduğunu Fen
Bilimleri dersinden hatırlayabilir misiniz? Ya da
bir küpün hacmini hesaplamak için hangi büyüklüklere ihtiyacımız var?
Sürat ve hacim gibi birden çok temel büyüklük kullanılarak matematiksel bağıntılar yardımıyla elde edilen büyüklüklere türetilmiş büyüklükler denir. Ortaokul Fen Bilimleri dersinde
görmüş olduğunuz özkütle, hız, kuvvet, potansiGörsel 1.33: Süratli bir otomobil
yel fark, enerji ve basınç gibi büyüklükler türetilmiş büyüklüklere örnektir.
İster temel büyüklük ister türetilmiş büyüklük olsun gözlem ve deneyler yapılırken veri toplamak veya işlem yapmak için büyüklükleri ölçmek gerekir. Bir varlığın bilinmeyen büyüklüğünün
kendi cinsinden bilinen bir büyüklükle karşılaştırılmasına ölçme denir.
30
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Ölçümler bazen kabaca yapılır. Örneğin Görsel 1.34’teki gibi
bebeklerin banyo suyu sıcaklığı dirseği yakmayacak şekilde ayarlanır. Bu işlemde termometre kullanılmaz. Anneler kahve yaparken
cezveye koyacağı suyu kişi sayısına göre fincanlara doldurarak koyar. Bazen de ölçümler bilimsel ölçme tekniklerini araç-gereçleri
ve birimleri kullanarak gerçekleştirilir. Örneğin elbiselik kumaş
alırken şerit metre kullanılır. Ölçüm sonucu bazen metre bazen de
santimetre cinsinden olur. Süt alırken litrelik kap kullanılır. Ölçüm
sonucu litre cinsindedir. Görsel 1.35’te görüldüğü gibi petrol istas- Görsel 1.34: Tahmini sıcaklık ölçümü
yonundan benzin litreyle alınır. Görsel 1.36’da görüldüğü gibi marangoz uygun ölçülerde laminant parke döşerken metre yardımıyla parkenin boyutlarını ölçer. Ölçüm
sonuçlarını metre, santimetre veya milimetre cinsinden kaydeder. Buna benzer örnekleri çoğaltmak
mümkündür.
Görsel 1.36: Marangoz
Görsel 1.35: Araca yakıtın doldurulması
küb
it
Neden bilimsel ölçüm tekniklerine ve birimlere ihtiyaç duyulduğunu tarihsel süreç içinde kısaca inceleyelim. M.Ö 3000 yıllarında Eski Mısır’da firavunların piramitlerini ve tapınaklarını inşa etmekten sorumlu
olan kraliyet mimarları için standart uzunluk ölçüsü birimi düşünüldü. İlk
kraliyet uzunluk ölçüsü birimi olan kübit, Görsel 1.37’de görüldüğü
gibi tahttaki firavunun dirseğinden elinin orta parmağının ucuna kadar
olan mesafe olarak tanımlanmıştı. Bu ilk ölçü, siyah granit üzerine
aktarılarak kazınmıştı. İnşaat alanındaki işçilere de granit ya da tahta
kopyalar verilmiş olup bu kopyaları muhafaza etme görevi mimarların sorumluluğundaydı. Her dolunayda birimini kalibre etmeyi unutanlar ölüm cezasıyla karşılaşırdı (www.ume.tubitak.gov.tr).
MÖ 3000 yılında Mezopotamya’da, Babil’de insanlar terazinin
icat edilmesini sağlayan önemli ilerlemeler kaydetmişlerdir. Babilliler, terazinin iki kesesine mal koyarak ölçme yerine bir keseye stanGörsel 1.37: Kübit
dartlaşmış taş, diğer keseye de ölçülecek malları koyarak ölçme yapıyorlarmış. Bugün, dünyanın ilk ağırlık standardı olarak tarihe geçen bu
cilalanmış özel taşları müzelerde bulabilirsiniz (Prof. Dr. Hasan AMCA Doğu Akdeniz Üniversitesi).
Örneklerde de görüldüğü gibi tarihte ilk ölçme birimleri karış, ayak gibi bir insanın vücudundaki parça veya uzunluklardan yola çıkılarak oluşturulmaya başlanmıştır. Yıllarca her ulus veya bölge
kendisine özgü bir ölçü sistemi ve birimler kullanmıştır. Fakat yaşam seviyesi yükselip ticaretin artması, bilim dallarının gelişmesi, ulaşım, iletişim, haberleşmenin kolaylaşması uluslararası temasların
yayılması, uzunluk ve ağırlık hesaplamalarında yanılma ve karmaşa çıkmasına neden olmuştur. Bu
yüzden uluslararası alanda kabul gören daha düzenli ve bilimsel ölçme teknikleri arama ihtiyacı duyulmuştur (www.yildiz.edu.tr/~inan/Uluslararasi_birim_sistemi.doc).
31
1. ÜNİTE
Birim karmaşasını giderme ve bu konuda birliği sağlamaya yönelik esas çalışmalar on yedi ülkenin devlet temsilcilerinin katılımıyla 1875’te Paris’te imzalanan Metre Konvensiyonu’na dayanır.
1889 yılında ilk olarak uzunluk için metre ve kütle için kilogram birimleri temel ölçüm birimlerinin
esasları olarak belirlenmiştir. Son olarak 1960 yılında madde miktarı mol tanımlanarak yedi temel
büyüklük ve birimleri aşağıdaki gibi standart hale getirilmiştir (Bilim Sanayi Bakanlığı Ulusal Meteoroloji Stratejisi Eylem Planı-2014). Günümüzde bu birimler sistemi Uluslararası Birim Sistemi
(Systeme International d’Unite / SI) olarak bilinir. Tablo 1.1’de temel büyüklüklere ait birim ve sembolleri gösterilmiştir.
Tablo 1.1: Temel büyüklükler
Fiziksel
büyüklük
Gösterimi
Birimin adı
(SI)
Birim
sembolü
Ölçüm aracı
Uzunluk
ℓ
metre
m
Şerit metre, kumpas,
cetvel
Kütle
m
kilogram
kg
Eşit kollu terazi
Zaman
t
saniye
s
Saat, kronometre
Akım şiddeti
I
amper
A
Ampermetre
Sıcaklık
T
kelvin
K
Termometre
Işık
şiddeti
I
kandela
cd
Fotometre
Madde miktarı
n
mol
mol
------------------------
Fen Bilimleri derslerinde gördüğünüz bazı türetilmiş büyüklüklerin SI birim sistemindeki birim
ve sembolleri Tablo1.2’de gösterilmiştir. Bu ve bundan sonraki yıllarda göreceğiniz fizik derslerinde
başka türetilmiş büyüklüklerle de tanışacaksınız.
Tablo 1.2: Türetilmiş büyüklükler
Fiziksel
büyüklük
Gösterimi
Birimin adı
(SI)
Birim
sembolü
Ölçüm aracı
Özkütle
d
kilogram/metreküp
kg/m3
Areometre
Hız
v
metre/saniye
m/s
-------------------------
Kuvvet
F
Newton
N
Dinamometre
Potansiyel fark
V
Volt
V
Voltmetre
Enerji
E
Joule
J
-------------------------
Basınç
P
Pascal
Pa
Barometre,
Manometre
Isı
Q
Joule
J
Kalorimetre kabı
32
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Buraya kadar fiziksel büyüklüğün hesaplanabilmesinde ölçüm
yapılması gerektiğini ve yapılan ölçümlerde büyüklüklerin sayı ve
birimlerle ifade edildiğini öğrendiniz.
!!!!!
5 kg kuzeye
doğru domates verir
misiniz?
Görsel 1.38: Kütle ölçümü
Görsel 1.39: Kulvarda yüzen yüzücü
Görsel 1.40: Hareket halindeki otobüs
apirinç p
ldığımız (2500g)
a
n
e
tt
e
Mark
e 2,5 kg
irince
üzerind
ketinin zar. Buradan p
a
nu
y
u
u
ğ
ğ
u
u
old
e old
iğin kütl tarını da
ait özell
ik
n (kg), m
birimde ,5) anlarız.
(2
n
a
sayıd
Sadece sayı ve birimle ifade edilen büyüklüklere
skaler büyüklükler denir. Uzunluk, kütle, sıcaklık,
elektrik akımı, zaman, alan, hacim, enerji, özkütle,
basınç skaler büyüklüklere örnektir. Bu büyüklüklerde yön ve doğrultu gibi özellikler aranmaz. Örneğin
Görsel 1.38’de görüldüğü gibi pazardan domates alırken tartım sonucunun yönünü söyler misiniz? Satıcıya “ Beş kg domates alabilir miyim?’’ denildiğinde
büyüklük tam olarak ifade edilmiş olur.
Skaler büyüklüklerin toplanmasında yön dikkate
alınmaz. Dolayısıyla ölçülen aynı tür skaler büyüklükler doğrudan toplanır. Örneğin kulvar uzunluğu
50 m olan olimpik havuzda yüzen Görsel 1.39’daki
gibi bir yüzücü bu mesafeyi 25 s’de gidip, 30 s’de
geri döndüğünde toplam aldığı mesafe 100 m, toplam
geçen zaman da 55 s’dir. Alınan yol ve geçen zaman
skaler büyüklük olduğu için yön dikkate alınmadan
toplama işlemi yapılmıştır.
Fizikte bazı büyüklükleri sadece sayı ve birimle
ifade etmek yeterli olmaz. Bu tip büyüklüklerin tam
olarak tanımlanabilmesi için yönünün de belirtilmesi gerekir. Örneğin hareketli bir cisme 50 N kuvvetin uygulandığını söylemek eksik bilgidir. Çünkü
kuvvetin büyüklüğü kadar yönü de hareketi etkiler.
“50 N kuvvet kuzeye doğru uygulandı” veya “50 N
kuvvet harekete zıt yönde uygulandı” şeklinde kuvveti tanımlamak daha doğru ve eksiksiz olacaktır.
Kuvvet örneğinde olduğu gibi eksiksiz şekilde tanımlanabilmesi için sayı ve birimin yanında yöne de
ihtiyaç duyulan büyüklüklere vektörel büyüklükler
denir. Ağırlık, ivme, elektrik alan ve manyetik alan,
Görsel 1.40’daki hareket halindeki bir otobüsün hızı
ve yer değiştirmesi, konum gibi büyüklükler vektörel
büyüklüklere örnek olarak verilebilir.
Vektörel büyüklükler fizikte sıkça kullanılır.
Vektrörel büyüklüklerin gösterimi ve bu büyüklüklerle yapılan işlemler skaler büyüklüklerden daha
farklıdır.
33
1. ÜNİTE
Vektörel büyüklükler, niceliği ifade eden sembol harfin üzerine ok işareti koyularak gösterilir ( K ).
x doğrultusu A
-x yönü
K
büyüklüğü
başlangıç noktası
Yandaki K vektöründe A noktası başlangıç
B
noktasını (uygulama noktası), B noktasındaki okun
+x yönü yönü vektörün yönünü, x ekseni vektörün doğrultusunu göstermektedir. Vektörün büyüklüğü, vektörü
gösteren doğru parçasının uzunluğu ile orantılıdır.
Vektörler pozitif veya negatif değerler alabilir. Vektörün pozitif veya negatif değer alması o vektörün
bitiş noktası
sıfırdan büyük ya da küçük olduğu anlamına gelmez. Pozitif ve negatif değerler vektörün yönünü
gösterir.
1 birim
1 birim
A
B
C
A , B ve C vektörleri birim kareler içinde
gösterilmiştir. Vektörlerin hepsi aynı doğrultuda
olmasına rağmen A , B vektörleri aynı yönde,
C vektörü ise bunlara zıt yöndedir. Vektörlerin büyüklükleri gösterilirken aşağıdaki gibi ya
mutlak değer ifadesi kullanılır ya da üzerindeki
ok işareti kullanılmaz.
A = A = 2 br
B = B = 4 br
C = C = 3 br
Görsel 1.41’de görüldüğü gibi sürtünmesiz ortamda bir cisme birden fazla kuvvet uygulanmış
olabilir. Kuvvetlerin cisim üzerinde oluşturduğu toplam etkiyi bulabilmek için vektörel işlem yapılmalıdır. Doğrultuları ve yönleri aynı olan vektörlerle toplama işlemi yapılırken aynı yönlü olanlar
toplanır, zıt yönlü olanlar çıkartılır. Toplama ve çıkarma işleminin sonucunda elde kalan vektör hangi yöne doğruysa bileşke vektör de o yöne doğrudur. Buna göre F1 , F2 ve F3 vektörlerinin kasaya
uyguladığı toplam etki yani bileşkesi aşağıdaki gibi bulunur.
F1 = 12 N (+),
F2 = 15 N (+)
F3 = 18 N (+)
(-)
F1
F2
F3
Görsel 1.41: Kasaya kuvvet uygulayan kişiler
F1 = 12 N
F3 = 18 N
F2 = 15 N
F bileske = F1 + F2 + F3
= 12 + 15 + 18 = 45 N bulunur.
Sonucun pozitif çıkması bileşke kuvvetin (+) yöne doğru olduğunu gösterir.
F bileske = 45 N
34
(+)
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Görsel 1.42’de halat çekme yarışı esnasında kişilerin uyguladıkları kuvvetleri görmektesiniz.
Kuvvetlerin hepsi aynı doğrultuda olmasına rağmen F1 , F2 , F3 kuvvetleri aynı yönde, F4 , F5 kuvvetleri ise bunlara zıt yöndedir. Bu kuvvetlerin toplam etkisi yani bileşkesi;
F1 = 20 N (+)
F2 = 13 N (+)
(+)
(-)
F3 = 7 N (+)
F 4 = 12 N (-)
F5
F4
F1
F2
F3
Görsel 1.42: Halat çekme yarışı
F 5 = 8 N (- )
F5 = 8 N
F4 = 12 N
F1 = 20 N
F2 = 13 N
F3 = 7 N
F bileske = F1 + F2 + F3 + F4 + F5
= 20 + 13 + 7 + (- 12) + (- 8)
= 20 N bulunur.
Sonucun pozitif çıkması bileşke kuvvetin (+) yöne doğru olduğunu gösterir.
F bileske = 20 N
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Görsellerdeki ölçme araçlarının ölçtüğü büyüklükler skaler midir, vektörel midir? Boş bırakılan yerlere yazınız.
2.
F3 = 18 N
F4 = 9 N
F1 = 16 N
F2 = 11 N
35
Yandaki şekilde sürtünmesiz yatay düzlemde bir cisim üzerine etki eden kuvvetler
vektörel olarak gösterilmiştir. Buna göre cisme
etki eden toplam kuvvet kaç N’dır?
1. ÜNİTE
9.1.4. BİLİM ARAŞTIRMA MERKEZLERİ
Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK)
1963 yılında kurulan “Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu” bilim insanlarının yurt içi ve yurt dışı akademik faaliyetlerini burs
ve ödüller ile desteklemekte; üniversitelerimizin, kamu kurumlarımızın ve
sanayimizin projelerine maddi destek vererek ülkemizin rekabet gücünün artırılmasını hedeflemektedir.
Bilim, sanayi ve teknoloji anlamında her yıl binlerce projeyi destekleyen
TÜBİTAK, ülkemizde bilimsel gelişmelere öncülük etmektedir. Bünyesindeki araştırma-geliştirme (AR-GE) birimlerinde yapılan çalışmalardan bazılarına örnekler aşağıda verilmiştir.
Görsel 1.43: TÜBİTAK Marmara
Araştırma Gemisi
TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi, su ve toprak
yönetimi konusunda araştırmalar yaparak canlılar için hayati öneme sahip kaynaklarımızın verimli kullanımını artırmaya yönelik çalışmaları yürütmektedir. Görsel 1.43’te
deniz kirliliğinin izlenmesi ve deniz yaşamının korunması
konusunda çalışmalar yürüten araştırma gemisinin resmini görmektesiniz. Bu merkez doğal kaynaklarımızın korunarak kullanılması ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması açısından koruma kullanma dengesinin ülkemizin
sosyo-ekonomik şartlarına göre ayarlanması konusunda
projeler yürütmektedir. Ayrıca hava kirliliğinin azaltılması ve atmosferik yapının korunması konusunda da değişik
kurum ve kuruluşlarla ortak çalışmalar yapmaktadır.
Görsel 1.44: TÜBİTAK deprem araştırma ekibi
Yer ve Deniz Bilimleri Enstitüsü, ülkemizin yer hareketliliği (deprem vb. tektonik hareketler)
konusunda araştırmalar yaparak jeolojik kaynaklı afetlere yönelik hazırlık planlamalarında altyapı
sağlama yolu ile toplum güvenliğini arttırmayı hedeflemektedir. Görsel 1.44’te bazı bölgelerimize
depreme karşı erken uyarı sistemi kuran TÜBİTAK çalışanlarını görmektesiniz.
36
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Türkiye’nin en yetkin AR-GE merkezi olma
özelliğiyle Bilişim ve Bilgi Güvenliği İleri Teknolojiler Araştırma Merkezi (BİLGEM), Türkiye’de bilgi
güvenliği ve bilişim alanında teknolojik bağımsızlığı
sağlamak için askeri ve sivil bilginin güvenliğinin,
bütünlüğünün, güvenli bir şekilde iletilmesini ve
saklanmasını sağlayan çalışmalar gerçekleştirmektedir.
Görsel 1.45: Milcep K2 cep telefonu
Özellikle yüksek güvenlik gerektiren haberleşme sistemlerinin yazılımı ve tasarımı konusunda yaptığı çalışmalarla ürettiği cihazlar sınırlarımızı aşarak başta NATO ülkeleri ve birçok Avrupa ve Asya
ülkeleri tarafından kullanılmaktadır. Görsel 1.45’te bu çalışmalar sonucunda üretilmiş kriptolu cep telefonu görülmektedir.
Ülkemizde 2016 yılından itibaren kullanımına başlanan e-kimlik tasarımları da bu birim tarafından hazırlanmıştır. Ayrıca BİLGEM lise öğrencileri için düzenlediği yaz okullarında gençlerimize şifreleme sistemleri ve kod yazılımları konusunda eğitimler vermektedir.
TÜBİTAK Uzay birimi tarafından geliştirilen BALİSTİKA aracı fotometrik stereo yöntemi ile
herhangi bir silahtan ateşlenen merminin balistik incelemesi ayrıntılı yapılarak silah hakkında veri
elde edilebilmektedir. Aynı bölüm tarafından tamamen Türk mühendislerin geliştirdiği RASAT isimli
milli uydumuz ise uzaydan yeryüzünün yüksek çözünürlükte görüntülerini çekerek güvenlik, coğrafya gibi konularda ülkemize hizmet vermektedir.
TÜBİTAK Ulusal Elektronik ve Kriptoloji Araştırma
Enstitüsünün son dönemde yerli kaynaklarla fiziğin optik
bilgilerini kullanarak ürettiği Görsel 1.46’da gördüğünüz
FORENSİC XP-4010D isimli cihaz, her tür belge ve dokümanın sahte olup olmadığını ortaya koyabilmektedir. Cihaz
belgedeki yazıların hangi sırayla yazıldığını, mühür ve imzanın hangi sırayla atıldığına ilişkin bilgiyi vermektedir.
Görsel 1.46: FORENSİC XP-4010D yazılımı
Görsel 1.47’de görülen TÜBİTAK Ulusal
Gözlemevi (TUG) bünyesinde kurulan Türk-Rus
ortak yapımı 150 cm çaplı aynaya sahip RTT150
teleskobu ile uzayın derinlikleri gözlenmektedir.
Görsel 1.48’de görülen RTT150 ile 2013 yılında patlayarak uzaya dağılmış yıldız atığında HD 37424 olarak isimlendirilen yeni bir yıldız keşfi yapılmıştır.
Görsel 1.47: TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi
Görsel 1.48: RTT 150
37
1. ÜNİTE
Uzay Teknolojileri Araştırma Enstitüsü,
GÖKTÜRK 1-2 ve 3 projeleriyle Türk Silahlı
Kuvvetleri ile ilgili kurum ve kuruluşların ihtiyaçları doğrultusunda yüksek çözünürlüklü
görüntü alabilen teknolojiye sahip uyduların
yapımı ve uzaya fırlatılması görevini üstlenmiştir. Görsel 1.49’da gördüğünüz şu anda
yörüngede dolanan GÖKTÜRK-2 uydusu ile
2400 km2 lik alanın görüntüleri 1 km hassaslıkla çekilebilmektedir. Bu uydunun donanımlarının %80’i, yazılımlarının ise %100’ü
Türk mühendisler tarafından yapılmıştır.
TÜBİTAK, Milli Eğitim Bakanlığına
bağlı okullarımızda görev yapan öğretmenleGörsel 1.49: GÖKTÜRK-2 uydusu ekipmanı
rimizin ülke genelinde öğrencilere alternatif
eğitim-öğretim tekniklerini kullanarak bilimsel kamplar yapmasını desteklemektedir. Bu kamplarda
her seviyedeki öğrencilere yönelik başta Fen Bilimleri olmak üzere değişik alanlarda uygulamalı
bilimsel etkinlikler yapılmaktadır. Ayrıca TÜBİTAK “Ortaöğretim Öğrencileri Arası Araştırma Projeleri Yarışması” düzenleyip gençlerin bilimsel çalışma basamaklarını izleyerek araştırma-geliştirme
faaliyetlerine katılmalarını sağlamaktadır.
OKUMA PARÇASI
ORTAÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİ ARASI PROJE YARIŞMALARI
2014 yılının Eylül ayında fizik öğretmenimiz TÜBİTAK’ın düzenlediği proje yarışmasından bahsetti. Söylediğine göre proje sahibi tüm
lise öğrencileri bu yarışmaya katılabiliyormuş.
Tabi planlı bir biçimde proje üzerinde çalışmak gerekiyormuş. TÜBİTAK proje yarışması iki
etaptan oluşuyormuş. Etaplar sonunda projenin
beğenilme durumunda dereceler ve ödüller veriliyormuş.
Bilimsel bir projede yer alma ve projemi
insanlara sunma fikri çok cazip geldi. Çalışmalarımıza ekim ayı gibi başladık ve TÜBİTAK’a
gönderdik. Heyecanlı bekleme süresi sonrasında projemizin beğenildiğini ve Konya’da yapılacak sergiye davet edildiğimizi öğrendim. Bu haber bizi çok sevindirdi. Proje öğretmenimle
birlikte Konya’ya sergiye gittik. Her şey rüya gibiydi. Her şey TÜBİTAK tarafından organize
edilmişti. Farklı illerden gelen öğrencilerle tanışmak, insanlara projemizi sunmak, şehir ve üniversite gezileri, sohbetler, sergi günü sonundaki yorgunluk bile güzeldi. Beş günlük serginin sonunda projemizin bölge birincisi olduğunu öğrendiğimde sevincimi görmeliydiniz. Ankara’daki
yarışmada derece yapamadık ama hayatım boyunca unutamayacağım çok güzel bir süreç geçirdik. Tüm bu süreçten sonra söyleyebileceğim tek cümle: Bilim çok zevkli.
(Bu parça yazarlar tarafından yaşanmış bir olaydan aynen alınarak kitap için yazılmıştır.)
38
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (National Aeronautics and Space Administration/ NASA)
Amerika Birleşik Devletleri'nin uzay programı çalışmalarından
sorumlu olan kurum, 1958 yılında kurulmuştur. Uzay programı çalışmalarının yanı sıra uzun vadeli sivil ve askeri roket çalışmaları
da NASA'nın çalışma alanlarındandır. NASA bugüne kadar pek çok
insanlı ve insansız uçuş programı gerçekleştirmiştir. 1986’dan 2011
yılına kadar süren uzay mekiği programı boyunca 135 görev gerçekleştirilmiş ve 300 astronot uzaya göndermiştir. Görsel 1.50 ve Görsel
1.51’de bu görevlere ait resimler görülmektedir.
Görsel 1.50: Uzaydan bir fotoğraf
Görsel 1.51: Uzay mekiği
NASA uzay yolculuklarının yanında dünya dışında tıbbi araştırmalar, ozon tabakası incelemeleri, insanların doğaya ve çevreye
verdikleri zararın incelenerek zararın azaltılması çalışmalarını da
yapmaktadır. Görsel 1.52’de görülen 2,5 metre ayna çapına sahip
“Hubble Uzay Teleskobu” 1990 yılında NASA tarafından yörüngesine yerleştirilerek görevine başlamıştır. Atmosfer dışında olmasının verdiği avantajla Hubble Teleskobu, astronomi alanındaki çalışmalara büyük ivme kazandırmıştır. Sayısız gök ada, yıldız
ve gezegen gözlemlemiştir. Hubble Uzay Teleskobu başlangıçta
hedeflenen 25 yıllık görevini tamamlamak üzeredir. Yerini 2018
Görsel 1.52: Huble Teleskobu
yılında yörüngeye yerleştirilecek olan 6,5 metre ayna çaplı James
Webb (Ceymis Veb) Uzay Teleskobu’na bırakacaktır.
NASA değişik zamanlarda uzaya yolladığı araştırma uydularıyla tüm güneş sistemindeki gezegenleri ve uydularını incelemektedir. Görsel 1.53’te görülen Curiosity (Küriositi) Mars Kâşif
Robotu (Mars Bilim Laboratuarı), Dawn (Davn) Asteroid Sondası,
Messenger (Mesincır) Merkür Uydu Sondası, Opportunity (Aporçüniti) Mars Kaşif Robotu, Mars Odyssey (Odisey) Uydu Sondası,
Cassini (Kassini) Satürn Uydu Sondası bunlardan bir kısmıdır.
1998 yılında ilk parçası uzaya taşınarak montajına başlanan Uluslararası Uzay İstasyonu (ISS) beş ülkenin ortak çalışmasıyla kurulGörsel 1.53: Curiosity Mars Kaşif
muştur. NASA nın Freedom (Fridım) Uzay Üssü, Sovyet/Rus MİR-2
Robotu
İstasyonu, Avrupa Columbus (Kolombus) Laboratuvar modülü ve Japon KİBO Laboratuvar modülünün birleşiminden oluşan istasyon hala aktif olarak kullanılmaktadır. ISS bir
günde dünya çevresinde 15,5 tur atmaktadır.
39
1. ÜNİTE
OKUMA PARÇASI
Dr.Umut YILDIZ (NASA-JPL)
NASA’ya ait Jet Propulsion Laboratory (Jet Propalşın
Labrotori) (JPL)’de derin uzay iletişimi ve astrofizik alanlarında araştırmacı olarak çalışmaktadır. Ankara Üniversitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünde lisansını,
Hollanda’da Groningen (Koningen) Üniversitesinde yüksek
lisansını ve Leiden (Leydın) Üniversitesi Gözlemevinde de
molekül astrofiziği alanında doktorasını tamamladı. Herschel (Hörşıl) Uzay Teleskobu’nu kullanarak yıldız oluşum
bölgelerinde su ve oksijen moleküllerinin keşfini yapan takımda yer aldı. Çalışma konuları arasında derin uzay iletişimi, yıldız oluşumu ve büyük veri analizi ile bilgi madenciliği gelir.
Görsel 1.54: Dr. Umut YILDIZ
Dr. Betül KACAR (NASA)
Giresunlu bir ailenin kızı olarak İstanbul‘da doğdu.
Eğitime inanan bir babanın desteği ile ailesinde okula
giden ilk kız çocuğu oldu. Liseyi Bakırköy Çavuşoğlu Lisesinde burslu okudu. Marmara Üniversitesi Kimya Bölümünde öğrenciyken Amerikan Howard Hughes Medical
Institute’ne (Havırd Hücıs Medikıl İnstitü) yazdığı bir projenin ödül alması ile tam burslu olarak Amerika’ya gitti
ve bir yaz dönemi boyunca Emory (İmori) Üniversitesi Tıp
Fakültesinde araştırmalar yaptı. Ardından aynı üniversiteGörsel 1.55: Dr. Betül KACAR
ye Biyomoleküler Kimya doktorası yapmak üzere tam burslu olarak kabul edildi ve Emory Üniversitesinde doktoraya
başladı.
Doktora araştırma konusu alzheimer ve parkinson hastalıkları üzerinedir. Bu süre içinde protein evrimi ve uzay üzerine ilgisi arttı ve bir proje ile NASA Astrobiyolojisine başvurdu.
NASA Astrobiyoloji Enstitüsü projesi ile doktora sonrası araştırma bursu ile ödüllendirildi.
NASA Astrobiyoloji Enstitüsünde doktora sonrası araştırmalarını 2-3 milyar yıllık proteinler üzerine yaparak 500-700 milyon yaş arasında bir DNA’yı bir bakteri kromozomuna
klonladı. Bu süre içinde İsveç’teki Uppsala (Apsıla) Universitesi ve Michigan (Mişigın) Eyalet Üniversitesinde çeşitli araştırma ziyaretlerinde bulundu.
Aynı dönemde NASA Genç Araştırmacı ödülü, NASA Egzobiyoloji ve Evrimsel Biyoloji
araştırma ödülü, NASA Astrobiyoloji Enstitüsü Carl Sagan ödüllerini aldı. Sonrasında Harvard Üniversitesinde araştırmacı olarak kabul edildi. Aynı zamanda NASA Astrobiyoloji Enstitüsü Geçmişi Yaşamak Biriminin yönetici üyelerinden biridir ve Japonya’daki Tokyo Teknoloji Enstitüsünde doçent olarak görev yapmaktadır.
40
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi (Conseil Europeen pour la Recherche Nucleaire /
CERN)
İlk kez 1949’da Louis de Broglie (Luiz dö Brogli) tarafından dile getirilen Avrupa ortak araştırma laboratuvarı
fikri ancak 1954 yılında on iki ülkenin ortak çalışmasıyla
Fransa-İsviçre sınırında hayata geçirilmiştir. Bugün yirmi
bir üyesi bulunan CERN’e 20 Mart 2014 tarihinde ülkemiz
de ortak üye statüsü ile katılmıştır.
CERN’in kuruluş amacı, üye ülkelerin kendi bütçe olanakları ile gerçekleştiremeyecekleri araştırmaların yürütülebilmesine imkan sağlamaktır. Görsel 1.56’da CERN’de sosyal aktivitelerin yapıldığı CERN ile özdeşleşen ve ‘Globus’ Görsel 1.56: Globus ismiyle bilinen bina
ismiyle bilinen binayı görmektesiniz.
CERN, Nobel ödüllerine de layık görülen çok önemli bilimsel buluşların yapıldığı bir merkez
haline gelmiştir. CERN laboratuvarlarının temeli hızlandırıcılar ve dedektörler üzerine kuruludur.
Görsel 1.57’de 26,7 kilometrelik uzunluğa sahip hızlandırıcı ve Görsel 1.58’de hızlandırılan parçacıkların çarpıştırıldığı ana
dedektörden bir kesit görülmektedir. CERN'de yürütülen araştırmaların esas amacı
maddenin yapısını ve maddeyi bir arada tutan kuvvetleri
anlamaktır. CERN, temel bilim araştırmalarının yanında
yarının teknolojilerini geliştirmekte de çok önemli bir rol
oynamaktadır. Süper iletken
teknolojisinin CERN hızlandırıcıları sayesinde ilerlemesi,
yeni temiz enerji kaynaklarıGörsel 1.57: CERN Parçaçık Hızlandırıcısı
nın araştırılması, yeni reaktör
sistemlerinin geliştirilmesi,
bilgisayar teknolojisi, tıpta tedavi ve teşhis uygulamaları, yeni elementlerin bulunuşu en önde gelen
araştırmalardır. Parçacık fiziği araştırmaları, lazer fiziği, plazma fiziği, elektronik, telekomünikasyon,
nanobilim, malzeme bilimi, nükleer tıp ve radyoterapi, bilişim teknolojisi (yazılım geliştirme, bilgisayar mimarisi, bilgisayar ağ bilimi vb.) savunma sanayi ve mühendisliğin çeşitli dallarındaki yeni
gelişmelerin lokomotifidir.
CERN, büyük bir laboratur olmasının yanı
sıra eğitim ve kültürel faaliyetlere de önem veren kuruluş olarak ön plana çıkmaktadır. Eğitim
faaliyetleri kapsamında 2014 yılından bu yana
başta fizik ve fen bilimleri olmak üzere değişik
branşlardaki öğretmenlerimizi kuruma davet
ederek birer haftalık eğitimler vermektedir. Böylece öğretmenlerimizin CERN’deki çalışmaları
yakından görme ve doğrudan bilgi alma imkânı
oluşmaktadır.
Görsel 1.58: CERN Dedektörü
41
1. ÜNİTE
ASELSAN (Askeri Elektronik Sanayii)
ASELSAN (Askeri Elektronik Sanayii) Türk Silahlı Kuvvetlerini Geliştirme Vakfı bünyesinde 1975
yılında kurulmuştur. Türk Silahlı Kuvvetleri’nin haberleşme cihazı ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla başlattığı
faaliyetlerini kullandığı ileri teknolojilerle geliştirmiş ve
ürün yelpazesini genişletmiştir. Bu sayede Türkiye’nin
lider savunma sanayii firması olmakla kalmayıp uluslararası bir kuruluş haline gelmiştir. 2015 yılı verilerine
göre dünyanın en büyük 100 savunma sanayii kuruluşu
arasında 58. sırada yer almaktadır. Yüksek nitelikli insan gücü ve AR-GE çalışmalarıyla her geçen gün başarılarına yenilerini eklemektedir. ASELSAN
Türkiye’nin en büyük AR-GE üssüdür.
Bünyesinde barındırdığı yetişmiş insan gücü ve sahip olduğu teknolojik alt yapıyla geliştirilen
özgün ürünler sadece ülkemizin ihtiyacını karşılamakla kalmayıp ihracata da büyük katkılar sağlamaktadır. Bunun yanı sıra ülkemizin ithal ettiği sistemler üzerindeki çalışmalarıyla ülkemizin dışa
bağımlılığının azalmasında da katkısı çok büyüktür.
ASELSAN, askeri ve sivil haberleşme sistemleri, radar ve elektronik harp sistemleri, elektro-optik sistemleri, aviyonik (uçak ve yapay uyduların
elektronik aksamları) sistemleri, savunma ve silah
sistemleri, komuta kontrol sistemleri, deniz sistemleri, ulaşım sistemleri, güvenlik sistemleri, enerji
ve güç yönetimi sistemleri, ücret toplama ve trafik
sistemleri gibi pek çok alanda tasarım, geliştirme,
üretim, entegrasyon, modernizasyon ve satış sonrası
hizmetler dahil olmak üzere çözümler sunmaktadır.
Görsel 1.59’da ASELSAN tarafından pilotlar için
geliştirilen dijital görüş sistemi görülmektedir.
Görsel 1.59: Dijital görüş sistemi
5000’e yakın çalışandan 3000’e yakınını mühendislerin oluşturduğu kuruluşun Ankara’da Macunköy, Akyurt ve Gölbaşı olmak üzere üç yerleşkesi bulunmaktadır.
Genel Müdürlük, Haberleşme ve Bilgi Teknolojileri, Savunma Sistem Teknolojileri ve Ulaşım, Güvenlik, Enerji
ve Otomasyon Sistemleri Sektör Başkanlığı ASELSAN
Macunköy tesislerinde bulunmaktadır. Mikroelektronik
Güdüm ve Elektro-Optik Sektör Başkanlığı, ASELSAN
Akyurt tesislerinde bulunmaktadır. Ankara Gölbaşı mevkiinde kurulmuş olan tesiste kara, hava, deniz, uzay ve
insansız platformlar için radar ve elektronik harp sistemlerine yönelik faaliyetler yürüten Radar ve Elektronik
Harp Sistemleri Sektör Başkanlığı görev yapmaktadır.
ASELSAN Teknokent tesislerinde ise Haberleşme ve
Bilgi Teknolojileri Sektör Başkanlığı’nın AR-GE faaliyetleri yürütülmektedir. Görsel 1.60’ta elektronik sistemlerle donatılmış uzaktan yönlendirilebilen silah sistemi
Görsel 1.60: Uzaktan kumandalı silah sistemi
görülmektedir (http://www.aselsan.com.tr 10.04.201711:23).
42
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
TAEK (Tütkiye Atom Enerjisi Kurumu)
1956 yılında 6821 sayılı Yasa ile Başbakanlığa bağlı
olarak Ankara’da Atom Enerjisi Komisyonu Genel Sekreterliği kurulmuştur. 1982 yılında 2690 sayılı yasa ile Başbakan’a bağlı olarak Türkiye Atom Enerjisi Kurumu adı
ile yeniden yapılanmıştır.
Kurumun vizyonu, ülkemizin nükleer teknolojiden
yararlanmasını sağlamada öncü olmak, nükleer alanda düzenleyici ve denetleyici faaliyetleri yürütmektir.
Misyon olarak, ülkemizin nükleer teknoloji alanında
söz sahibi ülkeler arasına girmesini sağlamak, insan ve çevrenin radyasyondan korunmasının temininde güvenilir, etkin ve bağımsız bir kurum olmak ilkesini benimsemiştir.
TAEK uluslararası çalışmalara da bilim adamı göndermektedir. Higgs (Higs) bozonunun bulunması sürecinde, deneylere Türkiye’den yirmiden fazla üniversite ve elliden fazla araştırmacı katılmıştır. Toplamda 5154 ortak yazar ve yaklaşık 350 üniversite ve araştırma kurumunun bir araya gelerek
yazdığı makalede, destek veren kuruluşlar bölümünde TAEK ve TÜBİTAK’a da yer verilmektedir.
TAEK’in görevlerinden biri de nükleer sahada dünyadaki gelişmeleri izlemek, nükleer teknolojinin ve türevlerinin ülkemize sağlıklı biçimde transferi yönünde işbirliği sağlamak ve ülke çıkarları
doğrultusunda milli yarar temin etmek amacıyla, üyesi bulunduğu IAEA, OECD/ Nükleer Enerji
Ajansı ve NATO gibi uluslararası kuruluşların dahilindeki çalışmalara aktif olarak katılmaktır.
Ülkemizde Mersin Akkuyu Nükleer Güç Santrali ve Sinop Nükleer Enerji Santrali yapım aşamasındadır. Bu santraller sayesinde ülkemizin enerji gereksiniminin büyük bir kısmı karşılanmış olacaktır. Nükleer alanda görev yapacak personeli yetiştirmek veya gerektiğinde bunların yetiştirilmesine
yardım etmek ve bu amaçla çalışan kuruluşlar ve yüksek öğretim kurumları ile işbirliği yapmak,
nükleer konulardaki iç kaynaklı bursların dağıtımında önerilerde bulunmak, yabancı kaynaklı bursların dağıtımını yapmak, yurt içinde kurslar açmak ve açılmasına yardımcı olmak, yabancı ülkelere
öğrenci ve personel göndermek, bunların yapacakları öğrenim ve çalışmaları planlamak ve izlemek
TAEK’in görevleri arasında yer alır (http://www.taek.gov.tr/ 10.04.2017- 11:30).
Avrupa Uzay Ajansı (European Space Agency, ESA)
Avrupa Uzay Ajansı uzayın keşfi ile ilgili çalışmalar
yapmak amacıyla 1975 yılında kurulmuş uluslararası bir
organizasyondur.
ESA’nın görevi; uzay araştırma programları hazırlamak, gerçekleştirmek ve çalışmalarını dünya ülkeleriyle paylaşmaktır. Bu programlar Dünya, Güneş Sistemi ve
evren hakkında daha fazla bilgiye ulaşmayı amaçlar. ESA
uydu tabanlı teknolojiler kullanarak geliştirdiği hizmetlerini tanıtarak Avrupa endüstrilerinin bu hizmetleri kullanımını teşvik eder. ESA’nın misyonu uzay çalışmalarına yapılan yatırımın insanlığa faydalı olmasını
sağlamaktır. 22 ülkenin üye olduğu ESA’nın merkezi Fransa’nın başkenti Paris’tedir. Bilim insanları,
mühendisler, bilgi teknolojisi uzmanları ve idari personel olmak üzere 2200 kişi ESA bünyesinde
çalışmaktadır. Her üye devletin temsilcisinin bulunduğu ve her üyenin oy hakkına sahip olduğu bir
konseyi bulunur. ESA, dört yılda bir konsey tarafından seçilen bir genel müdür tarafından yönetilir.
ESA’nın zorunlu faaliyetleri (uzay bilimi programları ve genel bütçe), her ülkenin gayri safi
milli hasılasına uygun olarak hesaplanan ve kurumun tüm üye ülkelerinden gelen bir mali katkıyla
finanse edilir. Buna ek olarak isteğe bağlı programlar da yürütülmektedir.
43
1. ÜNİTE
Bilimsel Araştırmalarda Etik İlkelere Uyma
Bilimsel araştırmaların doğasında süreklilik ve daha önce yapılan araştırmalardan haberdar
olunması gereği vardır. Her bilimsel araştırma daha önce yapılmış araştırmalar üzerine geliştirilir.
Yapılan çalışmaların yayın içinde aktarımında bazı kurallara uyulması, yararlanılan kaynakların
yine belirli kurallara göre belirtilmesi esastır. Bilimsel iletişim sürecinde genelde “etik dışı”
olarak tanımlanan bu davranışlar içine “sahtecilik”, “intihal/aşırmacılık”, “uydurmacılık” ve “yinelenen yayın yapma” gibi istenmeyen uygulamalar girmektedir. Bu kavramlar içinde sıkca
karşılaştığımız intihal (plagiarism) sadece akademik çevrelerin değil, sanat ve edebiyat dünyasının da karşı karşıya kaldığı bir sorundur. (Uçak, N. Ö., & Birinci, H. G. (2008). Bilimsel etik ve
intihal. Türk Kütüphaneciliği, 22(2), 187-204.)
Bilimsel bir araştırmanın doğruluk düzeyi sadece sonuçları yayınlayan dergiyi, okuyucuyu veya
araştırmaya destek veren kuruluşları değil tüm toplumu etkiler. Çünkü yalanlar ve yanlışlar üzerine
kurulan bir araştırma ona akatarılan fonların heba olmasına, bilim dünyasının dolayısıyla toplumun
yanlış yönlendirilmesine, bilim dünyasında o araştırmaya bağlı olarak yürütülen çalışmaların çöpe
atılmasına ve bilimdeki gelişmenin sekteye uğramasına sebep olur. Eğer araştırmalar bir başkasından
çalınmış ise hukuki yaptırımları da ortaya çıkabilir. (Ruacan, Ş., & Enstitüsü, O. (2005). Bilimsel
araştırma ve yayınlarda etik ilkeler. Gazi Tıp Dergisi, 16(4), 147-149.)
Ülkenin ve bilimin geleceğine yön verecek olan siz öğrenciler de yürüttüğünüz her türlü proje ve
araştırmalarda etik davrnış ilkelerine uymayı en büyük sorumululuğunuz olarak görmelisiniz.
44
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
ÜNİTE ÖZETİ
1. Fizik, doğa ve evreni açıklamaya, doğa ve evrende gerçekleşen olayların altında yatan nedenleri
ortaya çıkarmaya çalışan ve bu süreçte gözlem, deney ve akıl yürütmelerden yararlanan temel bilim
dalıdır. Tanımdan da anlaşılabileceği gibi çalışma amacı evreni açıklamaktır. Fizik hayatımızın her
anında karşımıza çıkar. Hareket, hız, elektrik, vb. birçok kavram fizik bilimi ile ilişkilidir. Telefon,
televizyon, gemi, otomobil vb. birçok icadın ortaya çıkmasında da fizik bilimi etkili olmuştur. Günümüzde fizikçiler, bir taraftan evrenin sırlarını araştırırken diğer taraftan teknolojinin gelişmesine
sebep olacak, Dünya’nın sorunlarına çözüm olabilecek yeni fikirler üretmektedir.
2. Fiziğin amacının evreni anlamak olduğu düşünüldüğünde araştırma alanının çok geniş olduğu
tahmin edilebilir. Fizikçiler, farklı konu ve sorunlara yoğunlaştıkça alt dallar ortaya çıkmıştır. Fiziğin
alt dalları mekanik, optik, elektriktromanyetizma, termodinamik, nükleer fizik, atom ve molekül fiziği,
katıhâl fiziği, yüksek enerji ve plazma fiziği şeklinde sıralanabilir. Alt dallar arasında keskin çizgiler
yoktur. Bazı konular birden fazla alt dalın araştırma alanına girebilir. Fiziğin alt dallarındaki çalışmalardan askeri, mühendislik, sanayi, tıp vb. birçok alanda yararlanılmaktadır. Fizik bilimi sayesinde farklı alanlarda teknolojiler gelişir ve gelişen teknolojiler de fizik biliminin daha da gelişmesini
sağlar.
3. Fizik bilimi biyoloji, kimya, matematik, felsefe ve spor gibi birçok çalışma alanıyla ilişkilidir. Biyoloji bilimi bazı organ ve sistemlerin çalışmasını açıklarken veya bitkilerin topraktaki suyu alması
gibi bazı biyolojik olayları açıklarken; kimya bilimi atomun yapısını, kimyasal tepkimeleri ve enerjiyi
açıklarken fizik bilgilerinden yararlanır. Fizik, evreni ve evrende gerçekleşen olayları bazen gözlem
ve deney bazen de tıpkı felsefe gibi düşünce yoluyla sorgular. Sporun geliştirilmesi amacıyla sürdürülen birçok çalışmada fizik bilimindeki bilgilerden yararlanılır. Matematik, fiziğin ifade edilmesini
sağlayan dildir. Matematik sayesinde fizik evrensel hale gelir. Fizik sanatla da yakından ilgilidir.
Renkler, cisimlerin görünüşü, perspektif gibi resim ve fotoğrafçılıkta; ses, yankı, frekans gibi müzikte
kullanılan birçok kavram fizik bilimi ile açıklanır.
4. Fizikte cisimlerin özellikleri büyüklüklerle ifade edilir. Bir sayı ile ifade edilen özelliklere büyüklük
(nicelik) adı verilir. Kendinden başka bir büyüklükle ifade edilmeyen büyüklüklere temel büyüklük,
kendinden başka büyüklüklerin matematiksel bağıntısıyla ifade edilen büyüklüklere de türetilmiş büyüklükler denir. Uzunluk, kütle, zaman, ışık şiddeti, akım şiddeti, sıcaklık ve madde miktarı temel
büyüklerdendir. Hacim, sürat, özkütle vb. türetilmiş büyüklüğe örnek olarak verilebilir. Büyüklüklerin
ölçülmesi esnasında ortaya çıkabilecek karışıklıkları önlemek amacıyla Uluslararası Birim Sistemi
(SI) kabul edilmiş ve temel büyüklüklerin birimleri standarda bağlanmıştır.
5. Fizikte sadece sayı ve birimle ifade edilen büyüklüklere skaler, sayı ve birimin yanı sıra yöne de
ihtiyaç duyulan büyüklüklere vektörel büyüklükler adı verilir. Temel büyüklüklerin tamamı skaler
büyüklüklere örnek olarak verilebilir. Hız, yer değiştirme, kuvvet gibi büyüklükler ise vektörel büyüklüklere örnektir.
6. Dünyada ve Türkiye’de bilimin gelişmesine öncülük eden kuruluşlar bulunmaktadır. Ülkemizde
TÜBİTAK, ASELSAN, TAEK; dünyada ise NASA, CERN, ESA bu kuruluşlardan en önemlileridir.
7. Bilimsel araştırmaların doğruluk düzeyi tüm toplumu etkiler. Çünkü yanlış bilgi ve araştırmalar
toplum ve bilim dünyasını yanlış yönlendirip bilimin gelişmesini engeller. Aynı zamanda başkasından
izinsiz alınan bilgi ve yayınlar kullanan kişiyi hukuki yönden sorumlu hale getirir. Bu nedenle her
türlü bilimsel çalışmalarda etik kurallara dikkat edilmesi gerekir.
45
1. ÜNİTE
1. ÜNİTE ÖLÇME SORULARI
A) Aşağıdaki okuma parçalarını okuyarak ilgili soruları cevaplandırınız.
1. Metre
Uzunluk birimi olarak tarih boyunca değişik medeniyetler çok farklı ölçekler kullanmışlardır.
Ülkeler arasında ticaretin gelişmesi uzunluk biriminin standart bir değer alması gereğini ortaya çıkarmıştır. İlk defa 26 Mart 1791’de bir metre Kuzey Kutbu’ndan Ekvator’a kadar olan bir çeyrek
meridyen uzunluğunun on milyonda biri olarak tanımlanmıştır. Gerekli ölçüm ve hesaplamalar
yapılarak 1799 yılında belirlenmiş bu uzunluk bir platin çubuk şeklinde hazırlanarak Fransız Ulusal Arşivinde saklanmıştır.
İlerleyen yıllarda bu kabulün değişik doğa olayları ve hassasiyet açısından tam bir standart
olamayacağına karar verilmiştir. Bu kez 28 Eylül 1889 yılında ilk Ağırlıklar ve Ölçüler Genel
Konferansı, metreyi %10’u iridyumdan oluşan platin alaşımı standard bir çubuğun üzerindeki iki
çizgi arasındaki mesafenin buzun erime noktasında ölçülen değeri olarak tanımlamıştır. Ancak bu
uzunluk standardında da basınç faktörünün etkisi göz önüne alınarak yeni bir standart geliştirme
ihtiyacı oluşmuştur.
21 Ekim 1983 yılında 17. Ağırlıklar ve Ölçüler Genel Konferansı, metrenin tanımını son kez
güncelleyerek ışığın boşlukta 1/299.792.458 saniyede aldığı mesafe olarak yapmıştır. Tüm ülkelerde halen bu değer, 1 metre olarak kullanılmaktadır.
Uzunluk birimi metrenin standartlaştırılmasıyla ilgili yukarıda anlatılan bilgilerden yola çıkılarak (tarih içinde değiştirilme sebepleri göz önüne alınmalı) bir ölçüm standartının belirlenmesinde en çok dikkat edilen etken ne olmuştur?
...................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
46
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
2. Fizik ve Teknoloji
Galileo Galilei 1409 yılında Hollandalı bir gözlükçüye yaptırdığı teleskopta biri ince kenarlı
diğeri kalın kenarlı iki mercek kullanmıştır. Bu teleskopla Ay’ın kraterlerini, Jüpiter’i ve dört uydusunu gözlemlemiştir. Isaac Newton 1668’de 5 cm çaplı çukur aynaya sahip teleskobunu yaparak
gökyüzünü inceledi. Her iki bilim insanı da ışığın yansıma ve kırılma ilkelerini iyi bilen fizikçilerdi.
Gök cisimlerinden gelen ışığın ayna ya da mercekle toplanarak net görüntü alınabileceğini fark
etmişlerdi. Bu düşünceden hareketle icat edilen teleskoplar astronomi ve uzay çalışmalarının hız kazanmasını sağlamıştır. Sonraki yıllarda mercek ve aynaların çapı çok daha büyütülerek (10 m çaplı
ayna) uzayın derinliklerinden daha net görüntüler alınmaya başlanmıştır. 20. yüzyılda fizik biliminin
elektromanyetik dalgaların özelliklerini keşfederek bu dalgalardan yararlanmayı geliştirmesiyle gök
cisimlerinden gelen ve gözle göremediğimiz dalgaları toplayarak o cismi daha iyi tanımak adına radyo teleskoplar, x ışını teleskopları, gama ışını teleskopları üretilmiştir. Teleskopların gök cisimlerini
nasıl net ve ayrıntılı görmemizi sağladığını anlamak için şu soruyu sormalıyız: Yağmurlu bir havada
gökyüzünden düşen su damlacıklarını bir kovayla mı, bir bardakla mı daha çok miktarda toplarız?
1957 yılında uzaya gönderilen ilk roket Sputnik-1 aşırı ısınma, haberleşme sisteminde
yetersizlik gibi sorunları gündeme getirdi. Roketlerin ısınma sorununu çözmek için bilim insanları plastik reçine üstüne dökülmüş silisyum seramik maddelerle roketin dış bölümünü kaplamışlardır. Isı yalıtımı hayli yüksek olan silisyum seramik roketin içini aşırı ısınmadan korumaktadır.
Buna rağmen atmosfere girişte ısınma yüksek seviyelere ulaşırsa reçine eriyerek yanan maddelerin roketten uzaklaşmasını sağlamaktadır. Kimyasal bir bileşik olup ısıya son derece dayanıklı
olan teflon madde kullanımının da uzay roketlerinde ısı yalıtımı için denendiği bilinmektedir.
Haberleşme sistemi için ilk dönemlerde telsiz sistemine benzer radyo sinyalleri kullanılmıştır. Günümüzde ise farklı dalga boylarda radyo sinyallerini bir arada barındıran iletişim araçlarının yanında lazer ışınlarını kullanarak daha hızlı ve daha çok veri aktarılması çalışmaları
yapılmaktadır. Son dönemde atmosfer dışına kurulan uzay istasyonlarında yer çekiminin etkisi
en aza indirilerek Dünya’da tedavisi güç olan hastalıkların tedavi yöntemleri, bitki ve hayvanların bu ortamdaki davranışları, Dünya’nın yüzey şekillerinin incelenmesi gibi birçok bilimsel
araştırmalar yapılmaktadır.
Yukarıda uzay çalışmalarının gelişmesine ait üç dönem kısaca verilmiştir. Verilen bilgiler
doğrultusunda aşağıdaki soruları cevaplayınız.
Soru 1. Fizik bilimi hangi bilimlerle ilişkilendirilmiştir?
Soru 2. Yukarıdaki anlatımda fiziğin hangi alt alanlarının çalışmaları verilmektedir?
Soru 3. Fizik biliminin günümüz teknolojinin gelişmesindeki katkılarına örnekler veriniz.
( Teknoloji adı – Fizik biliminin nasıl kullanıldığı )
...................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
47
1. ÜNİTE
B) Aşağıdaki sorulara vereceğiniz cevapları boş bırakılan yerlere yazınız.
1. Fiziğin çalışma alanı ve amacını açıklayınız?
2. Özkütle, hangi temel büyüklüklerden türetilmiştir?
3. Fizik bilimi hayatımızı kolaylaştıran birçok icadın ortaya çıkışına sebep olmuştur. Bu icatlardan bir tanesini fiziğin alt alanıyla ilişkilendirerek açıklayınız.
4. Birçok sektör kendi ilgi alanına giren olayların açıklanmasında fizik bilimindeki bilgilerden
yararlanır. (Örnek: İnşaat sektöründe binaların sağlam yapılabilmesi için fizikteki dayanıklılık
kavramından yararlanılır.) Siz de buna benzer örnekler veriniz.
5.
A
1 birim
1 birim
Yandaki şekilde birim kareler içinde A , B , C vektörleri
gösterilmiştir. A , B , C vektörlerinin toplamı kaç birimdir?
Bulunuz.
A+B+C = ?
B
C
6. F3 = 28 N
F1 = 25 N
F2 = 12 N
48
Yandaki şekilde sürtünmesiz yatay düzlemde bir cisim üzerine etki
eden kuvvetler vektörel olarak gösterilmiştir. Buna göre cisme etki eden
toplam kuvvet kaç N’dır?
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
C) Aşağıdaki cümleleri kutucuklara doğru (D) veya yanlış (Y) yazarak değerlendiriniz. Yanlış olan ifadelerin doğrusunu altında kalan boşluklara yazınız.
1. Fiziğin sanatla ilişkisi yoktur.
2. Temel büyüklüklerin hepsi skaler büyüklüklerdir.
3. Hızlı trenlerin hareketini yüksek enerji ve parçacık fiziği inceler.
4. Fiziğin temel amacı evreni ve evrende gerçekleşen olayları açıklamaktır.
5. CERN’de yapılan deneyin temel amacı maddenin yapısını ve maddeyi bir arada tutan kuv- vetleri anlamaktır.
D) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri kutu içinde verilen sözcük ya da sözcük öbekleriyle uygun şekilde tamamlayınız.
1. Evrende gerçekleşen olaylar ………….. bilgileriyle açıklanır.
2. Sıcaklık………………. bir büyüklüktür.
3. Maddeyi oluşturan atomların ve moleküllerin yapısını............................................inceler.
4. Cisimlerin nasıl hareket ettiğini, kuvvet ve hareket arasındaki ilişkiyi ...................inceler.
5. Maddenin elektriksel özelliklerini fiziğin..............................alt dalı inceler.
6. ………………….; ülkemizde temel ve uygulamalı akademik araştırmaları desteklemek
ve genç araştırmacıları teşvik etmek, özendirmek için kurulmuştur.
7. İsviçre-Fransa sınırında kurulan ve dünyanın en büyük parçacık fiziği
laboratuvarı ..………………’dür.
8. ............................ ampermetre ile ölçülen temel bir büyüklüktür.
9. Lazer teknolojisinin gelişmesi ……………… sektörüne katkı sağlamıştır.
10. Göz kusurlarının tedavisinde fiziğin alt dalı olan ……………………faydalanılır.
elektromanyetizma
CERN
fizik
mekanik
skaler
atom fiziği
akım şiddeti
katıhâl
optik
vektörel
TÜBİTAK
sanayi
49
1. ÜNİTE
E) Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularda uygun olan seçeneği işaretleyiniz.
1. Fizik bilimi ile ilgili olarak verilen aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Elde edilen bilgiler mutlak doğrulardır.
B) Teknolojinin gelişmesine katkıda bulunur.
C) Tartışma ve eleştiriye açıktır.
D) Evren ve doğayı açıklama çabasıdır.
E) Fizik bilimi sürekli gelişim gösterir.
2.
• İnceleme alanlarından biri harekettir.
• Diyot, transistör gibi devre elemanlarının keşfi bu alt alandaki çalışmalar sonucu olmuştur.
• Atom çekirdeğinin parçalanması sonucu ortaya çıkan ışımaları incelemek uğraşlarından bir
tanesidir.
• Isının madde içindeki yayılımını ve iletimini inceler.
Yukarıda fiziğin hangi alt alanından bahsedilmemiştir?
A) Termodinamik
B) Mekanik
C) Atom Fiziği
D) Nükleer Fizik
E) Katıhâl fiziği
3. Fizikteki temel bilgilerden birçok bilim dalı yararlanmaktadır.
Aşağıdaki bilim dallarından hangisi fiziğin temel bilgilerinden yararlanmaz?
A) Fotoğrafçılık
B) Müzik
C) Jeoloji
D) Edebiyat
E) Biyoloji
4.
I. Düğmeye basıldığında lambanın ışık vermesi
II. Sıvıların, içine atılmış olan maddelere sıvının kaldırma kuvveti uygulaması
III. Tren raylarının montajında rayların arasında boşluk bırakılması
IV. Havaya atılan topun yere düşmesi
Yukarıdakilerden hangisi/hangileri fizik bilgilerinin uygulamadaki örneklerindendir?
A) Yalnız I
B) Yalnız III
C) II ve III
D) II ve IV
E) I, II, III ve IV
5. I.Beril’in kütlesi 300 N’dır.
II. Kuyumcuda altın bileziğin kütlesi eşit kollu terazi ile 20 gr ölçülmüştür.
III. Sınıf arkadaşım Berkay’ın boyu 148 cm’dir.
IV. Ahmet elektrik akımının şiddetini 20 A olarak ölçtü.
V. Bu akşamki hava ısısı 20 oC olarak tahmin edilmektedir.
Yukarıdaki ifadelerin kaç tanesinde verilen büyüklüklerin birimleri yanlış kullanılmıştır? A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
50
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
6. I. Sandalyenin dört adet ayağının bulunması
II. Hidrojen ve oksijen atomlarının reaksiyon sonucunda birleşerek su molekülünü
oluşturması
III. Arazi araçlarının geniş lastiklere sahip olması
IV. Atmosfere giren meteorların yanarak yeryüzüne düşmesi
V. Bitkilerin en uçtaki yapraklara kadar su ve suda çözünmüş besin maddelerin
taşıyabilmesi
Yukarıdaki örneklerden kaç tanesini fizik bilimiyle açıklayabiliriz?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
7. Aşağıda verilenlerden hangisi fizik bilimi ile ilişkili değildir?
A) Binalara ısı yalıtımı yapılması
B) Yüksek katlı binalara korunma amaçlı paratoner konulması
C) Yıldız ve gezegen hareketlerinin insan davranışlarına etkileri
D) Frene basılan aracın belli bir süre içinde yavaşlayarak durması
E) Kablosuz bağlantı ile veri transferinin gerçekleştirilmesi.
8. Aşağıdakilerden hangisi fiziğin tıp alanındaki uygulamalarından biri değildir?
A) Manyetik rezonans (MR)
B) Röntgen
C) Bilgisayarlı tomografi (BT)
D) Göz rengini belirleyen genlerin tespiti
E) Nükleer tıp
9. Aşağıdaki fiziksel büyüklüklerden hangisi hem türetilmiş hem de vektörel büyüklüktür?
A) Kuvvet
B) Elektrik Akımı C) Enerji
D) Basınç
E) Kütle
10. ‘‘Batıya doğru 20 m/s ……” ile belirtilmek istenen büyüklük,
I. Skaler büyüklüktür.
II. Türetilmiş bir büyüklüktür.
III. Bir varlığın hızını belirtir.
Yukarıdaki yargılarından hangisi ya da hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
11. Aşağıdaki birimlerden hangisi temel bir büyüklüğe aittir?
A) Metre/saniye B) Metreküp
C) Joule
D) Newton
E) Kelvin
12. Aşağıdaki birimlerden hangisi SI birim sisteminde tanımlanmamıştır?
A) Gram
B) Kelvin
C) Metre
D) Candela
E) Amper
13. Aşağıdakilerden hangisi türetilmiş büyüklük ölçümünde kullanılabilir?
A) Termometre
B) Terazi
C) Ampermetre
51
D) Dereceli kap
E) Kumpas
1. ÜNİTE
14. Zeynep : Tencereye bir litre süt koydum.
Ersan : Deniz seviyesinden yükseklere çıkıldıkça havanın basıncı azalır.
Beyza : Erzurum’a doğru 70 km/h hızla gitmekteyim.
Yukarıda Zeynep, Ersan ve Beyza’nın farklı konulardaki cümlelerine yer verilmiştir.
Buna göre hangisi yada hangilerinin söylediği cümlede vektörel büyüklük bulunur?
A) Zeynep
B) Beyza
C) Zeynep-Ersan
D) Ersan- Beyza
E) Zeynep-Ersan-Beyza
15. I. Atomu oluşturan parçacıklar
II. Ruh ve akıl sağlığı gibi kavramlar
III. Işık
Yukarıdaki konulardan hangisi yada hangileri fiziğin çalışma alanına girer?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) I ve III
E) I, II ve III
16. I. Elde ettiği bilgiler tartışmaya açıktır.
II. Sayıların özellikleri ve aralarındaki ilişkileri incelediği konulardan biridir.
III. Bilgiye ulaşılması sürecinde tek bir yöntemle sınırlı kalınmaz.
Fizik bilimi ile ilgili yukarıda verilen bilgilerden hangisi ya da hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve III
E) I, II ve III
17. Aşağıdakilerden hangisi vektörel bir büyüklüktür?
A) Hız
B) Sürat
C) Zaman
D) Akım şiddeti
E) Sıcaklık
18. Aşağıdakilerden hangisi fizik biliminin ilgi alanına girmez?
A) Baraj yapımı
B) Asansör kurulumu
C) Mikrofonlar
D) Hızlı trenler
E) Doğanın güzelliği
19. Fizik bilimi aşağıdaki sorulardan hangisi ile ilgilenmez?
A) Ütü nasıl çalışır?
B) Kaç farklı kan grubu vardır?
C) Uçaklar nasıl uçar?
D) İnternet erişim hızını nasıl artırabiliriz?
E) Depremler nasıl oluşur?
52
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
20. I. 10 m derinlikten su çıkarıldı.
II. Çamaşır makinesi çamaşırları 40 dakikada yıkıyor.
III. Ağırlıkları 40.000 N’ı bulan filler vardır.
Yukarıdaki anlatımlardan hangisi ya da hangilerinde skaler büyüklüklerden
bahsedilmektedir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II
E) I,II ve III
21. I. Gözlük camı yapımında
II. Binaların aydınlatılmasında
III. Fiber optik kablolarla hızlı internet erişiminde
IV. Otomobillerin fren sisteminde
Yukarıda verilen olaylardan hangilerinde fiziğin alt alanı mekanikten yararlanılır?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız IV
D) II ve IV
E) III ve IV
22. I. Nanoteknoloji ile su tutmayan kumaş imalatı fiziğin ilgi alanına girer.
II. Gitarın tellerine dokunulduğunda çıkan sesin ince ya da kalın olmasını fizik bilimi
açıklar.
III. Demirin oksijen ile reaksiyona girerek paslanmasını fizik bilimi inceler.
IV. Binalardaki ses ve ısı yalıtımı fiziğin ilgi alanıdır.
V. Atmosferimizde rüzgâr oluşumu fizik bilgileriyle açıklanır.
Yukarıdaki ifadelerden kaç tanesi doğrudur?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
53
1. ÜNİTE
ÜNİTE
2.
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
9.2.1. MADDE VE ÖZKÜTLE
9.2.1.1. Kütle
9.2.1.2. Hacim
9.2.1.3. Özkütle
9.2.2. DAYANIKLILIK
9.2.3. YAPIŞMA VE BİRBİRİNİ TUTMA
54
54
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Yapraktan süzülen su damlalarının yere düşmemek için adeta yaprağa yapışarak yer çekimine
nasıl direndiğine dikkat ettiniz mi?
Yere düşerken küreye benzeyen bir şekil alan
damlalar su yüzeyine çarptığında hemen dağılmayıp trambolinde zıplayan çocuklar gibi birkaç kez
sıçrama yapar. Damlaların yaprağa tutunmasının,
küresel şekil almasının ve suya çarptığında hemen
dağılmayıp bütünlüğünü koruyarak geri sıçramasının nedeni ne olabilir?
Ünitenin başında maddelerin ortak özelliklerinden olan kütle ve hacim tanıtılıp maddelerin kütle ve hacimlerinin nasıl ölçüldüğü anlatılacaktır. Kütle ve hacim arasındaki ilişkiden matematiksel model çıkarılıp
özkütle tanımlanacaktır. Özkütle ile ilgili tarihsel süreçte yapılan çalışmalar ve özkütleden günlük hayatta
faydalanılan alanlar anlatılacaktır. Ünitenin ilerleyen kısımlarında katı maddelerde dayanıklılık kavramı
üzerinde durularak canlılarda boyut analizi yapılacaktır. Ünitenin son kısmında ise sıvı maddelerde adezyon
kuvveti, kohezyon kuvveti ve yüzey gerilimi gibi kavramlar açıklanıp bu kavramların günlük hayattaki ilişkilerinden bahsedilecektir.
55
55
2. ÜNİTE
HAZIRLIK SORULARI
Madde
Madde değil
Madde
Madde değil
Madde
Madde değil
Gölge
Madde
Madde değil
Madde
Madde değil
Işık
Madde değil
Su
Madde
Hayvanlar
Bulut
Toprak
1. Aşağıdaki görselleri inceleyerek uygun olan seçeneği işaretleyiniz.
2. Maddelerin kütlesi arttığında hacmindeki değişim için ne söyleyebilirsiniz?
3. Sıvı damlalarının şekli hangi geometrik şekle benzemektedir?
4. Peçetenin bir kenarını suya dokundurduğunuzda ne gözlemlersiniz?
5. Ağaçlar dalından gövdesine doğru kalınlaşır. Aksi durumda ne olurdu?
9.2.1. MADDE VE ÖZKÜTLE
Doğada kütlesi, hacmi ve eylemsizliği (maddenin durumunu koruma isteği) olan her şeye madde
denir. Kütle, hacim ve eylemsizliğin yanında maddelerin tamamı tanecikli yapıda olup tanecikleri
arasında boşlukları vardır. Çevrenize baktığınızda maddelerin birbirlerinden çok farklı özelliklere
sahip olduğunu görürsünüz. Sizce çevrenizde gördüğünüz maddelerin renklerini, kokularını, tatlarını,
biçimlerini birbirinden farklı kılan nedir? Neden bir madde yumuşakken diğeri sert, biri pürüzlüyken
diğeri pürüzsüz, bir diğeri akışkandır? Neden bazıları sıkıştırılabilirken bazıları sıkıştırılamaz?
Bunların nedeni maddelerin atomik yapıları ve bu yapıların aralarında kurdukları farklı kimyasal
bağlardır.
Doğada maddeler, katı, sıvı, gaz ve plazma şeklinde dört halde bulunur. Katı, sıvı ve gaz halindeki maddelerin halini ve fiziksel özelliklerini belirleyen tanecikler arasındaki etkileşim kuvvetleri
ve kimyasal bağların farklılığıdır. Plazma hali ise diğer üç halden daha farklı yapıya ve özelliklere
sahiptir. Öncelikle maddenin katı, sıvı ve gaz haline ait bazı fiziksel özelliklerinin atomik yapılarıyla
nasıl ilişkili olduğunu hatırlayalım.
56
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
MADDENİN HÂLLERİ
Görsel 2.1: Maddenin hâlleri
Görsel 2.1’de maddelerin katı, sıvı, gaz ve plazma hallerine ait modellemeler verilmiştir. Maddelerin atom veya molekül yapılarına bakıldığında genel özellikleri şöyledir:
Katı tanecikleri arasındaki etkileşim kuvveti, diğerlerine göre çok daha büyük olup aralarında
boşluk yok denecek kadar azdır. Çekim kuvvetinin büyük olması taneciklerin yer değiştirmelerine
izin vermez. Bu nedenle maddenin katı hali, maddenin en düzenli halidir. Katı tanecikleri sadece
titreşim hareketi yaparlar.
Sıvı tanecikleri arasındaki etkileşim kuvveti, katılarla kıyaslandığında daha küçük olduğundan
aralarındaki boşluk biraz daha fazladır. Çekim kuvvetinin katılara göre daha az olması nedeniyle tanecikler veya moleküller titreşimin yanı sıra kısmen öteleme hareketi de yapabilir.
Gazların tanecikleri veya molekülleri arasındaki etkileşim kuvveti diğer hallere göre çok daha
küçük olduğundan birbirinden bağımsız olarak hareket eder. Dolayısıyla maddenin gaz hali, maddenin en düzensiz halidir. Sonsuz yayılma özelliğine sahiptir. Gazlar bu özelliklerinden dolayı bulundukları kabın içini doldurarak şeklini alır. Sıvılar ve gazlar akışkanlar olarak adlandırılan bir grupta
toplanır. Konuldukları kabın şeklini alabilen, üzerine bir kuvvet etki ettiğinde deforme olan veya yer
değiştiren maddelere akışkan denir.
Maddelerin yukarıda anlatılan atomik yapılarını düşünerek Tablo 2.1’de verilen bazı fiziksel
özelliklerden hangilerinin katı, sıvı ve gaz halleriyle ilişkili olduğunu ilgili kutucuklara “var” ya da
“yok” şeklinde yazarak belirtiniz.
Tablo 2.1: Kavram çözümleme tablosu
Maddenin hâli
Fiziksel özellikler
Belirli hacim
Belirli şekil
Akışkanlık
Katı
Sıvı
Gaz
Plazmalar ise maddenin yüksek enerjili iyonlaşmış halidir. Özellikleri gazlara benzemekle beraber iyonik yapıları ve serbest haldeki elektronları nedeniyle bulundukları ortamda homojen olarak
dağılmayıp belirli bölgelerde toplanırlar. Bu ünitemizde maddenin sadece katı ve sıvı hallerinin özelliklerinden bahsedilecektir.
Çevrenizde gördüğünüz maddelerin fiziksel özelliklerinden renk, tat, koku gibi bazıları hissedilebilir özellikler olup kütle, hacim gibi özellikler de ölçülebilir özelliklerdir. Maddelerin fiziksel
özellikleri ortak ve ayırt edici olarak sınıflandırılır. Kütle, hacim, eylemsizlik, tanecikli ve boşluklu
yapı maddelerin ortak özellikleridir.
57
2. ÜNİTE
9.2.1.1. Kütle
Kütle, maddelerin ortama göre değişmeyen miktarı olarak tanımlanır. Birinci ünitede kütlenin
m sembolü ile gösterildiğini, eşit kollu terazi ile ölçüldüğünü ve biriminin SI birim sisteminde kg
olduğunu öğrendiniz. (Günümüzde bu terazilerin yerini elektronik teraziler almıştır.) Peki, kütle ölçerken kg’dan başka hangi birimler kullanılır?
Küçük kütleli maddelerin
kütle değeri ölçülürken kg’ın ast
katları olan birimler kullanılır. Örneğin Görsel 2.2'deki çay ve Görsel 2.3'teki çerezler paketlenirken
gram (g) ve Görsel 2.4’teki gibi
ilaçların yapımında doz ayarlaGörsel 2.3: Çerez
nırken miligram (mg) birimleri
kullanılır.
Görsel 2.2: Çay
Görsel 2.4: İlaç
Çok büyük kütleli maddelerin kütle ölçümü yapılırken kg’ın üst katları olan birimler kullanılır.
Örneğin Görsel 2.5’te görülen kamyon kasasına doldurulan kömürün kütle ölçümü ve Görsel 2.6’da
görülen inşaatlarda kullanılacak demirin kütle ölçümünde ton (t) ya da kental (q) gibi birimler kullanılır.
Görsel 2.5: Kömür
Görsel 2.6: Demir yığını
Tablo 2.2: Kilogramın ast ve üst katları
Yandaki Tablo 2.2’de
kilogramın ast ve üst katları
ile aralarındaki ilişkiler verilmiştir. Tablodan anlaşılacağı
üzere kütle birimleri 10’un
katları şeklinde büyür ve küçülür. Birim dönüşümlerini
yaparken bilişim teknolojilerinden (internet, telefon, bilgisayar vb.) faydalanabilirsiniz.
Üst katlar
Temel birim
ton (t)
1kg = 0,001= 10-3 t
kental (q)
1kg = 0,01 = 10-2 q
kilogram (kg)
hektogram (hg)
1kg = 10 = 101 hg
dekagram (dag)
gram (g)
1kg = 100 = 102 dag
1kg = 1000 = 103 g
desigram (dg)
1kg = 10000 = 104 dg
santigram (cg)
1kg = 100000 = 105 cg
miligram (mg)
1kg = 1000000 = 106 mg
Ast katlar
58
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Eczaneden aldığımız bir kutu ilacın üzerinde 100 mg’lık 20 kapsül bulunduğu yazmaktadır. Bu ilaçtan günde
3 kapsül kullandığımızda bir ayda (30 günde) vücudumuza kaç gram ilaç almış oluruz?
Çözüm
Günde 3 kapsül kullanınca 100.3 = 300 mg ilaç almış oluruz.
1ayda yani 30 günde
300.30 = 9000 mg = 9 g ilaç alınır.
2. Aşağıda verilen kütlelerin birim çevirimlerini yapıp değerleri verilen boşluklara yazınız.
...............mg
100g
.................kg
....................g
8kg
..................t
3. Bir torbaya, 500 g şeker alan bir kap ile 50 kez şeker eklendiğinde torba tam olarak doluyor. Buna göre torba kaç
kg şeker almıştır?
Çözüm.........................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
4. Bir torba kömürün kütlesi 25 kg ve kömürün tonu da 600 TL’dir. Kışın yakmak için aldığımız 60 torba kömüre kaç TL öderiz?
Çözüm.........................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................
Günlük hayatta çoğu zaman kütle ve ağırlık kavramı birbiriyle karıştırılır. Oysaki iki kavram birbirinden çok farklıdır. Kütle, cismin
değişmeyen miktarıdır. Ağırlık ise cismin bulunduğu ortamda üzerine
etki eden kütle çekim kuvvetidir. Bu yüzden ağırlık, cismin bulunduğu ortama ve sisteme bağlı olarak değişir.
T!
DİKKA farklı
lık
le ağır
Kütle i
r.
mlardı
kavra
Dünya’nın çekim etkisi
Ay’ın yaklaşık altı katı
kadardır.
Dünya’da kütlesi 60 kg,
olan birinin ağırlığı yaklaşık 600 N’dır. Bu kişinin Ay’da kütlesi yine
60 kg’dır. Ancak ağırlığı
yaklaşık 100 N’dır.
Görsel 2.8: Ay
Görsel 2.7: Dünya
59
2. ÜNİTE
Hacim, bir maddenin uzayda kapladığı bölgeye denir. Hacim V sembolü ile gösterilir. SI birim sisteminde hacim birimi
metreküptür (m3). 1m3, Görsel 2.9’da görülen ve boyutları
1 m olan küpün hacmidir. Küçük boyutlu maddelerin hacmini
ölçerken m3ün ast katları olan birimler kullanılır. Örneğin otomobillerin silindir hacmi santimetreküp (cm3) cinsinden belirtilir. Büyük boyutlu maddelerin hacmini ölçerken m3ün üst
katları olan birimler kullanılır. Örneğin dünyadaki toplam su
hacmi ifade edilirken kilometreküp (km3) birimi kullanılır.
1 metre
9.2.1.2. Hacim
1m
tre
etr
e
1m
e
Görsel 2.9: Küp
Hacim birimleri biner kat büyür ve küçülür. Tablo 2.3’te m3ün ast ve üst katları gösterilmiştir.
Tablo 2.3: Hacim ölçüm birimleri
kilometreküp (km3)
Üst katlar
Birim
Ast katlar
1m3 = 0,000000001 = 10-9 km3
hektometreküp (hm3)
1m3 = 0,000001 = 10-6 hm3
dekametreküp (dam3)
1m3 = 0,001 = 10-3dam3
metreküp (m3)
desimetreküp (dm3)
1m3 = 1000 = 103 dm3
santimetreküp (cm3)
1m3 = 1 000 000 = 106 cm3
milimetreküp (mm3)
1m3 = 1 000 000 000 = 109 mm3
SI birim sisteminde hacim birimi m3 olmasına rağmen günlük hayatta sıvılar için genellikle
litre (L) birimi kullanılır. Örneğin süt, meyve suyu, su vb. sıvıların hacimleri L cinsinden ifade edilir.
Litre, 1 desimetreküpe (dm3) verilen özel bir isimdir. Tablo 2.4’te litrenin ast katları gösterilmiştir.
Tablo 2.4: Litrenin ast katları
Birim
Ast katlar
litre (L)
desilitre (dL)
1 L = 10 = 101 dL
santilitre (cL)
1 L = 100 = 102 cL
mililitre (mL)
1 L = 1000 = 103 mL
60
1 L = 1 dm3 = 1000 cm3
1 mL = 1 cm3
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Hacmi 19 L olan damacanadaki su, 500 cm3 hacimli şişelere doldurulmak isteniyor.
Damacanadaki suyun tamamını şişelere boşaltmak için kaç adet şişe gereklidir?
Çözüm
19 L’yi cm3 birimine çevirelim. 19 L = 19 dm3 = 19000 cm3 bulunur.
19000 cm3ü şişelere paylaştırdığımızda 19000 / 500 = 38 adet şişe gereklidir.
2. Benzin deposunun hacmi 45 L olan bir aracın deposu kaç m3 benzin ile tamamen dolar?
Çözüm......................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
3. Günde 250 mL süt içen bebek bir haftada kaç L süt içmiş olur?
Çözüm......................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
Sıvıların Hacimlerinin Ölçülmesi
Molekülleri birbirlerinin üzerinden kayabildiği için sıvıların be100 cm3
lirli bir şekli yoktur. Sıvılar, koyuldukları kabın doldurdukları kısmının şeklini alırlar. Bu özelliğinden yararlanarak sıvıların hacimleri, öl75 cm3
çeklendirilmiş (dereceli silindir) kaplar yardımıyla ölçülür. Bir miktar
sıvı Görsel 2.10’daki gibi 100 cm3 ölçekli kabın içine konulduğunda
50 cm3
3
sıvı seviyesinin 75 cm çizgisine kadar yükseldiği görülüyor. Bu göz25 cm3
lemden sıvının hacminin 75 cm3 olduğu sonucuna ulaşılır.
Bir başka yöntemle sıvılar geometrik şekilli kap içine konulursa
kabın boyutları yardımıyla hacim ölçümü yapılabilir. Silindir şeklindeki bir kabın içindeki sıvının hacmi; sıvının yüksekliğini h, kabın Görsel 2.10: Sıvı hacmi
taban yarıçapı r alınarak silindirin hacim bağıntısı V=π r2 h ile bulunabilir.
Katıların Hacimlerinin Ölçülmesi
Çevremizdeki katı cisimlere bakıldığında Görsel 2.11’deki küp şeker veya su borusu gibi bazılarının düzgün geometrik şekilli olduğu görülür. Görsel 2.12’deki taş veya kalem gibi bazı katıların
düzgün geometrik şekilli olmadığı ve Görsel 2.13’teki kum ve toprak gibi bazı katıların da küçük
tanecikli yapıda olduğu görülür. Bu nedenle katı maddelerin hacimleri ölçülürken farklı yöntemler
kullanılır.
Görsel 2.11: Küp şeker
Görsel 2.12: Taş
61
Görsel 2.13: Kum
2. ÜNİTE
Düzgün geometrik şekilli katıların hacimleri en, boy, yükseklik ve yarıçap gibi bazı boyutları
ölçülerek matematiksel bağıntılarla hesaplanır. Bu bağıntılardan bazıları aşağıda Tablo 2.5’te verilmiştir.
Tablo 2.5: Düzgün geometrik şekilli cisimlerin hacim bağıntıları
Cisim
Küp
Prizma
a
Şekil
a
a
Hacim
a3
h
a
Silindir
b
a.b.h
Küre
h
Piramit
r
r
π r2 h
h
h
a
(4/3) π r3
Koni
(1/3)a.b.h
r
b
(1/3) π r2 h
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Şekildeki gibi boyutları 12 cm, 8 cm ve 16 cm olan prizma şeklindeki
kabın içine sığacak kadar yarıçapı 2 cm olan kürelerden yerleştirilip
kalan kısma su dolduruluyor. Kap kaç cm3 su alır? (π=3 alınız)
Çözüm
Çapı 4 cm olan kürelerden kabın tabandaki 12 cm’lik uzunluğa 3 tane
yerleştirilebilir. Taban genişliği 8 cm olduğuna göre yan yana 2 sıra
yerleşir. Bu durumda tabandaki ilk kata 6 tane küre yerleşir. 16 cm
yüksekliğe de 4 kat yerleşeceğinden toplamda kabın içerisine 24 adet
küre sığar. Kap ve bir kürenin hacmi,
3
Vkap = a.b.c = 12.8.16 = 1536 cm
4 3 3 44 2 3
33
rr == .3.2 ==32
Vküre
32cm
cm olur. 24 adet kürenin hacmi ise V = 32.24 = 768 cm 3 olarak bulunur.
küre =
3 .r.r 33 .3.2
Bu durumda kap, Vsu = 1536 - 768 = 768 cm 3 su alır.
2. Kenar uzunlukları 10 cm, 20 cm ve 40 cm olan içi dolu prizma şeklindeki bir oyun hamurundan yarıçapı 5 cm olan
içi dolu kaç tane küre yapılabilir? (π=3 alınız)
Çözüm..........................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
3. Şekildeki gibi yarıçapı 5 cm, yüksekliği 20 cm olan
silindir şeklindeki bir bardak yardımıyla boyutları
10 cm, 30 cm ve 50 cm olan prizma şeklindeki kap
suyla doldurulmak isteniyor. Prizma kaç bardak su
ile tamamen dolar? (π=3 alınız)
r = 5 cm
50 cm
20 cm
10 cm
30 cm
Çözüm..................................................................... ....... ............................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
62
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Düzgün geometrik şekli olmayan katıların hacimleri, sıvılardan yararlanılarak bulunur. Bu
yöntemde dereceli kap içinde bulunan sıvıya o sıvıda çözünmeyen katı madde batacak şekilde bırakılır. Batan madde kendi hacmi kadar hacimde sıvının yerini değiştirir. Sıvıdaki yer değiştirme
Görsel 2.14’teki gibi iki farklı şekilde ölçülebilir.
Yükselen sıvının hacmi
taşın hacmine eşittir.
100 cm3
100 cm3
75 cm3
75 cm3
60cm3
50 cm3
50 cm3
25 cm3
Taşan sıvının
hacmi taşın
hacmine
eşittir.
veya
25cm3
a) Dereceli kap ile ölçülmesi
10cm3
b) Taşırma kabı ile ölçülmesi
Görsel 2.14: Geometrik şekilli olmayan katının hacmi
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Yarıçapı 3 cm, yüksekliği 20 cm olan silindir şeklindeki kabın içinde 400 cm3 hacminde su bulunmaktadır. Bu suyun içine yarıçapı 3 cm olan demir bir bilye atılırsa su seviyesi kaç cm yükselir? (π=3 alınız)
Çözüm
4
4
Vbilye = 3 rr 3 = 3 .3.33 = 108 cm3 bulunur.
Bir bilyenin hacmi,
Bilye suya atıldığında silindirden 108 cm3 suyu yukarı doğru yükseltir. 108 cm3 suyun yüksekliği,
Vkap = rr2 h
2
108 = 3.3 .h
h = 4 cm olarak bulunur.
2. İçinde 80 cm3 su bulunan 100 cm3 ölçekli dereceli bir kaba 4 adet bilye atıldığında kaptan 40 cm3 suyun taştığı gözleniyor. Bir bilyenin hacmi kaç cm3tür?
Çözüm.........................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
63
2. ÜNİTE
Eğer katı madde; kuru kum, kuru toprak, çakıl gibi sıvı içinde çözünmeyen küçük tanecikli
yapıda ise bu tür maddelerin hacimleri sıvılarda olduğu gibi dereceli kaplara koyularak ölçülebilir.
Ancak tanecikler arasında bulunan hava boşlukları, gerçek hacim değerlerinin bulunmasını engeller.
Gerçek hacim değerini bulmak için tanecikli kuru maddenin üzerine bir miktar hacmi bilinen sıvı
koyulur. Sıvı molekülleri, katı taneciklerin arasını doldurunca boşluk miktarı belirlenmiş olur. Maddenin gerçek hacmi, oluşan karışımın hacminden sıvının hacminin çıkarılmasıyla bulunur. Bu durum
aşağıdaki gibi incelenebilir.
100 cm3
100 cm3
75 cm3
75 cm3
100 cm3
80 cm3
75 cm3
50 cm3
50 cm3
50 cm3
25 cm3
Su
Kuru kum
25 cm3
Su+ kum
25 cm3
Görsel 2.15: Tanecikli maddelerin hacminin bulunması
Görsel 2.15’teki dereceli silindirin içinde 50 cm3 kuru kum bulunmaktadır. Üstüne 50 cm3 su eklendiğinde suyun bir kısmı tanecikler arasındaki boşlukları dolduracağından toplam hacim 100 cm3
ölçülemez. Daha düşük bir değer çıkar. Bu değerin Görsel 2.21’deki gibi 80 cm3 olarak ölçüldüğünü
kabul edelim.
Bu durumda tanecikli maddenin gerçek hacmi aşağıdaki gibi bulunur.
Vgerçek = Vkarışım – Vsıvı
Vgerçek = 80 - 50 = 30 cm3 olur.
Kuru kumun içindeki havanın hacmi ise
Vhava = Vbeklenen - Völçülen
Vhava = 100 - 80 = 20 cm3 olarak hesaplanır.
Bir başka şekilde kuru maddenin hacminden havanın hacminin çıkartılmasıyla da kumun gerçek
hacim değeri bulunabilir.
Vgerçek = Vkuru madde – Vhava
Vgerçek = 50 - 20 = 30 cm3 olarak hesaplanır.
Sonuç olarak 50 cm3 kuru kumun 30 cm3ü (% 60’ı) kum, 20 cm3ü (% 40’ı) ise havadır.
64
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. 120 cm3 kuru kum üzerine 75 cm3 su konulduğunda toplam hacim 165 cm3 ölçülüyor. Buna göre,
a) Kum tanecikleri arasındaki havanın hacmi kaç cm3tür?
b) Kumun gerçek hacmi kaç cm3tür?
c) Kuru kumun içindeki boşluğun hacmi % kaçtır?
Çözüm
a) 120 cm3 kuru kum üzerine 75 cm3 su konulduğunda beklenen hacim,
Vbeklenen = 120 + 75 = 195 cm33 olacaktır.
Beklenen hacim ile ölçülen hacim arasındaki fark kum tanecikleri arasındaki havanın hacmi olacaktır.
Vhava = Vbeklenen - Völçülen
Vhava = 195 - 165 = 30 cm33 şeklinde havanın hacmi bulunur.
b) Kumun gerçek hacmi,
Vkum = Vkuru kum - Vhava = 120 - 30 = 90 cm33
şeklinde bulunur.
c) 120 cm3 kuru kumun içinde 30 cm3 hava bulunmaktadır. Bu durumda kumun
30 #
=
120 100 %25 ’i havadır.
2. Yarıçapı 10 cm, yüksekliği 30 cm olan silindir şeklindeki kap tamamen kuru kum ile doludur. Kumun üzerine
en fazla 2500 cm3 su dökülebildiğine göre kum taneciklerinin hacmi kaç cm3 olur? (π=3)
Çözüm...................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
3. % 40’ı hava olan kuru kumun üzerine 100 cm3 su eklendiğinde toplam hacim 172 cm3 olmaktadır. Buna göre,
a) Kuru kumun gerçek hacmi kaç cm3tür?
b) Kuru kumun içindeki havanın hacmi kaç cm3tür?
Çözüm.......................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
65
2. ÜNİTE
Gazların Hacimlerinin Ölçülmesi
Gaz molekülleri bulundukları ortamda her yöne doğru serbestçe
hareket edebildikleri için gazların belli bir şekli yoktur. Sıkıştırılabilme özelliklerinden dolayı koyuldukları her türlü kabın içini doldurarak o kabın şeklini alır. Bu nedenlerle gazların hacimleri katı ve sıvılarda uygulanan yöntemlerle ölçülemez. Gazların hacimleri ancak
Görsel 2.16’daki gibi bazı özel düzeneklerle ölçülebilir. Düzenekte
dereceli tüp içindeki bulunan sıvının üstünde kalan hacim, toplanan
gazın hacmidir.
Görsel 2.16: Gazların hacminin ölçülmesi
Sıcak hava balonunun
içindeki gazın hacmi, bir
yarı olimpik yüzme havuzu hacminin bir buçuk
katından daha fazladır.
66
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Kütle ve Hacim Arasındaki İlişki
Buraya kadar maddelerin kütle ve hacimlerinin olduğunu ve bunların nasıl ölçüldüğünü öğrendiniz. Acaba kütle ile hacim arasında nasıl bir ilişki vardır?
DENEY 1
Amaç: Katı bir maddenin kütlesi ve hacmi arasındaki ilişkinin
kavranması
Yönerge
1. Öğretmeniniz eşliğinde dörderli gruplar oluşturunuz.
2. Ders kitabını terazide tartıp miktarını tablodaki kütle sütununa
1.ölçüm olarak kaydediniz.
3. Aynı kitabın boyutlarını cetvel yardımıyla ölçerek hacmini hesaplayınız. Hacim sütununa bulduğunuz değeri 1.ölçüm olarak kaydediniz.
4. Aynı kitaptan üst üste iki tane koyarak toplam kütle ve
hacimlerini ölçüp hacim değerini 2. ölçüm olarak tablodaki ilgili sütunlara kaydediniz.
5. Aynı ölçümleri üç tane ders kitabıyla tekrarlayınız. 3. ölçüm olarak tabloda ilgili sütunlara kaydediniz.
6. Kaydedilen 1, 2 ve 3. ölçüm değerlerine göre kütle/hacim oranlarını hesaplayarak ilgili sütunlara kaydediniz.
7. Elde ettiğiniz tablodaki verilerden kütle-hacim grafiğini çiziniz.
Madde
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-3 adet fizik ders kitabı
-1 adet eşit kollu terazi
-1 adet kütle takımı
-1 adet cetvel
Kitap
1.Ölçüm
Kütle ( g )
Hacim ( cm3 = mL )
Kütle / Hacim ( g/cm3 )
Sonuca Varalım
• Çizdiğiniz kütle-hacim grafiğini inceleyerek
hacim artışının kütleyi nasıl etkilediğini yorumlayınız.
• Ölçüm sonucunda hesaplamış olduğunuz kütle/hacim değerlerini incelediğinizde ne gördünüz?
• Tablonuzdaki değerleri ve grafikleri diğer
grupların değer ve grafikleriyle karşılaştırınız. Değer ve grafikleriniz birbirine benziyor
mu?
67
2.Ölçüm
3.Ölçüm
2. ÜNİTE
DENEY 2
Amaç: Sıvı bir maddenin kütlesi ve hacmi arasındaki
ilişkinin araştırılması
Yönerge
1. Öğretmeniniz eşliğinde dörderli gruplar oluşturunuz.
2. Boş beherglası teraziyle tartarak bulduğumuz değeri dara olarak boş bırakılan yere kaydediniz.
Dara:……………g
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-1 adet eşit kollu terazi
-1 adet kütle takımı
-1 adet 200 mL’lik
-Beherglas (dereceli kap)
-Su
3. Beherglasa 50 mL su koyarak eşit kollu teraziyle tartınız. Bulduğumuz kütle değerinden darayı çıkararak su kütlesi sütununa 1.ölçüm olarak kaydediniz.
4. Beherglasa 100 mL su koyarak eşit kollu
teraziyle tartınız. Bulduğumuz kütle değerinden
darayı çıkararak su kütlesi sütununa 2.ölçüm
olarak kaydediniz.
5. Aynı şekilde beherglasa 200 mL su koyarak eşit
kollu teraziyle tartınız. Bulduğunuz kütle değerinden darayı çıkararak su kütlesi sütununa 3.ölçüm
olarak kaydediniz.
6. Kaydedilen tüm ölçüm değerlerine göre m/V oranını hesaplayarak ilgili sütunlara yazınız.
7. Tablodaki verilere göre kütle-hacim grafiğini
çiziniz.
Madde
Kitap
1.Ölçüm
2.Ölçüm
3.Ölçüm
50
100
200
Su kütlesi ( g )
Su hacmi ( cm3 = mL )
Kütle/Hacim ( g/cm3 )
Sonuca Varalım
• Çizilen kütle-hacim grafiğini inceleyerek kütle artışının hacmi nasıl etkilediğini yorumlayınız.
• Ölçüm sonucunda hesapladığınız m/V
değerlerini incelediğinizde ne gördünüz?
• Tablonuzdaki değerleri ve grafikleri diğer grupların değer ve grafikleriyle karşılaştırınız. Değer ve grafikleriniz birbirine benziyor mu?
68
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Yapılan her iki deneyden sonra katı ve sıvılar için şu sonuçlara ulaşılabilir:
• Kütle ve hacim ölçülebilir özelliklerdir.
• Kütledeki artış hacim artışına, hacimdeki artış da kütle artışına sebep olur.
• m oranı farklı maddeler için farklı değerler alır.
V
9.2.1.3. Özkütle
Bir maddenin sabit sıcaklık ve basınçta kütlesinin hacmine oranına özkütle adı verilir. Özkütle,
bir maddenin birim hacminin kütlesi olarak tanımlanır. Bu tanımdan yola çıkarak su, cıva, zeytinyağı, alkol gibi maddelerden birer cm3 alınıp terazide tartıldığında ölçülen değerin maddelerin özkütlesi
olduğunu söylenebilir. Özkütle, türetilmiş ve skaler bir büyüklük olup d sembolü ile gösterilir.
Kütle
Özkütle = Hacim
m
(d= V )
Kütle (g)
bağıntısıyla ifade edilir.
A
3m
Yandaki kütle-hacim grafiğine bakarak da
özkütle bulunabilir. Bunun için grafik üzerinde
A ve B gibi iki nokta seçilir. Seçilen iki nokta
arası kütle farkı ve hacim farkı grafikten okunur. Kütle farkının hacim farkına oranı özkütleyi verir.
2m
B
m
Hacim (cm3)
0
V
2V
3V
SI birim sisteminde kütle birimi kg, hacim birimi m3 olduğu için özkütlenin birimi kg/m3 olur.
Ancak kütle birimi g, hacim birimi cm3 alındığında özkütle birimi g/cm3 olacaktır.
Tablo 2.6 , Tablo 2.7 ve Tablo 2.8’de sabit sıcaklık ve basınç altında bazı katı, sıvı ve gazlara ait özkütle değerleri verilmiştir. Tablodaki değerleri inceleyerek farklılıklarına dikkat ediniz.
Tablo 2.6: Bazı katılara ait özkütle değerleri
Katı
Özkütle
kg/m
g/cm3
3
Altın
Gümüş
Bakır
Bronz
Demir
Alüminyum
Yemek tuzu
Buz
Pirinç
19300
10500
8900
8700
7800
2700
2200
900
8100
19,3
10,5
8,9
8,7
7,8
2,7
2,2
0,9
8,1
Tablo 2.7: Bazı sıvılara ait özkütle değerleri
Sıcaklık
o
C
Sıvı
Cıva
Saf su
Zeytinyağı
Etil alkol
Mazot
Benzin
15
15
15
15
15
15
15
0
15
Özkütle
kg/m
g/cm3
3
13600
1000
920
810
850
700
13,60
1,00
0,92
0,81
0,85
0,70
Sıcaklık
o
C
15
4
15
15
15
15
Tablo 2.8: Bazı gazlara ait özkütle değerleri
Gaz
Tabloları incelediğinizde sabit sıcaklık ve
basınçta her maddenin kendine has bir özkütlesi
olduğunu görebilirsiniz.
69
Özkütle
kg/m
g/cm3
Sıcaklık
o
C
3
Hava
1,29
1,29.10-3
20
Karbondioksit
1,46
1,46.10-3
20
Azot
1,25
1,25.10
-3
20
Oksijen
1,43
1,43.10-3
20
2. ÜNİTE
Maddeler için aşağıdaki gibi kütle-hacim, özkütle-hacim ve özkütle-kütle grafikleri çizildiğinde
sıcaklık ve basınç sabit kalmak şartıyla maddelerin kütlesi ile hacminin doğru orantılı olduğu, özkütlenin ise sadece hacim ve sadece kütleye bağlı olmadığı görülecektir.
Kütle
Özkütle
Özkütle
Hacim
Kütle
Hacim
Sıcaklık ve basıncın değişmesi maddelerin özkütlesini değiştirir. Sıcaklığın artması veya basıncın
azalması birçok maddenin hacmini arttırır. Kütle sabit kalmasına rağmen hacim değerinin artması,
m/V oranının yani özkütlenin azalmasına neden olur. Bu durumun tam tersi de geçerlidir.
.d= m
V-
-d= m
V.
Hacim artışı
Hacim azalması
Özkütle azalması
Özkütle artması
Ancak yukarıda anlatılan özkütle-sıcaklık ilişkisi su, antimon ve bizmut için geçerli değildir.
Örneğin +4°C’ye kadar ısıtılan suyun hacmi azalırken özkütlesi artar. +4°C’deki suyun sıcaklığı arttırılmaya devam edilirse diğer maddeler gibi hacmi artıp özkütlesi azalır.
Sıcaklık değişimi, tüm maddelerde özkütle değişimine neden olurken basınç değişimi her maddede ölçülebilecek değerlerde değişime neden olamaz. Sıvılar çok küçük miktarda sıkıştırılabildiğinden basıncın değişmesi hacmini çok az etkiler. Bu etkilenme ihmal edilebilir düzeydedir. Bu nedenle
basınç değişiminin sıvıların hacmini ve özkütlesini etkilemeyeceği söylenebilir.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
Aşağıda verilen grafiklerde iki maddenin kütle-hacim değişimleri görülmektedir. Bu maddelerin sıcaklıklarının
değişimi hakkında ne söylenebilir? (Maddelerin su, bizmut ve antimon olmadığı biliniyor.)
m (kg)
m (kg)
I
V (m3 )
II
V (m3 )
Çözüm
I. maddenin kütlesi artırıldığında hacminin de aynı oranda artması beklenirken daha az oranda arttığı görülmektedir. O halde bu maddenin sıcaklığı düşmektedir. Böylece madde molekülleri veya atomları birbirine yaklaşarak
kütle ile aynı oranda hacim artışı görülmemektedir.
II. maddeye baktığımızda ise kütle artışı ile hacimin yine aynı oranda artmadığı hacim artışının kütle artışından
daha fazla olduğu görülmektedir. O halde bu maddenin sıcaklığı artmakta ve madde molekülleri veya atomları
arası açılmaktadır. Bu durum hacmin daha fazla büyümesine neden olmaktadır.
70
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Özkütle değerlerine bakarak maddenin hangi cins element olduğu anlaşılabilir mi? Özkütle
madde tayininde kullanılabilir mi?
DENEY 3
Amaç: Özkütleden yararlanarak madde cinsinin belirlenebileceğinin kavranması
Yönerge
1. 200 g’lık standart pirinç kütle ile 500 mL’lik derecelendirilmiş silindir kap alınız.
2. Dereceli silindir kabı okuyabileceğiniz bir değere kadar su ile doldurunuz.
3. İnce bir ipliği kütleye bağlayıp su dolu kabın içine su sıçramayacak şekilde yavaşça bırakarak yükselen su seviyesini okuyunuz.
4. Sıvıdaki yükselme miktarının cismin hacmi olduğu bilgisinden yararlanarak 200 g’lık kütlenin hacim değerini bulunuz. Bulduğunuz değerleri tabloya kay-
dediniz.
5. d = m/V bağıntısından yararlanarak 200 g kütlenin
yapılmış olduğu maddenin özkütlesini hesaplayınız.
6. Ölçme sonucunun gerçek değere daha yakın
olmasını sağlayabilmek için aynı işlem sırasını takip ederek deneyi tekrar ediniz. Elde edilen özkütle değerlerinin ortalamasını alarak gerçeğe daha yakın bir özkütle değeri elde ediniz.
Kütle
Suyun ilk seviyesi
Yükselmiş olan su
seviyesi
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-200 g standart pirinç kütle
-500 mL’lik dereceli silindir
-Makas
-İp
-Su
200 g’lık kütlenin
hacim değeri
d=m/V
200 g
200 g
ORTALAMA ÖZKÜTLE DEĞERİ
Sonuca Varalım
• Bulduğunuz özkütle değerini Tablo 2.23’te verilen pirincin özkütlesi ile karşılaştırınız.
Değerler birbirine yakın mı? Farklılıklar varsa sebebi ne olabilir?
• Özkütle değeri maddeleri ayırt etmekte kullanılabilir mi?
Saf maddeler için özkütle ayırt edici özelliklerden biridir. Aynı sıcaklık ve basınçta farklı saf
maddelerin özkütleleri aynı olamaz. Ancak karışımlar için özkütle ayırt edici özellik değildir. Karışımların özkütlesi, farklı bir maddenin özkütlesiyle aynı olabilir. Örneğin altın ile bakır uygun oranlarda karıştırılıp özkütlesi gümüşünkine eşit bir alaşım elde edilebilir. Bu sonuca bakılarak gümüş ile
altın-bakır alaşımının aynı madde olduğu söylenemez.
71
2. ÜNİTE
BİLGİ NOTU
BİLGİ NOTU
Saf Maddeler
Karışımlar
İki ya da daha fazla maddenin kendi özelliklerini kaybetmeden bir araya gelmesiyle
oluşturulan maddelere karışım
adı verilir. Şekerli su, limonata, ayran, meyve suyu, salata
karışımlara örnektir. Alaşımlar da yapısında metal bulunan
karışımlardır. Örneğin paslanmaz çelik; demir, krom ve karbonun karışımından oluşan bir
alaşımdır.
Yapısında yabancı madde
barındırmayan, kendine özgü
ayırt edici özellikleri olan
maddelere saf madde adı verilir. Mesela su, tuz, şeker,
zeytinyağı, altın, gümüş, civa
saf maddelere örnektir.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. X ve Y maddelerine ait kütle-hacim grafikleri şekildeki gibidir. Bu maddelerin özkütleleri oranı dX / dY kaçtır?
Kütle (g)
1200
X
Çözüm
m-V grafiğinin eğimi özkütleyi verir. Buna göre X ve Y mad-
delerinin özkütleleri,
1000
dx =
800
600
Y
400
200
0
Hacim (cm3)
50 100 150 200 250 300
mx
Vx
=
1200
= 6 g/cm 3
200
my
400
4
3
dy = V = 300 = 3 g/cm
y
dx
6
9
=
=
olarak bulunur.
dy
4/3
2
2. Kütlesi 200 g olan boş kap tamamen su ile doldurulup tartıldığında 1,2 kg geliyor. Aynı kap içindeki su tamamen boşaltılıp özkütlesi 1800 kg/m3 olan sıvıyla doldurulduğunda kaç g gelir? (dsu = 1 g/cm3 )
Çözüm
Öncelikle büyüklükler,
1, 2 kg = 1200 g
3
3
3
1800 kg/m = 1800000 g/1000000 cm = 1, 8 g/cm şeklinde g ve cm3 birimlerinde ifade edilebilir.
Suyun kütlesi ve özkütlesi yardımıyla kabın hacmi,
msu = mtoplam - mdara = 1200 - 200 = 1000 g
msu
1000
3
3
Vsu = d = 1 = 1000 cm ise Vkap = 1000 cm şeklinde hesaplanır.
su
Bu kabın tamamı 1,8 g/cm3 özkütleli sıvı ile doldurulduğuna göre sıvı ve kabın toplam kütlesi,
ms = ds .Vs = 1, 8.1000 = 1800 g
ve
mtoplam = ms + mk = 1800 + 200 = 2000 g olur.
72
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Karışımların Özkütlesi
Karışımların özkütlesi, karışıma giren maddelerin özkütlesine ve maddelerin karışımdaki kütle
ve hacim oranına bağlı olarak değişir.
DENEY 4
Amaç: Karışımların özkütlesinin karışıma giren maddelerin
özkütlesine bağlı olacağının kavranması
Yönerge
1.Laboratuvardan veya dışarıdan temin edeceğiniz ve en az
800 mL sıvı alabilen kabı boş halde tartınız. Ölçüm sonucunu dara olarak aşağıya kaydediniz.
Dara: ....................
2.Kabın içerisine 250 mL ( 250 cm3 ) olacak şekilde şeftali
veya kayısı gibi kıvamlı meyve suyu koyarak kabı tekrar tartınız. Ölçüm sonucunu toplam kütle sütununa kaydediniz.
3.Toplam kütle değerinden darayı çıkararak meyve
suyunun kütlesini bulunuz.
4.Bulduğunuz kütle değerini hacim değerine bölerek
meyve suyunun özkütlesini hesaplayınız.
5.Kabı boşaltıp su ile temizleyip iyice kuruladıktan
sonra aynı işlem basamaklarını bu kez 250 mL
(250 cm3) çeşme suyu kullanarak tekrarlayınız ve
suyun özkütlesini hesaplayınız.
6.Su ve meyve suyunun tamamını aynı kapta
karıştırarak 500 mL karışım hazırlayınız. Oluşan
karışım için aynı işlem basamaklarını tekrar edip
karışımın özkütlesini hesaplayınız.
Kütle
Sıvı ile birlikte
toplam kütle (g)
Sıvının
kütlesi (g)
Sıvının hacmi
(cm3)
Meyve
Suyu
250
Su
250
Karışım
500
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-800 mL ölçekli beherglas
-Kıvamlı meyve suyu
-Eşit kollu terazi
-Kütle takımı
-Havlu peçete
-Su
Özkütle (g/cm3)
Sonuca Varalım
• Karışımın özkütlesini, karışıma giren sıvıların özkütle değerleriyle karşılaştırdığınızda ne
söyleyebilirsiniz?
• Karışımın özkütlesini hesaplayabilmek için matematiksel bir model oluşturunuz.
73
2. ÜNİTE
Kütleleri m1, m2, ... mn ve hacimleri V1, V2, ...Vn
olan sıvılardan oluşan türdeş karışımların
özkütlesi,
m + m +...
d K = V1 + V 2 + . . .
1
2
BİLGİ NOTU
Karışımların özkütlesi,
karışıma katılan maddeleKütle
rin özkütleleri arasında bir
d1
değer alır. Karışıma giren
dk
maddelerden hangisinin
d2
hacmi daha fazlaysa karışımın özkütlesi o maddenin
Hacim
özkütlesine daha yakın değer alır.
bağıntısıyla bulunur.
Karışımların özkütlesi, eğer karışıma giren iki
maddenin hacimleri eşitse ( V = V1 = V2 )
m +m
m +m
d .V + d .V
d K = V1 + V 2 = V1 + V 2 = 1 2V 2
1
2
d +d
= 12 2
Kütleleri eşitse ( m = m1 = m2 )
m +m
m+m
2m
2m
d K = V1 + V 2 = m m = m m = m.d + md
1
2
2
1
d1 + d2
d1 + d2
d1 .d2
]d2g ]d1g
2.d1 .d2 bağıntılarıyla hesaplanabilir.
= d +d
2
1
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Özkütleleri 3 g/cm3, 6 g/cm3 ve 12g/ cm3 olan Y, Z ve T sıvıları eşit kütlede karıştırılırsa karışımın özkütlesi kaç g/cm3 olur?
Çözüm
m1 + m2 + m3
m+m+m
3m
=
=
= 4 g/cm 3 olur.
dk =
m
m
m
9m
V1 + V2 + V3
+
+
3
6
12
12
(4)
(2)
(1)
2. Özkütlesi 2 g/cm3 olan 60 g X sıvısıyla özkütlesi 4 g/cm3 olan 40 g Y sıvısı homojen olarak karıştırılırsa karışımın özkütlesi kaç g/cm3 olur?
Çözüm.......................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
3. Kütle-hacim grafiği şekildeki gibi olan K sıvısından 60 g, L Kütle (g)
sıvısından 100 cm3 alınarak homojen bir karışım
hazırlanıyor. Buna göre,
K
120
a) Karışımın özkütlesi kaç g/cm3 olur?
b) Karışımdaki L oranı kütlece % kaçtır?
100
Çözüm......................................................................................
............................................................................................... 80
...............................................................................................
60
................................................................................................
............................................................................................... 40
...............................................................................................
............................................................................................... 20
...............................................................................................
0
...............................................................................................
20 40 60
74
L
80
100 120
Hacim (cm3)
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Yeni alaşımlar ve elementler keşfetmek veya madde analizinde yeni yöntemler geliştirmek
isteyen birçok bilim insanı özkütle kavramıyla ilgili çalışmalar yürütmüştür. Bu konuda önemli
çalışmalara imza atmış bilim insanları başta Arşimet olmak üzere Türk-İslam kültüründe yetişmiş
Abdurrahman el-Hazini’dir.
OKUMA PARÇASI
ARCHİMEDES (ARŞIMET)
Arşimet M.Ö. 287- 212 yılları arasında yaşamış Sicilya’nın Siraküz
kenti doğumlu Yunan matematikçi, fizikçi, astronom, filozof ve mühendistir. Babası tanınmış bir astronomdur. Bir süre dönemin bilim merkezi olan
İskenderiye’de bulundu. Orada bulunduğu dönemde geometri, cebir, trigonometri, astronomi, astroloji, mekanik ve simya üzerinde çalışmalar yaptı.
Daha sonra tekrar Siraküz’e döndü. Oradan döndükten sonra yaşamının
büyük kısmını matematik ve bilim çalışmalarına adadı. Arşimet’in yaptığı
çalışmalar ve icatlarıyla ilgili günümüzde birçok hikaye anlatılmaktadır.
Bir hikayeye göre Yunan Kralı Hiero (Hiro), saray kuyumcusuna yeni bir tac hazırlamasını emretmişti. Bunu yapması için
de belirli miktarda altın vermişti. Kral, kuyumcunun altının bir
kısmını çaldığından ve onun yerine daha ucuz olan gümüş kullandığından şüpheleniyordu. Arşimet’ten de gerçeği ortaya çıkarmasını istemişti.
Arşimet aynı boyuttaki farklı madenlerin değişik ağırlıklara sahip olduğunu biliyordu. Küçük bir altın küpün ağırlığı,
boyutları aynı olan gümüş bir küpten daha fazlaydı. Altından
tacı eritip boyutları belirli bir küp kalıbına dökebilir ve bunun
ağırlığını aynı boyutlarda gümüş bir küpün ağırlığıyla kıyaslayabilirdi. Fakat bu durumda tac bozulacaktı. Onun için başka
bir çare bulması gerekiyordu. Banyo yaparken farkına vardığı gerçek şuydu: Küvete girdiği zaman, küvette bulunan suyun seviyesi yükselmişti.
Bunun üzerine hemen evine koşup bazı deneyler yaptı. Çok geçmeden, değişik maddelerin
aynı miktar suyun yerini almadığını gördü. Altın, gümüşten ağır olduğu için saf altından yapılmış
bir küp, saf gümüşten yapılmış bir küpten daha küçüktü. Arşimet, altın küpün gümüş küpten suyun
yerini daha az değiştirdiğini gördü.Tacın yapısında gümüş olup olmadığını bulmak için bu ilkeden
yararlanmayı düşündü. Bir su kabına, tacın ağırlığına eşit miktarda altın, başka bir kaba gene
tacın ağırlığına eşit miktarda gümüş, üçüncü bir kaba da tacın kendini koydu. Yaptığı deneyde,
tacın altından daha fazla ve gümüşten daha az su kitlesiyle yer değiştirdiğini ortaya çıkardı. Bu
sonuca göre taç saf altından değil, altın ve gümüş karışımından yapıldığını bulmuştu. Arşimet’in buluşuyla kralın kuyumcusu sadece işinden değil, hayatından da oldu.
Arşimet’in mekanik ve matematik alanında sayısız
buluşları vardır. Mısırlılar için taşan Nil sularının adil
dağıtımı için Arşimet vidası olarak bilinen sonsuz vida
aracını geliştirdi. Arşimet; vidanın, hareketli makaranın,
palanganın ve dişli çarkın bulucusu olarak tanınır. Bütün
bu çalışmaları “Yüzen Cisimler” adlı kitabında topladı.
Sonsuz vida
(http://users.metu.edu.tr/e154678/yeni_sayfa_1.htm).
75
2. ÜNİTE
OKUMA PARÇASI
ABDURRAHMAN EL-HAZİNİ
XI. yy’ın sonunda Doğu Türkistan’da doğan Abdurrahman el-Hazini fizik, matematik ve astronomi
dersleri aldı. Çalışmalarını üç kitapta topladı. 1121 yılında tamamladığı Mīzān el-Ḥikme (Hikmet Terazisi)
adlı kitabında mükemmel hassaslıkta teraziden (Terazisi 60000’de 1 hata payıyla çalışmaktaydı.) bahseder. Bu
teraziyle özkütle hesaplamalarında kullanılacak hassas
kütle ölçümleri yapmıştır.
Hikmet terazisi
Aynı kitabında Ḳūḳus er-Rūmī isimli birisinin
yaptığı aletten bahseder. Sıvıların özkütlesini belirlemeye yarayan bu aletin çalışma prensibini ve ölçeklendirmesini detaylı bir biçimde anlatır. Çalışmalarından uzun yıllar sonra bilim insanları el-Hazini’nin
çalışmalarını esas alarak günümüzde areometre
olarak bilinen sıvıların özkütlesini ölçmeye yarayan
araçlar geliştirmişlerdir.
BİLGİ NOTU
Areometre
Sıvıların özkütlesini
doğrudan ölçmeye ve
karşılaştırmaya yarayan
araç
Hazini’nin çizimleri esas alınarak yapılmış areometre
Abdurrahman el-Hazini sıvıların davranışları üzerine yaptığı çalışmalarla akışkanlar mekaniğinin kurucuları arasında kabul edilir. Mekanik alanında da çalışmalar yapan el-Hazini
Newton’dan 500 yıl önce yerin merkezine doğru cisimlere çekme kuvveti uyguladığından bahsetmiştir. Bunun yanında havanın cisimleri uyguladığı kaldırma kuvvetinden ve ışığın atmosferde
kırıldığından bahsetmiştir (İslamda Bilim ve Teknik, Prof. Dr. Fuat Sezgin, Türkiye Bilimler
Akademisi,2007).
Avrupa, Orta Çağ’ın tüm karanlığını yaşarken İslam coğrafyasında devrini çok aşmış ve Abdurrahman el-Hazini gibi yüzlerce bilim insanı ile bilimin meşalesi günümüze kadar taşınmıştır.
76
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Yaşamımızda Özkütle
Özkütle kavramı ile yaşamın birçok alanında karşılaşılır.
Süs ve mutfak eşyası yapımında, diş tedavisinde, Görsel 2.17’de
görüldüğü gibi elektrik yalıtımında farklı özelliklere sahip porselenler kullanılır.
Porselenin ham maddesi kaolen, kuvars ve feldspattır. Kaolen, kuvars, feldspat ve su, Tablo 2.9’da görüldüğü gibi farklı
oranlarda karıştırılarak kullanım alanına göre uygun porselen
elde edilir.
Tablo 2.9: Porselendeki ham madde oranları
Porselen türü
% Kaolen
% Feldspat
% Kuvars
Yumuşak porselen
30-40
25-40
30-40
Elektro porselen
40-50
20-28
22-40
Diş porseleni
20-30
50-60
10-20
Görsel 2.17: Elektro porselen
Yumuşak porselen, seramik süs eşyası ve tabak yapımında kullanılır. Elektro porselenler yüksek gerilim hattı
elektrik yalıtımında, diş porseleni ise diş yapımında kullanılır. Görsel 2.18’de diş teknisyenlerinin diş porseleni ile
hazırladıkları diş örneği görülmektedir.
Görsel 2.18: Porselen diş yapımı
Görsel 2.19 ve Görsel 2.20’de örneklerini gördüğümüz seramik süs eşyası
ve tabak üretimi için kullanılan kaolen, feldspat ve kuvars karışımının yaklaşık 2,6 g/cm3 olan özkütlesi, 1 g/cm3 özkütleli suyla düşürülerek yumuşak
porselen için en uygun değer olan 1,7 – 1,8 g/cm3 değeri yakalanır. Porselen çamurunun özkütlesi, üretilecek malzemenin sertliğini ve kalitesini etkiler. Uygun özkütle değerini yakalayamamış çamurdan yapılan
ürünler pişirme esnasında çatlayıp kırılabilir veya üstünde çatlaklar
oluşabilir. Bu durum üretimde ekonomik kayıplara yol açar.
Görsel 2.19: Seramik yemek takımı
Görsel 2.20: Porselen vazo
77
2. ÜNİTE
Kuyumculuk, özkütle bilgilerinden yararlanılan başka bir
sektördür. Altından yapılan malzemenin renginin değiştirilmesi
veya saf haliyle yumuşak olan altının sertleştirilmesi amacıyla
altın, farklı maddelerle karıştırılır. Bu işlem sonucunda altının
özkütlesi değişir. Özkütledeki dolayısıyla saflıktaki değişim ayar
adı verilen bir birimle kıyaslanabilir. Tarihte ilk olarak M.Ö 3500
yıllarında Sümerlerin altını, bakır ve gümüşle karıştırıp ayarını Görsel 2.21: 22 ayar altın bilezik
kontrol ettikleri bilinmektedir. Saflıkla ayar arasındaki ilişki şöyledir: 24 ayar altın saf altındır. Bu 24 gramlık külçede, 24 gram
altın bulunduğu anlamına gelir. Külçedeki altın oranı %100’dür.
Özkütlesi de saf altının özkütlesi olan 19,28 g/cm3 tür. Görsel
2.21’ de görülen bilezik 22 ayar altın olup saf altın değildir. Bu 24
gramlık külçede; 22 gram altın bulunduğu anlamına gelir. Külçedeki altın oranı %91,6’dır. 18 ayar altının saflığı daha da düşüktür.
Bu 24 gramlık külçede, 18 gram altın bulunduğu anlamına gelir.
Külçedeki altın oranı %75’tir. 22 ayar ve 18 ayar altının özkütlesi,
altınla karışımı yapılan elemente göre değişiklik gösterir.
Renklerin suyla dansı olarak da bilinen Ebru, boyaların özGörsel 2.22: Geven bitkisi
kütlesi arttırılmış su üstüne damlatılıp çubukla şekillendirildikten
sonra kağıda aktarılması sanatıdır. Ebru sanatında kullanılan boyaların özkütleleri sudan büyüktür. Su ve boya hiçbir işleme tabi
tutulmadığı takdirde boyalar dibe çöker ve ebrunun yapılması
imkansız hale gelir. Bu sorunu aşmak için suya kitre adı verilen
bir madde eklenir. Kitre Anadolu’da yetişen dikenli bir bitki olan
Görsel 2.22’deki gevenden elde edilen yapışma özelliği az olan
yapıştırıcı türüdür. Kitre suya karıştırıldığında suyun özkütlesini
arttırarak boyaların su yüzeyine çıkmasını sağlar.
Kullanılan kitre miktarına bağlı olarak değişen suyun özkütlesi de farklı desenlerin oluşturulmasına olanak sağlar. Kitre
miktarının fazla kullanılmasıyla daha yüksek özkütleli su elde
edilir. Bu şekilde hazırlanmış suyun üstündeki boyalar, çubuk
ile şekillendirilirken çubuk sudan çıkarıldığında desenler hareGörsel 2.23: Boyaların şekillendirilmesi
ket etmeyip yerinde kalır. Böylece Görsel 2.23’te görüldüğü gibi
birbirine karışmayan ayrıntılı desenler oluşturulur.
Kitre miktarının az kullanılmasıyla düşük özkütleli su elde
edilir. Bu şekilde hazırlanmış su ve boyaların çubuk ile şekillendirilmesi esnasında çubuk sudan çıkartıldığında boyalar bir süre
daha hareket eder. Böylece battal ve şal desenleri ortaya çıkar.
Görsel 2.24’te şal ebru desenine ait güzel bir örnek görülmektedir. Ayrıca ebruda su ile boyanın karışmaması, boyanın kağıda
aktarılması fiziğin adezyon kuvveti, kohezyon kuvveti ve yüzey
gerilimi kavramlarıyla yakından ilişkilidir. Bu ilişki ilerleyen konularda ayrıntılı şekilde işlenecektir.
Görsel 2.24: Şal ebru
Tarım sektöründe üzüm yetiştiricileri de üzümü kurutma işleminde özkütleden yararlanmaktadır. Toplanan üzümün istenilen kalitede kuruyabilmesi için potasa adı verilen sulu bir çözelti ile
yıkanması gerekir. Çözeltinin özkütlesi gereken değere gelinceye kadar suyun içine zeytinyağı ve
potasyum karbonat eklenir. Bu sırada özkütlenin gereken değere erişip erişmediğini kontrol etmek
amacıyla areometreden yararlanılır.
78
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
9.2.2. DAYANIKLILIK
Karıncaları hiç yük taşırken incelediniz mi? Kendi ağırlıklarından kat kat fazla yükleri zorlanmadan taşıyabilmektedirler. Peki ağaçların gövdeleri hep aynı kalınlıkta mıdır? Burada söz edilen
kavramlar katıların bir başka özelliği olan dayanıklılık ile ilgilidir. Maddelerin dış etkilere karşı
şeklini, yapı bütünlüğünü koruma çabası, direnci dayanıklılık olarak adlandırılır. Fizik ve mühendislikte malzemelerin burulmaya, esnemeye, sıcaklığa, ağırlık ve cismin üzerine uygulanan kuvvete
karşı dayanıklılığı, psikolojide psikolojik dayanıklılık ve biyolojide mikrop ve virüslerin ilaçlara karşı dayanıklılığı gibi birçok dayanıklılık kavramından bahsedilebilir. Fizik dersinde incelenecek olan
ağırlığa karşı dayanıklılıktır. Ağırlığa karşı dayanıklılık cismin boyutlarıyla ilişkilidir.
ETKİNLİK 1
Amaç: Boyut artışının dayanıklılığı nasıl etkilediğini kavramak
Yönerge
Kenar uzunlukları aşağıda tablolarda verilen küp, silindir ve kürenin kesit alanı, hacim ve
kesit alanı/hacim oranınlarını hesaplayarak ilgili kutuya kaydediniz.
Kesit
Hacim
alanı
a
Kesit alanı
Hacim
r
h
a=1 cm
r=1 cm, h=1cm
a=2 cm
r=2 cm, h=2 cm
a=3 cm
r=3 cm, h=3 cm
r
Kesit
Hacim
alanı
Kesit
alanı
Hacim
Kesit alanı
Hacim
Sonuca Varalım
• Küp, silindir ve kürenin boyutları başlangıçtakinin 2 ve 3 katına çıkarıldığında
kesit alanı ve hacmi nasıl değişir?
• Yine tabloya göre küp, silindir ve kürenin
boyutları arttığında ‘‘kesit alanı / hacim’’
oranı nasıl değişir?
Kesit alanı
Hacim
r=1 cm
r=2 cm
r=3 cm
79
2. ÜNİTE
Yapılan etkinlikte düzgün geometrik şekilli katıların boyutları belli oranda arttırıldığında hacminin kesitine göre daha fazla arttığı “kesit alanı / hacim” oranının ise aynı oranda azaldığı görüldü.
Maddelerin dayanıklılığı “kesit alanı / hacim” oranı ile belirlenir.
Dayanıklılık a
Kesit alanı
şeklinde verilir.
Hacim
İçi dolu ve özkütlesi aynı olan maddelerde ağırlık, hacim ile doğru orantılı olduğundan dayanıklılık “kesit alanı /ağırlık” olarak da alınabilir. Ayrıca küp, silindir ve prizmada dayanıklılık "1/h" ile kürede ise "3/(4r)" ile orantılıdır. Dikkat edilirse bağıntıda eşitlik yerine oran ifadesi kullanıldı. Çünkü
dayanıklılık doğrudan “kesit alanı / hacim” oranından elde edilen değere eşit değildir. Dayanıklılığı
malzemenin sertliği, esnekliği, kimyasal bağ yapısı gibi birçok unsur etkiler.
Tarihte konuyla ilgili ilk çalışmalar Galileo tarafından yapılmıştır. Yaptığı çalışmalar sonucunda dayanıklılığın boyut artışı ile ters orantılı olduğunu söylemiştir.
Bunun sebebinin boyut artışının maddenin kesitini ve
hacmini farklı etkilemesi olduğunu söylemiştir. Maddenin tüm boyutları a katına çıkartılırsa, kesiti a2 katına,
hacmi de a3 katına çıkar. Yani hacimdeki artış kesite
göre daha fazla olur. Dayanıklılığın da kesit / hacim
ile orantılı olduğu düşünülürse boyut artışı dayanıklılığı
azaltır. Galileo tarafından bulunan bu gerçek Kare Küp
Kanunu olarak bilinir.
Kare küp kanunu gözönünde bulundurularak
maddenin boyutlarındaki artışın dayanıklılığı değiştirmemesi için kesitinin daha fazla arttırılması gerektiği
söylenir. Bu durum boyutlar arttıkça maddenin şeklinin
değişmesine neden olur. Örneğin oyun hamurundan yapılan düzgün bir silindirin boyutları arttırıldıkça dayanıklılığın değişmemesi için kesitinin daha büyük yapılması gerekir. Bu da silindirin şeklinin git gide koniye
benzemesine neden olur. Ağaç gövdelerinin kesitinin
Görsel 2.25’te olduğu gibi uç dallardan köklere doğru
inildikçe artmasının nedeni budur.
Elektrik veya aydınlatma direkleri, büyük boyutGörsel 2.25: Sekoya ağacı
lardaki radyo ve televizyon verici antenleri dayanıklılıkla ilgili yukarıda verilen bilgiler ışığında üretilir. Bu
yapıların hepsinin kesiti tıpkı ağaçlar gibi uçtan tabana
doğru inildikçe artar.
İnşaat mühendisleri yapacakları binaları tasarlarken
binayı taşıyacak kolonların kalınlıklarına çok dikkat ederler. Kolonlar üstte kalacak ağırlığı taşıyabilecek kalınlıkta
ve uygun malzemelerden tasarlanmalıdır. Görsel 2.26’da
görülen bina inşaatında alt kolonların üsttekilere göre
daha kalın olduğu açıkca görülmektedir. En alttaki kolon
tüm binanın ağırlığını taşırken en üstteki kolon sadece çatının ağırlığını taşıyacaktır.
Görsel 2.26: Bina inşaatı
80
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
ETKİNLİK 2
Amaç: Boyut artışının dayanıklılığa etkisini kavramak
Yönerge
1. A4 kâğıdından boyutları 5x5 cm, 10x10 cm ve 20x20 cm olan
parçalar kesiniz.
2. Parçaları alt kısımlarından elinizle tutup resimlerdeki gibi masa üstünde dikey olarak durdurmaya çalışınız.
5x5 cm
10x10 cm
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-Kağıt
-Makas
20x20 cm
Sonuca Varalım
• Hangi parça masa üstünde daha dikey kalacak şekilde durdu?
• Boyut artışının cismin şeklini korumasına yani dayanıklılığına etkisini nasıl yorumlarsınız.
9.2.3. YAPIŞMA VE BİRBİRİNİ TUTMA
Gezegenimizin yaşam kaynağı su ve hava, günlük
hayatta karşılaştığımız süt ve zeytinyağı, benzin, evlerde
kullanılan doğal gaz akışkanlara örnek olabilecek maddelerdir. Görsel 2.27’de baktığımızda akışkanlardan olan su,
su buharı ve bulutlar görülmektedir.
Tüm maddelerin atom veya molekülleri arasında etkileşim kuvvetleri vardır. Bu kuvvetler, katılarda olduğu
gibi atom veya molekülleri dengede tutabilecek kadar büyükse atom veya moleküller birbirinin üstünden kaymazlar. Sıvı ve gazlarda bu kuvvetler daha zayıf kaldığından
madde molekülleri birbiri üstünden kayarak akışkanlık
kazanır.
Koyuldukları kabın şeklini alabilen, üzerine bir kuvvet etki ettiğinde deforme olan veya yer değiştiren maddelere akışkan denildiğini, sıvı ve gazların akışkan olduğunu biliyorsunuz. Katı maddelerin bazıları ısıtıldığında
henüz sıvı hale gelmeden akışkan gibi davranabilir. Örneğin plastik veya camı ısıttığımızda eriyik hale dönüşür
ve akışkan gibi davranır. Görsel 2.28’de bir cam ustasının
cama şekil vermek için camı ısıtarak eriyik hale getirdiği
durum görülmektedir. Benzer şekilde katı haldeki toprak
ile su karıştırıldığında çamur haline dönüşerek akışkanlık
özelliği gösterir. Ancak bu durum katıların akışkan olduğu
anlamına gelmez.
81
Görsel 2.27: Akışkanlar
Görsel 2.28: Erimiş cam
2. ÜNİTE
Mutfaktaki musluk çok az miktarda açılıp musluğa
dikkatlice bakılırsa musluğun ucunda oluşan su damlasının Görsel 2.29’daki gibi yavaş yavaş büyüyerek uzamaya
başladığı görülür. Büyüyen su damlası küreye benzer hale
gelir ve bir süre sonra yer çekimine yenilerek diğer su kütlesinden kopup düşer. Şimdi resme daha dikkatli bakın.
Su moleküllerinin musluktan ayrılmamak için musluğa
nasıl yapıştıklarını gördünüz mü? Kopma durumuna gelmiş su moleküllerinin ayrılmamak için birbirlerine nasıl
tutunduklarına ve küre şeklini aldıklarına dikkat ettiniz
mi? Anlatılan bu olayda adezyon kuvveti ve kohezyon
kuvvetleri etkilidir.
Görsel 2.29: Musluktan damlayan su
Birbirini Tutma (Kohezyon Kuvveti)
Bir maddenin kendi atom veya molekülleri arasındaki çekim kuvvetine birbirini tutma (kohezyon kuvveti)
adı verilir. Kohezyon kuvveti katı ve sıvı maddelerde etkili olurken gazlarda ihmal edilebilecek kadar küçüktür.
Görsel 2.29’da görüldüğü gibi kohezyon kuvveti nedeniyle
bir su damlacığı yere düşerken moleküllerin büyük bir kısmı
birbirinden ayrılmadan hareket eder. Aynı etki su moleküllerinin yaprak, cam, fayans, kumaş gibi yüzeyler üzerinde dağılmadan Görsel 2.30’daki gibi damlalar şeklinde bir arada
kalmasını sağlar.
Görsel 2.30: Kumaştaki su damlaları
Yapışma (Adezyon Kuvveti)
Farklı cinsteki atom veya moleküllerin birbirine uyguladıkları çekim kuvvetine yapışma (adezyon kuvveti ) denir. Adezyon kuvvetinin büyüklüğünü belirleyen sıvının cinsi ve temas ettiği yüzeyin özellikleridir. Su damlasının musluk ucuna yapışması, yağmur yağınca su damlacıklarının
Görsel 2.31’de olduğu gibi cama yapışarak askıda durması, ağaç veya çiçek yaprakları üzerinde su
damlacıklarının Görsel 2.32’de düşmeden durması, havuzdan çıkıldığında suyun vücuda yapışması,
duvara sürülen boyanın duvarda kalması, kontak lenslerin göz merceğine yapışması ve nemli çay
tabağının bardağa yapışarak beraber hareket etmesi adezyon kuvvetine örnek olarak verilebilir. Yapıştırıcılar adezyon kuvveti büyük olan maddelerden üretilir.
Görsel 2.31: Cama yapışan su damlaları
Görsel 2.32: Yapraklardaki su damlaları
82
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Alçak çatılı yapıların bazılarında suyun tahliyesi için boru yerine
zincir tercih edilmektedir. Görsel 2.34’te görüldüğü gibi çatıdan akan su
adezyon kuvvetinin etkisiyle zincire yapışarak aşağıya iner.
Adezyon ve kohezyon kuvvetlerinin sebebi, moleküller arasındaki kütle çekim kuvveti ile birlikte elektriksel
çekim kuvvetidir. Bazı olaylarda hem
adezyon hem de kohezyon kuvvetleri
birlikte etkili olur. Adezyon ve kohezyon
kuvvetleri arasındaki ilişki, ortamdaki
sıvının nasıl davranacağını belirler. Örneğin Görsel 2.33’te olduğu gibi camın
üstüne cıva döküldüğünde yapışmadığı
ve camın ıslanmadığı gözlenir. Cıvanın
camı ıslatmamasının nedeni kohezyon
kuvveti etkisinin adezyon kuvveti etkisinden büyük olmasıdır. Pişirilen yumurtanın teflon tavaya yapışmamasının
sebebi de budur.
Ancak bir miktar su Görsel 2.35’te
görüldüğü gibi cama döküldüğünde yapışıp camı ıslatacaktır. Suyun camı ıslatmasının nedeni ise tam tersine camla
etkileşimde adezyon kuvveti etkisinin
kohezyon kuvveti etkisinden büyük olmasıdır.
Görsel 2.33: Cama dökülen cıva
Görsel 2.34: Yağmur tahliye
zinciri
Görsel 2.35: Cama dökülen su
Görsel 2.36’da olduğu gibi kahve, çay ve mürekkep, gibi
sıvıların halıya döküldüğünde leke bıraktığına şahit olmuşsunuzdur. Bu durumun nedeni adezyon kuvvetlerinin kohezyon
kuvvetlerine göre daha fazla olmasıdır. Tekstil endüstrisinde son
dönemde nano teknoloji yardımıyla yeni geliştirilen ürünlerde
kumaş ile sıvı arasındaki adezyon kuvveti etkisi azaltılarak sıvının kumaş üstünden leke bırakmadan akıp gitmesi sağlanabilmektedir.
Görsel 2.36: Kahve lekesi
Bir kap içerisine koyulan sıvı yüzeyinin çukur ya da tümsek olması yine
adezyon ve kohezyon kuvvetlerinin büyüklük ilişkisine bağlıdır. Bir sıvının
adezyon kuvveti kohezyondan büyükse sıvı yüzeyi çukur olur. Kohezyon
kuvveti adezyon kuvvetinden büyük olursa sıvının yüzeyi tümsek olur.
Görsel 2.37’de soldaki tüpün içinde bulunan cıva yüzeyinin tümsek, sağdaki tüpte bulunan su yüzeyinin çukur olması da adezyon ve kohezyon kuvvetlerinin büyüklük ilişkisindendir.
Görsel 2.37: Cıva ve su
83
2. ÜNİTE
ETKİNLİK 3
Amaç: Yüzey geriliminin sıvılar üzerindeki etkisini kavramak.
Yönerge
1. Boş ve temiz bir su bardağını oda sıcaklığında su ile dol
durunuz.
2. Şekildeki gibi metal ataşı kıvırarak suyun üzerine yavaşça bırakıp durdurmayı deneyiniz.
3. İki ataşı birbiri içine geçirip suyun üzerinde durdurmayı deneyiniz.
Kullanılacak
Araç Gereçler
-Ataş
-Su
-Beherglas
Sonuca Varalım
• Ataşın suya batmadığını ve gergin bir çarşafın üzerine bırakılan cisim gibi suyun üzerinde
durduğunu gözlemleyebildiniz mi?
• Ataşı hiç suya batmadan tutan kuvvet suyun kaldırma kuvveti olabilir mi? Öyle olsaydı ataşın
bir kısmının suya batması gerekmez miydi?
• Birbirine geçmiş iki ataşı su üzerinde durdurabildiniz mi? Suya batmasının sebebi sizce nedir?
Etkinlikte ataşın su üzerinde batmadan durduğunu gördünüz. Bu olayın sebebi sıvının kaldırma
kuvveti değil, sıvı yüzeyinde oluşan yüzey gerilimidir.
Yüzey Gerilimi
Sıvı içindeki atom veya moleküllerin kohezyon kuvvetinin etkisiyle birbirlerini çektiklerini öğrenmiştiniz. Görsel 2.38’de görüldüğü gibi sıvının iç kısmındaki moleküller, etrafını her yönden sarmış diğer moleküller tarafından eşit büyüklükte kuvvetlerle çekilir.
Böylece sıvı içindeki moleküller dengede kalır. Fakat sıvı yüzeyindeki moleküller sadece yanlarında ve altlarında bulunan moleküllerin çekim kuvvetleri etkisindedir. Yüzeydeki moleküller dengelenmemiş bu kuvvetler nedeniyle içeri çekilir. Bu çekim moleküllerin
birbirlerine yaklaşarak sıvı yüzeylerinin esnek ve gergin bir zar gibi
davranması şeklinde kendini gösterir. Sıvıların bu özelliğine yüzey
Görsel 2.38: Yüzey gerilimi
gerilimi adı verilir. Bu durum sıvı derinliklerinde oluşmaz.
Tüm sıvılarda az ya da çok yüzey gerilimi oluşur ancak molekülleri arasında kohezyon kuvveti
etkisi büyük olan sıvıların yüzey gerilimi de büyük olur. Yüzey gerilimi, sıvı taneciklerinin yüzeyi
bir sıçrama tahtası gibi kullanmasına neden olur. Küçük tanecikler havadan su yüzeyine düşünce
yüzey gerilimini yenemediği takdirde esnek zar gibi olan yüzey damlayı tekrar havaya sıçratır. Su
damlalarının küresel şekil almasının nedeni kohezyon kuvvetiyle birlikte yüzey geriliminin de etkili
olmasıdır.
84
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Etkinlikteki ataşın veya Görsel 2.39’da görüldüğü gibi doğadaki
bazı böceklerin su üzerinde durabilmesinin nedeni, ağırlıklarının yüzey gerilimini yenememesidir. Ancak ağırlığın yüzey gerilimini yenmesi veya cismin yüzey gerilimini delmesi cismin suya batmasına
sebep olur. Etkinlikteki üst üste konulan iki ataşın batmasının sebebi
de budur.
Görsel 2.39: Su üzerinde duran böcek
Görsel 2.40’ta gördüğünüz geleneksel Türk sanatlarından biri olan ebruda kullanılan boyanın içine öd
(safra) adı verilen bir madde karıştırılır. Böylece yüzey
gerilimi artan boya hem kitreli suyun içine dağılmayıp
yüzeyde kalır hem de diğer boyalarla karışmaz. Boyanın su üzerine kapatılan kağıda yapışmasında ise adezyon kuvvetleri etkilidir.
Görsel 2.40: Ebru yapımı
Yüzey Gerilimini Etkileyen Faktörler
Her sıvının yüzey gerilimi farklıdır. Sıvının sıcaklığının ve saflığının değiştirilmesi, dış basınç
yüzey gerilimini etkiler. Yüzey geriliminin büyüklüğü, yüzey gerilim katsayısı denilen bir büyüklükle kıyaslanabilir.
Sıvının sıcaklığının arttırılması, sıvı moleküllerinin titreşimlerinin artmasına ve birbirinden
uzaklaşmasına sebep olur. Bu da tanecikler arasındaki çekim kuvvetinin zayıflamasına yol açarak
yüzey gerilimini azaltır. Tablo 2.10’a bakılırsa 100 °C’ye kadar sıcaklığı artan suyun yüzey geriliminin azaldığı görülür. Dış basıncın artması, sıvı yüzeyindeki gaz yoğunluğunu arttırıp yüzeydeki
moleküllerin daha fazla çekilmesine böylece yüzey geriliminin düşmesine neden olur. Tablo 2.10’da
yüksek basınç altında suyun sıcaklığı 300 °C’ye çıkartıldığında ise yüzey geriliminin bariz şekilde
azaldığı görülür.
Sıvı içine eklenen madde, sıvı içerisinde çözünmeyen cinsten ise yüzey gerilimini azaltır. Ancak
sıvı içerisine eklenen madde, sıvı içinde çözünebilen bir madde ise yüzey gerilimini değiştirebildiği
gibi değiştirmeyebilir de. Bu olay eklenen maddelerin yüzey aktifliği ile ilgilidir. Örneğin su içine
sabun, deterjan, asit ve etil alkol koyulduğunda suyun yüzey gerilimi azalırken suya şeker, asit tuzu
ve gliserin atıldığında yüzey gerilimi değişmez. Su içine iyonik tuz eklendiğinde ise yüzey gerilimi
artar. Çamaşır ve bulaşıkların yıkanmasında sıcak su ve deterjan kullanılır. Çünkü sıcaklık ve deterjan, suyun yüzey gerilimini azaltarak suyun kirlere daha iyi nüfuz etmesini sağlar.
Tablo 2.10: Bazı sıvıların 1 atm basınç altında yüzey gerilim katsayıları.
Sıvı
Yüzey gerilim katsayısı (N/m)
0,076
0,059
0,014
0,440
0,025
0,022
0,023
0,082
0,074
Su (0°C)
Su (100°C)
Su ( 300°C)
Cıva (20°C)
Sıvı sabun (20°C)
Benzin (20°C)
Etil alkol (20°C)
Tuzlu su (20°C)
Şekerli su %55 (20°C)
85
2. ÜNİTE
DENEY 5
Amaç: Yüzey gerilimini etkileyen kimyasal faktörlerin belirlenmesi
Yönerge
1. Boş ve temiz bir su bardağını oda sıcaklığında su ile dol-
durunuz.
2. Metal ataşı kıvırarak suyun üzerine yavaşça bırakıp dur-
durunuz.
3. Şekildeki gibi damlalık içine çektiğimiz deterjandan bir iki damla suyun yüzeyine damlatınız.
4. Ataşın durumunu gözlemleyiniz.
1. Adım
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-Ataş
-Su
-Damlalık
-Beherglas
-Deterjan
2. Adım
Sonuca Varalım
• Deterjanı damlatınca ataşa ne oldu?
• Sizce deterjan suya nasıl bir etki yapmış olabilir?
Deneyde su yüzeyinde yüzey gerilimi etkisiyle duran ataşın suya deterjan eklenince dibe battığı
görülür. Bunun sebebi, deterjandaki kimyasal maddelerin su molekülleri arasındaki kohezyon kuvvetlerini zayıflatarak yüzey gerilimini azaltmasıdır.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
I. Bir bardağa konulan su seviyesinin bardağın üst seviyesinden fazla olması.(Su hacminin bardak hacminden fazla olma durumu)
II. Su damlalarının küresel şekilde durması.
III. Kontakt lenslerin gözün saydam tabakası üzerinde durması.
IV. Ağaçtan yapılmış teknelerin su üzerinde yüzmesi.
Yukarıda verilen olayların hangilerinde yüzey gerilimi etkilidir?
Çözüm
I. ve II. olaylarda yüzey gerilimi ve kohezyon kuvveti etkilidir. Fakat III. olayda kontak lensin göze yapışması
adezyon kuvveti etkisiyledir. IV. olayda ise ağaçtan yapılmış teknenin suda yüzmesi “sıvıların kaldırma kuvveti”
ile gerçekleşmektedir.
86
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Görsel 2.41’de görüldüğü gibi masanın üstüne dökülen vişne suyuna kesme şekerin ucu dokundurulduğunda şekerin vişne suyunu çektiği gözlemlenir. Bu olayı nasıl açıklarsınız?
Görsel 2.41: Vişne suyunun kesme şekerde yükselmesi
Kılcallık
Adezyon kuvveti etkisinin kohezyon kuvveti etkisinden büyük olduğu durumda Görsel 2.42
ve Görsel 2.44’te olduğu gibi sıvı ince borular içerisinde yükselir. Sıvıdaki yükselme adezyon ile
kohezyon kuvvetleri arasındaki farkın boruda yükselen sıvının ağırlığına eşitlenmesine kadar devam
eder. Adezyon kuvveti, kohezyon kuvvetinden küçük olursa Görsel 2.43’deki gibi sıvı borunun içinde
alçalır. Bu şekilde sıvıların boru içinde yükselmesi ya da alçalması olayına kılcallık (kapiler etki) adı
verilir. Görsel 2.41'deki gibi vişne suyunun şekerde yükselmesi kılcallık ile ilgilidir.
Su
Cıva
Adezyon > Kohezyon
Adezyon < Kohezyon
Görsel 2.42: Kılcallıkla sıvının yükselmesi
Görsel 2.43: Kılcallıkla sıvının alçalması
Kılcallık etkisiyle sıvıların borularda yükselme veya alçalma
miktarı;
• Borunun cinsine,
• Borunun kesit alanına, (Kesit alanı arttıkça sıvının
borudaki yükselmesi veya alçalması azalır.)
• Sıvının cinsine,
• Sıvının sıcaklığına,
• Yer çekimi ivmesine bağlıdır.
Görsel 2.44: Kılcallık olayı
87
2. ÜNİTE
ETKİNLİK 4
Amaç: Sıvılarda kılcallık etkisinin gözlenerek kavranması
Yönerge
1. İki adet su bardağı alınız.
2. Bardaklardan birini vişne suyu ile doldurunuz.
3. Kağıt havludan bir miktar kopararak rulo şeklinde kıvırınız.
4. Şekildeki gibi kıvırdığınız kâğıt havlunun bir ucunu vişne
suyuyla dolu bardağa diğer ucunu da boş bardağa bırakınız.
5. 80 dk. sonunda ne olduğunu gözlemleyiniz.
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-2 adet bardak
-Kağıt havlu
-Vişne suyu
Sonuca Varalım
• Her iki bardaktaki sıvı miktarı nasıl değişti? Sizce bu değişimin sebebi ne olabilir?
• Günlük yaşamda bu olaya benzer örnekler bulabilir misiniz?
Kılcallık etkisini gördüğümüz bazı durumlar aşağıda verilmiştir:
• Gaz lambalarında Görsel 2.45’te olduğu gibi yağın fitil içinde yükselmesi
• Küp şekerin bir kısmı ıslandığında suyun tüm şeker moleküllerine
ulaşması
• Gözyaşı kanallarından gözyaşının gelmesi
• Görsel 2.46’da görüldüğü
gibi bitkilerde topraktaki suyun köklerle çekilip dal ve
yapraklara kadar taşınması
• Banyodan sonra vücuttaki
suyun havlu tarafından emilmesi
Görsel 2.45: Gaz lambası
Görsel 2.46: Bitkilerde kılcallık
Günümüzde kılcallık etkisinden faydalanılarak bazı kıyafetler de
tasarlanmaktadır. Örneğin futbolcuların ve atletizmle uğraşan sporcuların
kıyafetleri teri iyi emer. Görsel 2.47’de gördüğünüz gibi dalgıçların kıyafetleri, yüzücülerin mayoları ise suyu emmez.
88
Görsel 2.47: Dalgıç kıyafeti
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
ÜNİTE ÖZETİ
1. Kütlesi, hacmi, eylemsizliği ve tanecikli, boşluklu yapısı olan her şeye madde adı verilir. Maddeler
doğada katı, sıvı, gaz ve plazma şeklinde dört halde bulunur. Tanecikleri arasındaki boşluklar, çekim
kuvvetleri ve taneciklerin hareketi dört halin birbirinden farklı fiziksel özellik göstermesine neden
olur. Maddelerin hepsinde bulunan özelliklere ortak özellik adı verilir. Kütle, hacim, eylemsizlik,
tanecikli ve boşluklu yapı ortak özelliklerdendir.
2. Kütle, maddenin ortama göre değişmeyen miktarıdır. Eşit kollu terazi ile ölçülür. SI birim sisteminde birimi kg’dır. Günlük hayatta kütle, ağırlık ile karıştırılır. Kütle, ortama göre değişmezken
ağırlık yer çekimine göre farklı değerler alır. Hacim, maddelerin uzayda kapladığı bölgedir. SI birim
sisteminde birimi m3’tür. Maddenin fiziksel özelliğine göre hacim farklı şekillerde ölçülebilir. Sıvıların hacmi, dereceli kap yardımıyla ölçülürken katıların hacmi hesaplamalarla veya taşırma kabı
yardımıyla ölçülür. Gazların hacmi ise bazı özel düzenekler yardımıyla ölçülebilir.
3. Maddedeki kütle artışı, hacim artışına sebep olur. Maddelerin kütlesinin hacmine oranına özkütle
adı verilir. Yani özkütle, maddenin birim hacminin kütlesidir. Sabit sıcaklık ve basınç altında saf
maddelerin özkütlesi birbirinden farklı değerler alır. Bu yüzden özkütle maddeleri ayırt etmekte kullanılabilir. Maddeye aynı maddeden eklenmesi veya alınması maddenin özkütlesini değiştirmezken
kütle sabitken sıcaklığın veya basıncın değişmesi özkütleyi değiştirir. Farklı özkütleli maddelerden
yapılan karışımların özkütlesi de karışıma giren maddelerin özkütleleri arasında bir değer alır. Özkütle bilgilerinden seramik yapımında, kuyumculukta, ebru sanatında, tarımda sıkça yararlanılmaktadır.
4. Katıların dış etkilere karşı yapı bütünlüğünü koruma çabasına dayanıklılık adı verilir. Bir katının
dayanıklılığı katının kesiti ile doğru, hacmi ile ters orantılıdır. Katının boyutları arttıkça hacimdeki
artış, kesitindeki artıştan daha fazla olacağı için dayanıklılığı azalır. Ancak dayanıklılık sadece kesit
ve hacim ilişkisine bağlı değildir. Katının atomik yapısı, fiziksel ve kimyasal özellikleri de dayanıklılığı etkiler. Dayanıklılıkla ilgili çalışmalar, ilk defa Galileo tarafından yapılmıştır.
5. Sıvıların kendi taneciklerine yapışmasını sağlayan kuvvete kohezyon kuvveti, farklı yüzeylere tutunmasını sağlayan kuvvete ise adezyon kuvveti adı verilir. Kohezyon kuvveti sayesinde sıvı molekülleri bir arada kalır. Adezyon kuvveti sayesinde ise sıvılar cam, kumaş gibi farklı yüzeylere yapışır.
Adezyon ve kohezyon kuvvetinin birlikte etkili olduğu durumlar da vardır. Örneğin ıslanma olayı,
adezyon kuvvetinin kohezyon kuvvetinden büyük olması sonucu oluşur.
6. Sıvının üst yüzeyindeki moleküllerin kohezyon kuvveti etkisi ile çekilmesi sonucunda sıvı yüzeyi
gerilir. Bu özelliğe yüzey gerilimi adı verilir. Yüzey gerilimi, bazı böceklerin su üstünde durmasını
sağlar. Yüzey gerilimi sadece sıvı yüzeyi ile ilgili bir özelliktir. Sıcaklık, basınç, maddeye farklı maddeler eklenmesi yüzey gerilimini değiştirir. Yüzey gerilimi azalan sıvı daha iyi yapışarak ıslanmaya
neden olur. Çamaşırların deterjanlı sıcak su ile yıkanması bu nedenledir.
7. Sıvıların ince cam boruda dış etkiye maruz kalmaksızın yükselmesi veya alçalması olayı olarak
bilinen kılcallıkta da bu iki kuvvet etkilidir. Adezyon kuvveti, kohezyon kuvvetinden büyükse sıvı cam
boruda yükselir ve sıvının üst yüzeyi çukurlaşır. Kohezyon kuvveti, adezyon kuvvetinden büyük ise
cam borudaki sıvı, kaptaki sıvı yüzeyinden daha aşağıya iner ve sıvı yüzeyi tümsekleşir. Bitkiler, kılcal borular yardımıyla topraktaki su ve besini kökten yaprağa ulaştırır.
89
2. ÜNİTE
2. ÜNİTE ÖLÇME SORULARI
A) Aşağıdaki okuma parçalarını okuyarak ilgili soruları cevaplandırınız.
1. Özkütle
9/C sınıfındaki öğrenciler marketten aldıkları sütün özkütlesini hesaplamak için dört gruba
ayrılmışlardır. Her grup sütün özkütlesini bulmak için önce kütlesini sonra da hacmini ölçerek işe
başlamıştır. Sonuçta dört grubun yaptıkları işlemler ve buldukları değerler aşağıda verilen tablodaki gibidir.
A Grubu
"Sıvılar içine konuldukları kabın
şeklini alır" ilkesinden yola çıkarak süt kutusunun
boyutlarını dıştan
Hacim ölçümü ölçerek hacmini
hesaplayıp kutunun hacmini sütün hacmi olarak
almışlardır.
B Grubu
Kutunun kapağını
açarak içindeki
sütü tamamen boş
bir dereceli kaba
boşaltıp kapta
okunan değeri sütün hacmi olarak
almışlardır.
C Grubu
Kutunun kapağını
açarak içindeki
sütü tamamen boş
bir dereceli kaba
boşaltıp kapta
okunan değeri sütün hacmi olarak
almışlardır.
Hacim: 120 cm3
Önce süt ile dolu Önce boş dereceli
kutunun kütlesi- kabın kütlesini
tartmışlardır. Sonni tartmış sonra
sütü boşaltıp boş rasında ise derecekutunun kütlesini li kaba boşaltılan
sütü bir süre kapta
tartmışlardır. İlk
kütle değerinden bekletip kütlesini kapla beraber
sonraki kütle
değerini çıkararak tartmışlardır.
İkinci kütleden ilk
sütün kütlesini
kütleyi çıkararak
bulmuşlardır.
sütün kütlesini
bulmuşlardır.
Hacim: 120 cm3
Önce boş dereceli
kabın kütlesini
tartmış sonrasında
ise dereceli kaba
boşaltılan sütün
kütlesini kapla beraber tartmışlardır.
İkinci kütleden ilk
kütleyi çıkararak
sütün kütlesini
bulmuşlardır.
Kütle: 160 g
Kütle: 155 g
Kütle: 160 g
Kütle: 160 g
1,28 g/cm3
1,29 g/cm3
1,33 g/cm3
1,28 g/cm3
Hacim: 125 cm3
Kütle ölçümü
Bulunan özkütle
D Grubu
"Sıvılar içine
konuldukları kabın şeklini alır"
ilkesinden yola
çıkarak süt kutusunun boyutlarını dıştan ölçerek
hacmini hesaplayıp kutunun
hacmini sütün
hacmi olarak
almışlardır.
Hacim: 125 cm3
Önce boş dereceli kabın
kütlesini tartmış
sonrasında ise
dereceli kaba
boşaltılan sütün
kütlesini kapla
beraber tartmışlardır. İkinci
kütleden ilk
kütleyi çıkararak
sütün kütlesini
bulmuşlardır.
Tabloya bakarak hangi grubun sütün özkütlesini en doğru ölçtüğü söylenebilir?
90
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
B) Aşağıdaki sorulara vereceğiniz cevapları boş bırakılan yerlere yazınız.
1. 160 cm3 kuru kum üzerine 80 cm3 su konulduğunda toplam hacim 200 cm3, toplam kütle ise
440 g oluyor. Buna göre,
a) Kum tanecikleri arasındaki havanın hacmi kaç cm3tür?
b) Kumun gerçek hacmi kaç cm3tür?
c) Kuru kumun % kaçı havadır?
d) Kumun özkütlesi kaç g/cm3tür.
(dsu=1 g/cm3 )
2. Boyutları 12 cm, 20 cm ve 25 cm olan prizma şeklindeki bir saksı, tamamen toprakla doldurulmuştur. Saksıya taşmayacak şekilde en fazla 1200 mL su dökülebildiğine göre toprağın gerçek
hacmi kaç cm3 tür?
3. Şekildeki gibi sabit debili (eşit zaman aralıklarında eşit miktarda sıvı akıtan) musluktan bir
kovaya su akmaktadır. Buna göre,
a) Musluktan akan suyun özkütlesinin zamana bağlı grafiğini,
b) Musluktan akan suyun hacminin zamana bağlı grafiğini çiziniz.
d (g/cm3)
V (cm3)
t (s)
0
91
0
t (s)
2. ÜNİTE
4. Şekilde görülen taşırma kabına, kütlesi 90 g olan bir cisim bırakıldığında tamamen batarak
kaptan 30 cm3 su taşırmaktadır. Buna göre cismin özkütlesi kaç g/cm3’tür? (dsu=1 g/cm3 )
100 cm3
70 cm3
Su
5. Altın-gümüş alaşımından yapılmış bir bileziğin kütlesi 225 g, hacmi 15 cm3tür. Altının özkütlesi 19 g/cm3, gümüşün özkütlesi ise 11g/cm3 olduğuna göre bu bilezikteki altın hacminin gümüşün hacmine oranı kaçtır?
6. Şekildeki X kabında 2d özkütleli 3V hacminde, Y kabında ise d özkütleli 6V hacminde sıvılar bulunmaktadır. X kabından Vx , Y kabından Vy hacimde sıvılar alınarak Z kabına doldurulursa üç kaptaki sıvı kütlesi eşit olmaktadır.
Buna göre Vx/Vy =?
1.
X 2d
2d
3V
3v
Y
Z
dd
6v
6V
7. Bir şişe boşken 40 g gelmektedir. Aynı şişe özkütleleri sırasıyla 1 g/cm3, 3 g/cm3 ve 4 g/cm3
olan X, Y ve Z sıvılarından eşit hacimlerde alınarak doldurulduğunda 200 g gelmektedir.
Buna göre,
a) Sadece Y sıvısıyla kap tamamen doldurulursa kaç g gelir?
b) X ve Z sıvılarıyla eşit hacimde alınarak kap doldurulursa kaç g gelir?
92
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
8. Taban yarıçapı r ve yüksekliği h olan içi dolu bir silindirin yarıçapı 3, yüksekliği 4 katına
çıkartılırsa dayanıklılığı nasıl değişir?
m (g)
9. Şekilde K ve L sıvıları ile bu sıvıların homojen
olarak karıştırılmasıyla elde edilen karışımın kütle
hacim grafiği verilmiştir. K sıvısından 90 g,
L sıvısından V hacminde sıvı alınarak karışım
yapıldığına göre V kaç cm3’tür?
30
K
Türdeş karışım
L
20
10
0
10
20
30
V (cm3)
10.Tamamen kuru iki cam tabaka üst üste konulduğunda birbirinden kolayca ayrılabilirken aynı
cam tabakaların değen yüzeyleri nemli olduğunda birbirinden ayırmak zorlaşır. Bu olayın
nedenini açıklayınız.
93
2. ÜNİTE
C) Aşağıdaki cümleleri kutucuklara doğru (D) veya yanlış (Y) yazarak değerlendiriniz.
Yanlış olan ifadelerin doğrusunu altında kalan boşluklara yazınız.
1. Aynı şartlarda eşit kütleli maddelerden hacmi büyük olanın özkütlesi küçüktür.
2. Canlıların boyutları büyüdükçe dayanıklılıkları artar.
3. Ataşın su üzerinde durması adezyonun etkisinin fazla olmasındandır.
4. Sıvının kohezyon kuvveti büyükse yüzey gerilimi büyük olur.
5. Seramiğin kalitesi hazırlanan hamurunun özkütlesiyle belirlenir.
D) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri kutu içinde verilen sözcük ya da sözcük
öbekleriyle tamamlayınız.
1. …………………ve …………………….sahip olan her şeye madde denir.
2. Bulunduğu ortama göre değişmeyen madde miktarına ………………… denir.
3. Kütle ve ağırlık ………………… kavramlardır.
4. Hacmin SI sistemindeki birimi …………….tür.
5. Maddelerin birim hacminin kütlesine ……......................denir. SI sistemindeki birimi………….tür.
6. Sabit……………….ve …………………ta özkütle, saf maddeler için ayırt edici özelliktir.
7. Madde miktarındaki artış özkütleyi ……………………….
8. Sabit basınç altında katı maddenin sıcaklığı artarsa özkütlesi ……………..
9. Karışımların özkütle değeri her zaman karışıma giren maddelerin özkütle değerlerinin…………………… bir değer alır.
10. Düzgün geometrik yapılı katıların boyutları orantılı olarak arttıkça dayanıklılıkları ……………..
11. Küp, silindir ve prizmada dayanıklılık ....................... değeri ile orantılıdır.
12. Sıvının kendi molekülleri arasındaki çekim kuvvetine……………….. adı verilir.
13. Kohezyon kuvveti adezyon kuvvetinden daha büyük olan sıvılar ……………………sıvılardır.
14. Adezyon kuvveti kohezyon kuvvetinden büyük olan sıvılar ince bir boru içerisine konulduğunda sıvı yüzeyi …………………………….. şeklini alır.
15. Yüzey gerilimi, sıvı ……………………………bir özelliğidir. Sıvının her bölgesinde görülmez.
sıcaklık
azalır
m3
kohezyon
kütle
ıslatmayan
değiştirmez
hacim
özkütle
ağırlık
yüzey
arasında
kütle
adezyon
basınç
1/h
çukur
kg/m3
farklı
azalır
ıslatan
94
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
E) Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularda uygun olan seçeneği işaretleyiniz.
1. İçinde 70 cm3 seviyesinde su bulunan 100 cm3 ölçekli taşırma kabına özkütlesi 3 g/cm3 olan
özdeş 3 adet bilye bırakıldığında kaptan 30 cm3 su taşmaktadır. Buna göre bir bilyenin kütlesi kaç g’dır?
A) 20
B) 30
C) 60
D) 90
E) 120
2.80 cm3 kuru kum üzerine 50 cm3 su ilave edildiğinde toplam hacim seviyesinin 114 cm3
olduğu gözlenirken toplam kütlenin 162,8 g olduğu ölçülüyor. Buna göre kumun özkütlesi kaç g/cm3’tür? (dsu = 1g/cm3, mkap = 20 g)
A)1,25
B) 1,30
C) 1,45
D) 1,55
E) 1,60
3.Yandaki tabloda K, L, M, N sıvılarına ait
kütle, hacim ve sıcaklık değerleri verilmiştir. Buna göre hangi maddeler aynı
olabilir?
A) M ve N
B) K ve M
C) L ve M
D) K ve L
E) K ve N
Sıvı Kütle(g) Hacim(cm3) Sıcaklık (°C) K 120 40 20 L 120 60 20 M 90 30 30 N 120 40 30 4.Özkütlesi 5 g/cm3, yarıçapı 4 cm olan metal bir kürenin kütlesi 900 g’dır.
Buna göre küre içindeki boşluğun hacmi kaç cm3’tür? (π = 3 alınız)
A) 256
B) 116
C) 96
D) 76
E) 26
5.Özkütleleri 3 g/cm3 ve 7 g/cm3 olan aynı sıcaklıktaki X ve Y saf maddelerinden yapılmış
alaşımın özkütlesi 5 g/cm3tür.
Bu alaşımın 500 gramında X maddesinden kaç gram vardır?
A) 150
B) 200
C) 300
D) 350
E) 375
6.Özkütleleri sırasıyla 19,3 g/cm3, 11,3 g/cm3 , 7,8 g/cm3 olan altın, kurşun ve demir
külçeler hakkında aşağıda ifadelerden hangisi doğrudur?
A) Ağırlıkları eşit ise taşırma kabından en fazla su taşıran demir külçedir.
B) Kütleleri eşitse en büyük hacme sahip olan altın külçedir.
C) Külçeler tam ortadan iki parçaya ayrılırsa özkütleleri de yarıya düşer.
D) Demir külçenin kütlesi 1kg ise hacmi de 78.000 cm3tür.
E) Hacimleri eşitse en hafif olan kurşun külçedir.
95
2. ÜNİTE
7.Şekilde taban alanları aynı olan A ve B kaplarında
eşit yükseklikte 2d ve 4d özkütleli sıvılar bulunmaktadır. Bu sıvılar C kabına döküldüğünde oluşan homojen karışımın özkütlesi aşağıdakilerden
hangisi olabilir?
A) 2d
B) 2,5d
C) 3d
D) 3,2d
E) 4d
A
2d
8.Aynı sıcaklıkta bulunan X ve Y sıvıları ile bu sıvılara ait
karışımın kütle-hacim grafiği verilmiştir. Karışıma katılan
sıvıların kütleleri mX ve mY olduğuna göre
mX
oranı aşağıdakilerden hangisidir?
mY
A) 2/3
B) 1
C) 3/4
D) 3/2
B
C
4d
s
s
m (g)
s
dx
dk
dy
E) 4/3
0
V (cm3)
9.Dayanıklılık hakkında aşağıda verilen bilgilerden hangisi doğrudur?
A) Dayanıklılık, yalnızca cismin boyutlarına bağlıdır.
B) Boyutlar arttıkça dayanıklılık azalır.
C) Cisimlerin dayanıklılığı, cismin kesit / hacim oranına eşittir.
D) Cismin dayanıklılığı hacmi ile orantılıdır.
E) Aynı geometrik şekilli tüm cisimlerin dayanıklılıkları birbirine eşittir.
10.Boyutları 10 cm olan karton küp düz bir zemine konulduğunda sabit bir şekilde durmaktayken boyutları 4 m’ye çıkarıldığında yamulup eğiliyor. Bu durumun nedeni aşağıda
verilen seçeneklerin hangisinde doğru açıklanmıştır?
A) Kartonun boyutları arttığında ağırlığı azalmıştır.
B) Kartonun boyutları arttığında özkütlesi azalmıştır.
C) Kartonun boyutları arttığında denge noktası değişmiştir.
D) Kartonun boyutları arttığında dayanıklılığı azalmıştır.
E) Kartonun boyutları arttığında yüzey alanı değişmemiştir.
11.Bir köprünün ayaklarının o köprüye dayanamayacağını düşünen bir mühendis, köprü ayaklarının dayanıklılığını artırmak için
I. Tüm boyutlarını aynı oranda büyütmeli.
II. Boyutları aynı kalmak üzere daha hafif malzeme kullanılmalıdır.
III. Köprüye yeni ayaklar eklemeli.
Yukarıdakilerden hangisi ya da hangilerini yapmalıdır?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I-II
D) II-III
E) I-II-III
96
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
12. Aşağıdaki anlatımlardan kaç tanesi yüzey gerilimi ile ilgilidir?
I. Suyun temizlikte kullanılması
II. Lensin göze yapışması
III. Suyun ince cam boruda yükselmesi
IV. Suyun ince cam boruda kavis alması
V. Su damlalarının durgunken küre şeklini alması
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
13. Şekilde aynı yüzey üzerinde duran K, L ve M sıvılarına ait eşit kütleli damlalar görülmektedir.
Buna göre,
I. Yüzeyi en iyi ıslatan M’dir.
II. L’nin yüzey gerilimi en büyüktür.
III. K’ nın kohezyon kuvveti en küçüktür.
Yukardakilerden hangisi ya da hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I-II
D) II-III
E) I-II-III
14.
X
Y
Z
10 °C’de saf su
10 °C’de
tuzlu su
80 °C’de saf su
Şekilde X, Y ve Z kaplarında verilen suların yüzey gerilim kuvvetleri arasındaki
ilişki aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
A) X>Y>Z
B) Z>Y>X C) Y>X>Z D) X=Y>Z
E) Y>X=Z
15. Bir kapta +4 °C sıcaklığında saf su bulunmaktadır. Bu suyun sıcaklığı arttırılırsa
I. Özkütle,
II. Kohezyon kuvveti,
III. Yüzey gerilimi niceliklerinden hangileri azalır?
A) Yalnız I
B) Yalnız II C) I-II D) II-III
E) I-II-III
16. Aşağıdakilerden hangisinin kılcallık olayı ile ilişkisi yoktur?
A) Bir ucu çaya batırılan küp şekerin dağılması
B) Peçetenin suyu emmesi
C) Tulumbanın suyu çekmesi
D) Gaz lambasındaki fitilin sürekli yanması
E) Binanın temelden nem alması
97
2. ÜNİTE
17. X borusu, Y ve Z sıvısı içine daldırıldığında borular içindeki sıvıların durumu şekildeki gibi olmaktadır.
Buna göre,
I. X ile Y arasındaki adezyon kuvveti, Y sıvısının kohez
yon kuvvetinden büyüktür.
II. Z sıvısı X borusunu ıslatır.
III.Z sıvısının kohezyon kuvveti Y sıvısının kohezyon kuvvetinden büyüktür.
Yukarıdaki yargılarından hangisi ya da hangileri doğ-
rudur?
A)Yalnız I
B) Yalnız II D) I-II
X
X
Y sıvısı
Z sıvısı
C) Yalnız III
E) I-III
18. Kılcallık etkisi aşağıdakilerden hangisine bağlı değildir?
A) Kılcal borunun yüksekliği B) Sıvının cinsi
C) Kılcal borunun genişliği
D) Yer çekimi
E) Kılcal borunun cinsi
19. Kütlesi bilinen bir bilezik dereceli silindir içindeki suya atıldığında dibe batıyor. Bu bilezik için
I. Hacmi bulunabilir.
II. Özkütlesi hesaplanabilir.
III. Yapıldığı maddenin cinsi belirlenebilir.
Yukarıdaki yargılarından hangisi ya da hangileri doğrudur?
A)Yalnız I
B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II
E) I,II ve III
20.
X
Y
rX
h
rY
Z
rZ
h
Yarıçapları rX , rY ve rZ olan aynı maddeden yapılmış X, Y ve Z silindirlerinin boyları yukarıdaki gibi verilmiştir.
Buna göre X, Y ve Z silindirlerinin dX, dY ve dZ dayanıklılıkları arasındaki ilişki aşağıdaki seçeneklerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?
A) dX = dY = dZ B) dX < dY < dZ C) dY < dX < dZ D) dX = dY < dZ E) dZ < dY = dX
98
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
ÖĞRENDİKLERİMİZİ İLİŞKİLENDİRELİM
1.Suyun yüzey gerilimi yağ, meyve suyu gibi sıvılardan daha fazladır. İçinde yağ da bulunan
çorba sıcaksa yağlar bir bölgede toplanmadan içinde dağılacaktır. Çorba soğuduğunda ise
yağlar, üstte bir tabaka halinde toplanacaktır. Yağın çorba içinde bu iki farklı durumunu kohezyon kuvveti ve yüzey gerilimi ile nasıl açıklarsınız?
2.Havuzda yüzen bir kişinin başını sudan çıkarmaya başladığı anda saçlarının birbirine yapıştığını
görürsünüz. Aynı durumu resim fırçasını sudan çıkarırken de görürüz. Her iki olayı adezyon,
kohezyon kuvveti ve yüzey gerilimi bilgilerinden yola çıkarak nasıl açıklayabilirsiniz?
3.İçinde boşluk bulunan kapalı küre şeklindeki katı bir cismin yapıldığı maddenin cinsini
bulmak için çalışma yapmak istiyorsunuz. Yapacağınız işlemleri maddeler halinde yazarak
açıklayınız.
4.Özkütle kavramının bilinmediği bir dönemde arkeolog olsaydınız kazılarda bulduğunuz tacın
saf altın olup olmadığını nasıl anlardınız?
5.Beton elektrik direklerinin içi boş olup tabandan yukarıya doğru gittikçe incelir. Bu durumu
dayanıklılık konusunda öğrendiğiniz bilgilerle nasıl açıklarsınız?
99
3. ÜNİTE
ÜNİTE
3.
HAREKET VE KUVVET
9.3.1. HAREKET
9.3.1.1. Hareket ve Çeşitleri
9.3.1.2. Hareketin Temel Kavramları
9.3.1.3. Düzgün Doğrusal Hareket
9.3.1.4. İvme
9.3.2. KUVVET
9.3.2.1. Kuvvet ve Çeşitleri
9.3.3. NEWTON’IN HAREKET YASALARI
9.3.3.1. Eylemsizlik Prensibi
9.3.3.2. Temel Yasa
9.3.3.3. Etki-Tepki Prensibi
9.3.4. SÜRTÜNME KUVVETİ
100
HAREKET VE KUVVET
Fotoğrafı anlatan en uygun sözcük
eğlence olmalı. Çarpışan arabalar, gondol,
hız treni, atlı karınca, dönme dolap ve çok
daha fazlası... Lunaparkta hareketin çok
farklı çeşitleri kullanılarak heyecan ve eğlence gibi duygulara hitap ediliyor. Tüm bu
gösteriş, eğlence ve ışığın yanında oldukça
mütevazı ve sönük kalan elma ağacını da
gördünüz mü? Lunaparkın tam sağında...
Eğlenceli bir hikâyenin başlama nedeninin
o basit ve mütevazı elma ağacı olduğunu
biliyor musunuz?
Bu ünitede hareketin tanımı yapılarak, hareket türleri sınıflandırılıp hareketli cismin yer değiştirmesi ve aldığı yol kavramları üzerinde durulacaktır. Bu bilgilerin ışığında ortalama hız, ortalama sürat,
anlık hız ve anlık sürat kavramları tanımlanarak bunlar arasındaki farklar ve günlük hayat içinde bu
kavramların kullanıldığı yerler ve kullanım şekillerine örnekler verilecektir. Ünitenin ilerleyen bölümlerinde ivme ve kuvvet kavramları tanıtılarak sabit hızlı ve ivmeli harekette kuvvet-ivme ilişkisi açıklanacaktır. Son bölümde ise Newton’ın hareket yasaları hakkında bilgi verilerek bu yasaların günlük
hayatımızdaki hareketi nasıl açıkladığı üzerinde durulacaktır. Sürtünme kuvveti tanıtılıp bu kuvvetin
günlük yaşamdaki etkilerine örnekler verilecek, sürtünme kuvvetinin yaşamımızdaki avantaj ve dezavantajları incelenecektir.
101
3. ÜNİTE
HAZIRLIK SORULARI
1.Evinizin yerini nasıl tarif edersiniz? Tarif ederken nelerden faydalanırsınız?
2.Araç göstergelerinde gördüğünüz “ km/h” birimiyle verilen büyüklük neyi ifade eder?
3.Temas etmeden (fiziki olarak dokunmadan) bir cismi nasıl hareket ettirebilirsiniz? Bu soruda
örnek olarak demir bir çiviyi ve küçük bir kağıt parçasını hareket ettirmeyi düşünebilirsiniz.
4.Sürtünme kuvvetinin olmadığı bir yerde yaşasaydınız ne tür zorluklarla karşılaşırdınız?
9.3.1. HAREKET
Görsel 3.1’de şehirlerarası otobüs yolculuğu yapan yolcular görülmektedir. Otobüsteki herhangi bir yolcu diğer koltuklardaki yolcuları, şoförü, koltukları, perdeleri vb.
otobüsün içindeki birçok şeyi durağan olarak
algılar. Bunun sebebi etrafındaki her şeyin
aynı yönde ve aynı büyüklükte hızla hareket ediyor olmasıdır. Yolcunun etrafındakiler
kendisinden uzaklaşıp kendisine yaklaşmadığı için yolcu her şeyi durağan olarak algılar.
Otobüsün dışında bulunan bir kişi ise hareketi, içeride bulunan yolcudan çok farklı algılar.
Otobüsün dışında bulunan kişiye göre otobüs
ve içinde bulunan her şey hareketli ve aynı hızla kendisinden uzaklaşmakta ya da kendisine
yaklaşmaktadır.
Görsel 3.1: Yolculuk yapan insanlar
Benzer bir durumla bisiklet kullanırken
de karşılaşılır. Bisiklet ile hareket halindeyken Görsel 3.2’deki gibi çevremizdeki ağaç,
taş benzeri varlıklar geriye gidiyor gibi algılanır. Gece yolculuklarında otobüsün camından
dışarıya bakıldığında elektrik direkleri geriye
gidiyor gibi algılanır. Günlük hayatımızdan
buna benzer örnekleri çoğaltmak mümkündür.
Görsel 3.2: Bisiklet ile yolculuk
Fark edilmese de sürekli hareket halindeyiz. Dünya kendi ekseni etrafında dönerken aynı zamanda Güneş etrafında da dolanmaktadır. Güneş de hem kendi ekseni etrafında hem de galaksimizin
etrafında dolanmaktadır. İlk defa 20. yüzyılın başlarında Edwin Hubble (Edvin Habıl) tarafından
yapılan gözlemler evrenin büyük bir hızla genişlediğini göstermektedir. Bu da evrendeki galaksilerin çok büyük hızla hareket ettiği anlamına gelir. Dünya, evren genişlerken diğer yıldızlarla birlikte
saatte 2,1 milyon km hızla ilerliyor. Yani evrende hiçbir cisim durağan değildir. Ama bizler üstünde
yaşadığımız Dünya’nın hareketini algılayamıyoruz. Kendimizi durağan zannediyoruz.
102
HAREKET VE KUVVET
Genel olarak hareket, gözlemcinin hızına ve hareket yönüne göre farklı algılanır. Yani hareket
görecelidir. Göreceli hareketi en güzel anlatan olay, gece şehirlerarası otobüs yolculuklarında iki araç
birbirini geçerken gözlenir. Otobüs içindeki bir yolcu, kendilerini sollayan otobüsü belirli bir hızla
ileriye gidiyor olarak görür. Sollayan otobüsteki bir yolcu ise geride kalan otobüsün yine aynı büyüklükteki hızla geriye gittiğini algılar. Yol kenarında duran bir kişi ise iki otobüsün de ileriye doğru
büyük bir hızla hareket ettiğini görür. Dikkat edilirse üç gözlemci de hareketi farklı algılar.
9.3.1.1. Hareket ve Çeşitleri
Etrafınıza baktığınızda hareketle ilgili birçok örnek görebilirsiniz. Öğretmeniniz ders anlatırken hareket halindedir.
Görsel 3.3’te gördüğünüz saatin akrep, yelkovan ve saniye ibresi, saatin pili tükenene kadar hareket eder. Gitarınızın tellerine
vurduğunuzda tellerin titreştiğini; camdan dışarı baktığınızda
araçların, insanların, kuşların, böceklerin, rüzgârın etkisi ile
ağaç dallarının kısaca tüm doğanın hareket halinde olduğunu
görebilirsiniz.
Görsel 3.3: Saat
Genel olarak hareket; öteleme, titreşim ve dönme
olarak gruplandırılır. Öteleme hareketi, cismin belirli
bir yörünge boyunca doğrusal olarak yer değiştirmesidir. Görsel 3.4’teki trenin yaptığı hareket ötelemeye
örnek olarak verilebilir. Asansörün yukarı çıkarken veya
aşağı inerken yaptığı hareket, bayrağın göndere çekilmesi, elmanın dalından yere düşmesi, uçağın kalkması,
gökyüzünde bir doğru boyunca hareketi ve yere inmesi
de bir öteleme hareketidir.
Görsel 3.4: Hızlı tren
Titreşim hareketi, denge konumu etrafında yapılan
gidiş-geliş hareketidir. Görsel 3.5’teki kuşun kanat çırpması
bir titreşim hareketidir. Sarkacın iki nokta arasındaki
salınım hareketi, salıncakta sallanan kişinin hareketi, bungee
jumping yapan kişinin hareketi de titreşim hareketine örnek
olarak verilebilir.
Dönme hareketi, sabit eksen etrafında yapılan ve
yörüngesi çember veya elips şeklinde olan harekettir. Bir
hareketin dönme hareketi olarak kabul edilebilmesi için bir
tam tur dönmesi gerekmez. Belli bir merkez etrafında yay
çizmesi yeterlidir. Görsel 3.6’daki rüzgar türbinlerinin pervanelerinin hareketi, Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki
dönüşü ve Güneş etrafındaki dolanımı, viraja giren otomobillerin dönüş hareketi, dönme hareketine örnektir.
Bazı cisimler ise hem öteleme hem de dönme hareketini
birlikte yapar. Örneğin topun yerde dönerek ilerlemesi buna
örnektir. Bu harekete yuvarlanma adı verilir.
Görsel 3.5: Kuşun kanat çırpması
Görsel 3.6: Rüzgar türbinleri
103
3. ÜNİTE
Tablo 3.1’de çeşitli hareketlere ait örnekler verilmiştir. Bu örneklerin hangi hareket çeşidi ya da
çeşitlerine ait olduğunu (X) ile işaretleyiniz.
Tabo 3.1: Hareket çeşitleri
Hareket
Asansörün yukarı kata çıkışı
Ötelenme
Dönme
Titreşim
Akrep, yelkovan ve saniye ibresinin hareketi
Merdivenlerden yukarı çıkan bir kişinin yapacağı hareket
Rüzgarın etkisi ile ağaç dallarının yaptığı salınım hareketi
Böceklerin kanat çırpışları
Yuvarlanarak ilerleyen futbol topu
9.3.1.2. Hareketin Temel Kavramları
Hareketi tanımlayabilmek için öncelikle referans noktası ve konum kavramları bilinmelidir. Referans noktası ve
konumun ne demek olduğunu, konumun belirlenmesinde
referans noktasından nasıl yararlanıldığını resimler yardımıyla açıklayalım.
Görsel 3.7’deki çocuğun bulunduğu yeri tarif edebilir
misiniz? Çok zor değil mi? Zorluğun asıl nedeni çocuğun
etrafında bulunduğu yeri belirleyebilecek hiçbir dikkat çekici noktanın bulunmamasıdır. Bulunduğu yerin belirlenebilmesi için yine bilinen başka bir noktaya ihtiyaç duyulur.
Görsel 3.7: Çoçuğun bulunduğu yer
Görsel 3.8’de çoğu insanın
yaşamış olduğu bir durumu görüyorsunuz. Arkadaşlarıyla çarşıda buluşmak için sözleşen Esra,
buluşma yerine herkesten önce
geliyor. Esra arkadaşlarına bulunduğu konumu belediye binasına
veya Atatürk Anıtı’na göre farklı
şekillerde tanımlayabilir. “Atatürk Anıtı’nın 20 m doğusundayım.” veya “Belediyenin giriş
kapısının 50 m güneyindeyim.”
şeklinde konumunu tarif edebilir.
Görsel 3.8: Konum
Bir konumun belirlenebilmesi için seçilen okul, belediye binası, heykel gibi sabit ve bilinen
noktalara referans noktası denir. Farklı referans noktalarının seçilmesi konumun farklı tanımlanmasına
neden olur. Hareketli veya tanınmayan noktalar referans olarak alınamaz. Örneğin trafikte hareket
halindeki bir aracı referans noktası olarak alamazsınız.
Konum, seçilen bir referans noktasına göre cismin yönlü uzaklığıdır. Konum belirlenirken
büyüklüğün yanı sıra yöne de ihtiyaç duyulduğunu fark etmişsinizdir. (Belediyenin giriş kapısının
50 m güneyindeyim.)
104
HAREKET VE KUVVET
Hatırlarsanız birimi yanında başlangıç noktası, yön ve doğrultusu olan niceliklere vektörel nicelikler demiştik. O halde konum vektörel bir büyüklüktür ve referans noktasından cismin bulunduğu
yere doğru çizilen bir ok ile gösterilir. x sembolü ile gösterilir ve birimi metredir. Vektörel bir büyüklük olduğunu belirtmek için sembolünün üzerine “ " ” işareti koyulur.
Görsel 3.9’da Esra’nın farklı referans noktalarına göre konumu tanımlanmıştır. Bilgilerimiz ışığında konumun nasıl tanımlandığına ve gösterim şekline dikkat edelim. Esra’nın Atatürk Anıtı’na ve
belediye binasına göre vektörel olarak konumu kırmızı oklarla gösterilmiştir.
X1
X2
Görsel 3.9: Konumun gösterimi
Konumun nasıl belirleneceği
ile ilgili olarak bir resim daha inceleyelim. Görsel 3.10’daki bankamatik önünde işlem yapmak
için bekleyen Serkan’ın konumu o
an Derya’yı veya Çağan’ı referans
noktası alarak belirlenebilir.
Görsel 3.10’daki duruma göre
referans noktası olarak Çağan seçilirse Derya’nın konumu“1m ileride”, Serkan’ın konumu da “2 m
ileride” şeklinde belirlenir.
Referans noktası olarak Derya kabul edilirse Serkan ve Çağan’ın konumları farklı belirlenir.
Görsel 3.11’e baktığınızda Derya’ya göre, Serkan 1 m ileride, Çağan ise 1 m geridedir. “İleri” veya
“geri” sözcüklerini kullanmak yerine Derya’nın konumu “0” kabul
edilerek Serkan’ın konumu +1 m
Çağan’ın konumu ise -1 m şeklinde ifade edilir.
Serkan
Çağan
Derya
x1 = 1m
x2 = 2 m
Görsel 3.10: Bankamatik önünde sıra bekleyen insanlar
Serkan
Derya
x1 = 1 m
x2 = - 1 m
Görsel 3.11: Bankamatik önünde sıra bekleyen insanlar
105
Çağan
3. ÜNİTE
Gördüğünüz gibi (+) ve (-) işaretleri sadece yön belirlemek için kullanıldı. Matematikteki
gibi büyüklük veya küçüklük belirtmek için kullanılmadı. İlerleyen zamanlarda büyüklükleri ifade
ederken (+) ve (-) işaretlerini sıkça kullanacaksınız. İfade edilen büyüklük, konum gibi vektörel ise
(+) ve (-) işaretinin sadece yönü gösterdiğini aklınızdan hiç çıkarmayın.
Ünitenin başında cisimlerin yaptığı hareket çeşitlerini görmüştünüz. Sonrasında öğrendiğiniz
referans noktası ve konum kavramlarından sonra hareketin genel tanımını aşağıdaki gibi yapılabilir.
Cismin seçilen herhangi bir referans noktasına göre konumunun zaman içinde değişmesi hareket
olarak tanımlanır.
Hareket eden cisimlerden bazıları zaman içinde konumunu değiştirirken bazıları da dönüp
dolaşıp aynı noktaya gelebilir. Bu durumda cismin yer değiştirmediği söylenir. Bu durum şu örnekle
açıklanabilir. Cuma akşamı okuldan ayrılırken arkadaşınız Ersan’ı sırasında Görsel 3.12’deki gibi
otururken görüyorsunuz. Pazartesi sabahı sınıfa geldiğinizde Ersan’ı Görsel 3.13’teki gibi yine
aynı yerde otururken görüyorsunuz. Bu gözlem sonunda Ersan'ın aynı yerde bulunması iki şekilde
yorumlanabilir.
Görsel 3.12: Ersan 1. durum
Görsel 3.13: Ersan 2. durum
1. Ersan okuldan hiç ayrılmayıp tüm hafta sonunu sırasında oturarak geçirmiştir.
2. Ersan okula sizden daha önce gelip sırasına oturmuştur.
Elbette ikinci açıklama mantıklı olandır. Ersan’ın tüm hafta sonunu sırasında oturarak geçirdiğini
kimse düşünmemiştir. Ersan hafta sonu arkadaşlarıyla buluşup gezmiş, belki de İzmir’deki dedesini
ziyaret etmiştir. Kısacası hafta sonu epeyce yol katetmiş olabilir. Fakat pazartesi tekrar okula gelen
Ersan, ilk konumu olan sırasına geri dönmüştür. Bu durumda Ersan’ın yaklaşık iki buçuk gün
sonundaki yer değiştirmesi sıfır olacaktır. Dikkat edilirse Ersan’ın yer değiştirmesini bulurken iki
buçuk gün boyunca alınan mesafe dikkate alınmadan sadece son konumu ile ilk konumu arasındaki
farka bakıldı. Son konum ile ilk konum arasındaki fark, yer değiştirme olarak tanımlanır. Tx sembolü ile
gösterilir ve SI birim sistemindeki birimi metredir. Vektörel bir büyüklüktür. Yer değiştirme aşağıdaki
bağıntı ile bulunur.
Tx = x son - x ilk (Fizik biliminde T sembolü değişimi ifade eder.)
Yer değiştirmenin büyüklüğü, son konum ile ilk konum arasındaki en kısa mesafe ölçülerek
bulunur. Yönü de ilk konumdan son konuma doğru çizilen vektörle gösterilir.
Ersan’ın üç gün boyunca almış olduğu mesafe ise fizikte alınan yol olarak bilinir. Alınan yol,
hareketlinin yörüngesi boyunca gittiği mesafelerin toplamıdır. x sembolüyle gösterilir. SI birim
sisteminde birimi metredir. Skaler bir büyüklüktür.
106
HAREKET VE KUVVET
Yer değiştirme ile alınan yolun
nasıl gösterildiğini ve aralarındaki
farkı Görsel 3.14’te gösterilen krokiyi inceleyerek daha iyi anlayacaksınız. Yandaki krokide sabah evinden
çıkıp okuluna giden bir öğrencinin
izlediği yörüngeyi görüyorsunuz.
Alınan yol, kırmızı renkle gösterilen
toplam mesafedir. Yer değiştirme ise
ilk ve son konum arasındaki en kısa
mesafedir. Yer değiştirme ilk konumdan son konuma çizilen bir vektörle (sarı ok) gösterilir. Alınan yolun
yönsüz, yer değiştirmenin yönlü büyüklük olduğuna dikkat ettiniz mi?
OKUL
EV
Görsel 3.14: Sokak krokisi
Aşağıda verilen görsellerde araçların, yörüngeleri (aldığı yol) kırmızı oklarla gösterilmiştir.
Yer değiştirmenin nasıl gösterildiğine dikkat edin. (Yer değiştirme vektörü sarı oklarla gösterilmiştir.)
Görsel 3.15: Cadde krokisi 1
Görsel 3.16: Cadde krokisi 2
Görsel 3.17: Cadde krokisi 3
Görsel 3.18: Cadde krokisi 4
107
3. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Yolda hareket halinde olan bir otomobil ile kaldırımda
yürüyen yaya aynı anda durağın hizasından geçiyor. Bu
andan itibaren otomobil 300 m ilerideki kavşağa ulaşıyor.
10 m yarı çaplı yarım daire şeklindeki kavşaktan U dönüşü yaparak 360 m ilerideki marketin önünden geçiyor. Bu
anda yaya da 100 m ilerlemiş oluyor.
Durağın konumunu sıfır olarak belirlerseniz yaya ve otomobilin
a) Yer değiştirmeleri kaç m’dir?
b) Aldıkları yollar kaç m’dir? (π=3 alınız)
100 m
DURAK
360 m
300 m
r = 10m
Çözüm:
a) Yer değiştirme, son konum ile ilk konum arasındaki en kısa mesafedir. Otomobilin çapraz olan yer değiştirmesini bulmak için dik üçgen oluşturularak pisagor bağıntısından yararlanılır. Bu bağıntıya göre dik kenar
uzunluklarının karelerinin toplamı hipotenüs uzunluğunun karesine eşittir. Pisagor bağıntısı
a
2
2
2
c =a +b
b
c=
c
2
2
a + b şeklinde verilir. Pisagor bağıntısının da yardımıyla yerdeğiştirmeler hesaplanır.
YAYA
OTOMOBİL
a=
x son
x ilk
Tx = c = a 2 + b 2
Tx = 20 2 + 60 2
Tx = 20 10 m
b=
Tx = 100 m
x son
x ilk
b) Yayanın aldığı yol
xYaya = 100 m olacaktır.
Otomobil ise önce 300 m düz ilerlemiş, sonra yarım daire şeklinde “U” dönüşü yaparak
2rr
2 = 30 m yol almış ve sonra da 360 m daha düz yol almıştır. Toplamda
xOtomobil = 300 + 60 + 360 = 720 m yol almıştır.
2. Beyza hafta sonu evinden çıkıp tenis kursuna gitmekte ve iki saatin sonunda tekrar evine dönmektedir. Beyza’nın
evden kursa giderken yaptığı yer değiştirme ile kurstan eve dönerken yaptığı yer değiştirme aynı değildir. Neden?
Çözüm:
Beyza’nın yapmış olduğu yer değiştirmeler şekildeki gibi çizilebilir.
KURSA GİDİŞ (-)
Tx
(+)
(-)
EVE DÖNÜŞ
- Tx
(+)
Yer değiştirmelerin aynı büyüklükte ancak zıt yönlü olduğuna dikkat edin. Yer değiştirme, vektörel bir
büyüklüktür. İki vektörün birbirine eşit sayılabilmesi için büyüklüklerinin yanında yönlerinin de aynı olması gerekir. Dolayısıyla Beyza’nın evden kursa giderken ve kurstan eve dönerken yaptığı yer değiştirmeler eşit değil ancak
yer değiştirmelerinin büyüklükleri eşittir.
108
HAREKET VE KUVVET
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
3. x1=80 km konumundan harekete başlayan bir araç x2=100 km konumuna geldiğinde bir süre duruyor. Bu konumdan tekrar harekete geçen cisim x3=-20 km konumunda hareketini sonlandırıyor. Cismin yapmış olduğu yer
değiştirmeyi ve aldığı yolu hesaplayınız. (Aracın aldığı yollar kırmızı oklarla gösterilmiştir.)
-x(km)
-20
0
80
100
+x(km)
Çözüm:
Aracın yer değiştirmesi,
Tx = x son - x ilk = - 20 - 80 = - 100 km’dir.
Alınan yol ise
x = 20 + 120 = 140 km şeklinde bulunur.
Yer değiştirme ve alınan yola ait özellikler Tablo 3.2’deki gibi özet şeklinde verilebilir.
Tablo 3.2: Yer değiştirme - Alınan yol
Yer değiştirme
Alınan yol
SI birim sisteminde birimi metredir.
SI birim sisteminde birimi metredir.
Son konum ile ilk konum arasındaki en kısa mesafe
ölçülerek bulunur.
Yörünge boyunca gitmiş olduğu mesafelerin
toplanmasıyla bulunur.
Vektöreldir.
Skalerdir.
Negatiflik küçüklüğü değil yönü belirtir.
Negatif değerleri yoktur.
Hareket konusuna ait konum, yer değiştirme
ve alınan yol kavramları öğrenildiğine göre
sıradaki iki kavram incelenmeye başlanabilir. Bu
kavramlardan biri hız, diğeri ise sürattir. Her iki
kavram günlük yaşamda sıkça kullanılmaktadır.
Mesela izlediğiniz bir futbol maçında herkesi
geride bırakan futbolcu için spikerin bazen çok
hızlı bazen de çok süratli dediğini duymuşsunuzdur. Görsel 3.19’daki gibi hareketli bir aracın
göstergesine baktığınızda hız olarak bildiğiniz
bir değer görürsünüz. Göstergede görülen değer
aracın hızını mı, süratini mi göstermektedir?
Görsel 3.19: Araç sürat göstergesi
Trafikte yolların bazı bölümlerinde ilgili kurumlar tarafından güvenlik amaçlı hız sınırı belirlenip radarlarla hız kontrolü yapılmaktadır. Peki, bu kavramlar doğru kullanılıyor mu? Hız zannedilen
sürat, sürat zannedilen de hız olabilir mi? Belki de hız veya sürat yerine ortalama hız, ortalama sürat,
anlık hız veya anlık sürat kavramlarının kullanılması gerekir. Bu kavramları tanımadan bu sorulara
cevap bulmak olanaksız gibi görünüyor.
109
3. ÜNİTE
Hız
Birim zamanda yapılan yer değiştirmeye hız denir. Vektörel bir büyüklük olup SI birim sisteminde birimi m/s’dir. Bir hareketli toplam hareket süresince farklı hızlarla hareket ediyorsa ortalama
hız ve anlık hız olmak üzere iki farklı hıza sahiptir.
Ortalama Hız
Bir hareketlinin toplam yer değiştirmesinin geçen süreye oranına ortalama hız denir. Yer değiştirmenin hareket boyunca geçen süreye bölünmesiyle bulunur. SI birim sisteminde birimi m/s’dir. v sembolü ile gösterilir.
Ortalama
Hız =
Tx x son - x ilk
Toplam yer değiştirme yani
v ort = 3t = tson - tilk
Geçen süre
bağıntısıyla ifade edilir.
Yer değiştirme vektörel bir büyüklük olduğunan ortalama hız da vektöreldir. Bu yüzden ifade
edilirken büyüklüğünün yanı sıra yönünün de belirtilmesi gerekir. Yönü, yer değiştirmenin yönüyle
aynıdır. Yönünden dolayı yer değiştirme bazen negatif değerler alabildiği için hız da negatif değerler
alabilir.
Ortalama Sürat
Ortalama sürat, bir cismin birim zamanda aldığı yoldur. Alınan toplam yolun hareket boyunca
geçen süreye bölünmesiyle bulunur. SI birim sisteminde birimi m/s’dir. v sembolü ile gösterilir.
Ortalama sürat =
xtoplam
Alınan toplam yol yani
v
ort =
Tt
Geçen süre
bağıntısıyla ifade edilir.
Ortalama sürat skalerdir. Bu yüzden ifade edilirken sadece büyüklüğünün belirtilmesi yeterlidir.
Hızdan en önemli farkı da budur. Alınan yol ve ortalama sürat skaler nicelikler olduğundan pozitif ve
negatif değerlerden bahsedilemez.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. A noktasından harekete başlayan bir kişi sırasıyla önce B, sonra C, en son
D noktasına toplamda 5 s’de ulaşıyor. Bu kişinin ortalama hız ve süratini
hesaplayınız.
20 m
Çözüm
A
Tx = 20 m
20 m
B
D
A
D
20 m
20 m
Tx
20
v ort = Tt = 5 = 4 m/s
xtop 60
Ortalama sürati: vort = Tt = 5 = 12 m/s
Ortalama hızı:
B
20 m
20 m
C
C
2. Doğrusal bir hat boyunca sabit süratle hareket eden tren, 300 km’lik yolu üç saatte aldıktan sonra 24 dk. mola veriyor. Kalan 276 km’lik yolu da 60 km/h sabit süratle alıp son durağa ulaşıyor. Trenin ortalama hız büyük-
lüğü kaç m/s’dir?
Çözüm
Tx1 = 300 km
Tt2
Tt1 = 3 h
Ttmola = 24 dk = 0, 4 h
Tx + T x
300 + 276
v ort = Tt + T1 t + T2t = 3 + 0, 4 + 4, 6 = 72 km/h
1
2
mola
Tx2 = 276 km
v2 = 60 km/h
Tx
= 4, 6 h
= v 2 = 276
60
2
vort =
72.1000
= 20 m/s bulunur.
3600
110
HAREKET VE KUVVET
3. Doğrusal bir hat boyunca sabit süratle hareket eden tren, 300 km’lik yolu üç saatte aldıktan sonra 24 dk. mola ÖĞRENDİKLERİMİZİ
PEKİŞTİRELİM
veriyor. Kalan 276 km’lik yolu da 60 km/h sabit süratle alıp
son durağa ulaşıyor. Trenin ortalama
hız büyük-
3. Kardeş olan Sami ve Furkan alışveriş için aynı anda evden
çıkıyorlar. Sami’nin, 700 m ilerideki markete girip alışverişini tamamlayıp eve dönüşü 10 dk. sürüyor. Furkan ise aynı
sürede 300 m uzaklıktaki pazar yerine ancak ulaşıyor. Sizce
kimin ortalama hızı daha büyüktür? Nedenini açıklayınız.
Pazaryeri
Market
Çözüm.............................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
Trafikte ortalama sürat kavramı yeşil dalga uygulamasında karşımıza çıkar. Yeşil dalga uygulamasında, trafik ışıklarının
peşpeşe olduğu yollarda birbiri ile koordineli yanacak şekilde
trafik ışıklandırma sistemi kurulur. Sürücüler, yeşil dalga uygulamasının yapıldığı Görsel 3.20’deki gibi bir yolda belirli
bir ortalama sürati tutturduklarında art arda gelen trafik lambalarının hepsinde yeşil ışığa denk gelirler. Böylece gitmek
istedikleri yere hem daha kısa sürede ulaşırlar hem de dur-kalk
yapmadıkları için yakıt tasarrufu sağlarlar. Bilinçli sürücüler
yeşil dalgadan yararlanmak için belirlenen ortalama sürat
değerlerine uymaya çalışırlar.
Görsel 3.20: Yeşil dalga yolu
Görsel 3.22: Hız koridoru
Görsel 3.21: Elektronik hız denetleme
sistemi
Ortalama sürat yardımıyla trafikte sürücülerin belirlenen sürat limitlerine uyup uymadıkları
tespit edilebilir. Sistem hız koridoru olarak adlandırılır. Bu sistemde denetim yapılacak yolun başına ve sonuna Görsel 3.22’deki gibi araçların hem plakalarını hem de yolculuk sürelerini tespit edebilen alıcılar yerleştirilir. Alıcıların tespit ettiği yolculuk süreleri sayesinde sistemdeki bilgisayarlar,
araçların o yoldaki ortalama süratlerini hesaplar. Sürat limitlerine uymayan araçlara ceza işlemi
uygulanır.
Sistemi tanımlamak için kullanılan hız koridoru ifadesi ve Görsel 3.21’deki trafik levhasında
yazılı olan hız kontrolü ifadesi, hız-sürat ayrımı anlamında doğru kullanılmış mıdır?
111
3. ÜNİTE
Anlık Hız
Bir yolculukta sürekli aynı hız değeri ile hareketin sürdüğünü düşünmek yanlış olacaktır. Mesela
hafta içi her gün kiminiz otobüs, kiminiz ise minibüs veya servis ile okula geliyor. Okul ile eviniz
arasındaki yer değiştirme yolculukta geçen süreye bölündüğünde ortalama hız değerini bulursunuz.
Sadece evden okula gelişte böyle bir hesaplama yaptınız ve ortalama hızınızın büyüklüğünü 2 m/s
olarak bulduğunuzu kabul edin.
Peki, yolculuk boyunca hız değeriniz sürekli 2 m/s miydi? Hızınızın büyüklüğünü hiç mi artırıp
azaltmadınız? Kırmızı ışıkta hiç mi beklemediniz? Düşünürseniz yolculuk boyunca hızlanma, yavaşlama, sabit hızla gitme ve durma eylemlerinin tamamını gerçekleştirdiğinizi görürsünüz. Bu durumda
yolculuğunuzun herhangi bir anına baktığınızda hız değerinizin 2 m/s’den oldukça farklı olabileceğini tahmin edebilirsiniz. Hareketin herhangi bir anında sahip olunan hıza anlık hız adı verilir. Birimi
SI birim sisteminde m/s’dir. Vektrörel bir büyüklüktür. Çoğu zaman hız olarak tanımlanan büyüklük
aslında anlık hızdır. Anlık hızın büyüklük değerine anlık sürat denir.
Hareket halindeki araçların göstergelerine
bakıldığında görülen değer hız değil, anlık hızın
büyüklüğü yani anlık sürattir. Görsel 3.23’teki
radarlar, araçların anlık süratlerini ölçer. Ayrıca
bu uygulamanın ismi hız kontrolü değil, anlık
sürat kontrolü olmalıdır. Benzer şekilde trafikte
hız sınırı ifadesi yerine anlık sürat sınırı ifadesinin kullanılması daha doğru olacaktır.
Görsel 3.23: Trafik radarı
Hareketin genel olarak öteleme, çembersel ve titreşim şeklinde gruplandırıldığı ünitenin başında
anlatılmıştı. Harekete ilişkin temel kavramlar da öğrenildiğine göre ünitenin bu kısmında öteleme
hareketin çeşitleri açıklanacaktır.
9.3.1.3. Düzgün Doğrusal Hareket
Hız sabitleyicisi açık olan bir aracın veya
Görsel 3.24’teki gibi bazı alışveriş merkezlerinde
karşılaşılan yürüyen merdivenlerin yaptığı hareketi, yavaşlama ve hızlanma haricinde asansörün
yaptığı hareketi gözünüzün önüne getirin. Görmüş
olanlar Görsel 3.25’teki gibi hızlanma ve yavaşlama haricinde telesiyejin yaptığı hareketi de düşünebilir. Hepiniz bu araçların yaklaşık doğrusal bir
yörünge boyunca sabit bir hızla hareket ettiklerini
söyleyebilirsiniz.
Görsel 3.24: Yürüyen merdivenler
Herhalde kimse kıvrılarak çıkan bir asansör veya su dalgası şeklinde
hareket eden yürüyen merdivenle karşılaşmamıştır. Yörüngenin doğrusal, hızın da sabit olduğu bu tip harekete düzgün doğrusal hareket adı
verilir. Kaydıraktan kayan bir çocuğun, düz yolda yavaşlayan bir aracın
yörüngesi doğrusaldır. Ancak hızı sabit değildir. Bu yüzden düzgün doğrusal hareket olarak adlandırılamaz.
Görsel 3.25: Telesiyej
112
HAREKET VE KUVVET
Düzgün doğrusal harekette konum, hız ve yer değiştirmenin zamanla nasıl değiştiği ve birbirleriyle nasıl ilişkili oldukları aşağıdaki deneyle ayrıntılı incelenecektir.
DENEY 1
Amaç: Düzgün doğrusal harekete ait konum, yer değiştirme ve hız kavramlarının incelenmesi
Yönerge
1.Deney için üç öğrenci seçiniz.
2.Birinci arkadaşınızın görevi, sabit hızla doğrusal bir yörünge
boyunca görselde görüldüğü gibi ayak adımı ile ilerlemek;
ikincinin görevi, kronometre ile zamanı kaydetmek; üçüncünün
görevi ise hareket boyunca belli aralıklarda yer işaretlemek
olacaktır.
Kullanılacak
Araç- Gereçler
-Tahta kalemi
-Kronometre
-Şerit metre
3.Birinci arkadaşınız harekete hazır bir şekilde beklesin. Bu
noktayı ‟0” konumu olarak işaretleyiniz.
4.Kronometrede sürenin tutulmaya başlanmasıyla birlikte birinci
arkadaşınız sabit bir hızla doğrusal bir yol boyunca sınıfın karşı
duvarına doğru ayak adımı ile ilerlemeye başlasın. Kronometreyi tutan arkadaşınız, dörder saniye arayla 4-8-12-16 şeklinde
süreyi söylesin. Süre başladığı an üçüncü arkadaşınız ilerleyen
arkadaşınızın bulunduğu konumu işaretlesin. Bu işleme, birinci
arkadaşınız karşı duvara ulaşıncaya kadar devam ediniz.
5.Öğretmeninizin yardımıyla her bir işaretin ‟0” konumuna olan
uzaklığını ölçülerek o noktanın konumunu belirleyiniz.
6.Elde edilen konum değerlerini Tablo 3.3’ e kaydediniz.
7.Konum-zaman tablosunun yardımıyla (0-4) s, (4-8) s, (8-12)
s, (12-16) s aralıklarındaki yer değiştirmeleri hesaplayarak
Tablo 3.4’ e kaydediniz.
x -x
Tx
8.
vort = Tt = son - ilk bağıntısının yardımıyla (0-4) s, (4-8) s,
tson tilk
(8-12) s, aralıklarındaki hızları hesaplayarak değerlerini
Tablo 3.4’ teki ilgili sütunlara kaydediniz.
9. Tablo 3.3 ve 3.4’e bakarak Görsel 3.26 ve Görsel 3.27’deki konum-zaman ve hız-zaman grafiklerini çiziniz.
Tablo 3.3: Zaman - konum tablosu
Zaman (s)
0. s
Konum (cm)
0
4. s
8. s
12. s
16. s
20. s
24. s
Tablo 3.4: Yer değiştirme - hız tablosu
Zaman Aralığı (s)
Yer değiştirme (cm)
(0-4) s
(4-8) s
(8-12) s
Hız (cm/s)
113
(12-16) s
(16-20) s
3. ÜNİTE
DENEY 1
Görsel 3.27: Hız-zaman grafiği
Görsel 3.26: Konum-zaman grafiği
Sonuca Varalım
• Yer değiştirme-zaman tablosunu incelediğinizde eşit zaman aralıklarındaki yer
değiştirmeler için ne söylenebilir?
• x-t grafiğini çizerken grafiğin yatayla yaptığı açı değişti mi?
• x-t grafiğinin yardımıyla istenilen herhangi bir zaman aralığı için yer değiştirme veya alınan
yol hesaplanabilir mi?
• v-t grafiğine bakarak hız değişimi ile ilgili ne söylenebilir?
Deneyde de görüldüğü üzere düzgün doğrusal harekete ait konum-zaman grafiği Görsel 3.28’deki
gibi olacaktır.Görsel 3.28’deki grafikten herhangi bir aralık için cismin yer değiştirmesi, aldığı yol,
ortalama hız ve sürat rahatlıkla bulunabilir.
Tx
Eğim = v ort = Tt
Tx
Tt
Grafiklerde eğim, dik üçgen oluşturulduğunda açının karşısındaki dik kenarın
açının komşusu olan dik kenara oranıdır.
Görsel 3.28’deki grafiğin eğiminin ∆x /∆t
oranını yani ortalama hız değerini verdiğine dikkat ediniz. Eğimin değişmesi “α”
açısının değişmesiyle mümkündür. “α”
açısı değişmezse eğimin değişmediği dolayısıyla da hızın değişmediği söylenir.
Görsel 3.28: Konum-zaman grafiği
Düzgün doğrusal harekete ait hız-zaman grafiği de aşağıdaki gibi çizilecektir.
v
Grafikteki taralı alan = Δx
Görsel 3.29’daki grafikten hızın sabit olduğu ve cismin yön değiştirmeden
hareketine devam ettiği görülür. Grafikten
yararlanarak yer değiştirme de hesaplanabilir. Grafikteki taralı alan cismin yer
değiştirmesini verir.
Δx = v.Δt
şeklinde ifade edilir.
t
Görsel 3.29: Hız-zaman grafiği
114
HAREKET VE KUVVET
Yapılan deneyde t=0 anında cismin x=0 konumundan geçtiği düşünüldü. Ancak bazı hareketlerde t=0 anında cisim x=0
konumundan geçmeyebilir. Örneğin Görsel 3.30’da sıfırıncı kat
referans alınarak birinci katta bekleyen bir kişi asansörün hareketini kendi önünden geçtiği anda gözlemlemeye başlasın. Yani
hareketin gözlemlenmeye başlandığı t = 0 anında asansör birinci kattadır. Her bir kat arası mesafenin 4 m olduğu ve asansörün sürekli sabit 1m/s süratle hareket ettiği düşünülürse asansör, ikinci kata çıktığında x-t ve v-t grafikleri Görsel 3.31 ve
Görsel 3.32’deki gibi çizilir.
x (m)
v (m/s)
8
2
4
1
0
1
2
3
4
5
t (s)
Görsel 3.31: Konum-zaman grafiği
0
1
KAT 2
2
3
4
5
t (s)
KAT 0
v (m/s)
1
4
0
KAT 1
Görsel 3.32: Hız-zaman grafiği
Asansör birinci kattan bodrum kata (-1. kat) indiğinde ise x-t
ve v-t grafikleri Görsel 3.33 ve Görsel 3.34’teki gibi çizilir.
x (m)
KAT 3
2
4
6
8
10
t (s)
-4
Görsel 3.33: Konum-zaman grafiği
0
2
4
6
8
10
t (s)
KAT -1
-1
Görsel 3.34: Hız-zaman grafiği
Görsel 3.30: Asansör
Görüldüğü gibi x-t grafiğinin şekli hareketlinin hangi yöne gittiği hakkında bilgi verir. Asansör
Görsel 3.33’te daima (-) yönde hareket etmiştir. Bu nedenle hızı da (-) değer almıştır. Aynı bilgiye
v-t grafiğinin altında kalan alanın işaretine bakılarak da ulaşılır.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
Bir motosikletli doğrusal yolun x = 0 konumundan t = 0 anında geçip 20 m/s sabit hızla 30 s boyunca hareket ettikten sonra 1dk. mola veriyor. Moladan sonra geri dönüp 40 s’de aynı yolu alarak başladığı noktaya varıyor.
Buna göre,
a) Hareketlinin x-t ve v-t grafiklerini çiziniz.
b) Ortalama hız ve süratini hesaplayınız.
c) 32. s’de , 50. s’de ve 93. s’deki anlık hızlarını bulunuz.
115
3. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
Çözüm
a) Motosikletlinin 30. s’deki yer değiştirmesinin büyüklüğü,
Δx = v.t = 20.30 = 600 m olur.
Dönüş yolundaki hızının büyüklüğü de
v = Δx/t = (0 – 600) / 40 = - 15 m/s olacaktır.
Bu bilgilerden yola çıkarak x-t ve v-t grafikleri aşağıdaki gibi çizilebilir. Grafiği çizerken motosikletlinin 30 s
hareket edip 1 dk (60 s) mola vererek durduğu ve sonrasında yön değiştirerek 40 s daha hareket ettiğine dikkat
ediniz. Araç 0-30 s aralığında pozitif yönde hareket edip 30. ve 90. s arası durmakta ve 90. s’de yön değiştirerek
130. sʼde harekete başladığı noktaya varmıştır.
v (m/s)
x (m)
20
600
0
30
90
130
t (s)
-15
0
30
90
130
t (s)
b) Motosikletlinin yer değiştirmesi,
Δx = xson – xilk = 0 – 0 = 0 olacaktır. Bu durumda ortalama hızı, vort = Δx / Δt = 0 olacaktır..
Aldığı toplam yol ise
xtop = 600 + 600 = 1200 m olur.
Bu durumda ortalama sürati, vort = xtop / Δt = 1200 / 130 = 9,23 m/s olacaktır.
c) Anlık hız değerleri v-t grafiğine bakılarak bulunabilir. Buna göre,
v(32) = 0 , v(50) = 0 , v(93) = - 15 m/s olur.
Düzgün doğrusal harekette hareketlinin eşit zaman aralıklarında, eşit yer değiştirme yapacağı
dolayısıyla da hızının sabit olacağı anlatılmıştı. Peki, çevremizdeki her hareket sabit hızlı mıdır?
9.3.1.4. İvme
Görsel 3.35’te ağaç dalında asılı duran elma, herhangi bir hıza ve harekete
sahip değildir. Elmanın dalından koptuğu andan itibaren düşünceye kadar
yapacağı hareket bir kamerayla çekilip yavaşlatılmış şekilde izlendiğinde resimdeki görüntüyle karşılaşılır. Resme dikkatlice bakıldığında elmanın yere
düşerken yer değiştirmesinin eşit zaman aralıklarında arttığı görülür. O halde
elmanın yere düşerken sürekli hızlandığı söylenebilir.
Düz bir yolda kırmızı ışıkta duran bir otomobilin yeşil ışığın yanmasıyla
beraber harekete geçtiğini düşünün. Aracın şoförü, gaza bastığı andan itibaren
aracın hızı sıfırdan başlayarak sürekli artacaktır. Bu durumda otomobilin her bir
saniyede aldığı yol, bir öncekinden fazla olacaktır. Şimdi olayın tersini düşünün.
Otomobil trafik lambalarına yaklaştığında şoförün frene bastığı andan itibaren
hareketi nasıl olurdu? Otomobilin hızı, her bir saniyede sürekli azalacak ve her
saniyede aldığı yol, bir öncekine göre daha az olacaktır.
t0=0
t1=1s
t2=2 s
t3=3 s
t4=4 s
Görsel 3.35: Düşen
elmanın hareketi
116
HAREKET VE KUVVET
DENEY 2
Amaç: Sabit kuvvet etkisinde hareket eden bir cismin
birim zaman aralıklarında yaptığı yer değiştirmenin farklı
olacağının kavranması
Yönerge
1.Eğik düzlem arabasının arkasına telem şeridini bağlayınız.
Telem şeridinin diğer ucunu da zaman kaydediciye yerleştiriniz.
2.Zaman kaydediciyi, 12 voltluk güç kaynağına bağlayınız.
3.Eğik düzlem arabasının ön kısmına ipin ucunu sıkıca bağlayınız.
İpin diğer ucunu ise 200 g’lık kütleye bağlayınız.
4.Arabanın masa üzerinde hareketi için masanın uç kısmından
120 cm’lik uzaklık kalacak şekilde eğik düzlem aracını
yerleştiriniz.
5.200 g’lık kütleyi masanın üstünden aşağıya doğru sarkıtarak elinizle tutunuz.
6. Telem şeridi üzerinde başlangıç noktasını x=0 konumu
olarak işaretleyiniz.
7. Zaman kaydediciyi çalıştırıp kütleyi yavaşça serbest
bırakınız.
8. Eğik düzlem arabasının masanın kenarına gelmesiyle
beraber sistemi durdurunuz.
9. Telem şeridini çıkararak hareketin 1,2,3. saniyelerinde başlangıç noktasına olan uzaklığını cetvel ile ölçerek son konumlarını aşağıdaki tabloya kaydediniz.
10. Harekete ait 1, 2, ve 3. saniyelerdeki hız değerlerini 3 v
bağıntısıyla hesaplayıp ilgili tabloya kaydediniz.
11. Tablodan faydalanarak aracın hız– zaman grafiğini çiziniz.
Zaman (s)
Son konum
(xs) (cm)
v ort
Kullanılacak
Araç- Gereçler
-Telem şeridi
-Zaman kaydedici
-Eğik düzlem arabası
-İp
-Kronometre
-200 g kütle
-Şerit metre
Hız (cm/s)
Tx
x son - x ilk
=
=
Tt
tson - tilk
1.s
2.s
3.s
4.s
Sonuca Varalım
• Telem şeridindeki her bir saniyedeki noktalar arası uzaklığa bakarak aracın yer değiştirmesi
ve hızı için ne söyleyebilirsiniz?
• Arabadaki hız artışının sebebi nedir?
117
3. ÜNİTE
Dalından düşen elmada olduğu gibi deneyimizdeki cismin de eşit zaman aralıklarında yer değiştirmesi giderek artmaktadır. Yer değiştirmenin artması hızın artması anlamına gelir. Bu durum deneye
ait değerlerin hesaplamalarında görülmektedir. Bu hareketin başka bir örneğini hızlanan araçta görebilirsiniz. Eğimli bir yolda aşağıya doğru hareket ederken vites boşa alındığında aracın hızı sürekli artacaktır. Hız artışı her saniyede eşit büyüklükte oluyorsa bu tip hareketlere düzgün hızlanan hareket
adı verilir. Cismin hız artışı her saniyede eşit büyüklükte değilse sadece hızlanan hareket adı verilir.
Yavaşlayan bir aracın veya yukarı doğru atılan bir taşın hareketinde ise cismin eşit zaman aralıklarında yer değiştirmesi giderek azalır. Yer değiştirmenin azalması, hızın azalması anlamına gelir.
Cismin hızındaki azalma miktarı, her saniyede eşit büyüklükteyse düzgün yavaşlayan hareket; farklı büyüklüklerde ise sadece yavaşlayan hareket adı verilir.
Hareketli cisim ister hızlansın isterse yavaşlasın, hızı zamanla değişecektir. Cisimlerin birim
zamandaki hız değişimine ivme adı verilir. İvme vektörel bir büyüklük olup a sembolü ile gösterilir.
SI birim sisteminde ivme birimi m/s2dir. İvme;
(v son - v ilk )
Tv
bağıntısı ile ifade edilir.
a = Tt =
tson - tilk
İvme sayesinde harekete ait bazı bilgilere ulaşılabilir. Örneğin 5 m/s2 ivme ile hızlanan bir aracın
hızının her bir saniyede 5 m/s arttığı söylenebilir. Bu aracın hızı iki saniyede 10 m/s, üç saniyede 15
m/s artacaktır. 20 m/s2 ivme ile yavaşlayan başka bir araç düşünülürse hızının her bir saniyede 20 m/s
azaldığı görülür. Böyle bir aracın hızı, iki saniyede 40 m/s; üç saniyede 60 m/s azalacaktır.
Ağaçtan düşen elma gibi belli yükseklikten düşen cisimler de sürtünmesiz bir ortamda yerin çekim kuvveti etkisiyle sürekli hızlanarak ivmeli hareket yaparlar. Yerin çekim ivmesinin yaklaşık 9,8
m/s2 olduğu düşünüldüğünde düşen cisimlerin her bir saniyede hızları 9,8 m/s artar. Cisimler yerden
yukarıya doğru atılırsa bu kez hızları her bir saniyede 9,8 m/s azalacaktır.
İvme vektörel bir büyüklük olduğundan pozitif ve negatif değerler alabilir. Tüm vektörel büyüklüklerde olduğu gibi pozitiflik veya negatiflik ivmenin yönünü belirtir. İvmenin pozitif ya da
Tx
Tvv = Tt pozitif ise ivme de pozitif,
negatif olması, hız değişimine bakılarak bulunur. Hız değişimi 3
negatif ise ivme de negatif olacaktır.
Buna göre, cisim pozitif yönde hızlanan veya negatif yönde yavaşlayan hareket yapıyorsa ivme
pozitif (+) olur. Cisim pozitif yönde yavaşlayan veya negatif yönde hızlanan hareket yapıyorsa ivme
negatif (-) olur.
İlk hızı sıfır olan bir hareketlinin pozitif ve negatif yönlerde yaptığı harekete göre hız-zaman ve
ivme-zaman grafikleri Görsel 3.36’da gösterilmiştir.
Negatif yönde hareket
Pozitif yönde hareket
a(m/s )
2
a(m/s2)
a
a
0
t
2t
3t
4t
0
t(s)
2t
3t
4t
3t
4t
t(s)
-a
-a
v(m/s)
v(m/s)
v
0
t
0
t
2t
3t
t(s)
t
2t
-v
4t
Görsel 3.36: İvme-zaman ve hız-zaman grafikleri
118
t(s)
HAREKET VE KUVVET
Durmakta olan bir araç pozitif yönde düzgün hızlanan harekete başlayıp doğrusal yol boyunca Tx kadar yerdeğiştirdiğinde hız-zaman ve ivme-zaman grafikleri aşağıdaki gibi olur.
+
v0=0
v1=v
Tx
v(m/s)
v-t grafiğinde taralı alan yer değiştirmeyi verecektir.
Buna göre ,
v.t
Tx = 2 olur.
Eğimi ise ivmeyi verecektir.
(v - 0) v
Tv
= t
a = Tt ise a = t 0
v-t grafiğinin eğimi sabit kaldığına göre hareketlinin ivmesi de
sabit demektir. O halde a-t grafiği aşağıdaki gibi çizilir.
v
Tv
Tx
a
0
t(s)
t
a(m/s2)
a
a-t grafiğinde taralı alan, cismin t süredeki hız değişimini verir.
(+)
Tv
0
Tv = a.t
t(s)
t
İlk hızı v0 olan araç, pozitif yönde düzgün hızlanan hareket yaptığında v-t ve a-t grafikleri aşağıdaki gibi olur.
-
v0
v
Tv
a
Tx
t(s)
t
0
0
Grafiğin eğimi ise ;
(v - v0 ) (v - v0 )
Tv
olur. (Δv= vs-vi = v-v0 )
=
a = Tt ise a = t
t 0
a(m/s2)
a
v1=v
Tx
v-t grafiğine bakarak taralı bölgenin alanından Tx ve eğiminden a ivme değeri aşağıdaki gibi bulunabilir.
Taralı bölge geometrik olarak yamuktur. Yamuğun alanı,
(Alt taban + Üst taban) . yükseklik
bağıntısyla hesaplanır.
A=
2
(v0 + v) .t
Tx =
2
v(m/s)
v0
+
a-t grafiğinde taralı alan, hız değişimini verir. Buna göre,
(+)
Tv
t
t(s)
Tv = a.t
Δv değeri v-t grafiğinde (v-v0 ) olduğuna göre,
v - v0 = a.t
v = v0 + a.t olur.
119
3. ÜNİTE
olur.
İlk hızı v0 olan araç negatif yönde düzgün yavaşlayan hareket yaptığında v-t ve a-t grafikleri aşağıdaki gibi
-
v1=v
+
Tx
v(m/s)
t
0
-v
Tx
t(s)
a
-v0
a(m/s2)
v-t grafiğine bakarak taralı alandan (yamuğun alanı) Tx ve eğiminden a ivme değeri aşağıdaki gibi bulunabilir.
(- v0 - v) .t
Tx =
2
Δv = vs-vi= -v-(-v0 ) = v0-v olur.
(v0 - v) (v0 - v)
Tv
=
a = Tt ise a = t
t 0
a-t grafikte taralı alan hız değişimini verir. Buna göre,
a
(+)
Tv
0
v0
t
t(s)
Tv = a.Tt
Δv değeri v-t grafiğinde (v0 -v) olduğuna göre,
v0 - v = a.Tt
v = v0 - a.t olur.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Yer çekimi ivmesinin 9,8 m/s2 olduğu bir yerde, inşaatın dördüncü katından düşen bir tuğla 3 s sonunda yere çarpıyor. Buna göre dördüncü katın yerden yüksekliği kaç m’dir? (Hava sürtünmesi ihmal edilecek.)
Çözüm
Tuğlanın son hızı,
vson - vilk
a=
tson - tilk
vson - 0
9, 8 =
3
vson = 29, 4 m/s olarak bulunur.
Hareketlinin ortalama hız değeri, iki farklı yöntemle bulunabilir. İlkinde yer değiştirme ve zamandan yararlanılırken ikincisinde ilk ve son hızlarının aritmatik ortalamasından yararlanılır. Buna göre,
vort =
vilk + vson
Tx
=
2
Tt
0 + 29, 4
Tx
=
2
3
Tx = 44, 1 m bulunur.
120
HAREKET VE KUVVET
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
2.
a(m/s2)
İlk hızı sıfır olan bir aracın ivme-zaman grafiği yandaki gibidir.
Aracın
a) Hız-zaman grafiğini çiziniz.
b) 4 s sonunda yapacağı yer değiştirme kaç m olur?
4
4
2
0
t(s)
-2
Çözüm
a)
a(m/s2)
4
Tv1
0
4
2
t(s)
Tv 2
-2
a-t grafiğinde taralı alan, hız değişimini
verdiğine göre,
Tv1 = 4.2 = 8 m/s
Tv2 = (- 2) .2 = - 4 m/s
v1 = v0 + Tv1 = 0 + 8 = 8 m/s
v2 = v1 + Tv2 = 8 - 4 = 4 m/s
Yukarıda hesaplanan hız değerlerine göre hız-zaman grafiği aşağıdaki gibi çizilir.
v(m/s)
8
4
0
Tx1
Tx2
2
4
t(s)
b)
v-t grafiğinde taralı alan, yer değiştirmeyi verir. Toplam yer değiştirme
miktarı aşağıdaki gibi olur.
2.8
Tx1 = 2 = 8 m
(4 + 8) .2
= 12 m
Tx 2 =
2
Tx = 8 + 12 = 20 m
121
3. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
3.
v(m/s)
t=0 anında, x=0 m konumundan geçen bir hareketliye ait hız-zaman
grafiği yandaki gibidir. Buna göre,
a) Hareketlinin 0-2 s, 2-4 s ve 4-6 s aralıklarında yapmış olduğu hareketi anlatınız.
b) Ortalama hız ve ortalama süratini hesaplayınız.
c) Hareketli hangi saniye veya saniyelerde yön değiştirmiştir?
d) İvme-zaman grafiğini çiziniz.
8
2
0
4
6
t(s)
-8
Çözüm
a) Hareketli, 0-2 s aralığında (+) yönde düzgün yavaşlayan hareket; 2-4 s aralığında (-) yönde düzgün hızlanan
hareket; 4-6 s aralığında ise (-) yönde düzgün yavaşlayan hareket yapmıştır.
b)
v(m/s)
Ortalama hız ve sürati hesaplamak için öncelikle yer değiştirme
ve alınan yolun hesaplanması gerekir. Hız-zaman grafiğinde taralı
alanlar, yer değiştirmeleri verir.
8
8m
0
2
4
-8m
6
-8m
t(s)
2.8
Tx1 = 2 = 8 m
(- 8) .2
=- 8 m
Tx2 =
2
(- 8) .2
=- 8 m
Tx3 =
2
Toplam yer değiştirme ve alınan yol aşağıdaki gibidir.
Tx = 8 - 8 - 8 = - 8 m
x = 8 + 8 + 8 = 24 m
-8
Ortalama hız ve ortalama sürat aşağıdaki gibidir.
-8
x
24
Tx
4
v = Tt = 6 = 4 m/s
vort = Tt = 6 = - 3 m/s
c) Hareketli, 0-2 s aralığında (+) yönde hareket etmekteyken 2. s’de yön değiştirerek 2-6 s aralığında (-) yönde
hareket etmiştir.
d) Hız-zaman grafiğinin eğiminden yararlanarak zaman
aralıklarındaki ivme değerleri aşağıdaki gibi hesaplanır.
v2 - v1
0-8
Tv
2
a 1 = Tt = - = - = - 4 m/s
t2 t1
2 0
-8 - 0
v3 - v2
Tv
=
= - 4 m/s 2
a 2 = Tt = t3 t2
4-2
v -v
0+8
Tv
= 4 m/s 2
= 4 3 =
a3 =
Tt
t4 t3
6-4
a(m/s2)
4
0
-4
122
2
4
6
t(s)
HAREKET VE KUVVET
9.3.2. KUVVET
Ünitenin ilk bölümünde cisimlerin hareketini inceleyerek hız ve ivme kavramlarını öğrendiniz.
Bazı cisimlerin sabit hızlı, bazılarının da ivmeli hareket ettiklerini artık biliyorsunuz. Cisimlerin
hareketinin nedeni ne olabilir?
Örneğin masanın bir ucunda duran bardak, hiçbir etki olmadan kendiliğinden masanın diğer ucuna gidebilir mi? Yerde yuvarlanan bir top, hiçbir etkiye maruz kalmadan hareket yönünü değiştirebilir mi? Ya da durabilir mi? Ağaç dalında asılı duran bir meyve, kendiliğinden yere düşebilir mi? Bu
soruları arttırabiliriz.
Yukarıda sıralanan eylemlerin kendiliğinden gerçekleşmeyeceği açıktır. Cisimlerin harekete
geçirilmesi ya da hareket yönünün değiştirilmesi için dışarıdan uygulanan kuvvet adı verilen bir etkiye ihtiyaç vardır. Cisimlere etkiyen kuvvetler o cisme sadece doğrusal hareket kazandırmayabilir.
Aynı zamanda dönme hareketi de yaptırabilir. Örneğin kapı koluna uygulanan kuvvet, kapı kolunun
sabit bir noktaya göre dönme hareketi yapmasına neden olur. Bazı kuvvetler ise cisimlerde hareketi
etkilemeyip basıncın değişmesine neden olur. Örneğin kapalı kaptaki sıvı yüzeyine etkiyen kuvvet
sıvı sıkıştırılamadığı için harekete neden olmayıp sıvı yüzeyinin altındaki her noktada sıvı basıncının
artmasına neden olur.
9.3.2.1. Kuvvet ve Çeşitleri
Maddelerin denge durumunu veya şeklini değiştirebilen etkiye kuvvet denir. Başka bir ifadeyle
duran bir cismi hareket ettirebilen, hareketli bir cismi durdurabilen ya da cismin hızını, hareket doğrultusunu ve şeklini değiştirebilen etkiye kuvvet denir. SI birim sisteminde kuvvet birimi, newton
(N) olup vektörel bir büyüklüktür. F sembolüyle gösterilir.
İvmeli hareket eden cisimlerde hızlanmanın veya yavaşlamanın kaynağı, cisme etki eden net
kuvvettir. Örneğin ivme konusunda görülen yer çekimi ivmesinin nedeni, dünyanın cisimlere uyguladığı kütle çekim kuvvetidir.
Bazı kuvvetlerin etkili olabilmesi için cisme temas etmesi gerekirken bazılarında temasa gerek
yoktur. Örneğin sırayı biraz ileriye taşımak için ya bir kenarından tutulup itilir ya da ağırlığı kadar
kuvvet uygulayıp kaldırılarak taşınır.
Otomobil ile seyahat ederken güvenli bir şekilde durabilmek için fren yapmak gerekir. Fren
pedalına basınca hidrolik sistem devreye girip diski sıkıştırır. Oluşan sürtünme kuvveti, tekerin
dönmesini engeller. Dönüşü engellenen lastikler de yola temas ettiği noktada sürtünmeye maruz
kaldığından araç bir süre sonra durur. Görsel 3.37’de araç fren diski görülmektedir.
Bir futbol maçında futbolcu, topa ayağıyla bastırıp kuvvet uygularsa top, biraz ezilecek ve şekil
değiştirecektir. Köşe atışı için topu köşe noktasına diken futbolcu, ayağıyla topa bir kuvvet uygulayarak hız kazandırıp kaleye doğru orta yapar. Görsel 3.38’deki gibi havadan gelen topa, takım
arkadaşı kafası ile vurarak topun doğrultusunu ve yönünü kaleye doğru değiştirir. Kaleci ise üzerine
belli bir hızla gelen topu tutarak hızını sıfıra indirir.
Görsel 3.37: Araç fren diski
Görsel 3.38: Futbolcu
123
3. ÜNİTE
Yukarıdaki örneklere dikkat edilirse bir cisme kuvvet uygularken cisme temas edilmesi gerekiyor. Peki, bir mıknatısa demir çiviler yaklaştırılıp serbest bırakılırsa ne gözlenir? Mıknatıs ile temas
etmemesine rağmen Görsel 3.39’daki gibi çiviler, mıknatısa doğru ivmelenir değil mi? Benzer şekilde
bir cisim yukarıya doğru düşey olarak atıldığında yer çekiminin etkisi ile cisim giderek yavaşlar ve
bir an durup hızlanarak düşmeye başlar. Bu olayda yer ile cisim arasında herhangi bir temas yoktur.
Yünlü kumaşa sürtülen plastik
çubuk küçük kâğıt parçalarına yaklaştırıldığında bu parçaların çubuğa
doğru hareketlenip yapıştığı görülür.
Plastik çubuk, Görsel 3.40’ta görüldüğü
gibi kâğıda dokunmadan çekim etkisi
gösterir.
Görsel 3.39: Mıklatıs ve çiviler
Görsel 3.40: Durgun
elektriklenme
Kuvvetler etkileşim şekline göre iki gruba ayrılır:
1. Temas Gerektiren Kuvvetler: İki ya da daha fazla cisim arasında, değme (temas) sonucu
oluşan kuvvetlerdir. Görsel 3.41’deki gibi duvara çivi çakarken, bir cismi iterken ya da çekerken veya
Görsel 3.42’deki gibi okçu yayını gererken ok ve yaya uygulanan kuvvetler temas gerektiren kuvvetlere örnektir.
Görsel 3.42: Okçu yayını gererken
Görsel 3.41: Duvara çivi çakarken
Gergin bir ipin ucuna cisim bağlanarak asıldığında ya da ip çekilerek kuvvet uygulandığında
ipte oluşan gerilme kuvveti (T), bir cisme üzerinde bulunduğu yüzey tarafından yüzeye dik uygulanan normal kuvveti (N), cisim ile bulunduğu yüzey (ya da ortam) arasında yüzeye paralel oluşan
sürtünme kuvveti (Fs), cisimlerin hareketinde veya durumlarında değişiklik yapabilmek için uygulanan itme veya çekme kuvvetleri (F) fizikte sıkça kullanılan temas gerektiren kuvvetlerdendir.
124
HAREKET VE KUVVET
Temas gerektiren kuvvetlere ait bazı örnekler aşağıda verilen şekillerde gösterilmiştir. Şekillerde bu kuvvetlerin uygulama noktalarının ve yönlerinin nasıl gösterildiğine dikkat ediniz.
Tavan
İp
N
Cismin hareket yönü
T
F
Fs
Yer
2. Temas Gerektirmeyen Kuvvetler: İki ya
da daha fazla cisim arasında fiziki temas olmadan etkileşim sonucunda oluşan kuvvetlerdir. Mıknatısların manyetik maddeleri çekmesi veya Görsel 3.43’te
görüldüğü gibi iki mıknatısın birbirini çekmesi ve itmesi, Görsel 3.44’teki gibi elektrik yüklerinin birbirini itmesi veya çekmesi, kütlelerin birbirini çekmesi
(Dünya’nın Ay’ı çekmesi) temas gerektirmeyen kuvvetlere örnektir.
N
S
S
N
Görsel 3.43: Mıknatıslar arası etkileşim
F
F
+
+
F
F
+Q1 +Q2 Görsel 3.44: Elektirik yükleri etkileşim kuvveti
Temas gerektiren veya gerektirmeyen her türlü kuvvetin kaynağı dört temel kuvvettir. Doğadaki
temel kuvvetler aşağıda verilmiştir.
Kütle Çekim Kuvveti: Maddelerin kütlelerinden
kaynaklanan çekim kuvvetidir. Bilinen en zayıf kuvvettir. Sonsuz menzile sahiptir. İki madde arasındaki
kütle çekim kuvveti, kütlelerinin çarpımı ile doğru;
aralarındaki uzaklığın karesi ile ters orantılıdır. İki
kütle arasındaki kütle çekim kuvvetinin büyüklüğü
aşağıda verilen bağıntıyla hesaplanabilir.
M1
F 2 M2
F1
d
F1 = F2 = G M1 .2M2
d
Görsel 3.45: Dünya ve Ay
Bağıntıdaki M1 ve M2 kütleleri; d, iki kütle arası uzaklığı G ise evrensel çekim sabitini ifade eder.
G = 6,67.10-11 Nm2kg-2 değerine sahiptir.
Kütle çekim kuvveti daima çekici özellikte bir kuvvettir. Ayrıca kütleleri ne olursa olsun iki cisim birbirlerini eşit büyüklükte ve zıt yönlerde kütle çekim kuvvetiyle çeker. Görsel 3.45’teki gibi Ay’ın
Dünya’nın uydusu olarak kalabilmesi, Dünya’nın da güneş sistemin bir üyesi olarak hareketine devam
etmesi bu kuvvet sayesindedir. Dünya’da ayağınızın yere basmasını sağlayan kuvvet de kütle çekim
kuvvetidir. Kütle çekim kuvvetinin diğer bir adı da gravitasyondur.
125
3. ÜNİTE
Elektromanyetik Kuvvetler: Her madde atomlardan
oluşmuştur. Atomun yapısına bakıldığında da negatif yüklü
elektronlar ve pozitif yüklü protonlar ile yüksüz nötronlar görülür. Bu yükler arasında aynı cins yüklerin birbirini itmesi ve zıt
yüklerin birbirini çekmesi şeklinde ortaya çıkan kuvvet, elektriksel etkileşim kuvveti olup Coulomb kuvveti adıyla bilinir.
Mıknatısların aynı ve zıt kutupları arasındaki etkileşim kuvveti
de benzer bir kuvvettir. Bu kuvvetlere elektromanyetik kuvvet
adı verilir. Elektromanyetik kuvvet olarak tek bir başlık altında
incelenmesi ise bu iki kuvvetin aynı kaynaktan oluşması ve birGörsel 3.46: Dünya'nın manyetik alanı
birini etkiliyor olmasındandır.
Elektromanyetik kuvvet kütle çekim kuvvetinden çok daha büyük bir kuvvettir. Sonsuz menzile
sahiptir. Dünya’nın kutup bölgelerinde görülen auroraların (aurora) nedeni de elektromanyetik kuvvetlerdir. Görsel 3.46’da Güneş’ten kopan parçacıkların Dünya’nın manyetik kuşaklarında sapması
görülmektedir.
Zayıf Çekirdek Kuvvetleri: Bazı atom çe-
kirdeklerinin ve parçacıklarının kararsız olmasında etkili olan bir kuvvettir. Etki ettiği çekirdeğin
bozunarak nükleer reaksiyonun oluşmasına neden
olur. Güneş’te bu kuvvetin etkisiyle hidrojen çekirdekleri birleşip helyuma dönüşmekte, Dünya
ve diğer gezegenler için gerekli olan enerji üretilmektedir. Çok kısa mesafede etkili olan zayıf bir
kuvvettir (yaklaşık 10-18 m). Görsel 3.47’de zayıf
çekirdek kuvvetlerinin sebep olduğu çekirdek ışıması görülmektedir.
Görsel 3.47: Zayıf çekirdek kuvvetleri
Güçlü (Yeğin) Çekirdek Kuvvetleri: Atom
Görsel 3.48: Güçlü çekirdek kuvvetleri
çekirdeğini bir arada tutan ve temel kuvvetler içinde en
güçlü olan kuvvettir. Çekirdekte bulunan protonlar, pozitif yüklü oldukları için elektromanyetik kuvvet etkisiyle
birbirlerini itmektedir. Bu durumda da çekirdeğin dağılması gerekir ancak bu noktada devreye Görsel 3.48’teki
gibi güçlü çekirdek kuvvetleri girer. Proton ve nötronları oluşturan alt parçacıklar arasında oluşan bu çekim
kuvveti çekirdekteki parçacıkları dağılmadan bir arada
tutar. Bu kuvvetin etkisinden dolayı proton ve nötronları oluşturan alt parçacıkları birbirinden ayırmak çok
zordur. Ancak güçlü çekirdek kuvvetleri, atom çekirdeği
boyutlarında çok yakın mesafelerde etkilidir (10-15 m).
ARAŞTIRIP SUNALIM
Yukarıda kısaca değinilen doğadaki dört temel kuvvetin nerelerde etkili olduğunu, evrendeki
tüm maddelerin bu kuvvetler etkisiyle nasıl dengede durduğunu araştırın. Bulduğunuz sonuçları bir
poster hazırlayarak okulunuzun panolarında sergileyin. Ayrıca araştırma sonuçlarınızı bir sunum
haline getirerek sınıfınızda arkadaşlarınıza anlatınız.
126
HAREKET VE KUVVET
OKUMA PARÇASI
ISAAC NEWTON (1642-1727) (AYZEK NİVTIN)
Eğitimsiz bir İngiliz çiftçinin oğluydu. Doğumundan üç
ay önce babası öldü. Üç yaşında iken annesi evlenince onu
anneannesi aldı. Üvey babası ölünce annesi onu okuldan alıp
çiftliğinde çalıştırdı. Çiftlikte başarısız olunca okula döndü.
Okul müdürü, yeteneğini fark edince onu 1661’de Cambridge
Üniversitesine yönlendirdi. Parası olmadığı için üniversitede
çalışarak okudu. Üniversiteden 1665’te orta dereceyle mezun
oldu ama okul onun yaşamını şekillendirmişti. Veba salgını
yüzünden Cambridge 1665-1666 yıllarında kapandı. Eve dönen Newton, integral ve diferansiyel hesapların temelini o
yıllarda attı. Kendisi “O iki yıl matematik ve doğa alanındaki
Isaac NEWTON
en verimli yıllarımdı” der. Newton, 1667’de tekrar Cambridge’e döndü ve yüksek lisans yaptı. Daha 27 yaşındayken 1669’da matematik profesörü oldu.
Parlamentoya 1689 ve 1701’de üye seçildi. İngiliz Darphanesine 1696’da başkan oldu. Kraliçe
Anne, onu 1705’te şövalye yaptı. Çekingen olduğu ve eleştirileri sevmediği için buluşlarını geç
yayınladı.
Newton adı, başına elma düşünce yer çekimini bulan bilim adamını akla getirir. Aslında
elma başına düşmedi onu karikatürcüler uydurdu. O, ağaçtan düşen elmaları izlerken çekim teorisini oluşturdu. En önemli buluşları, diferansiyel ve integral hesap, evrensel çekim kanunu (yer
çekimi), ışığın renklere ayrılması ve çukur aynalı teleskop olarak özetlenebilir. Önemli buluşlarını “Doğa Felsefesinin Matematik İlkeleri”,“Optik” ve “Evrensel Aritmetik” adlı eserlerinde
açıkladı. Beyaz ışığı üçgen bir prizmadan geçirip gökkuşağındaki renklerden oluştuğunu kanıtladı. Bu buluş, Yunanlı filozofların 1500 yıllık ışık teorisini çürüttü. Galileo teleskobunun ışığı
saçma sorununu, mercek yerine çukur ayna koyarak çözdü.
Newton, buluşları üzerinde sürekli düşünür ve düzeltme yaparak mükemmele ulaşmak isterdi. Ancak “mükemmel, iyinin düşmanı” olduğu için çok sorun yaşadı. Aynalı teleskobu, 1671’de
yaptı ve ertesi yıl seçkin bilim adamlarının üye olduğu Royal Society üyeliğine seçildi. Işıkla ilgili
bir buluşunu, Royal Society’nin hakemi olan R. Hooke ağır şekilde eleştirdi. Newton depresyona
girdi ve toplumdan uzaklaştı. Optikle ilgili 1675’te iki yeni buluş yaptı ve yayına gönderdi. Ancak
R. Hooke, bu çalışmanın benzerinin kendisi tarafından yapıldığını ve Newton’ın onu çaldığını
iddia etti. Bu tartışmalara dayanamayan Newton 1678’de buhran geçirip 6 yıl bilimi terk etti.
En önemli eseri “Principia Mathematica” yı yayınlamadı. Kuvvet ve hareket üzerine yaptığı çok
önemli çalışmaların da yer aldığı bu eser fizik biliminde devrim yapacak bilgilerle doluydu. Yakın
dostu astronom Edmund Halley, ona moral verdi ve baskı masrafını karşıladığı kitabın 1687’de
basımını sağladı. Halley daha sonra, Newton Yasası’nı kullanarak kuyruklu yıldızların güneş etrafında elips şeklindeki yörüngelerde dolandığını kanıtladı. Bu nedenle daha sonra “Halley Kuyruklu Yıldızı’na” adı verildi. Newton, integral ve diferansiyel hesap yöntemlerini 20 yıl boyunca
yayınlamadı. Ancak G. W. Leibniz, hemen hemen aynı olan buluşlarını 1684’te yayınladı. Şok
geçiren Newton, buluşunun Leibniz tarafından çalındığını açıkladı. Elindeki belgelerle çalışmayı
20 yıl önce yaptığını gösterdi. Değerli bir matematikçi olan Leibniz, intihalci durumuna düştü.
Yıllar sonra, Leibniz ve Newton’ın birbirinden habersiz olarak aynı buluşları yaptığı anlaşıldı
(AKBULUT Ural - Newton’ın Yer çekimi Dışındaki Buluşları, ODTÜ, Ankara, 2011).
127
3. ÜNİTE
Dengelenmiş ve Dengelenmemiş Kuvvetler
Bir otomobil ile düz bir yolda 70 km/h hızla ilerlerken vitesi boşa alıp ayağınızı gaz pedalından
çektiğinizde aracın yavaşlayarak bir süre sonra durduğunu görürsünüz. Frene basılmamasına rağmen
aracın yavaşlayıp durmasının nedeni ilerleyen konularda göreceğiniz sürtünme kuvvetidir. 70 km/h
hızla giden aynı otomobilin hız sabitleyicisini devreye sokup hızını sabitlediğinizi düşünün. Aracın
motoru, hızı sabit tutmak için sürtünme kuvvetine eşit büyüklükte bir kuvvet uygulayarak otomobili
hareket yönünde iter. Bu durumda araca etki eden toplam kuvvet, sıfır olmaktadır. Yani aracınız dengelenmiştir (Görsel 3.49). Bir cisme etki eden kuvvetlerin vektörel toplamı sıfır ise cisim dengelenmiş kuvvetler etkisindedir. Şayet cisme etki eden kuvvetlerin vektörel toplamı sıfırdan farklıysa bu
durumda da cisim dengelenmemiş kuvvetler etkisindedir. Görsel 3.49’da araç motorunun uyguladığı
itme kuvveti, sürtünme kuvvetinden büyüktür. Yani araç üzerindeki net kuvvet, sıfırdan farklıdır. Bu
nedenle araç dengede değildir. Araçların tekerleri yuvarlanarak hareket ettiğinden sürtünme kuvveti
çok küçük değerde etki eder. İlerleyen konularımızda yuvarlanan cisimlere etki eden sürtünme kuvveti ayrıntılı anlatılacaktır.
F Net = 0
F motor
Fs
F motor = - F s
F Net ! 0
F motor
Fs
F motor 2 Fs
Görsel 3.49: Cisim dengelenmiş ve dengelenmemiş kuvvet etkisinde.
Dengelenmiş ve dengelenmemiş kuvvet
etkisini çoğumuzun iyi bildiği halat çekme oyunuyla örneklendirelim. Görsel 3.50’deki gibi
dörder kişilik iki takım düşünün. Her takım
oyunu kazanmak için ipi var gücüyle çekecektir. Şayet iki takımın zıt yönde uyguladıkları
kuvvetler, eşit büyüklükte ise herkes olduğu
yerde duracak ve hareket edemeyecektir. Bu
durumda her iki takım da dengelenmiş kuvvetler etkisindedir. Ama takımlardan biri diğerine
göre toplamda daha fazla kuvvet uygulamışsa
her iki takım da harekete geçerek dengenin bozulmasına sebep olacaktır. Bu durumda takımlar dengelenmemiş kuvvetler etkisindedir.
Görsel 3.50: Halat çekme oyunu
128
HAREKET VE KUVVET
9.3.3. NEWTON’IN HAREKET YASALARI
1687 yılında Newton tarafından açıklanan hareket yasaları, fiziğin önemli temel yasalarındandır.
Bu yasalar evrendeki kuvvet ve harekete dair birçok olayı açıklayıp anlamanızı sağlar. Fiziğin alt dalı
olan mekanik, bu yasalar üzerine kurulmuştur.
Newton Hareket Yasaları
1. Yasa
Eylemsizlik Prensibi
F Net = 0
2. Yasa
Temel Yasa
3. Yasa
Etki-Tepki Prensibi
F Net = m.a
F Etki = - F Tepki
9.3.3.1. Eylemsizlik Prensibi
17. yüzyıl sonlarına gelinceye kadar bilim insanları, hareketli cisimlerin daima durmaya meyilli
olduklarını kabul ediyorlardı. Aristo tarafından öne sürülen bu düşünceye göre hareketli cisme herhangi bir kuvvet etki etmezse cisim bir süre sonra duracaktır. 1687 yılında Newton, bunun tam aksini
iddia etti. Newton, cisimlerin hareketlerini aynen devam ettirme eğiliminde olduğunu belirterek yeni
bir söylemde bulundu. Kendi kitabında bu durumu “Tüm cisimler bir kuvvet etkisi tarafından durumunu değiştirmeye zorlanmadıkça düzgün doğrusal hareketini veya durağanlığını korur” şeklinde
ifade etti (Principia, Isaac Newton, 1687). Newton’ın birinci yasası olan eylemsizlik prensibi dengelenmiş kuvvetler etkisindeki cisimlerin durumlarını açıklar. Peki, cisimlerin eylemsizliği ne anlama
gelir?
ETKİNLİK 1
Amaç : Eylemsizliğin kavranması
Yönerge
1. Laboratuvar masasının üzerine on adet 1 TL’yi üst üste düzgün bir şekilde koyunuz.
2. 1 TL’den daha kalın olmayacak şekilde seçtiğimiz ince levha ya da tel ile en alttaki parayı yavaşça hareket ettirecek şekilde itiniz. Paraların hareketini gözlemleyiniz.
3. Paraları tekrar üst üste koyup bu kez en alttaki paraya yere
paralel olacak şekilde ince levha ya da tel ile hızlıca vurunuz. Yine paraların hareketini gözlemleyiniz.
Kullanılacak
Araç- Gereçler
- 10 adet 1 TL
- İnce tel
Sonuca Varalım
• Her iki durumda paraların hareketi hakkında ne söyleyebilirsiniz?
• İkinci durum için harekete karşı koyan (durumunu koruyan) paralar oldu mu?
İlk durumda en alttaki paraya uygulanan kuvvet sürtünmeyi yenecek kadar bir kuvvetti. Bu
yüzden sistem yıkılmadan paralar beraber hareket etti.
İkinci durumda ise en alttaki paraya uygulanan kuvvet sürtünmeden fazla olduğundan para, aradan
kurtularak sistemi terk etti. Üstteki paralar ise durma hallerini koruyup oldukları yerde kaldı.
129
3. ÜNİTE
Aynı etkinlik masa üzerinde duran içi su dolu bir bardakla da yapılabilir. Bardağın altına ince
bir kağıt koyulup aniden çekilirse bardak ve içindeki su dökülmeden hareketsiz kalacaktır.
Cisimlerin bulundukları durumu koruma isteğine eylemsizlik denir. Yukarıdaki ifade biraz
daha açılırsa durgun bir cismin üzerine herhangi bir kuvvet etki etmezse ya da birden fazla kuvvet
etki edip bileşkesi sıfır ise (yani net kuvvet sıfır ise) cisim durmaya devam eder. Cisim başlangıçta
hareketliyse aynı yönde ve aynı büyüklükte sabit hızla hareketine devam eder. Yani net kuvvet, sıfır
ise ivme de sıfır olur.
ise a = 0
F Net = 0m.a
olacaktır.
Eylemsizlik katı, sıvı, gaz ve plazma olmak üzere tüm maddeler için geçerlidir. Cisimlerin
üzerine herhangi bir kuvvetin etki etmemesine günlük hayatta örnek yoktur. Çünkü yeryüzündeki
tüm cisimlere kütle çekimi ve sürtünme gibi kuvvetler mutlaka etki eder. Ancak uzayda yıldızlar
arasında çekim kuvvetinin ihmal edilebileceği bir boşluk ortamı bulunabilirse bu noktada hareket
eden cisim bir kuvvetin etkisine girene kadar sabit hızla hareketine devam eder. Bu nedenle günlük
hayattan eylemsizlik örnekleri verilirken cisme hiçbir kuvvetin etki etmediği durumlar değil, etki
eden kuvvetlerin bileşkesinin sıfır olduğu durumlar ele alınır.
Bir plastik veya cam şişeyi yarısına kadar su ile doldurun.
Şişeyi Görsel 3.51’de görüldüğü gibi yan çevirip sabit tutun.
Su, şişenin yarısını kaplamış olarak hareketsiz durmaktadır.
Şimdi Görsel 3.52’de olduğu gibi şişeyi aniden ileriye doğru
hızlandırın. Şişe, hareket etmesine rağmen su ilk konumunda
durmak ister. Suyun durgun kalma isteğine karşılık şişenin haGörsel 3.51. Duran su şişesi
reket etmesi, suyun şişenin arkasına yığılmasına sebep olur.
Şişe sabit hızla hareket ettirilirse suyun şişede duruş şekli, tıpkı hareketsizken duruşu gibi olacaktır. Şişe içindeki suyun bu
davranışı, eylemsizliğin güzel bir örneğidir. İçi renklendirilmiş
gazla dolu bir şişeyle aynı deney yapılırsa gazın da sıvı gibi
davrandığı görülür.
Belediye otobüsünde yolculuk yaparken ayakta kaldığınız
olmuştur. Otobüs düz bir yolda sabit hızla hareket ederken ellerinizi tutunduğunuz yerden çekseniz bile dengede durabiliyor- Görsel 3.52: İvmeli harekette su şişesi
sunuz değil mi? Artık otobüsün o andaki hızına ve hareketine
adapte oldunuz. Şoför, kırmızı ışığı görüp frene bastığı anda otobüs yavaşlamaya başlayacaktır. O
an siz de öne doğru harekete geçersiniz. Sizi öne doğru iten herhangi biri yok değil mi? O halde
neden öne doğru hareketlendiniz? Çünkü otobüs yavaşlarken siz ilk sahip olduğunuz hızı devam
ettirerek ilk durumunuzu korumak istediniz. İşte bu eylemsizliktir.
Araç kazalarında emniyet kemeri kullanmanın tüm yolcular için ne kadar önemli olduğunu eylemsizlik prensibi ile
daha iyi anlayacaksınız. Belli bir hızla ilerleyen otomobil bir
cisme çarparak aniden duracak olursa içindeki tüm nesneler,
eylemsizlik prensibi gereği sahip oldukları hızla ileriye doğru hareketlerini devam ettirmek isteyeceklerdir. Otomobilin
çarpma anındaki hızıyla ön cama doğru fırlayan yolcular için
bu durum ciddi bir yaralanma veya ölüm riski taşımaktadır.
Görsel 3.53: Emniyet kemeri takan çocuk
Eylemsizlik etkisini engellemenin en basit yolu emniyet kemeri takmaktır. Bu nedenle yolculuklarda, araç içinde hangi koltukta oturursanız oturun, emniyet
kemerini mutlaka takınız (Görsel 3.53).
130
HAREKET VE KUVVET
OKUMA PARÇASI
İBN-İ SİNA:
M.S. 980 yılında İran, Buhara yakınlarındaki Efşene’de doğdu. İbn-i
Sina, daha çok tıp bilgini olarak bilinse de matematik, fizik, kimya, jeoloji, felsefe ve edebiyat alanlarında da önemli çalışmalar yapmıştır. İbn-i Sina’nın tıp alanında yaptığı çalışmalarını topladığı El-Kanun fi’t-Tıb (Tıbbın
Kanunu) kitabı başta Avrupa’da olmak üzere birçok ülkede 17. yüzyıl sonlarına kadar hekim adaylarına ders kitabı olarak okutulmuştur. Peki, “Kitâb
el-Şifâ”, “Kitâb el-NecâtveEl-İşârât” ve “El-Tenbîhât” isimli kitaplarında
Galileo ve Newton’dan yüzyıllar önce dinamik konusunda önemli bilgiler
İbn-i Sina
verdiğini biliyor musunuz?
İbn-i Sina yaptığı çalışmalarda doğal cisimlerin yapılarını ve hareketlerini incelemiştir. Cisimlerin hareketlerinde yön kavramından bahsederek yönü “Kendisine doğru hareketin gerçekleştiği
şeydir.”diyerek tarif etmiştir. Yönün konumsuz olamayacağını belirtip “Doğal konumundan uzaklaşma ve ona dönme özelliği olan her cismin doğal konumu, cisim için sınırlandırılmış bir yön olur.“
demektedir. Bu açıklamada cisimlerin hareketlerinin, ya doğal yerinden uzaklaşma ya da doğal yerine
dönme biçiminde gerçekleştiği ileri sürülmektedir. İbn-i Sînâ’nın kavrayışına göre, dış nedenle oluşan
hareket zorunlu, doğal yere dönme şeklinde gerçekleşen hareket ise doğal harekettir. İbn-i Sînâ bu açıklamalarının ardından hareket eden cisimlerin temel özelliklerini ele alır ve konuyu şu şekilde ortaya koyar:
Bazı cisimler doğaları gereği durağan, bazıları ise devingen (hareketli) olurlar. Doğal olan şudur: Her
cisim doğasına uygun doğal yerinde bulunmalıdır. Bütün cisimlerde bu eğilim vardır, yani her cisim
kendi doğal yerinde bulunmak ve doğal yerinden uzaklaştırıldığında ise doğal yerine dönmek eğilimine sahiptir. Bunlar doğal ve zorunlu hareket kavramlarıdır. İbn-i Sînâ’ya göre, yukarı fırlatılan taşın
tekrar yere düşmesi, ısıtılan suyun soğuması veya bir canlının iradesiyle bulunduğu yerden ayrılması
doğa gereğidir. Öyleyse doğa gereği gerçekleşen bir değişim veya hareket, bilimin konusu olamaz. Dolayısıyla taşın yerde veya merkezde durağan olarak bulunması doğası gereği olduğundan niçin böyle
olduğu sorulamaz. Ancak maddelerin doğal yerlerinden uzaklaştırılması için kuvvete ihtiyaç vardır.
Klasik mekanik bilimi veya Newton öncesi hareket anlayışını simgeleyen “Kuvvetsiz hareket olamaz.”
ilkesi açısından bakıldığında doğal bir durum olan “hareket ettirici”gereksinimi, İbn-i Sînâ tarafından
hareket ilkesi olarak kabul edilmiştir. Ona göre, fırlatılan bir cisim hareket ettiriciden ayrıldıktan sonra,
bir süre daha yol aldığına göre, ortada hareketi kalıcı kılacak bir nedenin olması ve bu nedenin onu etkileyecek şekilde hareket ettirilende bulunması gerekir. Bu da ya hareket edene hareket ettiren tarafından
kazandırılmış bir kuvvettir ya da hareket edene bitişik olan etki edicinin ona nüfuz etmesindendir. Bu
noktadan sonra İbn-i Sînâ’nın açıklamaları daha da ilgi çekici bir hal alır ve hareket ettiricinin hareket
ettirdiğine etkisinin iki şekilde geçeceğini ortaya koyar. Ona göre etkinin gözlemlenebileceği birinci durum, fırlatılan cismi, içerisinde bulunduğu ortamın adım adım ilerletmesidir. İkinci durum ise fırlatıcının
etkisiyle fırlatılanın ortamı yararak ilerlemesidir. Ancak daha da önemli olan ise İbn-i Sînâ’nın,“Bütün
bunlar boşlukta tasavvur edilemez.” demesi, eğer bu hareket boşlukta olursa ona verilen “kuvvetin kalıcı
olacağını ve kesinlikle durağanlaşmayıp kesintiye de uğramaması” gerektiğini ileri sürmesidir. Çünkü
ona göre “Kuvvet (potansiyel güç) cisimde bulunduğu zaman ya kalıcı olur ya da yok olur”. Eğer kalıcı
olursa bu durumda hareket de sürekli olarak kalıcı olur. İbn-i Sînâ’nın mekanik konusundaki görüşleri
özellikle bu son bilgiler ışığında irdelendiğinde dikkati çeken ilk nokta, bütün hareket türleri için kuvvetin
gerekliliğinin benimsenmiş olmasıdır.
Hareket eden bir cismin durmasının nedeni ortamın direncidir. Demek ki dirençli ortamda cisim,
bir süre sonra duracak; dirençsiz ortamda ve eğer olanaklı olsaydı boşlukta ise durağanlık olmayacak,
hareket sonsuza kadar sürecektir (Bilim ve Teknik Dergisi, İbn-i Sina ve Yeni Mekaniğin Doğuşu,
Sayı: 512, Temmuz, 2010).
131
3. ÜNİTE
9.3.3.2. Temel Yasa
Newton’ın ikinci hareket yasasını basit bir örnekle açıklamaya çalışalım. Eğimin ve sürtünmenin olmadığı doğrusal bir yolda arızalanan aracını arkadaşıyla tamirhaneye götürmeye çalışan bir kişi,
Görsel 3.54’te olduğu gibi araca bir F kuvveti uygulayarak itmeye başlasın. Uyguladığı F kuvvetinin
tamirhaneye kadar sabit büyüklükte olduğunu kabul edersek araç düzenli olarak hızlanacaktır. Yani
sabit bir net kuvvet etkidiğine göre ivmesi de sabit olacaktır. Aracın bu şekilde 15 dakikada tamirciye
ulaştığını kabul edelim.
F
Görsel 3.54: Kuvvet ve hareket 1
Şimdi aynı olayı değiştirerek Görsel 3.55’te olduğu gibi aracı iten kişi sayısını ikiye çıkaralım.
Ancak her iki kişinin araca uyguladığı kuvvetler eşit ve F olsun. Bu durumda araca etkiyen toplamdaki kuvvet, 2F olacaktır. Bu kişilerin uyguladığı 2F’lik kuvvetin yine tamirhaneye kadar sabit
kaldığını varsayalım. Araç, bir önceki duruma göre aynı zaman aralıklarında daha fazla hız değişikliğine sahip olacak, ivmesi artacak ve tamirhaneye 15 dakikadan daha kısa sürede ulaşacaktır.
2F
Görsel 3.55: Kuvvet ve hareket 2
Peki, ilk olayda aracın otomobil değil de kütlesi çok daha büyük olan kamyon olduğu düşünülürse acaba kamyonu tek kişi aynı kuvvetle iterek yine 15 dk.’da tamirciye ulaştırabilir miydi? Elbette
cevap “hayır” olacaktır. Çünkü aracın aynı kuvvetle itilmesinde oluşacak ivmelenme çok daha düşük
olacaktır.
Kuvvet, kütle ve ivme arasındaki bu ilişkiyi Newton, kendi kitabında ikinci hareket yasası olarak
şöyle açıklar: “Hareketin değişimi, uygulanan hareket ettirici kuvvet ile doğru orantılıdır ve kuvvetin
uygulandığı düz çizginin doğrultusundadır. Bir kuvvet ister tümüyle bir seferde isterse de kademeli
ve art arda uygulansın, eğer bir hareket oluşturuyorsa bu kuvvetin iki katı büyüklüğe sahip başka bir
kuvvet hareketi ikiye, üç katı büyüklüğündeki bir kuvvet hareketi üçe katlayacaktır” (Principia, Isaac
Newton, 1687). Newton’ın yukarıda bahsettiği ikinci yasa cisimlere etkiyen kuvvet katlanarak arttırıldığında ivmesi de katlanarak artacaktır. Yani cismin ivmesi ile cisme etki eden net kuvvet doğru
orantılıdır.
132
HAREKET VE KUVVET
Kuvvet, kütle ve ivme arasındaki ilişkiyi https://phet.colorado.edu/tr/simulation/legacy/
forces-1d internet adresinde bulunan simülasyondan inceleyebilirsiniz (Görsel 3.56).
I. 400 kg kütle
2. 200 kg kütle
Görsel 3.56: Kuvvet ve ivme simulasyonu
Simülasyonda sürtünmesiz ortamda bir F kuvvetiyle itilen 400 kg ve 200 kg kütleli cisimlere
ait F-t, a-t ve v-t grafikleri gösterilmektedir. Grafiklere göre sabit F kuvvetiyle itilen cisimler, sabit a1 ve a2 ivmeleri ile düzgün hızlanan hareket yapmaktadır. Bu durumda cismin hızı, grafikte
görüldüğü gibi düzgün olarak artmaktadır. Ancak m=400 kg kütleli cismin ivmesi 2,5 m/s2 olurken
m=200 kg kütleli cismin ivmesi 5 m/s2 olmaktadır.
Genel olarak cisimlere etkiyen net kuvvetin artması, iv- F (N)
meyi arttırmaktadır. Kuvvet, sabit tutulup kütle arttırılırsa bu
kez de ivmenin azaldığı görülmektedir. O halde Newton’ın
ikinci yasasına göre cisme etki eden net kuvvet, kütle ve ivme
arasındaki bu ilişki
F Net = m.a şekilde ifade edilir.
Net kuvvet, hareketli aracın hareketi yönünde uygulanırsa
aracın hızı artar, aracın hareket yönüne ters yönde uygulanırsa
aracın hızı azalır.
Görsel 3.57’de m kütleli bir cisme etki eden kuvvetin ivmeye bağlı değişim grafiği verilmiştir. Grafiğin eğimi bize kütle değerini verecektir. Grafiğin eğim açısı daima sabit olduğuna
göre ivme, net kuvvet ile doğru orantılı olarak değişmektedir.
Temel yasaya göre 5 kgʼlık K cismine yandaki şekilde görüldüğü gibi F kuvveti etki ettiğinde cismin ivmesi,
F Net = m.a bağıntısına göre
45 =5.a ise a= 9 m/s2 olur.
Bu sonuca göre K cismi (+) yönde 9 m/s2 lik ivme ile hızlanır.
133
α
0
α
a (m/s2)
Görsel 3.57: Kuvvet-ivme grafiği
(-) yön
(+) yön
K
m= 5 kg
F = 45 N
3. ÜNİTE
Serbest Cisim Diyagramı
Bir cismin etkileşim içinde olduğu sistemden ayrı tutularak, üzerine etki eden dış kuvvetlerin uygulanma noktaları ve yönleri dikkate alınarak, cisim üzerinde gösterilmesine serbest cisim
diyagramı denir. Newton yasalarının uygulandığı dinamik problemlerinin çözümünde serbest cisim
diyagramının tam olarak gösterilmesi önemlidir. Görsel 3.58’de, Görsel 3.59’da ve Görsel 3.60’ta
görülen birkaç örnekle serbest cisim diyagramı gösterimini inceleyiniz. (Verilen örneklerde sürtünme
kuvvetinin olmadığı kabul edilmiştir.)
N2
N1
ip
m
F
3m
M
T T
F
N
N1 : M cismine zeminin uyguladığı
tepki kuvveti
N2 : N cismine zeminin uyguladığı
tepki kuvveti
T : İpteki gerilme kuvveti
G = 3m.g
G = m.g
Görsel 3.58: Serbest cisim diyagramı 1
K
2m
ip
T
N
T
K
m L
N : K cismine zeminin uyguladığı
tepki kuvveti
T : İpteki gerilme kuvveti
L
G = m.g
G = 2m.g
Görsel 3.59: Serbest cisim diyagramı 2
N1
F
5m
X
3m
Y
F
N2
NY
NX
Y
X
G = 3m.g
G = 5m.g
N1: X cismine zeminin uyguladığı
tepki kuvveti
NY: Y cisminin X’e uyguladığı
tepki kuvveti
N2: Y cismine zeminin uyguladığı
tepki kuvveti
NX: X cisminin Y’ye uyguladığı
etki kuvveti
Görsel 3.60: Serbest cisim diyagramı 3
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
(-) yön
1. Sürtünmesiz yüzeyde durmakta olan 3 kg kütleli
cisim, 3 s boyunca 15 N’lık sabit kuvvetle itiliyor. 3 s sonunda cismin
a) İvmesi kaç m/s2 olur?
b) Hızı kaç m/s olur? (İvme-zaman grafiğinden yararlanınız.)
(+) yön
F=15 N
m=3 kg
Çözüm:
a) Cisim sabit kuvvet etkisinde sabit ivmeli hareket yapacaktır. Newton’un ikinci yasasına göre,
F Net = m.a
15=3.a
a=5 m/s2 olur.
134
HAREKET VE KUVVET
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
b) İvme-zaman grafiği çizildiğinde taralı alan hız değişimini verir.
a (m/s2)
5
4
Buna göre,
Δv=5.3=15 m/s
Δv=v2 - v1 (ilk hızı v1=0)
3
2
1
15=v2 - 0
v2=15 m/s olur.
0 1
2
3
4
5
t (s)
2. Aşağıda verilen hareketlilerden hangi cisim /cisimler dengelenmiş kuvvetlerin etkisindedir?
Neden?
I.
hareket yönü
v1 = v
II.
v2 = v
Sabit hızla ilerliyor
III.
nü
t yö
e
k
e
har
v0 = 0
v1= v
Çözüm: ..........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
m kütleli bir cisim üzerine birden fazla kuvvet etkidiğinde cismin ivmesinin büyüklüğünü ve
cismin hareket yönünü net kuvvet belirler. Farklı kütlelere sürtünmesiz ortamda etkiyen kuvvetler ve
cisimlerin hareket yönleri ile ivme büyüklükleri aşağıda gösterilmiştir.
(-) yön
(+) yön
F3= 20 N
m= 2,5 kg
F1= 5 N
F2= 10 N
F 1 ve F 2 kuvvetleri cismi (+) yönde çekerken F 3
kuvveti ise (-) yönde çekmektedir. Bu durumda
cisme etkiyen net kuvvet,
FNet= F1 + F2 - F3 = 5 + 10 - 20 = - 5 N olur.
Bu durumda cisim (-) yönde hareket edecektir.
İvmesi ise,
F Net = m.a
- 5= 2,5 . a
a = - 2 m/s2 olur.
Bu sonuca göre cisim (-) yönde hızını, her 1 s’de 2 m/s arttıracak şekilde hareket edecektir.
135
3. ÜNİTE
5 kg kütleli cisme etki eden net kuvvet,
(-) yön
(+) yön
F1= 20 N
F3= 15 N
F4= 10 N
F2= 10 N
m= 5 kg
FNet= F1+ F2 - (F3+ F4) = 20 +10 - (15+10) = 5 N
Buna göre cisim (+) yönde hareket edecektir.
İvmesi ise
FFNet
Net = m.a
& 5 = 5.a &
a = 1 m/s 2 olur.
Bu sonuca göre cisim (+) yönde hızını, her 1 s’de 1 m/s arttıracak şekilde hareket edecektir.
Yer çekimi İvmesi
Doğadaki dört temel kuvvet içinde yer alan kütle çekim kuvveti bir kütleye sahip tüm maddeler
arasında etkili olan sonsuz menzile sahip bir kuvvet olarak önceki konularda anlatılmıştı.
m
h
F
R
M
yery
üzü
F
Görsel 3.61: Kütle çekim kuvveti
m: Cismin kütlesi (kg)
M: Dünya’nın kütlesi (5,9722 × 1024 kg)
R: Dünya’nın merkezi ile cismin
kütle merkezi arası uzaklık(m)
G: Evrensel çekim sabiti (6,67 × 10-11 N m2 /kg2 )
Görsel 3.61’de Dünya’nın merkezinden R
kadar, yeryüzünden h kadar uzaklıkta olan bir
cisim ile Dünya arasındaki kütle çekim kuvveti,
M.m bağıntısı ile bulunur.
F=G 2
R
Dünya’nın m kütleli cisme uyguladığı kuvvet ile cismin Dünya’ya uyguladığı çekim kuvveti eşit büyüklükte ancak zıt yönlüdür.
Dünya üzerindeki cisimlerin diğer kütlelerle olan çekim kuvveti ve sürtünme kuvveti ihmal
edilecek olursa o cisme etki eden kuvvet, yukarıda verilen F kütle çekim kuvvetidir. Dünya’nın
(yerin) cisimlere uyguladığı bu çekim kuvvetine
o cismin ağırlığı denir. G sembolü ile gösterilir,
vektörel bir büyüklük olup birimi N’dır. Ağırlığın yönü daima yerin merkezine doğrudur.
G = m.g bağıntısı ile bulunur.
g: Yer çekimi ivmesi (m/s2)
m: Kütle (kg)
Not: Ağırlık ve evrensel çekim kuvvetinin her ikisinin de “G” sembolüyle gösterildiğine dikkat edin. Ancak bu ikisinin farklı
kavramlar olduğunu unutmayın.
Çekim ivmesi, yerin kütlesi ile doğru orantılı, madde ile yer merkezi arasındaki uzaklığın karesi
ile ters orantılıdır. Dünya kutuplarda basık (merkeze daha yakın), Ekvator’da şişkin olduğu için kutup bölgelerinde yer çekimi ivmesi daha büyüktür. Dünya’nın farklı bölgelerinde yer çekimi ivmesinin
farklı değerlerde olması aynı cismin ağırlığının da değişmesi anlamına gelecektir. Yer çekimi ivmesi,
Ankara’da 9,79 m/s2 iken kutuplarda 9,83 m/s2, Ekvator’da ise 9.78 m/s2dir.
Kütle ve ağırlık kavramları, birbirine çok karıştırılan iki kavramdır. Kütle konuma göre değişmeyen madde miktarıyken ağırlık yer çekimi ivmesinin değişiminden dolayı konuma bağlı olarak değişecektir. Örneğin kütlesi 50 kg olan bir kişinin ağırlığı, Ekvator’da G = m.g = 50 . 9,78 = 489 N olur.
Kuzey Kutbu’nda ise ağırlığı, G = 50 . 9,83 = 491,5 N olur.
136
HAREKET VE KUVVET
9.3.3.3. Etki-Tepki Prensibi
Ağır bir sandık, buzdolabı ya da duran bir otomobilin elle itildiğinde hareket etmediğini ve iten
kişinin ayaklarının geriye gittiğini görmüşsünüzdür. Benzer bir durumu bilgisayar masasının önünde
tekerlekli sandalyede otururken ayaklarınızı yerden kaldırıp masayı ileriye doğru iterseniz sandalyeyle birlikte geriye doğru hareket ettiğinizde de yaşarsınız. Cisme ileri doğru kuvvet uygulamanıza
rağmen neden geriye doğru gittiğinizi hiç düşündünüz mü?
Görsel 3.62’de görüldüğü gibi durgun bir
gölde sandal üstünde duran bir kişi, ileriye doğru
sandaldan suya atladığında sandal da geriye doğru
gider. Kişi de sandal da zıt yönlere hareket eder.
Görsel 3.63’te ise buz pistinde ayakta sabit duran
iki kişiden biri diğerini ileri doğru iterse kuvvet
uygulanan kişi, kuvvet yönünde harekete geçerken
kuvvet uygulayan da geriye doğru harekete geçer.
Peki, kuvvet uygulayanı geriye doğru harekete geçiren etki nedir?
Cisimleri harekete geçiren tek etkinin kuvvet olduğu bilgisinden yola çıkarak tüm bu olayların kaynağının yine bir kuvvet olduğu söylenebilir. Masa belli bir kuvvetle ileri yönde itilirken
masa da iten kişiyi aynı büyüklükte ama zıt yönlü
kuvvetle iter. Sandaldan atlayan kişi ayaklarıyla sandalı iterek suya atlarken sandal da kişiyi
aynı büyüklükte zıt yönde kuvvetle itmektedir.
Görsel 3.63’teki gibi buz pistindeki patencilerden
biri diğerini ittiğinde diğer patenci de o kişiyi zıt
yönlü aynı büyüklükte kuvvetle iterek tepki vermiştir. Bu nedenle ikisi de zıt yönlere hareket etmiştir.
Elinizle sıraya vurup kuvvet uyguladığınızda sıra
da elinize zıt yönde aynı büyüklükteki kuvvetle tepki vermektedir.
Görsel 3.62: Sandaldan suya atlama anı
Görsel 3.63: Buz patencileri için etki ve tepki
Görsel 3.64’te görülen sulama fıskiyeleri de
etki tepki prensibi ile çalışır. Fıskiyeye gelen su
etki kuvveti ile dışarı doğru çıkarken fıskiye de
oluşan zıt yönlü tepki kuvvetinin etkisiyle dönmeye başlar. Böylece su akışı devam ettiği sürece
fıskiye de dönüş hareketini sürdürür.
Görsel 3.64: Sulama fıskiyesi
137
3. ÜNİTE
Yolda nasıl yürüyebildiğinizi hiç merak ediyor musunuz? Bir insanın hareket edebilmesi için biyologlara göre iskelet sisteminin yanı
sıra kas sistemine de ihtiyacı vardır. İskeleti oluşturan tüm kemikler,
kaslara bağlıdır. Kas kasılırken kemikleri çeker ve onların hareket etmesini sağlar. Ancak fizik bilimi için yürüme eyleminin gerçekleşmesinde etki-tepki kuvvet çiftleri ve yer ile temas eden yüzeyler arasında
sürtünme kuvvetinin olması gereklidir. Adım atarken ayağınızla yeri
iter (etki) ve yer de ayağınızı zıt yönde iterek bir kuvvet (tepki) uygular. Böylece adım atma eylemi gerçekleşmiş olur (Görsel 3.65).
Tepki
Etki
Görsel 3.65: Yürüme anında
oluşan etki-tepki kuvvetleri
F Etki = - F Tepki
Etki ve tepki adı verilen bu kuvvet çiftlerini Newton, Principia (Pirinsipya) kitabında şöyle tarif
etmiştir: “Her kuvvete karşılık her zaman eşit ve ters bir tepki kuvveti vardır veya iki cismin birbirine uyguladığı kuvvetler, her zaman eşit ve zıt yönelimlidirler” (Principia, Isaac Newton, 1687). Bu
yasaya etki-tepki yasası denir.
Görsel 3.66’da Dünya üzerinde yatay olarak masa
üstünde duran m kütleli bir cisim görmektesiniz. m kütlesindeki cisme, Dünya’nın uyguladığı kütle çekim kuvveti,
cismin ağırlığı olup G kadardır. Bu kuvvetin yönü Dünya’nın merkezine doğrudur. m kütlesi bu çekim kuvvetine
tepki olarak Dünya’ya F kütle çekim kuvvetini uygular. G
ve F etki-tepki kuvvet çiftidir.
N1
m
F =- G
G
Cisim masadan dolayı G yönünde ivmelenemez ve hareketsiz kalır. Masa cisme, temas noktasında yüzeye dik N1
etki kuvvetini uygular. Cisim de buna karşılık masaya N2
tepki kuvveti uygular. N1 ve N2 etki-tepki kuvvet çiftidir.
N1 = - N 2
F
N2
Görsel 3.66: Etki-tepki kuvvet çiftleri
Yukarıda verilen m kütleli cisim için kuvvet diyagramında G ve N1 etki-tepki kuvvet çifti değildir. Çünkü bu iki kuvvet, aynı cisme etki etmektedir. Etki ve tepki kuvvetlerinin en önemli özelliği,
her iki kuvvetin farklı cisimlere etki etmesidir. Bu yüzden etki ve tepki kuvvetleri zıt ve eşit büyüklüklerde olmasına rağmen birbirlerini yok etmezler.
Dünya ile Ay arasında olduğu gibi kütle çekim
kuvvetleri, mıknatısların kutupları arasındaki veya yüklü iki cisim arasındaki etkileşim kuvvetleri de etki-tepki kuvvetlerine örnek olarak verilebilir. Görsel 3.67’de
görülen mıknatısların S kutuplarının birbirine uyguladığı etkileşim kuvvetleri ile elektriksel olarak (+) yüklü
cisim ile (–) yüklü cisim arasındaki etkileşim kuvvetleri
etki ve tepki kuvvet çiftleridir.
F12
F 21
+q1
F12
F 21
F12 = - F 21
-q2
Görsel 3.67: Elektiriksel ve manyetik etkileşim kuvvet çiftleri
138
HAREKET VE KUVVET
9.3.4. SÜRTÜNME KUVVETİ
Trafik kazaları yaralanmalara, can ve mal kayıplarına yol açmaktadır. Kazaların nedenleri; başta
insan olmak üzere yol, taşıt, çevre ve iklim şartları şeklinde sıralanabilir. Görsel 3.68’de olduğu gibi
kazalar en çok yağmurun yağmaya başladığı anlarda gerçekleşir. Çünkü yağmur yağmaya başladığında yol yüzeyinde bulunan toz parçacıkları su ile birleşerek çamur haline gelir. Bu çamur, yol
yüzeyinin aralarına ve araç lastiklerinin dişleri arasına girerek lastik dişlerinin yola tutunmasını zorlaştırır. Ancak yağmur yağarken de yüksek hızlarda ıslak zeminde su molekülleri lastik ile yol
arasında bilye gibi davranır ve kaymaya sebep
olup durma mesafesini arttırır.
Kış aylarında da kar yağışı ve don olayları
yollarda buzlanmaya neden olduğundan yol ile
lastikler arasındaki tutunmayı zorlaştırır. Böylece araç fren yaptığında kayar ve durma mesafesi (fren mesafesi) uzar.
Görsel 3.68: Trafik kazası
Kazaların önlenmesi için kazaya sebep olan en büyük etken olan
sürücüler, daha dikkatli davranmalı; Görsel 3.69’daki gibi trafik yol
ve işaretlerine uymalı; araçlarının bakımlarını zamanında yaptırmalı;
kötü hava ve yol koşullarına dikkat etmelidirler.
• Sizce araç lastiklerinin yola tutunmasını sağlayan nedir?
• Araçlar fren yaptığında onların durmasını sağlayan etki nedir?
Görsel 3.69: Kaygan yol trafik
levhası
Görsel 3.70: Bisiklet fren sistemi
Bu soruların cevaplarını bu bölümde öğreneceğiniz bilgilerle
bulabilirsiniz. Sıranızın üzerine bir cisim (kalem, silgi, metal para
vb.) koyduğunuzda hareket etmeyeceğini, cismi harekete geçirmek
için bir kuvvet uygulamanız gerektiğini önceki konudan biliyorsunuz. Cisme parmağınızla bir kez vurduğunuzda cismin önce harekete
geçtiğini ve bir süre sonra da kendiliğinden durduğunu görürsünüz.
Yine hareket halindeki bisikletin fren kolu çekildiğinde Görsel
3.70’te görülen ve teker jantında bulunan fren pabuçları, tekerin jantını
sıkarak bisikletin durmasını sağlar. Arabalar da bisiklette olduğu gibi
Görsel 3.71’de görülen fren balataları sayesinde durmaktadır. Dışarıdan
başka bir kuvvet etki etmedikçe duran cisimlerin harekete geçmesini
engelleyen, hareketli cisimlerin durmasını sağlayan kısacası cisimlerin
hareketini etkileyen kuvvet sürtünme kuvvetidir. Sürtünme kuvveti,
bir cismin bulunduğu çevreyle (katı yüzey, su, hava gibi) temas eden
yüzeyleri arasında oluşan, harekete ya da hareket ihtimaline karşı göstermiş oldukları dirençtir, tepkidir. Görsel 3.72’de gösterildiği gibi sürtünme kuvvetinin yönü sürtünen yüzeylerin birbirine göre olan göreceli
hareketin zıt yönündedir. Sürtünme kuvveti, temas gerektiren bir kuvvettir. Ancak doğadaki temel kuvvetlerden biri değildir.
Görsel 3.71: Fren balatası
Görsel 3.72: Sürtünmeli yüzeyde hareket
139
3. ÜNİTE
Sürtünme kuvvetinin sebebi Görsel 3.73’teki gibi
sürtünen yüzeylerin pürüzlü olması ve pürüzlerin hareketi zorlaştırması olarak bilinse de gerçekte temas halinde
bulunan yüzeylerin atomları veya molekülleri arasındaki
elektriksel kuvvetlerdir. Doğadaki bütün maddelerin (katı-sıvı-gaz) molekülleri arasında sürtünme kuvveti oluşur.
Bu bölümde sadece katı yüzeyler arasındaki temastan kaynaklanan sürtünme kuvveti incelenecektir.
Fs
F
Görsel 3.73: Sürtünmeli yüzeyde hareket
DENEY 3
Amaç: Sürtünme kuvvetini kavramak
Yönerge
1.Dörderli gruplar oluşturunuz.
2.Şekildeki gibi takozun üzerine 1 kg’lık kütleyi koyunuz.
3.Dinamometreyi çekerek takoza 1 N’lık kuvvet uygulayınız. Harekete
geçip geçmediğini tabloya kaydediniz.
4.Aynı şekilde takozu 1,1 N’lık kuvvetle çekin. Yine harekete geçip geçmediğini tabloya kaydediniz.
5.Takozun harekete geçtiği andaki kuvvet değerini dinamometreden
okuyarak tabloya kaydediniz.
Kuvvet Değeri (N)
1
1,1
Kullanılacak
Araç- Gereçler
-Tahta takoz
-Ağırık takımı
-Dinamometre
Hareket durumu
Harekete geçti.
Sonuca Varalım
• Takoza 1 N’lık kuvvet uygulandığına harekete geçti mi? Geçmediyse hareketi engelleyen, harekete tepki gösteren nedir? Newton’ın eylemsizlik yasasını dikkate alarak harekete karşı
koyan tepkinin kaç N olduğunu söylersiniz?
• Takoza 1,1 N’lık kuvvet uygulandığına harekete geçti mi? Geçmediyse hareketi engelleyen, harekete
tepki gösteren nedir? Yine Newton’ın eylemsizlik yasasını dikkate alarak harekete karşı koyan tepkinin kaç N olduğunu söylersiniz?
• Bu tepkinin değişken olduğunu söyleyebilir misiniz?
• Takoz kaç N kuvvet uygulandığında harekete geçti? Takozun hareketini, Newton’ın hareket kanunlarına göre nasıl yorumlarsınız.
Takoza 1 N kuvvet uygulandığında harekete geçmiyorsa hareketi engelleyen, harekete tepki gösteren sürtünme kuvvetidir. Newton’ın eylemsizlik yasasına göre takozun dengede kalması için sürtünme kuvvetinin de 1 N olduğunu söyleyebiliriz.
Takoza 1,1 N kuvvet uygulandığında harekete geçmiyorsa hareketi engelleyen, harekete tepki
gösteren yine sürtünme kuvvetidir. Newton’ın eylemsizlik yasasına göre takozun dengede kalması
için sürtünme kuvvetinin de 1,1 N olduğunu söyleyebiliriz. Bu iki durum, sürtünme kuvvetinin takozu harekete geçinceye kadar uygulanan kuvvete göre değişeceğini gösterir.
Çekme kuvveti yavaş yavaş arttırıldığında takozun belli bir değerden sonra harekete geçtiği ve
harekete geçtikten sonra hızlandığı gözlemlenir.
140
HAREKET VE KUVVET
DENEY 4
Amaç: Sürtünme kuvvetinin nelere bağlı olduğunu belirleme
Yönerge
1.Dörderli gruplar oluşturunuz.
2.Takozu önce küçük (Şekil-A), sonra da büyük (Şekil-B) yüzeyi alta gelecek şekilde üzerlerine 1kg kütle koyarak masa üzerinde dinamometre ile
yavaş yavaş çekmeye çalışınız. Takoz harekete başladığı anda dinamometrelerde okunan değerleri tabloya not ediniz.
Kullanılacak
Araç- Gereçler
-Tahta takoz
-Ağırık takımı
-Dinamometre
-Cam blok
-Zımpara kağıdı
B
A
3. İki tane birer kg’lık kütleyi takozun üzerine koyup
(Şekil-C) büyük yüzeyi alta gelecek şekilde masanın
üzerine dinamometre ile yavaş yavaş çekmeye çalışınız. Takoz hareket etmeye başladığında dinamometrede okunan değeri tabloya not ediniz.
C
4.Takozun üzerine 1 kg’lık kütle koyarak Şekil-D’de görüldüğü
gibi büyük yüzeyi alta gelecek şekilde cam üzerinde dinamometre ile yavaş yavaş çekiniz. Takoz harekete başladığı anda
dinamometrede okunan değeri tabloya not ediniz.
D
CAM YÜZEY
5.Takozun üzerine yine 1 kg’lık kütle koyarak Şekil-E’de
görüldüğü gibi büyük yüzeyi alta gelecek şekilde zımpara
kağıdı üzerine koyup dinamometre ile yavaş yavaş çekiniz. Takoz hareket etmeye başladığı anda dinamometrede
okunan değeri tabloya not ediniz.
141
E
3. ÜNİTE
DENEY 4
Kütle(kg)
1
1
2
1
1
Takozun durumu
Küçük yüzeyli
Büyük yüzeyli
Büyük yüzeyli
Büyük yüzeyli
Büyük yüzeyli
Yüzey
Masa (tahta)
Masa (tahta)
Masa (tahta)
Cam
Zımpara
Dinamometrenin gösterdiği değer
Sonuca Varalım
• Masa üzerinde küçük yüzeyli bir takozun hareketi için gerekli kuvvetin büyüklüğü ile
yine masa üzerinde büyük yüzeyli bir takozun hareketi için gerekli kuvvetin büyüklüğünü
karşılaştırdığınızda ne gördünüz? Bloğun yere değen yüzeyi ile hareket için gerekli kuvvet
arasında nasıl bir ilişki vardır?
• Masa üzerinde bir tane kütle varken büyük yüzeyli bir takozun hareketi için gerekli kuvvetin büyüklüğü ile masa üzerinde iki tane kütle varken büyük yüzeyli iki takozun hareketi için
gerekli kuvvetin büyüklüğü karşılaştırdığınızda ne gördünüz? Cismin kütlesi ile hareket için
gerekli kuvvet arasında nasıl bir ilişki vardır?
• Bir tane kütle varken büyük yüzeyli bir takozu tahtanın, camın ve zımparanın üstünde hareket
ettirmek için gerekli kuvvetleri karşılaştırdığınızda ne gördünüz? Hareket ile yüzey arasında
nasıl bir ilişki vardır?
Masanın üzerinde yapılan etkinlikte, tahta takoz küçük ya da büyük yüzeyine oturtulup çekildiğinde kuvvetin aynı olduğu görülür. Bu durum sürtünme kuvvetinin sürtünen yüzeylerin alanına
bağlı olmadığını gösterir.
Yine masanın üzerinde yapılan etkinlikte, ağır takozu harekete geçirmek, hafif takoza göre daha
zordur. Takozun kütlesinin arttırılması, ağırlığın artması demektir. Ağırlığı arttıkça cisim yüzeye
daha çok yapışır ve hareket etmesi zorlaşır. Bu durum yüzeye etki eden kuvvetin artmasıyla sürtünme kuvvetinin arttığını gösterir.
Cam, tahta ve zımpara üzerinde takoz çekildiğinde hareketin en kolay masa üzerinde, en zor ise
zımpara kâğıdı üzerinde olduğu söylenebilir. Bu durum, “Sürtünen yüzeylerin farklılığı sürtünme
kuvvetini değiştirir.” şeklinde açıklanabilir. Bir başka deyişle cisimlerin sürtünen yüzeylerinin pürüzlülüğü, sürtünme kuvvetini etkiler.
Bu sonuçlardan yola çıkarak sürtünme kuvvetinin
N1
sürtünen yüzeylerin cinsine ve yüzeyler üzerine uygulanan dik kuvvete bağlı olduğu söylenebilir. Görsel 3.74’te
F
gösterilen sürtünmeli yüzeyde hareket eden serbest cisim diyagramına bakarak sürtünme kuvveti,
Fs = k.N matematiksel bağıntısıyla hesaplanır.
G
k: Zeminlerin cinsine bağlı sürtünme katsayısı,
N: Yüzeylere etkiyen dik kuvvet ( |N|=|N1|=|N2| )
N2
F ç = Dünya’nın cisme uyguladığı kütle çekim kuvveti
|G| = |Fç |
Sürtünme kuvveti, sürtünen iki yüzeye de aynı büyüklükte ve zıt yönde etki eder.
142
FS
Fç
Görsel 3.74: Serbest cisim diyagramı
HAREKET VE KUVVET
Bu bağıntıya göre sürtünen yüzeylerin pürüzlülüğü artarsa sürtünme kuvveti de artar. Örneğin Görsel 3.75’te görüldüğü gibi araçlara takılan kış lastiklerinin dişli olması ve
özel deseni, lastiklerin karlı zeminde yola tutunarak daha kolay durmasını sağlar. Kış mevsiminde yollardada buzlanma
ve çamur gibi nedenlerle pürüzlülük azalır. Böyle bir yolda
yaz lastikleri kullanılırsa araçların ani freninde tekerlekler,
yola tutunamayarak kayar. Kazaların çoğu da bu yüzden olur.
Görsel 3.75: Lastik derinlik ölçümü
Sürtünme kuvvetini değiştiren diğer durum, yüzeylere uygulanan etki-tepki kuvvetleridir. Yatay zeminde durmakta olan cisimler, ağırlığından dolayı zemine bir kuvvet uygular. Cisimlerin ağırlığı arttıkça
yüzeye uyguladığı etki kuvveti artar. Bu artış, cisimlerin zemine daha çok yapışmasını sağlar ve sürtünme kuvvetini artırır. Bunu yapılan etkinlikte iki takozu üst üste koyarak gözlemlediniz. Örneğin otobüs,
kamyon gibi araçların ağırlığının fazla olması, bu araçların lastikleriyle yol arasındaki sürtünme kuvvetini
artırır ve lastiklerin yola daha iyi tutunmasını sağlar.
Birinci etkinlikte durgun hâldeki bir cismi harekete
geçirmek için üzerine yatay bir kuvvet uygulandı. Kuvvet
belirli bir değere ulaşıncaya kadar cismin hareket etmediği
görüldü. Cismin üzerine etki eden sürtünme kuvvetinin de
uygulanan kuvvete eşit olacak şekilde arttığı gözlemlendi.
Harekete geçtiği an uygulanan kuvveti değiştirmeden çekmeye devam edildiğinde cismin hızlandığı görüldü. Bu durum bilindiği üzere Newton’ın ikinci yasasına göre ancak
cisim üzerine net bir kuvvet etki ettiğinde yaşanabilir.
Cisim harekete başladıktan sonra uygulanan kuvvet
Görsel 3.76: Statik sürtünme kuvveti
değişmemesine rağmen net kuvvetin oluşabilmesi için sürtünme kuvvetinin değişmiş olması gerekir. Bu olay, sürtünme kuvvetinin hareket başlamadan önce
farklı; başladıktan sonra farklı olduğunu gösterir. Sürtünme kuvvetini farklı kılan cisimle yüzey arasındaki değişmeyen tepki kuvveti değil, sürtünme katsayısıdır. O halde iki farklı sürtünme katsayısı
vardır. Bunlar durgun cismin harekete geçme sınırında statik sürtünme katsayısı (ks) ve hareket başladıktan sonra kinetik sürtünme katsayısıdır (kk).
Sürtünen yüzeylerde iki farklı katsayı olmasından dolayı sürtünme kuvveti ikiye ayrılır:
1. Statik Sürtünme Kuvveti: Görsel 3.76’da görüldüğü gibi duran cisimler üzerinde oluşan en
büyük sürtünme kuvvetidir. Cisimleri harekete geçiren en küçük kuvvet de bu değerde olmalıdır.
Yani bir cismi harekete geçirebilmek için statik sürtünme kuvvetini yenmek gerekir. Aynı zamanda statik sürtünme kuvveti, birbiri ile temas halinde olan iki yüzey arasındaki durgun cisme
uygulanan kuvvet ile eşit büyüklükte ve zıt yöndedir. Bu nedenle statik sürtünme kuvveti sabit bir
değerde olmayıp değişkendir. Bir cisme etki eden maksimum statik sürtünme kuvveti aşağıdaki
bağıntı ile bulunur.
Fss = ks .N (ks: statik sürtünme katsayısı)
2. Kinetik Sürtünme Kuvveti: Hareket halindeki cisimler ile yüzey arasında oluşan sürtünme kuvvetidir. Hareket halindeki cisimleri sabit hızla hareket ettirmek için kinetik sürtünme kuvveti
kadar kuvvet uygulamak gerekir. Kinetik sürtünme kuvveti, aşağıdaki bağıntı ile bulunur.
F ks = k k .N (kk: kinetik sürtünme katsayısı)
143
3. ÜNİTE
Aynı cisme, aynı yüzeyde etki eden statik sürtünme katsayısı, kinetik sürtünme katsayısından
daha büyüktür. (ks > kk) Tablo 3.5’te bazı yüzey çiftlerine ait katsayılar verilmiştir.
Statik sürtünme katsayısının kinetik sürtünme katsayısından büyük olması nedeniyle aynı cisme
aynı yüzeyde etki eden statik sürtünme kuvveti de kinetik sürtünme kuvvetinden büyüktür (Fss > Fsk).
Çekme kuvvetine bağlı olarak cisimle yüzey arasında oluşan statik ve kinetik sürtünme kuvvetlerinin
ilişkisini Görsel 3.77’de inceleyiniz.
Tablo 3.5: Statik ve kinetik sürtünme katsayıları
Yüzey çifti
(kuru)
Lastik-asfalt
Lastik-beton
Tahta-tahta
Cam-cam
Buz-buz
Kösele-tahta
Çelik-çelik
Statik sürtünme
katsayısı
0,85
1,00
0,40
0,94
0,10
0,50
0,74
Kinetik sürtünme
katsayısı
0,75
0,80
0,20
0,40
0,03
0,30
0,57
Sürtünme Kuvveti
(Fs) s
(Fs) k
Çekme Kuvveti
Hareket öncesi Hareket sonrası
Statik sürtünme kuvvetinin kinetik sürtünme kuvvetinden büyük olması durumuyla günlük hayatta sıkça karşılaşılır. Örneğin bir elbise dolabının yerini değiştirmek
için dolabı tek başınıza ittiğinizde harekete geçiremeyebilirsiniz. Ancak kardeşiniz ya da bir arkadaşınızla ittiğinizde harekete geçirebilirsiniz. Harekete geçtikten sonra tek
başınıza bile dolabın hareketini devam ettirebilirsiniz.
Sürtünme kuvveti ile ilgili https://phet.colorado.edu/sims/
Görsel 3.77: Sürtünme kuvveti-kuvvet ilişkisi
T!
DİKKA
sı
sayı
me kat
Sürtün !
zdir
birimsi
html/forces-and-motion-basics/latest/forces-and-motion-basics_
en.html internet adresindeki simülasyonu inceleyebilirsiniz.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
Şekildeki gibi 5 kg’lık cisim ile yüzey arasındaki statik sürtünme katsayısı 0,40 ve kinetik sürtünme katsayısı
0,36’dır. Bu cisme tablodaki gibi verilen değerlerde yatay kuvvet uygulandığında cisim üzerinde oluşan sürtünme
kuvvetlerinin ne olacağını ve bu durumda cismin hareket edip edemeyeceğini tabloya işleyiniz. (g=10m/s2 alınız)
Çözüm:
Fs = ks.N = ks.m.g = 0,4.5.10 = 20 N’a kadar cisim hareket etmez. Hareketsizken cisme etkiyen sürtünme kuvveti
uygulanan net kuvvet kadardır.
Cisim hareket ettiği andan itibaren kinetik sürtünme kuvveti oluşacaktır. Bu durumda cisme etkiyen sürtünme kuvveti,
Fk = kk.N = kk.m.g = 0,36.5.10 = 18 N’dur.
Uygulanan kuvvet
Sürtünme kuvveti
Hareket durumu
Fuy = 5 N
Fs = 5 N
Durgun
Fuy = 10 N
Fs = 10 N
Durgun
Fuy = 15 N
Fs = 15 N
Durgun
Fuy = 20 N
Fs = 20 N
Harekete başlar
Fuy = 25 N
Fs = 18 N
Hızlanır
Fuy = 30 N
Fs = 18 N
Hızlanır
144
Fs
ks = 0,40
kk = 0,36
HAREKET VE KUVVET
Yuvarlanan Cisimlerde Sürtünme Kuvveti
Cisimlere etki eden sürtünme kuvvetinin temel sebeplerinden biri
yüzeylerindeki pürüzlerdir. Yüzey ne kadar pürüzsüz görünse de mikroskopla bakıldığında Görsel 3.78’deki gibi küçük girinti çıkıntıların
olduğu görülecektir. Hem hareket eden cisim yüzeyinde hem de hareket ettiği yüzey üzerinde küçük pürüzler vardır. Bu girinti çıkıntılar,
Fs
hareket anında birbiri içine girdiğinden cismin hareketini zorlaştırır.
Cisim, sadece öteleme hareketi yapmaya kalkarsa bu girinti ve çıkınvdönme vöteleme
tılar kırılacaktır. Ancak cisim, dönme hareketi ile birlikte öteleme yapıyorsa (yuvarlanma) bu pürüzlerin hareketi engelleyici etkisi daha az Görsel 3.78: Yuvarlanan cisme
etkiyen sürtünme kuvveti
olacaktır. Çünkü bu durumda girintilerin kırılmasına gerek kalmadan
birbiri içinden geçerek hareketine devam edebilecektir.
Silindir ya da küre şeklindeki cisimlere harekete başlayıncaya
kadar Görsel 3.78’deki gibi bir sürtünme kuvveti etki edecektir. Etki
eden sürtünme kuvvetinin yönü, dönme yönünün tersinedir. Cisim
harekete başladıktan sonra yere temas noktasının öteleme hız vektörü ile dönme hız vektörü zıt yönlü olacağından bu noktadaki hız
sıfır olacaktır. Bu nedenle yuvarlanmaya başlayan cisimlere etkiyen
Görsel 3.79: Yumuşak yüzeyin
sürtünme kuvveti sıfıra yakın bir değer kabul edilir.
deforme oluşu
Yuvarlanan cisimlerin hareket ettikleri yüzey, yeterince sert değilse cismin ağırlığı, yüzeyi deforme edecektir. Bu durumda cisim,
zemine bir miktar saplanacak ve hareketi zorlaşacaktır. Cisimlerin
yüzeyi deforme edişi Görsel 3.79’da gösterilmiştir.
Görsel 3.80'de olduğu gibi bir motosiklet hareket etmeye başlarken tekere etkiyen sürtünme kuvveti ( Fs1 ) hareket edeceği yönde (dönme yönünün tersi) etkiyecektir. Yani tekerlerin dönmesini
zorlaştıracak yönde etki edecektir. Motosiklet harekete başlayıp öne
doğru ilerken fren yaptığında tekerlerin dönmesi engellenirse motosiklet kayarak ilerleyecektir. Bu durumda tekere etkiyen sürtünme
Fs2 Fs1
kuvveti ( Fs2 ) hareketin zıt yönünde olacaktır.
Özellikle büyük kütleli cisimlere etkiyen sürtünme kuvvetinGörsel 3.80: Motosiklet
den dolayı yerde sürüklenerek götürülmesi zor olan cisimlerin altına
silindir şeklinde kalas vb. malzemeler koyulur. Büyük kütleli cisim, bu kalaslar üzerinde yuvarlanarak taşınır. Örneğin tarihte Fatih Sultan Mehmet’in gemileri karadan yürüterek Haliç’e taşımasında
gemilerin silindir şeklindeki kalaslar üzerine oturtulduğu bilinmektedir.
Mısır Piramitleri’nin inşasında büyük kütleli taşların taşınması oldukça zor olduğundan taşların altına silindirik ağaçlar yerleştirilerek taşlar taşınmıştır. Günlük yaşantımızda da Görsel 3.81’de
olduğu gibi ağır cisimlerin taşınmasında sürtünme etkisinin en aza indirilmesi için yuvarlanarak taşınması tercih edilir. Bazı canlılar da Görsel 3.82’de olduğu gibi taşınması güç olan malzemeleri
yuvarlayarak taşır.
Görsel 3.81: Küresel cismin yuvarlanarak taşınması
Görsel 3.82: Karıncaların küresel cisimleri taşıması
145
3. ÜNİTE
Günlük Hayatta Sürtünme
Günümüzde triboloji olarak bilinen sürtünme bilimi, karşılıklı etkileşim halinde olan ve birbirine göre bağıl hareket yapan yüzeyler (malzemeler) arasındaki sürtünme, aşınma ve yağlama olayları
ile bu olaylar arasındaki ilişkilerin bilimi, teknolojisi ve mühendisliği şeklinde tanımlanmaktadır.
Sürtünme ve aşınma olaylarının geçmişi milattan önceki zamanlara dayanmaktadır. Eski çağlardan
beri insanların sürtünmeyi azaltmak ve aşınmayı önlemek için çalışmalar yaptığı kalıntılardan ve
kabartma resimlerden anlaşılmaktadır.
Sümerlere ait olduğu belirlenen bir mezardan çıkarılan tekerlek
muylusu (bir milin yatağında dönmesini sağlayan bölüm) ve bunun
üzerinde bulunan iç yağı (hayvansal yağ) kalıntıları MÖ 2500 yıllarında yağlamanın kullanıldığını göstermektedir (Görsel 3.83).
Görsel 3.83: Tekerlek muylusu
Görsel 3.84’te MÖ 700’lü yıllara ait
resimlerde Asur medeniyetine ait büyük bir
heykelin taşınmasında yağlı ve ziftli kızakların kullanıldığı görülmektedir.
Görsel 3.84: Asurluların kullandığı taşıma sistemi
Sürtünme konusunda bilinen ilk sistematik araştırmayı, büyük mühendis ve sanatçı Leonardo da Vinci
(1452-1519) yapmış ve 5000 sayfanın üzerinde doküman hazırlamıştır. Da Vinci tarafından önerilen küçük
sürtünme dirençli mil yatağı tasarımı ve alaşımları günümüzde prensip bakımından pek çok makinede halen
uygulanmaktadır (Görsel 3.85).
Görsel 3.85: Da Vinci’nin tasarladığı
sürtünme azaltıcı sistem
1453 yılında Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’un
fethinde Osmanlı donanmasına ait gemileri, tribolojik
düzeneklerle Haliç’e indirdiğini tarih dersinden biliyorsunuz. Görsel 3.86’daki tablo Fausto Zonaro’nun (Fosto
Zonaro) "Osmanlı Donanması'nın Haliç’e İndirilmesi"
adlı tablosu Dolmabahçe Sarayı’nda sergilenmektedir.
Görsel 3.86: Fatih Sultan Mehmet’in gemileri
karadan yürütmesi
146
HAREKET VE KUVVET
Doğada tüm maddeler, pürüzlü olduğundan sürtünmesiz bir ortam yoktur. Sürtünme kuvveti,
bazı faaliyetlerin gerçekleşmesinde olumlu ve olumsuz etki yapar. Eğer sürtünme olmasaydı neler
olurdu hiç düşündünüz mü?
Sürtünme cisimlerin yüzeylere tutunmasını sağlar.
Yürüme, durma, sandalyede oturma, yazı yazma, kaşık
tutma, yemek yeme, araç sürme hep sürtünme sayesinde
gerçekleşir.
Sürtünmenin harekete karşı koyma etkisi sayesinde
paraşütle uçaktan atlayıp güvenli bir şekilde yere inilir.
Araçlar, fren sistemi ile hızlı iniş yapan uçaklar paraşüt
sistemi ile sürtünme etkisiyle durdurulur (Görsel 3.87).
Görsel 3.87: Uçaklarda iniş paraşüt
sistemi
Sürtünmenin cisimleri aşındırma etkisinden yararlanarak beton, demir, tahta gibi yüzeyler, Görsel 3.88’deki
gibi zımparalanarak yüzeylerin pürüzleri giderilir. Sürtünmenin ısı açığa çıkarması sayesinde kibritle ateş yakılır.
Eğer hava sürtünmesi olmasaydı Dünya’nın çekim alanına giren meteorlar, yeryüzüne düştüklerinde büyük felaketlere yol açabilirdi.
Görsel 3.88: Yüzey zımparalama
Sürtünmenin yukarıda sayılan olumlu taraflarının yanı sıra olumsuz tarafları da vardır. Yüzeyleri
aşındırması ve ısı açığa çıkarmasından kaynaklanan enerji kayıplarına yol açması olumsuz yönlerindendir. Bu durum araç ve makinelerin gereğinden
fazla enerji kullanmasına sebep olmaktadır. Öyle ki
araçlarda motorun harcadığı yakıtın yaklaşık %60’ı
sürtünmeden kaynaklanan kayıplara harcanmaktadır. Yani sürtünme araçların ve makinelerin verimini
azaltmaktadır. Verimi arttırmak için araçların motor
bakımları zamanında yapılmalı, makinelerin dişlileri (Görsel 3.90), rulmanlar (Görsel 3.89) zamanında
yağlanmalıdır. Ayrıca araçların fren balataları ve lastikleri sürtünmeden dolayı zamanla aşınarak tehlike
oluşturduğundan balata ve lastikler belli periyotlarla
değiştirilmelidir. Kullandığınız makinelerin ve araçların bakımlarını zamanında yaparak hem bütçenizi
hem çevrenizi hem de geleceğinizi koruyabilirsiniz.
Görsel 3.89: Rulman
Görsel 3.90: Dişli sistemi
Triboloji bilimi ile uğraşan bilim insanları, nanoteknoloji sayesinde ısıya ve aşınmaya dayanıklı
karbon yüzeyler geliştirerek yukarıda anlatılan enerji kayıplarını en aza indirmeye çalışmaktadırlar.
Böylece makinelerin verimi daha da artacaktır.
147
3. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Şekildeki 4 kg’lık X cismi ile yüzey arasındaki statik sürtünme katsayısı 0,25 ve kinetik sürtünme katsayısı 0,20’dir.
(g=10 m/s2 alınız)
X
Buna göre,
a) Bu cismi harekete geçirecek en küçük yatay kuvvet kaç N’dır?
4 kg
b) Bu cismi sabit hızla hareket ettirecek yatay kuvvet kaç N’dır?
Çözüm
a) Statik sürtünme kuvveti,
Fss= ks.m.g = 0,25.4.10 =10 N olduğuna göre bu cismi harekete geçirebilecek en küçük kuvvet 10 N’dır.
b) Cismin yatayda sabit hızla hareket edebilmesi için hareket halinde cisme etkiyen net kuvvet “0” olmalıdır.
Fks = F ( F: Cismi yatayda sabit hızla hareket ettirecek olan kuvvettir)
Fks= kk.m.g = 0,2.4.10 = 8 N olacağına göre,
yatayda uygulanması gereken kuvvet F = 8 N olur.
2. Sürtünme katsayısının k = 0,5 olduğu bir düzlemde, 2 kg kütleli şekildeki K cismine F = 30 N büyüklüğünde yatay bir kuvvet uygulanıyor. Buna göre cisim ivmesi kaç m/s2dir? (g=10 m/s2 alınız)
Çözüm ..........................................................................
.......................................................................................
K
.......................................................................................
F = 30 N
2 kg
.......................................................................................
.......................................................................................
.......................................................................................
ks= 0,5
......................................................................................
.......................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
3. Durmakta olan 2 kg kütleli şekildeki oyuncak arabaya yatay bir kuvvet uygulandığında dinamometre 8 N göster-
diği anda araba harekete başlıyor. Buna göre araba ile yol arasındaki statik sürtünme katsayısı kaçtır?
(g=10 m/s2 alınız)
Çözüm .................................................................................
.............................................................................................
.............................................................................................
8N
..............................................................................................
..............................................................................................
................................................................................................
...............................................................................................
................................................................................................
.................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................
148
HAREKET VE KUVVET
ÜNİTE ÖZETİ
1. Harekete ait doğada birçok örnek görülür. Hareket gözlemcinin hızına ve bulunduğu yere göre
farklı algılanabilir. Yani hareket görecelidir.
2. Hareket ötelenme, titreşim ve dönme şeklinde gruplandırılabilir. Ötelenme hareketinde cisim, belirli bir yörünge boyunca doğrusal yer değiştirir. Titreşim hareketinde cisim, denge konumu etrafında
gidiş geliş hareketi yapar. Salıncağın hareketi buna güzel bir örnektir. Dönme hareketinde ise cisim,
sabit bir eksen etrafında çember veya elips şeklinde yörünge izler. Dönme hareketinde cismin tam tur
atmasına gerek yoktur.
3. Hareketin tanımlanabilmesi için referans noktası ve konum kavramlarının iyi bilinmesi gerekir. Referans noktası, konumun tanımlanabilmesi için seçilen bilinen sabit noktalardır. Konum ise referans
noktasına göre cismin bulunduğu yerdir. Yön ile ifade edilir. Bu yüzden vektörel büyüklüktür. Cismin
zamanla konumunun değişmesi hareket olarak adlandırılır.
4. Hareket ile ilgili kavramlardan bazıları yer değiştirme, alınan yol, ortalama ve anlık hız ve sürattir.
Yer değiştirme, cismin hareketi sonucunda ulaştığı son konum ile ilk konum arasındaki en kısa mesafedir. Cismin hareketi esnasında yörüngesi boyunca gitmiş olduğu mesafelerin toplamı ise alınan
yol olarak adlandırılır. Yer değiştirme ile alınan yol arasındaki en önemli fark, yer değiştirmenin
vektörel, alınan yolun skaler olmasıdır. Cismin yer değiştirmesinin hareketi boyunca geçen süreye bölünmesi ile ortalama hız, alınan yolun geçen süreye bölünmesiyle de ortalama sürat bulunur.
Ortalama hız vektörel, ortalama sürat ise skaler büyüklüktür. Trafikte ortalama sürat kavramından
yararlanılarak hız denetimi ve yeşil dalga uygulaması yapılmaktadır. Hareketin herhangi bir anında
sahip olunan hız değerine anlık hız, bu hızın büyüklüğüne de anlık sürat adı verilir. Trafikte kullanılan radarlar, araçların anlık süratini ölçerek denetim yapmaktadır.
5. Öteleme hareketinin hız değişimine bağlı farklı türleri bulunur. Hızın sabit olduğu doğrusal yörüngeli öteleme hareketine düzgün doğrusal hareket, hızın düzgün arttığı öteleme hareketine düzgün
hızlanan hareket, hızın düzgün azaldığı öteleme hareketine ise düzgün yavaşlayan hareket adı verilir.
Birim zamandaki hız değişimine ivme adı verilir. Düzgün hızlanan ve yavaşlayan harekette sabit
bir ivme vardır. Harekete ait konum-zaman grafiği çizildiğinde grafiğin eğiminden hıza ait bilgilere
ulaşılır. Hız-zaman grafiğinin eğiminden ivme ile ilgili bilgilere, grafiğin zaman ekseni ile arasında
kalan alandan ise yer değiştirme ile ilgili bilgilere ulaşılır. İvme-zaman grafiğinin zaman ekseni ile
arasındaki alan hız değişimini verir.
6. Cisimlerin şeklini ve durumunu değiştiren etkiye kuvvet adı verilir. Vektörel bir büyüklük olup SI
birim sisteminde birimi N’dır. Kuvvetlerin bazılarının oluşması için temas gerekir. İtme, çekme gibi
kuvvetler buna örnektir. Bazı kuvvet çeşitlerinin oluşması için temasa ihtiyaç yoktur. Bu kuvvetlere
alan kuvveti adı verilir. Dünya’nın Ay’ı çekmesi, mıknatısların birbirini çekip itmesi alan kuvvetlerine
örnektir. Her türlü kuvvetin kökeni dört temel kuvvete dayanır. Kütle çekim kuvveti, elektromanyetik
kuvvetler, zayıf çekirdek kuvveti ve güçlü çekirdek kuvveti doğadaki dört temel kuvvettir.
7. Hareketin kaynağı kuvvettir. Kuvvet ve hareket arasındaki ilişki 1687 İsaac Newton tarafından üç
yasa ile ortaya konulmuştur. 1. yasa, net kuvvetin olmadığı durumda cismin durumunu koruyacağını
öngörür. Yani eylemsizliği tarif eder. 2. yasa, net kuvvet etkisinde cisimlerin ivmeli hareket yapacağını söyler. 3. yasa ise her etkiye karşı eşit ve zıt yönlü tepki kuvvetinin ortaya çıkacağını söyler.
8. Sürtünme kuvveti cisimlerin harekete geçmesini engelleyen, hareketli cisimleri durdurmaya çalışan
kısaca hareketi etkileyen kuvvettir. Cisim ile yüzey arasındaki tepki kuvvetine ve yüzeylerin özelliklerine göre değişir. Cisimler, hareketsizken etkili olan sürtünme kuvveti statik, hareketli iken etkili olan
sürtünme kuvveti ise kinetik sürtünme kuvvetidir. Statik sürtünme kuvveti, kinetik sürtünme kuvvetinden bir miktar daha fazladır. Sert zeminde yuvarlanarak hareket eden cisimlerde ise sürtünme kuvveti
çok küçük değerlerdedir.
149
3. ÜNİTE
3. ÜNİTE ÖLÇME SORULARI
A) Aşağıdaki okuma parçalarını okuyarak ilgili soruları cevaplandırınız.
1. Ultrason
Birçok ülkede, ultrason görüntüsü ile bir ceninin (gelişmekte olan bebek) resimleri çekilebilir (ekografi). Ultrasonların hem anne hem de cenin için güvenli olduğu düşünülmektedir.
Doktor elinde bir sonda tutar ve annenin karnı boyunca hareket ettirir. Ultrason dalgaları,
karın bölgesine aktarılır. Karnın içinde ceninin yüzeyi tarafından yansıtılır. Yansıtılan dalgalar,
sonda tarafından geri alınır ve bir görüntü oluşturabilen makineye yansıtılır.
Ultrason makinesi bir görüntü oluşturmak için cenin ve alet arasındaki mesafeyi hesaplamalıdır.
Ultrason dalgaları karın boyunca 1540 m/s hızıyla hareket eder. Makinenin mesafeyi hesaplayabilmesi için hangi ölçüyü alması gerekmektedir?
150
HAREKET VE KUVVET
2. Hareket
Kule
(Tramvay) ( Duraklar arası ortalama yolculuk süresi 2 dk)
(Belediye ototobüsü) ( Duraklar arası ortalama yolculuk süresi 7 dk)
(Minibüs) ( Duraklar arası ortalama yolculuk süresi 5 dk)
(Metro) ( Duraklar arası ortalama yolculuk süresi 1 dk)
Hafta sonu ehliyet sınavına girecek olan Ahmet’in evinin yakınındaki Körfez Kıyısı Durağı’ndan Hürriyet Durağı’na kadar yolculuk yapması gerekmektedir. Bunun için taksi tutarak
70 km’lik çevre yolunu kullanabileceği gibi toplu taşıma araçlarını da tercih edebilir. (Duraklarda
zaman kaybetmediğini, taksi tutarsa taksinin ortalama süratinin 70 km/h olacağını düşünün.)
10.00’daki sınav için saat 9.00’da Körfez Kıyısı Durağı’nda olan Ahmet, taksiyle ulaşımın
haricinde hangi güzergâhı tercih ederse sınava geç kalmaz?
151
3. ÜNİTE
B) Aşağıdaki sorulara vereceğiniz cevapları boş bırakılan yerlere yazınız.
y (km)
1. Yandaki gibi koordinat sistemi üzerinde A noktasında
Aslı’nın, B noktasında Betül’ün, C noktasında Can’ın
evi vardır.
a) Aslı, kendi evine göre Betül’ün evinin konumunu
nasıl tarif eder? Çizerek gösteriniz.
b) Can, bisikletiyle kendi evinden çıkarak önce Betül’ün sonra da Aslı’nın evine giderse kaç km yer
değiştirmiş olur? Çizerek gösteriniz.
c) Can, önce Betül’ün sonra da Aslı’nın evine
giderken doğrusal hareket ettiğine göre aldığı yol kaç km’dir?
x (km)
0
2.Bir hareketli, 10 s süreyle doğrusal yörünge üzerinde önce kuzeye doğru 30 m hareket edip
sonra da yine doğrusal yörünge üzerinde doğuya doğru 40 m hareket ediyor. Hareketlinin
sürati ile hızının büyüklüklerinin oranını bulunuz.
x(m)
3.Konum-zaman grafiği yanda verilen bir hareketli,
a) Kaç kez ve kaçıncı saniyelerde yön değiştir 40
miştir?
30
b) Toplam yer değiştirmesi kaç m’dir?
c) Ortalama hızını hesaplayınız.
20
10
0
4.Doğrusal bir yolda hareket etmekte olan araca
ait zamana bağlı konum değerleri yandaki tabloda gösterilmiştir. Bu aracın ortalama hızı kaç
m/s’dir?
152
1
2
3
5
4
t(s)
Zaman
(s)
0
5
15
20
25
Konum
(m)
25
30
40
45
75
HAREKET VE KUVVET
5.Başlangıçta 0 m konumunda bulunan hareketlinin hız-zaman grafiği aşağıda verilmiştir. Bu
hareketlinin konum-zaman grafiğini çiziniz.
6.Şekildeki gibi sürtünmesi önemsenmeyen bir yüzeyde 5 kg kütleli L cismi F 1 , F 2 ve F 3
kuvvetleri etkisindedir. Buna göre, L cisminin ivmesini kaç m/s2 olur? (g = 10 m/s2 alınız)
F3=10 N
F1=20 N
L
F2=30 N
m=5 kg
7.İçindekilerle birlikte kütlesi 800 kg olan kabini, sürtünmenin önemsenmediği bir ortamda
asansör motorunun sabit hızla yukarı çekebilmesi için kaç N kuvvet uygulaması gerekir?
Serbest cisim diyagramını çizerek gösteriniz.
(g=10 m/s2 alınız)
8.Yandaki gibi kütlesi 4 kg olan kutu ile yüzey arasındaki kinetik sürtünme katsayısı 0,3’tür. Bu kutu
40 N’lık kuvvet ile çekilirse kazandığı ivme kaç
m/s2 olur? (g=10 m/s2 alınız)
153
F = 40 N
3. ÜNİTE
9.Yandaki 5 kg’lık cisim 60 N büyüklüğündeki yatay bir
kuvvet ile sabit hızla hareket etmektedir. Cismin sabit hızla hareketini sürdürebilmesi için cisim ile zemin
arasındaki kinetik sürtünme katsayısı kaç olmalıdır?
(g=10 m/s2 alınız)
5 kg
10.Şekilde 3 kg’lık cisme yatay olarak uygulanan kuvetle bu Fsürt (N)
kuvvete karşı oluşan sürtünme kuvveti arasındaki grafik
yanda verilmiştir. Bu grafiğe göre,
15
a. Cisim kaç N kuvvet uygulandığında harekete 12
geçmiştir?
b. Cisimle yüzey arasındaki statik sürtünme katsayısı kaçtır?
c. Cisimle yüzey arasındaki kinetik sürtünme katsayısı 0
kaçtır?
F= 60 N
Fuyg (N)
d. Bu cisme yatay olarak 30 N kuvvet uygulanırsa
cismin ivmesi kaç m/s2 olur? (g=10 m/s2 alınız)
C) Aşağıdaki cümleleri kutucuklara doğru (D) veya yanlış (Y) yazarak değerlendiriniz.
Yanlış olan ifadelerin doğrusunu altında kalan boşluklara yazınız.
1. Hız-zaman grafiğinin altında kalan alan yer değiştirmeyi verir.
2. Kütle çekim kuvveti temas gerektiren bir kuvvettir.
3. Kuvvet etkisinde kalan cisimler her zaman hızlanır.
4. Etki-tepki kuvvet çiftleri birbirini dengeler.
5. Bir cismi harekete geçirinceye kadar statik sürtünme kuvveti etki eder.
154
HAREKET VE KUVVET
D) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri kutu içinde verilen sözcük ya da sözcük öbekleriyle tamamlayınız.
1. Bir cismin belirli bir yörünge boyunca doğrusal olarak yer değiştirmesine ……….....……
hareketi denir.
2. Konum-zaman grafiğinin eğimi ……………………. verir.
3. Birim zamandaki hız değişimine …………………… denir.
4. Yeşil dalga uygulamasında araçların, tabelada gösterilen ……………….sürati tutturması istenir.
5. …………………………. kuvvetler atom çekirdeğini bir arada tutan kuvvetlerdir.
6. Nakliye araçlarında eşyaların iple bağlanması Newton’ın ……………….. prensibiyle ilgilidir.
7. Pistte havalanmak için hızlanan uçak ………..……………….kuvvetler etkisindedir.
8. Raketle pinpon topuna vurduğumuzda, raket topa ……………..kuvveti uygular.
9. Mekanik parçaların aşınması ……………………….kuvvetinin etkilerindendir.
10. Hareket halindeki cisimlere ……………………..sürtünme kuvveti etki eder.
ivme
anlık
dengelenmemiş
eylemsizlik
etki
sürtünme
hız
kinetik
güçlü nükleer
ortalama
öteleme
titreşim
E) Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularda uygun olan seçeneği işaretleyiniz.
1. Hareket ile ilgili verilen yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Hareket, belli bir referans noktasına göre tanımlanır.
B) Göreceli bir kavramdır.
C) Birim zamanda alınan yola sürat denir.
D) Sabit hızlı hareket eden bir aracın ivmesi sıfırdır.
E) Hareket halindeki bir bisikletin tekeri, sadece dönme hareketi yapar.
2. Bir hareketli M noktasından hareketine başlayarak önce P noktasına sonra da L noktasına gidiyor. Buna göre hareketlinin aldığı yol ile yer değiştirmesi aşağıdakilerden hangisinde
doğru verilmiştir?
K
L
-20 m -10 m
Alınan yol
A)
B)
C)
D)
E)
30
40
50 50
-50
M
N
P
0
10 m
20 m
Yer değiştirme
-10
40
-50
-10
10
155
3. ÜNİTE
3.Bir hareketli şekildeki yörüngeyi izleyerek A noktasından D noktasına 2 s’de gelmektedir. Bu hareketlinin hızı kaç m/s’dir.
A) 3
B) 3,5
C) 4
D) 5
E) 5,5
4.Şekildeki gibi X ve Y noktalarından 8 m/s
ve 4 m/s sabit hızlarla geçen A ve B araçları
kaç s sonra karşılaşırlar?
A) 15 B) 20 C)30 D)45
5.Şekildeki gibi çembersel yörüngeli bir pistin K noktasından
harekete başlayan bir cisim 1 turunu 16 s’de tamamlıyor.
Koşmaya devam eden hareketlinin 40 s sonraki yer değiştirmesi kaç m olur? (π=3 alınız)
A) 0 B) 5 C)5√2 D)10
E)75
6. Bir hareketliye ait konum- zaman grafiği verilmiştir.
Bu grafiğe göre aşağıda verilen hareketliye ait bilgilerden hangisi yanlıştır?
A)
B)
C)
D)
E)
180 m
E)90
6 s’de aldığı yol 10 m’dir.
6 s’deki yer değiştirmesi -10 m’dir.
Hareket süresince bir kez yön değiştirmiştir.
6 s hareket süresince ortalama sürati 5 m/s’dir.
4. s’de başlangıç konumuna geri dönmüştür.
7. Hız –zaman grafiği verilen hareketli için
I. 12 s’deki yer değiştirmesi 120 m’dir.
II. 8-12 s zaman aralığında durmuştur.
III. Hareket süresince bir kez yön değiştirmiştir.
Yukarıda verilenlerden hangisi ya da hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I-II
E) I-III
156
K
r=5m
HAREKET VE KUVVET
8.Başlangıçta durmakta olan K ve L araçlarına ait konum-zaman grafiğine göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) K’ nın hızı L’ nin hızından büyüktür.
B) 10 s sonunda K, L’den 30 m öndedir.
C) K ve L aynı yönde hareket etmektedirler.
D) K’ nın hızı L’ nin hızının 4 katıdır.
E) Araçlar hızlanan hareket yapmaktadır.
X (m)
K
40
30
L
20
10
0
5
10 15 20
t (s)
9. Doğrusal bir yol boyunca hareket eden cismin hız-zaman grafiği yanda verilmiştir. Bu cismin ivmesi kaç m/s2dir?
A) 2
B) 4
C) 6 D) 8
E) 10
10.Bir otobüs, doğrusal bir yolda 5 saat boyunca 70 km/h’lik sabit hızla yol aldıktan sonra bir
saat mola veriyor. Daha sonra 4 saat boyunca da yönünü değiştirmeden 80 km/h’lik sabit
hızla giderek gideceği yere ulaşıyor.
Bu otobüsün yolculuğundaki ortalama hızı kaç km/h olur?
A) 60
B) 67
C) 70
D) 72
E) 75
11.Birbirine paralel raylarda sabit 20 m/s ve 40 m/s hızlarıyla hareket eden uzunlukları sırasıyla 18 m ve 12 m olan
K ve L trenleri şekildeki gibi aynı anda tünele girmektedirler. Bir süre sonra tünelin A ucunda, K treninin arka
kısmı ile L treninin ön kısmı karşılaşıyor.
Buna göre tünelin uzunluğu kaç m’dir?
A) 36
B) 24
C) 18
D) 12
E) 6
12.Kırmızı ışıkta durmakta olan bir araç yeşil ışığın yanmasıyla beraber sabit kuvvet
etkisiyle harekete başlıyor. Aracın harekete başlamasından 10 s sonraki hızı 20 m/s’ye
ulaştığına göre,
Aracın hızlanma ivmesi kaç m/s2 dir?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
157
E) 6
3. ÜNİTE
13. Aşağıdaki olayların hangisi dengelenmiş kuvvetler etkisindedir?
A)
B)
C)
D)
E)
Yeşil ışık yanınca harekete geçen araba
Alışveriş merkezindeki yürüyen merdivenler
Tenis raketiyle vurulan tenis topu
Musluktan düşen su damlası
Frene basılan bisiklet
14. Basketbol topu potaya atıldığında topun çemberden geri gelmesi olayında hangi
kuvvet etkilidir?
A) Sürtünme kuvveti
B) Elektriksel kuvvet
C) Yeğin kuvvet
D) Manyetik kuvvet
E) Etki-tepki kuvveti
15. Yatay bir düzlemde durmakta olan bir cisme uygulanan yatay
kuvvet (F) ile cismin kazandığı ivmenin değişim grafiği veril-
miştir. Buna göre,
I. Cismin kütlesi 20 kg’dır.
II. Cisimle yüzey arasındaki sürtünme ihmal edilmiştir.
III. Cisim dengelenmiş kuvvetler etkisindedir.
Yargılarından hangisi ya da hangileri kesinlikle doğrudur?
A)Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I-II
E) I-III
16.Şekildeki 4 kg kütleli oyuncak arabayla yüzey arasındaki
sürtünme katsayısı 0,3’tür. Bu arabaya 48 N büyüklüğünde kuvvet uygulandığında cismin kazanacağı ivme
kaç m/s2 olur? (g=10 m/s2 alınız)
A) 3
B) 6
C) 9
D) 12
E) 15
17.Şekildeki gibi yatay bir düzlemde durmakta olan
özdeş cisimlerden oluşan K, L, M sistemlerini
harekete geçiren en küçük kuvvetler, FK, FL ve FM
ise bu kuvvetler arasındaki ilişki aşağıdakilerden
hangisidir?
A) FK=FL= FM
B) FK= FL< FM
D) FK > FL> FM
C) FK< FL< FM
E) FL< FK< FM
18.Şekildeki gibi durmakta olan 2 kg kütleli cisim ile yüzey arasındaki statik sürtünme katsayısı 0,25 olup cisim
3 N kuvvetle çekilmek isteniyor. Bu durumda oluşan
sürtünme kuvvetinin değeri kaç N olur? (g=10 m/s2
alınız)
A) 0
B) 2
C) 3
D) 5
E) 8
158
K
L
M
HAREKET VE KUVVET
19. I. Çalışan makine parçalarının aşınması
II. Zımparayla pürüzlerin giderilmesi
III. Kaykay sürebilme
Yukarıda verilen olaylardan hangisi ya da hangileri sürtünmenin olumsuz yönlerindendir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I-II
E) I-II-III
20.Sürtünme kuvvetini değiştiren etkenler ile ilgili araştırma yapan Fatma, sürtünme kuvvetinin ağırlığa bağlı olarak nasıl değişeceğini, Ömer ise sürtünme kuvvetinin yüzeylerin cinsine bağlı olarak nasıl değişeceğini öğrenmek için aşağıda gösterilen deney düzeneklerinden hangisi ya da hangilerini kurmalıdır?
Fatma
A) I-III
B) I-III
C) I-II D) I-IV
E) III-IV Ömer
I-IV
II-IV
I-III
I-III
II-IV
ÖĞRENDİKLERİMİZİ İLİŞKİLENDİRELİM
1.Otobanda aracınızla 120 km/h sabit hızla gittiğinizi kabul edelim. Önünüzde 90 km/h sabit
hızla giden aynı kütledeki başka bir aracı geçtiniz. Araçlar üzerindeki net kuvvet hakkında ne
düşünürsünüz? Hangi araç üzerindeki net kuvvet daha fazladır?
2.Yerden yukarı doğru fırlattığınız bir top yerden belli yükseklikte bir an için durur. Top bu
noktada iken dengelenmiş kuvvetler etkisinde midir? Neden?
3.Yandaki resimde görülen at arabası için atın kütlesi 500 kg,
araba ve üstündeki yüklerin toplam kütlesi ise 1200 kg’dır.
Newton’ın üçüncü yasasına göre atın arabayı çekme kuvveti ile arabanın atı çekme kuvveti eşittir. O halde sistemin
dengede kalmayıp atın uyguladığı kuvvet yönünde hareket
etmesinin nedeni nedir?
4.Dünya’dan gönderilen bir uzay aracı Güneş Sistemi’nden çıkarak yıldızlararası bir ortama
ulaşıyor. Uzayda gök cisimlerinden çok uzakta boşlukta denilebilecek bir noktada motor sisteminde arıza oluşuyor ve uzay aracı duruyor. Ekipte bulunan mühendislerin çalışmalarıyla
arıza gideriliyor. Böylece araç, yeniden harekete geçerek yolculuğuna devam ediyor.
Yukarıda anlatılan olayı Newton yasalarına göre nasıl değerlendirmeliyiz? Bu olayda fizik yasalarına uymayan bir yer var mı?
159
ÜNİTE
4.
ENERJİ
9.4.1. İŞ, ENERJİ VE GÜÇ
9.4.2. MEKANİK ENERJİ
9.4.2.1. Potansiyel Enerji
9.4.2.2. Öteleme Kinetik Enerji
9.4.3. ENERJİNİN KORUNUMU VE ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ
9.4.3.1. Mekanik Enerjinin Korunumu
9.4.3.2. Enerji Dönüşümleri
9.4.3.3. Canlılarda Enerji Gereksinimi
9.4.4. VERİM
9.4.5. ENERJİ KAYNAKLARI
9.4.5.1. Yenilenemez ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları
9.4.5.2. Enerji Tasarrufu
160
Resimde gördüğünüz şelale, dünyanın en ünlü şelalelerinden biri olan Niagara Şelalesi’dir. Yaklaşık 50 m yükseklikten saniyede 5600 m3 akan suyu izlemek insanlara keyif
verir. Aslında onu ünlü yapan karşısına bronz heykeli dikilen bir bilim insanıdır. 1890 yılında “Niagara Çağlayanı’nı
elektrik elde etmek için kullanacağım.” dediğinde kimse ona
inanmamıştı. İnsanlık bugün kullanılan elektrik enerjisini ona
borçludur. İlk defa doğal kaynaklardan elektrik enerjisi elde
edilmesinin yolunu açan bu bilim insanını tanıyormusunuz?
Bu ünitede öncelikle iş, güç ve enerji kavramları tanıtılıp bu kavramlar arasındaki ilişkiye vurgu
yapılacaktır. Doğanın en önemli yasalarından biri olan enerjinin korunumu yasası çerçevesinde var
olan enerji çeşitlerinin kendi aralarındaki dönüşümleri açıklanacaktır. Ünitenin ilerleyen bölümlerinde
canlıların besinlerden kazandıkları enerji ile günlük faaliyetleri için harcadıkları enerji ilişkilendirilecektir. Verimin yapılan iş ve harcanan enerji ile bağlantısı incelenecektir. Ünitenin son kısmında, enerji
kaynakları tanıtılıp kaynakların ekonomik, siyasal, stratejik avantaj ve dezevantajları tartışılacak, kaynakların etkin kullanılması ve tasarruf kavramları üzerinde durulacaktır. Enerji tasarrufuna yönelik
araştırma ve proje çalışmaları yapılıp paylaşılacaktır.
161
4. ÜNİTE
HAZIRLIK SORULARI
1. Bir süre aracı itmesine rağmen hareket ettiremeyen kişi iş yapmış olur mu? Neden?
2. Bir topu düşey olarak yukarı attığınızda belli bir yükseklikte bir an için durduğunu gözlemlemişsinizdir. Bu anda topun bir enerjisinin olup olmadığı hakkında ne düşünürsünüz?
3. Günlük hayatta yararlandığınız enerji kaynakları nelerdir?
4. Vücudumuz niçin enerjiye ihtiyaç duyar? Bu enerjiyi nelerden karşılar?
5. Beyaz eşyaların üzerinde gördüğünüz A(+), A, B, C, D, E, F, G harfleri sizce neyi ifade eder ?
9.4.1. İŞ, ENERJİ VE GÜÇ
İş
“Pazar günü fizik sınavı için ders çalışan Ayşe Gül, yorulmuş bir vaziyette dördüncü ünitenin son sayfalarını tekrar
etmektedir. Her ne kadar yeterince çalıştığını düşünse de aklı
yarınki fizik sınavındadır. Annesi bir bardak meyve suyunu
Ayşe Gül’e uzatırken “Bugün çok çalışıp yeterince iş yaptın
kızım.” der. Bu sırada kardeşi Selim ise çim biçme makinesiyle bahçenin çimlerini biçmektedir. Bahçeye çıkan babası
Görsel 4.1: Fizik dersi çalışan öğrenci
Selim’e “Aferin oğlum iyi iş çıkardın.” der.
Anne ve babasının düşüncesine göre Ayşe Gül ve Selim gün boyu çok çalışıp bir hayli iş yapmıştır. Ancak bilimsel açıdan Ayşe Gül ve Selim’ in iş yaptığı söylenebilir mi?
Bir cisme kuvvet uygulandığında cisim, kuvvetin uygulandığı doğrultuda yer değiştiriyor ise
kuvvet, fiziksel anlamda iş yapar. Kuvvet ile yer değiştirmenin çarpımı yapılan iş olarak tanımlanır.
F2
_
m
xi
F2
Hareket Yönü
m
F1
Tx
F1
xs
+
Görsel 4.2: Kuvvetler ve yer değiştirme
Görsel 4.2’de bir cisme etki eden sabit F 1 ve F 2 kuvvetleri görülmektedir. Cisim, bu kuvvetlerin
etkisinde (+) kabul edilen yönde Tx kadar yer değiştirmiş ise işin tanımından yola çıkarak F 1 kuvvetinin yaptığı iş aşağıda verilen bağıntıyla hesaplanabilir.
W = F 1 .Tx
W: Yapılan iş (Joule)
F1: Uygulanan Kuvvet (Newton)
Δx: Cismin yer değiştirmesi (metre)
Bu bilgiler ışığında konu girişindeki örnekte verilen Ayşe Gül’ün iş yapmadığı, Selim’in ise iş
yaptığı söylenebilir.
162
ENERJİ
F 2 kuvveti ise cisme kendi doğrultusunda yer değişikliği yaptıramadığı için iş yapmamıştır. Bu
durumda
W2 = 0 olacaktır.
Sonuç olarak bir cisim üzerinde iş yapılabilmesi için cisme net bir kuvvet uygulanmalı ve bu kuvvet kendi doğrultusunda cisme yer değişikliği yaptırmalıdır. Kuvvet veya yer değiştirmenin artması
yapılan işin artmasına neden olur. Kuvvet ve yer değiştirme vektörel büyüklükler olmasına rağmen
iş, skaler bir büyüklüktür.
F 1 kuvvetinin yer değiştirmeye bağlı grafiği çizilirse Görsel 4.3’teki grafik elde edilir.
Kuvvet (N)
Görsel 4.3’te verilen grafik yardımıyla yapılan iş hesaplanabilir Bunun için grafik çizgisi ile yer değiştirme ekseninin arasında kalan alanı
hesaplamak yeterlidir.
F1
W = F1 .Tx
0
x
Yer değiştirme (m)
Görsel 4.3: Kuvvet-yer değiştirme grafiği
Düşey doğrultu
Düşey doğrultu
İş kavramını başka bir örnek yardımıyla pekiştirelim. Bir kargo görevlisi teslim etmek için getirdiği paket ile birlikte Görsel 4.4’teki gibi doğrusal ve yatay bir yol boyunca 100 m ilerlemekte
sonrasında ise Görsel 4.5’teki gibi merdiven çıkmaktadır.
Yatay doğrultu
Yatay doğrultu
Görsel 4.4: Doğrusal ve yatay yol
Görsel 4.5: Merdiven
Görevli 100 m’lik yol boyunca paketi kucağında taşımasına rağmen pakete uyguladığı kuvvet iş
yapmamıştır. Çünkü pakete uyguladığı kuvvet ile yer değiştirme doğrultusu birbirine diktir. Uygulanan kuvvetin yer değiştirmeye katkısı yoktur.
Görevli merdivenden yukarı çıkarken paketle birlikte hem yatayda ve hem de düşeyde yer değiştirmiştir. Pakete uygulanan kuvvet de düşey ve yukarı yönlü olduğundan düşey doğrultuda iş yapılmıştır.
Bu kısma kadar yer değiştirme ile aynı yöndeki kuvvetlerin yaptığı işler incelendi. Peki, kuvvet
ile yer değiştirme zıt yönde olsaydı yapılan iş hakkında ne söylenebilirdi?
163
4. ÜNİTE
Hareket yönü
F
Fs
_
Fs
xi
Tx
xs
F
+
Görsel 4.6: Kuvvetler ve yer değiştirme
Görsel 4.6’da hareketli bir cisim ve üzerine uygulanan kuvvetler görülmektedir. Cisme hareket
yönünde F kuvveti etki ederken zıt yönde F s sürtünme kuvveti etki etmektedir.
F kuvvetinin yaptığı iş,
W = F.Δx şeklinde hesaplanır.
F kuvveti cismin hareket yönüyle aynı olduğundan kuvvet, pozitif iş yapmıştır.
F s kuvvetinin yaptığı iş ise
Wsür = - Fs . Δx şeklinde hesaplanır.
F s kuvveti ise cismin hareketine zıt yönde uygulandığından negatif iş yapmıştır.
Bu durumda F kuvveti, yaptığı iş kadar cisme enerji kazandırırken F s kuvveti, yaptığı iş kadar
cismin enerjisini azaltmıştır. Kuvvetlerin yaptığı işlerin toplamı cisim üzerinde yapılan net işi verir.
Yapılan net iş aşağıdaki gibi iki değişik bağıntı ile hesaplanır.
Wnet = W + Wsür
Wnet = F. Δx + (- Fs. Δx)
Wnet = F. Δx – Fs . Δx şeklinde
ya da
Wnet = F. Δx – Fs.Δx = (F – Fs ).Δx
Wnet = F net . Tx bağıntısıyla hesaplanabilir.
Wnet > 0 ise enerji kazanmış,
Wnet < 0 ise enerji kaybetmiştir.
Wnet = 0 ise cisim üzerinde iş yapılmamış olup enerjisi sabit kalmıştır. Yani cisme enerji aktarılmadığı gibi cisimden de bir enerji alınmamıştır. Bu durumda cisim, mevcut durumunu korumaktadır.
Harekete ait kuvvet ve yer değiştirme grafiği Görsel 4.7’deki gibi çizilir.
Kuvvet (N)
F1
0
-FS
W1 = F1 .Tx
Wsür = - Fs .Tx
x
Yol ekseninin üstünde kalan alan, pozitif
işi; altında kalan alan ise negatif işi verir.
Yer değiştirme (m)
Alanların toplamı da net işi verir.
Görsel 4.7: Kuvvet-yer değiştirme grafiği
164
ENERJİ
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Sürtünmesiz yatay yoldaki A cismine F1 ve F2 kuvvetleri, 25 m boyunca uygulanıyor. Cisim üzerinde yapılan net
işi hesaplayınız.
A
F2=10N
Hareket yönü
F1=25N
A
_
+
Tx = 25 m
Çözüm
1.yol
W1 = F1 . Δx
W1 = +25.25
W1 = + 625 J
2. yol
Wnet = Fnet . Δx
Wnet = (25-10).25 = + 375 J
W2 = F2 . Δx
W2 = - 10.25
W2 = - 250 J
Wnet = W1 + W2 Wnet = + 625 + (- 250) = + 375 J
2. Yatay sürtünmesiz zeminde durmakta olan cisme ait kuvvet-yer değiştirme grafiği aşağıdaki gibi verilmiştir.
Cisim üzerine yapılan net işi bulunuz.
Kuvvet (N)
15
0
10
15
Yer değiştirme (m)
-10
Çözüm
Kuvvet – yer değiştirme grafiğinin altında kalan alan yapılan işi verir.
0-10 s aralığında yapılan iş W1 = (15.10)/2 = 75 J
10-15 s aralığında yapılan iş W2 = (- 10).5 = - 50 J
Wnet = 75 + (-50) = 25 J iş yapılmıştır.
165
4. ÜNİTE
Güç
Fizikte iş kavramı ile ilişkili diğer bir kavram güçtür. Güç,
kuvvet ile orantılı olmasına rağmen günlük yaşamda pek çok
yerde yanlış kullanılır. Görsel 4.8’deki gibi kaslı veya büyük
ağırlıkları kaldıran kişilerin, sporcuların, fiziksel zorluklara
dayanıklı kişi veya makinelerin, büyük motor hacmine sahip
araçların, büyük cüsseli hayvanların, sert esen rüzgârın güçlü
olduğu düşünülse de fizik bilimi açısından bu veriler gücü belirlemek için yetersizdir. Fizik bilimi açısından güç, işin yapılma süresi ile ilişkilidir.
Birim zamanda yapılan iş miktarına güç denir. Bir başka
ifadeyle güç, işin yapılma hızıdır. P sembolü ile gösterilir. Birimi watt (W) olup skaler bir büyüklüktür. Güç, aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
Görsel 4.8: Sporcu
W
P = Tt
P : Güç (watt)
W : Yapılan iş (joule)
Δt : Geçen zaman (s)
Tanıma göre eşit şartlar altında aynı işi daha kısa sürede yapabilen canlılar veya sistemler güçlüdür. Örneğin Mehmet 50 kg’lık bir koliyi birinci kattan ikinci kata 20 s’de çıkarırken Ali aynı koliyi
35 s’de çıkarıyorsa Mehmet’in Ali’den daha güçlü olduğu söylenebilir. Aynı iş yapılmasına rağmen
işi, biri diğerinden daha kısa sürede tamamlamıştır. Güçlü canlılar, makineler veya sistemler. işlerin
daha kısa sürede yapılmasını sağlar.
Verilen bilgiler ışığında Görsel 4.9’da olduğu gibi buz üzerinde çocuklarını kızakla çeken Zülal’in gücü hesaplanabilir. Zülal, 20 N kuvvet uygulayarak kızağı 100 m ileriye 50 s’de götürmekteyse
Görsel 4.9: Yatay doğrultuda çekilen kızak
Zülal’in yaptığı iş,
W = F. Δx
W = 20 . 100 = 2000 J şeklinde hesaplanır.
Zülal’in gücü ise
P = W / Δt
P = 2000 / 50 = 40 W şeklinde hesaplanır.
166
ENERJİ
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Şekildeki 200 kg’lık bir yükü asansör motoru, sabit hızla
20 s’de 10 m yukarı çıkarıyor. Asansör motorunun gücü
kaç W’tır? ( g = 10 m/s2 )
motor
Çözüm
Yük sabit hızla yukarı çıktığı için motorun uyguladığı kuvvet,
yükün ağırlığı kadar olmalıdır.
G = m . g = 200 . 10 = 2000 N’luk kuvvet uygular.
h=10 m
Yapılan iş,
W = F . Δx = 2000 . 10 = 20 000 J Motorun gücü,
P = W / Δt = 20 000 / 20 = 1000 W bulunur.
m=200 kg
2. Beyaz eşya dükkanında çalışan Ercan, iki müşterinin almış olduğu aynı model çamaşır makinesini teslim etmek
için verilen adreslere gidiyor. İlk adreste binanın asansörü olmadığı için Ercan, makineyi sırtında taşıyıp üçüncü kata on dakikada çıkarıyor. İkinci adreste ise aynı yükseklikte ve aynı kattaki daireye asansör yardımıyla
makineyi bir dakikada çıkarıyor. Asansörün ve Ercan’ın güçlerini kıyaslayınız.
Çözüm.....................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
9.4.2. MEKANİK ENERJİ
Bu kısma kadar insan, makine, araç-gereç, motor vb. canlı cansız birçok varlığın kuvvet uygulayarak nasıl iş yaptığı, işin yapılma
süresi ile gücün nasıl ilişkili olduğu incelendi. Kuvvet uygulayarak
cisimler üzerinde iş yapabilen bu varlıkların tamamının ortak noktası enerjilerinin oluşudur. Aslında enerji kavramına hiç de yabancı
değilsiniz. Dünya’daki yaşam, Görsel 4.10’daki gibi güneş enerjisi
sayesinde sürmektedir. Elektrik enerjisi sayesinde bina ve şehirlerin
aydınlatılması ve elektrikli araç-gereçlerin çalışması sağlanmaktadır.
Yakıt enerjisinden toplu taşıma araçlarında, otomobillerde, uçaklarda
ve daha birçok araçta yararlanılır. Yine binaları ısıtmak için kömür,
odun, doğal gaz gibi yakıtlardaki kimyasal enerji kullanılır. Canlılar
yaşamsal faaliyetlerini sürdürmek için besinlerden enerji almak zo- Görsel 4.10: Güneş enerjisi
rundadır. Kısacası her eylem için (iş yapabilmek için) enerjiye ihtiyaç vardır. Bu bilgilerden hareketle enerji, iş yapabilmek veya sistemin durumunda değişiklik
sağlamak için gereken etken şeklinde tanımlanabilir. O halde iş yapabilme veya sistemin durumunu değiştirebilme yeteneğine sahip her şeyde enerji vardır.
167
4. ÜNİTE
Rüzgârın enerjisi var mıdır? Tanıma göre iş yapabiliyorsa veya sistemin durumunda değişiklik sağlayabiliyorsa enerjisinin olduğu, aksi hâlde olmadığı söylenir. Rüzgâr; yerdeki kurumuş ağaç yapraklarını sürükleyebilmekte
bulutları hareket ettirebilmektedir. Deniz yüzeyinde esen
rüzgâr Görsel 4.11’deki rüzgâr güllerine dönme hareketi
yaptırabilmektedir. O hâlde rüzgârın enerjisi vardır. Rüzgârın sahip olduğu bu enerjiden yararlanılarak elektrik üretilmektedir.
Görsel 4.11: Rüzgâr enerjisi
9.4.2.1. Potansiyel Enerji
Duvarda asılı olan bir tablo, gerilmiş-sıkıştırılmış bir
yay veya Görsel 4.12’deki gibi araçlarımız için aldığımız
mazot enerjiye sahip midir? İlk bakışta bunların enerjiye
sahip olabileceklerini düşünmezsiniz. Ancak hepsinde depolanmış halde bir enerji mevcuttur. Gerilmiş veya sıkıştırılmış bir yay serbest bırakıldığında kendine bağlanan
bir cismi hareket ettirip iş yapabilir. Duvarda asılı olan
tablonun bağlı olduğu çivi sökülürse tablo yere düşerken
hızlanacak ve yere çarptığında çerçevesi kırılabilir veya
düştüğü yerde hasara yol açabilir yani sistemin durumunda
değişiklik yapabilir. Mazot, araç motorunda yakılarak aracın
hareket etmesini sağlayabilir. Yani iş yapabilir. Maddelerin
durumlarından dolayı sahip oldukları, açığa çıkmamış yani
depolanmış kabul edilen enerjiye en genel anlamda potansiyel enerji adı verilir. Potansiyel enerji, maddenin durumuna
göre farklı isimler alır.
Duvarda asılı olan tablo gibi seçilen referans sistemine göre yüksekte bulunan cisimlerin sahip oldukları enerjiye yer çekimi potansiyel enerjisi, gerilmiş veya sıkıştırılmış yayda veya Görsel 4.13’teki gibi esnek cisimlerde
depolanmış enerjiye esneklik potansiyel enerjisi, benzinin enerjisine de kimyasal potansiyel enerjisi adı verilir.
Potansiyel enerjinin örneklerde verilenlerden farklı türleri
de mevcuttur. Bu ünitede iki tür potansiyel enerji incelenecektir. Bunlardan biri yer çekimi potansiyel enerjisi diğeri
de esneklik potansiyel enerjisidir.
Görsel 4.12: Mazot
Görsel 4.13: Esnek sırık
Yer çekimi Potansiyel Enerjisi
Görsel 4.14’te tamirhanede asılı olan araç-gereçler,
masa üzerinde duran kitap, sınıfın tavanında asılı duran
lamba gibi referans seçilen noktadan belli bir yüksekliğe
sahip olan her şeyde açığa çıkmamış yani depolanmış kabul edilen potansiyel enerji bulunur. Bu enerjiye yer çekimi
potansiyel enerjisi adı verilir.
Yer çekimi potansiyel enerjisi nelere bağlıdır? Yüksekliğe bağlı olduğu aşağı yukarı tahmin edilebilir. Acaba
kütleye ve yerin özelliklerine de bağlı mıdır? Bu soruların
cevaplarını deneylerle bulmaya çalışalım.
168
Görsel 4.14: Duvarda asılı olan araç gereçler
ENERJİ
DENEY 1
Amaç: Yer çekimi potansiyel enerjisinin yüksekliğe ve kütleye bağlı değişimini kavratmak
Yönerge
Kullanılacak
1.On iki adet ders kitabını altışarlı gruplandırıp üst üste diziniz.
Araç-Gereçler
2.İki grubu aralarında biraz boşluk kalacak şekilde karşılıklı hizaya geti- -Kütleleri farklı iki
rip kâğıt havlunun bir yaprağını gergin bir şekilde bantlayınız.
adet lastik top
-Kâğıt havlu
-Bant
-On iki adet ders kitabı
-Cetvel
3. Bir kişi kitapların hareket etmemesi için kitaplara eliyle bastırırken bir kişi de lastik topu,
önce üstteki resimlerde görüldüğü gibi 30 cm, sonra 50 cm ve en son 100 cm yükseklikten
gergin halde duran kâğıt havlunun üstüne düşmesini sağlayacak şekilde serbest bıraksın.
4. Top çarptıktan sonra kâğıt havlu durumunu gözlemleyiniz. Unutmamak adına küçük notlar alabilirsiniz.
5. Kâğıt havluyu yenileyerek önce hafif sonra da daha
ağır olan topu yandaki resimlerde görüldüğü gibi 50 cm
yükseklikten, gergin halde duran kâğıt havlunun üstüne
düşmesini sağlayacak şekilde serbest bırakınız.
6. Top çarptıktan sonra peçetenin durumunu gözlemleyiniz. Unutmamak adına küçük notlar alabilirsiniz.
Sonuca Varalım
• Yer çekimi potansiyel enerjisinin farklı yüksekliklerden bırakılan topun kağıt havluda farklı
değişime neden olduğu görüldüğüne göre yükseklik ile yer çekimi potansiyel enerjisi arasında nasıl bir ilişki olduğunu düşünürsünüz?
• Yer çekimi potansiyel enerjisinin farklı kütledeki topların kağıt havluda farklı değişime neden olduğu görüldüğüne göre kütle ile yer çekimi potansiyel enerjisi arasında nasıl bir ilişki
olduğunu düşünürsünüz?
169
4. ÜNİTE
Deneyler sonucunda yer çekimi potansiyel enerjisinin yükseklik, yer çekimi ivmesi ve kütle ile
doğru orantılı olduğu sonucuna ulaşılır. Bu sonuç,
Ep = m.g.h bağıntısı ile ifade edilir.
Ep : Yer çekimi potansiyel enerjisi (Joule=J)
m : Maddenin kütlesi (kg)
g : Yer çekim ivmesi (m/s2)
h : Cismin kütle merkezinin referans olarak seçilen noktaya göre yüksekliği (m)
13,5 m
Yer çekimi potansiyel enerjisi skaler bir büyüklüktür ve referans noktasının seçimine göre farklı değerler alabilir. Örneğin Görsel 4.15’te mavi okla işaret edilmiş zeminde bulunan 300 g kütleli
pembe kitabı, Görsel 4.16’daki gibi 150 cm yükseklikteki rafa yerleştiren bir kişi, iş yaparak kitaba
potansiyel enerji kazandırır.
150 cm
Görsel 4.15: Zemindeki kitap
Görsel 4.16: Raftaki kitap
Görsel 4.17: Yer yüzeyi
Yer çekim ivmesi 10 m/s2 kabul edilirse kitabın oda zeminine göre kazandığı potansiyel enerji,
Ep = m.g.h = 0,3.10.1,5 = 4,5 J şeklinde hesaplanır.
Kitabın yer çekimi potansiyel enerjisi Görsel 4.17’deki gibi yer yüzeyi referans seçilerek
Ep = m.g.h = 0,3.10.13,5 = 40,5 J olarak hesaplanır.
(Potansiyel enerji hesaplamalarında, yükseklik alınırken cismin kütle merkezinin yüksekliği
alınmalıdır. Ancak örneğimizde kitap kalınlığı, verilen uzunlukların yanında ihmal edilebilir düzeyde
olduğundan kütle merkezi yerine kitabın alt yüzeyine göre uzunluğu alındı.)
Farklı çıkmasına rağmen her iki sonuç da kitabın yer çekimi potansiyel enerjisini ifade etmek
için kullanılabilir. Gerek fizikte gerekse mühendislikte konu ile ilgili problemlerin çözümünde farklı
referans noktaları seçilerek potansiyel enerji hesaplanabilir.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
Yerde duran, çapı yaklaşık 6,6 cm kütlesi de yaklaşık 58 g olan standart bir tenis topunun sahip olduğu yer çekimi
potansiyel enerjisini hesaplayınız. (Küre şeklindeki tenis topunun kütle merkezi tam orta noktasıdır.)
(g = 10 m/s2 alınız)
Çözüm
Ep = mgh = (5,8x10-2).10.(3,3x10-2)
Ep = 19,14x10-3 J = 1,914x10-2 J
170
ENERJİ
Tablo 4.1’de bazı cisimlerin yer çekimi potansiyel enerjilerine ait değerler verilmiştir.
Tablo 4.1: Yer çekimi potansiyel enerjisi
Cisim
Referans
noktası
Kütle (kg)
Yer çekimi
ivmesi (m/s2 )
Yükseklik (m)
Yer çekimi potansiyel
enerjisi (J)
180 cm boyunda dikdörtgenler prizma şeklindeki beton blok
Yer yüzeyi
70
9,8
0,9
617,4
Havada ilerleyen uçak
Yer yüzeyi
230000
9,8
10000
2,25.1010
GÖKTÜRK-2 uydusu
Yer yüzeyi
409
9,8
686000
2,75.108
Masa yüzeyi
0,2
9,8
0,1
0,19
Bir bardak çay
Esneklik Potansiyel Enerjisi
Bazı bisiklet amortisörlerinde, saatlerde, kalemlerde,
Görsel 4.18’de görüldüğü gibi vagonların veya araçların
tekerlek bağlantılarında vb. birçok sistemde yaylardan
yararlanılmaktadır. Yayın sıkıştırılması veya gerilmesi
esnasında yapılan iş, yayda enerji depolanmasını sağlar.
Yayda depolanan bu enerjiye, esneklik potansiyel enerjisi denir.
Görsel 4.18: Tren vagonlarındaki yay sistemleri
Esneklik potansiyel enerjisinin yayın özelliklerine ve yaydaki uzama-sıkışma miktarına nasıl
bağlı olduğunu keşfetmek için, https://phet.colorado.edu/sims/html/hookes-law/latest/hookes-law_
en.html sayfasındaki simülasyonu açınız (Görsel 4.19 ve 4.20).
Sprint konstant (yay sabiti) butonunu, sağa ve sola çekerek yay
sabitini artırıp azaltın. Depolanan
enerjiyi grafikten gözlemleyin. Yay
sabiti ile depolanan enerji arasında
nasıl bir ilişki vardır?
Görsel 4.19: Esneklik potansiyel enerji simülasyonu
Displacement (yer değiştirme) butonunu, sağa ve sola çekerek yayda depolanan enerjiyi
grafikten gözlemleyin. Yayı sıkıştırmak veya germek arasında
depolanan esneklik potansiyel
enerjisi anlamında bir fark var
mıdır ? Esneklik potansiyel enerjisi yaydaki uzama veya sıkışma
miktarına nasıl bağlıdır?
Görsel 4.20: Esneklik potansiyel enerji simülasyonu
171
4. ÜNİTE
Yayın gerilmesi veya sıkıştırılmasıyla yayda depolanan esneklik potansiyel enerjisi aşağıda
verilen bağıntı ile hesaplanır.
1
Ep yay = 2 .k.x 2
Epyay: Esneklik potansiyel enerjisi (J)
k
: Yay sabiti (N/m )
x
: Yayın denge konumuna göre sıkışması veya uzaması (m )
Görsel 4.21’deki gibi yay sabiti 100 N/m
olan bir yayın kuvvet uygulanarak denge konumundan itibaren 20 cm sıkıştırıldığı düşünülürse yayda depolanan enerji bağıntısı yardımıyla
aşağıdaki gibi hesaplanır.
1
1
Ep yay = 2 kx 2 = 2 .100. (0, 2) 2 = 2 J
Bu enerji, aynı zamanda yayı sıkıştırmak
için harcanan enerjidir. Harcanan enerji sayesinde iş yapılarak yayda enerji depolanmıştır.
Aynı yay 40 cm sıkıştırılsaydı yayda,
1 2= 1
2
Ep
yay =
2 kx
2 .100. (0, 4) = 8 J enerji depolanırdı.
Görsel 4.21: Yayın esneklik potansiyel enerjisi
9.4.2.2. Öteleme Kinetik Enerjisi
Maddelerin durumlarından dolayı sahip
oldukları enerjinin (potansiyel enerji) iki çeşidi incelendi. Hızlarından dolayı da maddelerin
enerjiye sahip olabileceklerini biliyor muydunuz? Görsel 4.22’deki gibi lunaparktaki çarpışan arabaları düşünün. Belli bir hızla ilerleyen
araba başka bir araca çarparak kısa süreli bir
kuvvet uygulayıp onu kuvvet doğrultusunda
hareket ettirir. Yani iş yapabilir. Hatta daha
hızlı çarpıp araçta hasar da oluşturabilir. Bu
etkilere bakarak çarpışan arabanın enerjiye sahip olduğu söylenebilir. Duran araçlar ise aynı
etkiyi sağlayamaz. O halde çarpışan arabanın
enerjisinin kaynağı hızıdır.
Görsel 4.22: Çarpışan arabalar
Maddelerin hızından dolayı sahip oldukları enerjiye kinetik enerji adı verilir. Madde dönme
hareketi yapıyorsa sahip olduğu enerji dönme kinetik enerjisi, öteleme hareketi yapıyorsa sahip
olduğu enerji öteleme kinetik enerjisi adını alır. Trafikte hareket eden araçların (sadece aracın ilerlemesi kastedilmektedir. Tekerlerinin hareketi kastedilmemektedir) caddede yürüyen insanların, koşan
bir sporcunun hızından dolayı sahip olduğu enerji öteleme kinetik enerjisidir. Kendi ekseni etrafında
dönen topacın, dairesel testerenin, dişli çark ve kasnakların sahip oldukları enerji ise dönme kinetik
enerjisidir. Dönerek ilerleyen (yuvarlanan) bilardo topu veya araç tekerlekleri hem dönme hem de
öteleme kinetik enerjisine sahiptir.
172
ENERJİ
Dönme kinetik enerjisini ilerleyen yıllarda göreceğiniz fizik derslerinde detaylı bir biçimde inceleyeceksiniz. Konunun bu kısmında incelenecek olan enerji çeşidi öteleme kinetik enerjisidir.
Öteleme kinetik enerjisi nelere bağlıdır? Aynı süratle ilerleyen kamyon ve motosikletin öteleme
kinetik enerjileri aynı değerde midir? Ya da aynı kütleye sahip iki aracın hızları farklı değerde olsaydı
kinetik enerjileri nasıl olurdu? Bu soruların cevaplarını deneyler yaparak bulmaya çalışalım.
DENEY 2
Amaç: Öteleme kinetik enerjisinin kütleye bağlılığının kavranması
Yönerge
1. Üç adet ders kitabını üst üste dizdikten sonra metal levhanın bir
kenarını kitapların üstüne, bir kenarını da masanın üstüne gelecek yerleştirerek eğik düzlem oluşturunuz. Metal levha yerine tahta plaka veya kalın bir mukavva da işinizi görecektir.
2.Tahta takozu, eğik düzlemin masada duran kısmına bitişik olacak şekilde yerleştiriniz.
Şekil 1
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-Oyuncak kamyon
-Cetvel
-Tahta takozlar
- Üç adet ders kitabı
-Ağırlık takımı
-Metal levha
-Kalem
Şekil 2
3.Şekil 1’deki gibi eğik düzlemin üst ucundan oyuncak kamyonu serbest bırakıp eğik düzleme
bitişik olan tahta takoza çarpmasını sağlayarak takozun ne kadar ilerlediğini gözlemleyiniz.
Takozun yer değiştirme miktarını ölçerek durduğu noktaya işaret koyunuz.
4.Takozu tekrar eğik düzlemin masada duran kısmına bitişik olacak şekilde yerleştiriniz. Üçüncü maddedeki işlemleri Şekil 2’deki gibi oyuncak kamyonun kasasına 200 g’lık kütle yerleştirerek tekrarlayınız.
5.Takozu tekrar eğik düzlemin masada duran kısmına bitişik olacak şekilde yerleştiriniz. Üçüncü maddedeki işlemleri oyuncak kamyonun kasasına 500g’lık kütle yerleştirerek tekrarlayınız.
6.Kamyonun boşken ve üstünde 200 g ve 500 g’lık kütleler varken takozu ne kadar itebildiğini
işaretlediğiniz noktalara bakarak kıyaslayınız.
Not: Kamyonun hareketi sırasında öteleme kinetik enerjisi yanında tekerlerinde dönme
kinetik enerjisinin de oluşacağı unutulmamalıdır.
Sonuca Varalım
• Her seferinde üzerinde farklı kütleler eklenerek serbest bırakılan kamyon masa üstünde duran aynı takoza çarpmaktadır. Kamyon hangi kütle değeriyle takoza çarptığında daha fazla
yer değiştirmiştir?
• Takoza etki eden sürtünme kuvvetinin hangi durumda daha fazla iş yaptığını düşünürsünüz?
• İş yapabilme yeteneğinin enerji olduğunu hatırlayarak hangi durumda kamyonun daha fazla
enerjiye sahip olduğunu düşünürsünüz? O halde kütle ile ötelenme kinetik enerjisi arasında
nasıl bir ilişki vardır?
173
4. ÜNİTE
DENEY 3
Amaç: Öteleme kinetik enerjisinin hıza bağlılığının kavranması
Yönerge
1.Üç adet ders kitabını üst üste dizdikten sonra metal levhanın bir kenarını kitapların üstüne, bir kenarını da masanın üstüne gelecek şekilde
bırakarak eğik düzlem oluşturunuz. Metal levha yerine tahta parçası
veya kalın bir mukavva da işinizi görecektir.
2.Tahta takozu, eğik düzlemin masada duran kısmına bitişik olacak şekilde
yerleştiriniz.
3.Altta verilen resimdeki gibi eğik düzlemin üst ucundan oyuncak
kamyonu boş iken serbest bırakıp eğik düzleme bitişik olan tahta takoza çarpmasını sağlayınız. Oyuncak kamyonun çarpmasıyla takozun ne kadar ilerlediğini gözlemleyiniz. Takozun durduğu noktaya
işaret koyunuz.
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-Oyuncak kamyon
-Cetvel
-Tahta takozlar
-Üç adet ders kitabı
-Ağırlık takımı
-Metal levha
4.Takozu tekrar eğik düzlemin masada duran kısmına bitişik olacak şekilde yerleştiriniz. Üçüncü
maddedeki işlemleri bu kez kamyonu elinizle itip kamyona hız vererek tekrarlayınız.
5. Takozu tekrar eğik düzlemin masada duran kısmına bitişik olacak şekilde yerleştiriniz.Üçüncü
maddedeki işlemleri kamyonu elinizle daha fazla iterek (ilk hızını yükselterek) tekrarlayınız.
Not: Deneyinizde kütleyi sabit tutup kamyonun eğik düzlemin başlangıç noktasındaki ilk
hızlarını değiştirdiniz. Böylece kamyonun eğik düzlemin sonundaki masaya ulaşma hızları
da farklı değerler aldı.
Sonuca Varalım
• Takozun yer değiştirmesinden yola çıkarak hız ile öteleme kinetik enerjisi arasında nasıl bir
ilişki olduğunu düşünürsünüz?
Her iki deney sonucunda öteleme kinetik enerjisinin hız ve kütleye bağlı olduğu, hız veya
kütledeki artışın öteleme kinetik enerjisini artırdığı söylenebilir. Deneylerden elde edilen bilgiler
doğrultusunda maddenin sahip olduğu öteleme kinetik enerjisi,
1
Ek = 2 mv
2
bağıntısı ile ifade edilir.
Ek : Kinetik enerji (J)
m: Maddenin kütlesi (kg)
v : Maddenin sahip olduğu hız değeri (sürati) (m/s)
174
ENERJİ
Bu bağıntı kullanılarak öteleme hareketi yapan cisimlerin kinetik enerjileri hesaplanabilir. Örneğin kütlesi 1400 kg, sürati de 72 km/h olan bir otomobilin kinetik enerjisini bulalım. Enerjinin J
cinsinden bulunması için süratin SI birim sistemimdeki m/s’ye çevrilmesi gerekir.
1 km=1000 m
1 h= 1.60.60=3600 s olur.
v = 72 km/h = (72000/3600) m/s = 20 m/s olur.
Hareketlinin kinetik enerjisi ise
1
2
.1400.20 = 280000 J olarak hesaplanır.
2
Tablo 4.2’de bazı maddelere ait kinetik enerjiler verilmiştir.
Ek =
Tablo 4.2: Bazı cisimlerin kinetik enerji değerleri
Cisim
Kütle (kg)
Sürat (m/s)
Kinetik enerji (J)
Güneş etrafında dolanan Dünya
5,98x1024
2,98x104
2,65x1033
Dünya etrafında dolanan Ay
7,35x1022
1,02x103
3,82x1028
500
1,12x104
3,14x1010
88 km/h’deki otomobil
Koşan atlet
10 m’den düşen taş
Düşen golf topu
2000
70
1
0,046
25
10
14
32
6,3x105
3,5x103
9,8x101
2,4x101
Düşen yağmur damlası
3,5x10-5
9
1,4x10-3
Havadaki bir oksijen molekülü
5,9x10-26
500
6,6x10-21
Kurtulma hızında hareket eden roket
Mekanik Enerji
Maddelerin sahip olduğu kinetik ve potansiyel enerji toplamına mekanik enerji adı verilir.
Mekanik enerji aşağıdaki bağıntı ile verilir.
EMekanik = Ekinetik + Epotansiyel
Belli bir hızla uçan uçak hem kinetik hem de yer
çekimi potansiyel enerjisine sahiptir. Bu iki enerjinin
toplamı uçağın mekanik enerjisini verir. Görsel 4.23’te
olduğu gibi merdivenden çıkan bir öğrenci hem kinetik hem de yer çekimi potansiyel enerjisine sahiptir.
Bu enerjilerin toplamı öğrencinin mekanik enerjisini
oluşturur. Evin çatısında hareketsiz duran kiremitler,
sadece yer çekimi potansiyel enerjisine sahiptir. O hâlde kiremitlerin mekanik enerjisi, yer çekimi potansiyel
enerjisine eşittir. Eğimsiz ve sürtünmesiz düz bir yolda, sabit hızla hareket eden, yerden yüksekliği ihmal
edilebilecek kadar küçük bir cismin ise sahip olduğu
kinetik enerji değeri mekanik enerjisine eşittir.
175
Resim 4.23: Merdivenden çıkan öğrenci
4. ÜNİTE
İş ve enerji kavramları arasındaki ilişki dikkatinizi çekti
mi? Görsel 4.24’teki gibi bebeğini havaya kaldıran bir baba,
yer çekimine karşı iş yaparak bebeğe potansiyel enerji dolayısıyla mekanik enerji kazandırmıştır. Frenine basılan bir araçta
sürtünme kuvvetinin yaptığı iş, kinetik enerjinin dolayısıyla
mekanik enerjinin azalmasına sebep olur. Durgun haldeki bir
yay kuvvet uygulanarak uzatıldığında yaya, potansiyel enerji
dolayısıyla mekanik enerji kazandırılmış olur.
Görsel 4.24: Bebek
Görsel 4.25’te bir haltercinin ağırlığı yukarı kaldırışı, soldan sağa doğru aşama aşama görülmektedir. Halterci, yerdeki ağırlığı alıp yukarı kaldırdığında, yüke uyguladığı kuvvet doğrultusunda
yer değişikliği yaptırmıştır. Bu durumda sporcu yer çekimine karşı bir iş yaparak haltere potansiyel
enerji kazandırmıştır.
Halterci yükü başının üstünde tutarken yukarı yönlü kuvvet uygulamasına rağmen iş yapmaz.
Çünkü kuvvet doğrultusunda yer değiştirme yoktur. İşin yapılmadığı bu durumda enerjinin değişmediğine dikkat edin.
Halterci kaldırdığı ağırlığı yavaşça yere bırakırken uyguladığı kuvvet, yer değiştirme ile zıt yönlüdür. Bu esnada uygulamış olduğu kuvvet, negatif iş yapmıştır. Yapmış olduğu negatif iş ile ağırlığın
potansiyel enerjisi azalmıştır.
Görsel 4.25: Halterci
Kuvvetlerin yaptığı işin enerji ile ilişkisi iki şekilde ifade edilebilir.
• Net kuvvetlerin cisim üzerinde yaptığı iş, kinetik enerji değişimine eşit olur. Net kuvvetin yaptığı iş aşağıdaki gibi ifade edilir.
W = TE = Ekson - Ekilk
• Korunumsuz kuvvetlerin yaptığı iş, mekanik
enerjideki değişime eşit olur.
BİLGİ NOTU
Yaptığı iş yoldan bağımsız olan
kuvvetlere korunumlu, yola bağlı olan
kuvvetlere de korunumsuz kuvvetler
adı verilir.
Sürtünme kuvveti, temas kuvveti, etki-tepki kuvvetleri korunumsuz; yer çekimi kuvveti,
elektrostatik kuvvetler, kütle çekim kuvvetleri
korunumlu kuvvetlerdendir
Net kuvvetin sıfır değerini aldığı durumlarda ise cismin enerjisinde herhangi bir değişiklik olmayacaktır. Bu durumda cisim, mevcut enerjisini korumaya devam edecektir.
176
ENERJİ
9.4.3. ENERJİNİN KORUNUMU VE ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ
9.4.3.1. Mekanik Enerjinin Korunumu
Ek Ep
v3 = 0
EM
v2
v1
v0
m
Hava sürtünmesinin ihmal edildiği bir ortamda Görsel 4.26’daki
gibi yukarıya doğru fırlatılan m kütleli bir cismin hareketini düşünün.
Cisim, verilen hızla birlikte yukarı doğru çıkmaya başlayacaktır. Yukarıya çıkarken hızı dolayısıyla kinetik enerjisi sürekli azalırken yerden yüksekliği artacağı için potansiyel enerjisi sürekli artacaktır. Ancak mekanik enerjisi aynı kalacaktır. Hızı sıfır olduğu anda (maksimum
yüksekliğe çıktığı yerde) yer çekimi potansiyel enerjisi en büyük değerini alacaktır. Cisme dışarıdan herhangi bir korunumsuz kuvvet etki
etmediği için mekanik enerjisi korunacaktır.
Bu hareketin uçağın pistten kalkıp yolculuğunu sürdüreceği yüksekliğe çıkması hareketi ile aynı olduğu düşünülebilir. Ancak Görsel
4.26’daki cisme korunumsuz kuvvet etki etmezken uçağa sürtünmeler
ihmal edilse bile motorlarının uyguladığı korunumsuz kuvvetler etki
edecektir. Yani uçağın yükselme esnasında, mekanik enerjisi korunmayacaktır.
Gösteri uçuşlarında bazen pilotlar, havadayken uçağın tüm motorlarını kapatırlar. Uçak dış kuvvet olmadan sadece yer çekiminin yani
ağırlığının etkisiyle yere doğru düşer. Sürtünmeler ihmal edilirse yapmış olduğu bu harekette mekanik enerji korunacaktır. Uçağın potansiyel enerjisi azalıp kinetik enerjisi artacaktır.
Görsel 4.26: Havaya atılan cisim
Yatay doğrultuda hareket eden araç için de mekanik enerjinin korunumu aşağıdaki gibi incelenebilir. Görsel 4.27’de net kuvvetin yaptığı işin I. durumda pozitif, II. durumda negatif olacağını önceki
konulardan biliyorsunuz. I. durumda cisim, net kuvvetin etkisiyle hızlanırken II. durumda yavaşlar.
Yani her iki durumda da araca, dışarıdan net korunumsuz kuvvetler etki ettiği için aracın mekanik
enerjisi değişmiştir.
Hareket Yönü
vi 1 vs
vi
vs
FNet ! 0
I. Durum
Hareket Yönü
Tx
vi
vi 2 vs
FNet ! 0
Tx
II. Durum
Görsel 4.27: Net kuvvetin sıfır olmadığı durumlarda aracın hareketi
177
vs
4. ÜNİTE
Ancak Görsel 4.28’deki gibi aracın üzerine etki eden net kuvvet sıfır olursa net iş de sıfır olacaktır. Bu durumda da cismin ilk hızı ve son hızı, dolayısıyla ilk kinetik enerjisi ile son kinetik enerjisi eşit olacaktır. Yani araca dışarıdan korunumsuz net bir kuvvet etki etmediği için aracın mekanik
enerjisi korunacaktır.
Hareket Yönü
vi = vs
vi
vs
FNet = 0
Tx
Görsel 4.28: Net kuvvetin sıfır olduğu durumda aracın hareketi
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Şekildeki gibi A noktasındaki 2 kg kütleli cisim sürtünmenin ihmal edildiği ortamda yerden 20 m yükseklikten serbest bırakılıyor. (g=10 m/s2 alınız)
a) Cismin B noktasındaki hızı kaç m/s’dir?
b) Cisim yay sabiti 3200 N/m olan serbest haldeki esnek yayı en fazla kaç cm sıkıştırabilir?
Çözüm
m=2 kg
a) Cismin A noktasındaki yer çekimi
potansiyel enerjisi B
noktasında tamamen
kinetik enerjiye dönüşmüştür.Buna göre,
A
20 m
EA=EB
m.g.h=(1/2).m.v2
k=3200 N/m
b) EA=Eyay
400=(1/2).k.x2
400=(1/2).3200.x2
x2= 0,25
x=0,5 m=50 cm
2.10.20=(1/2).2.v2
v2=400
B
v=20 m/s olur.
2. 20m/s hızla yukarı atılan havai fişek çıkabileceği en üst noktaya geldiği anda patladığına göre
a) Yerden kaç m yüksekte patlamıştır?
b) Hızı yarıya düştüğü anda yerden kaç m yüksektedir?
Çözüm ....................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
178
ENERJİ
Sürtünmeli bir Dünya’da yaşadığımızdan mekanik enerji, hiçbir eylemde korunmaz.Yerde yuvarladığımız herhangi bir cisim, bir süre yol aldıktan sonra durur. Cismin durmasına sebep olan etki,
sürtünme kuvvetinin yaptığı negatif iştir. Negatif iş, cismin mekanik enerjisini ısı enerjisine dönüştürür. Uzaya gönderilen roketlerin ısınması, meteorların atmosferimizde ilerlerken ısınarak yanması
hava sürtünmesi etkisiyledir. Mekanik enerjinin korunmadığı durumları ve enerjilerin birbirine dönüşümünü inceleyelim.
DENEY 4
Amaç: Enerji dönüşümlerini kavramak
Yönerge
1. Standart 1 m çubuk metreyi, sıfır noktası zemine gelecek şekilde
duvara yaslayınız.
2.Plastik topu tam 100 cm seviyesinden serbest bırakınız. Topun serbest
bırakıldığı yüksekliğe göre yer çekimi potansiyel enerjisini hesaplayıp
(Ep1=mgh) tabloya kaydediniz.
3.Topun yerden zıpladıktan sonra çıkacağı en yüksek
noktanın kaç cm olduğunu gözlemleyerek o noktadaki
potansiyel enerjisini (Ep2) hesaplayarak tabloya kaydediniz. (Topun yerden zıpladıktan sonra kaç cm yüksekliğe çıktığını tam olarak gözlemleyebilmek için cep
telefonlarınızla video çekimi yapıp izleyebilirsiniz.)
4.İki enerji değeri arasındaki farkı hesaplayarak
(Ws = Ep1- Ep2 ) tabloda ilgili sütuna kaydediniz.
5.Aynı işlem basamaklarını (2, 3 ve 4. basamaklar) topu
80 cm yükseklikten serbest bırakarak tekrarlayınız.
Sonuçları tablonun ilgili bölümlerine kaydediniz.
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-Plastik top
-Metre
-Bant
Tablo 4.3: Potansiyel enerji ve kaybolan enerji tablosu.
Cisim
İlk potansiyel
enerji değeri (Ep1)
İkinci potansiyel
enerji değeri (Ep2)
Kaybolan potansiyel
enerji değeri (Ep1)
100 cm’den serbest
bırakıldığında
80 cm’den serbest
bırakıldığında
Sonuca Varalım
• Top aşağıya doğru inerken hızlandığına göre topun potansiyel enerjisi, hangi tür enerjiye
dönüşmektedir?
• Topun ilk bırakıldığı andaki potansiyel enerjisi ile yerden zıpladıktan sonra çıktığı en yüksek
noktadaki potansiyel enerjisi arasında fark oluştu mu?
• İki enerji arasında fark oluştuysa kaybolan enerjiye ne oldu?
179
4. ÜNİTE
v=0
v1 2 v2 2 v3
v=0
h1
v=0
v1
h2
v2
h3
v3
h4
v=0
Görsel 4.29: h1 yüksekliğinden serbest bırakılan bir topun hareketi.
Deney 4’teki gibi Görsel 4.29’da hava sürtünmesinin ihmal edildiği bir ortamda yerden h1 kadar
yükseklikten serbest bırakılan bir top, yere çarpıp geri yansır. Top, yerden her yansımasında bir önceki seviyesine kadar çıkamaz. Çünkü topun enerjisinin bir kısmı her seferinde yere çarpma anında
ısıya dönüşerek mekanik enerjisinde azalma meydana gelir. Topa hiçbir müdahalede bulunulmadığı
taktirde top birkaç zıplamadan sonra yerde hareketsiz kalır.
Benzer bir örneği simülasyon üzerinde inceleyebiliriz. https://phet.colorado.edu/tr/simulation/
legacy/energy-skate-park-basics adresindeki simülasyonda Görsel 4.30’da görüldüğü gibi belli bir
yükseklikten kendini serbest bırakan patenci, aşağıya doğru inerken potansiyel enerjisi, kinetik enerjiye ve ısı enerjisine dönüşmektedir. En alt noktaya geldiğinde artık Ep = 0 olmuştur. Bu noktada sadece kinetik enerjisi kalmış ve ilk sahip olduğu enerjinin bir kısmı da ısıya dönüşmüştür. Bu durumda
patenlerin sıcaklığı da artmış demektir. Simülasyon grafiğinde yeşil renk kinetik enerjiyi, mavi renk
potansiyel enerjiyi ve kırmızı renk de ısı enerjisini ifade etmektedir. Patenci sağ kenara çıkışta ısıya
dönüşen enerjisinden dolayı ilk konumuna göre daha küçük yüksekliğe çıkabilmektedir. Hareketinin tamamında ise mekanik enerjisinin bir kısmı sürekli ısı enerjisine dönüşmektedir. Yani mekanik
enerji korunmamaktadır. Cismin hareketi boyunca mekanik enerjisinde meydana gelen değişim ile ısı
enerjisi grafik halinde gösterilmiştir. Siz de aynı simülasyonda cismin kütlesini, yüksekliğini, ortamın
sürtünme katsayısını değiştirerek mekanik enerjideki değişimi gözleyebilirsiniz.
Görsel 4.30: Mekanik enerjinin korunumu simülasyonu
180
ENERJİ
9.4.3.2. Enerji Dönüşümleri
Mekanik enerjinin korunduğu durumlarda, potansiyel ve kinetik enerji dönüşümleri yaşanırken
korunmadığı durumlarda ise mekanik enerji ısı, ses ve ışık gibi enerji türlerine dönüşür. Evrende
kinetik, potansiyel ve ısı enerjilerinin yanında kimyasal, elektrik, manyetik, ses, ışıma ve nükleer
enerji gibi birçok enerji türü de vardır. Evrende var olan bu enerji türleri, değişik nedenlerle birbirine
dönüşebilir. Günlük yaşamda enerji dönüşümünün birçok örneğine rastlanır.
Görsel 4.31’de görülen hidroelektrik santralinde akarsuların sahip olduğu kinetik enerji suyun barajlarda tutulmasıyla potansiyel enerjiye dönüşür. Baraj kapakları açıldığında bu
potansiyel enerji, tekrar kinetik enerjiye dönüşerek su hızla
türbinlere çarpar. Türbinde oluşan dönme kinetik enerjisi,
jeneratörlerde elektrik enerjisine dönüştürülür. Ayrıca suyun
hareketi esnasında ve türbinlere çarpma anında enerjisinin bir
kısmı da ısıya dönüşmektedir.
Görsel 4.31: Hidroelektrik santrali
Bir ampulün çalışmasına bakıldığında elektrik enerjisinin ısı ve ışığa dönüştüğü görülür. Ampul
içinde bulunan direnci yüksek iletkenden elektrik akımı geçtiğinde tel ısınmaktadır. Isıya dönüşen
enerjinin yanında enerji alan atomlar da ışıma yaparak çevreye değişik dalga boylarında ışık yayar.
Görsel 4.32: Enerji dönüşümü
Görsel 4.32’de görüldüğü gibi henüz kibritin icad edilmediği dönemlerde insanlar, ateş yakabilmek için kuru ağaç dallarını birbirine
sürtmekteydi. Elde tutulan kuru ağaç dalı döndürme etkisiyle kinetik
enerji kazanır. İki dalın sürtünmesiyle bu kinetik enerjinin bir bölümü
ısı enerjisine dönüşür. Kuru dalın sıcaklığı, yanma sıcaklığına ulaştığında ise ağaç dalı yanarak hem ısı hem de ışık vermeye başlar. Yani
kinetik enerji, ısı ve ışık enerjisine dönüşmüştür.
Elektrik enerjisi, cep telefonlarının pillerinde kimyasal enerjiye
dönüşür. Pillerde depolanan kimyasal enerji; telefonda ısı, ışık, ses gibi
enerji türlerine dönüşür.
Görsel 4.33’te görüldüğü gibi bir kibritin yanma anı ve sonrasına
dikkat edersek sürtünme etkisiyle kibrit çöpündeki kimyasal madde
ısınarak yanmaya başlar. Sürtünme için verilen kinetik enerji, ısı enerjisine dönüşür. Kibrit ucundaki maddenin kimyasal enerjisi de yanma
sonucunda ısı ve ışığa dönüşmektedir.
Görsel 4.33: Kibrit
Ellerinizi birbirine hızla sürtmeye başladığınızda bir süre sonra avuç içinizin sıcaklığının arttığına şahit olursunuz. Bu olayda kinetik enerji, ısı enerjisine dönüşür. Benzer şekilde avucunuzla
masanın üstüne sertçe beş altı kez vurduğunuzda hem avuçlarınız ısınacak hem de ses dalgaları oluşacaktır. Ellerinizi masaya vurarak kinetik enerjiyi, ısı ve ses enerjisine dönüştürdünüz.
Görsel 4.34’te olduğu gibi çatılara yerleştirilen paneller
yardımıyla güneş enerjisinden elektrik elde edilir. Elde edilen
elektrik enerjisi binadaki dairelerde ısı, ışık, ses gibi amaca yönelik birçok enerji türüne dönüştürülerek kullanılır. Çok daha
fazla sayıda güneş paneli kullanılarak oluşturulan güneş tarlaları
yardımıyla şehirlerin enerji ihtiyacı karşılanmaktadır.
Görsel 4.34: Güneş panelleri
181
4. ÜNİTE
Örneklerden de anlaşılacağı gibi enerji yok olmayıp sadece başka türlere dönüşür. Bu gerçek
fizikte enerjinin korunumu kanunu olarak bilinir. Korunduğu söylenen enerji sadece ısı, kinetik,
potansiyel enerji değil tüm enerji çeşitlerinin toplamıdır.
Enerjinin sürekli korunduğu ve yok olmadığı düşünüldüğünde ilk ortaya çıkışı en çok merak
edilen konulardan biri olmuştur. Günümüzde evrendeki enerjinin ortaya ilk çıkışının Büyük Patlama
ile gerçekleştiği düşünülmektedir.
Şimdiye kadar cisimlerin kuvvet etkisinde hareketlerini, kazandıkları ya da kaybettikleri enerjiyi
inceleyip öğrendiniz. Şimdi de canlı yaşamındaki enerjiyi ve enerjinin besinlerle bağlantısını incelemeye ne dersiniz?
9.4.3.3. Canlılarda Enerji Gereksinimi
Tüm canlılar yaşam faaliyetlerini devam ettirebilmek için enerjiye ihtiyaç duyar. Konuşmak, yürümek, ders çalışmak hatta nefes almak için enerjiye
ihtiyaç duyulur. Görsel 4.35’teki gibi sabahtan akşama kadar bir koltukta oturup hiç hareket etmeyen bir
insan bile enerji harcamaya devam eder. Tablo 4.4’te
bazı faaliyetler için bir saatte harcanan enerji, 60 kg
ve 80 kg kütleli yetişkin bir birey için ayrı ayrı verilmiştir. Tablo incelendiğinde sıradan faaliyetler için
bile ne kadar fazla enerjiye ihtiyaç duyulduğu görülür.
Tablo 4.4: Bazı aktivitelerde harcanan enerji değerleri
Bazı fiziksel
etkinlikler
Uyku
Kitap okumak
Bilgisayar kullanmak
Yavaş yürümek
Koşmak
Yüzmek
Dans etmek
(hızlı)
Saatte harcanan enerji (kcal)
60 kg kütleli
80 kg kütleli
kişi için
kişi için
72
96
84
112
102
136
168
396
360
300
Görsel 4.35: Koltukta dinlenen insan
Günlük enerji ihtiyacı kişinin kütlesine,
cinsiyetine, yaşına ve kişinin yaptığı faaliyetlere
göre değişiklik göstermektedir. Yoğun fiziksel
aktivitelerde bulunan bireyler, daha çok enerji
harcarken fiziksel aktiviteleri az olan bireyler,
daha az enerji harcarlar. Ortalama yaş grubuna
göre enerji ihtiyacı Tablo 4.5’te verilmiştir.
Tablo 4.5: Yaşa göre ortalama günlük enerji ihtiyacı
224
528
480
400
Yaş
Erkek (kcal/gün) Kadın (kcal/gün)
12
2800
2400
14
16
18
Yetişkin
3000
3000
3000
2700
2100
2100
2100
2000
Bu enerji ihtiyacı beslenme yoluyla Görsel 4.36’daki gibi besinlerden karşılanır. Beslenme açlık duygusunu bastırmak, karın doyurmak ya da canının çektiği şeyleri tüketmek
değildir. Beslenme; sağlığı korumak, geliştirmek ve yaşam kalitesini yükseltmek için vücudun gereksinimi olan karbonhidrat, protein,
yağ, vitamin ve mineraller gibi besin öğelerini
yeterli miktarlarda ve uygun zamanlarda almak için bilinçli yapılması gereken bir davranıştır.
Görsel 4.36: Besinler
182
ENERJİ
Tablo 4.6: Besinlerin enerji değerleri
Besin (100g)
Enerji değeri (kcal)
Ekmek
Makarna
350
367
Ispanak
Domates
33
25
Salatalık
Elma
Muz
Kırmızı et
Beyaz et
Balık
17
63
102
250
120
168
Besin öğelerinin enerji değerleri kalori birimiyle ifade
edilir. Bu değerlerden bazıları Tabo 4.6’da verilmiştir.
Günlük faaliyetler için gereken enerji miktarının hangi
besinlerden karşılanabileceği tablo yardımıyla hesaplanarak bulunabilir. Örneğin iki ince dilim ekmek yediğinizde
yaklaşık 700 kcal enerji alırsınız. Alınan bu enerji, yaklaşık
iki saatlik koşuda veya on beşlik saatlik uykuda harcanan
enerjiye karşılık gelir. Sağlıklı bir yaşam için vücudumuza
aldığımız enerji ile faaliyetlerimizde harcayacağımız enerjinin eşit olması gerekir. Beslenmenizde bu kurala dikkat
ederseniz sağlıklı ve uzun bir yaşam sürdürebilirsiniz.
9.4.4. VERİM
Canlılar, yaşam faaliyetlerini sürdürebilmek için gereken enerjiyi güneş, hava ve besinler aracılığıyla üretir. İnsan bedeni ürettiği enerji
ile evde, işyerinde, Görsel 4.37’de görüldüğü
gibi tarlada, bağda, bahçede çalışmaktadır. Yani
insan her gün çeşitli işler yapar. Enerjinin sadece yapılan işlere harcandığını düşünmek yanlış olur. Aynı zamanda kusursuz bir makine gibi
çalışan insan metabolizması da üretilen enerjiyle
faaliyetlerini sürdürür. Hatta vücut, bu faaliyetlerin sonunda dışarıya ısı enerjisi bile verir.
Görsel 4.37: Tarlada çalışan insanlar
Günlük hayatın hemen hemen her yerinde işleri kolaylaştıran makineler de enerji kullanarak iş yapar. Evlerde
kullanılan elektrik süpürgesi, çamaşır ve bulaşık makinesi, fırın, buzdolabı gibi birçok makinede elektrik enerjisi
kullanır. Görsel 4.38’de görülen asansör motorları, yükünü
elektrik enerjisi ile yüksek katlara çıkarır.
Görsel 4.38: Asansör motoru
Hayatın vazgeçilmez parçası olan taşıtlar,
Görsel 4.39’daki biçerdöver gibi tarım araçları,
inşaat ve sanayi alanlarında kullanılan iş makineleri yakıttan elde edilen enerji sayesinde iş yapar.
Canlılar veya makineler acaba harcadıkları enerji
kadar iş yapabilirler mi?
Görsel 4.39: Biçerdöver makinesi
183
4. ÜNİTE
Sürtünmeden dolayı hareketli parçaların aşınıp ısı açığa çıkmasından ve tamamen sürtünmesiz
bir sistem olmayacağından bahsedilmişti. Dolayısıyla enerji ile çalışan sistemler, iş yaparken harcadıkları enerjinin bir kısmını ısı, ışık, ses gibi enerji türlerine dönüştürür. Böylece harcadıkları enerji
kadar iş üretemezler. Bir makinenin ürettiği işin, tükettiği enerji oranı verim olarak tanımlanır.
Verim (yüzde) =
Yapılan iş
x 100
Harcanan enerji
bağıntısıyla hesaplanır.
Verim, türetilmiş bir büyüklük olup birimsizdir. Genellikle yüzdelik olarak söylenir.
Ağır yükleri yukarı çıkarmak amacıyla kullanılan vinçler, genellikle elektrik enerjisi tüketir. Görsel 4.40’taki vinç, 800 kg kütleli bir yükü
10 m yükseğe çıkardığında 80 kJ kadar iş yapacak yani yüke 80 kJ potansiyel enerji kazandıracaktır. (W=mgh)
Vincin bu işi yaparken 100 kJ elektrik enerjisi harcadığını varsayarsak vincin verimi,
Verim = 80/100 = %80 olarak bulunur.
Burada vinç, 100 kJ’lük enerji harcarken bu
enerjinin 20 kJ’ünü başta ısıya olmak üzere başka enerji türlerine dönüştürmüştür. Geriye kalan
80 kJ’lük enerjisini de yükü kaldırmak için işe
dönüştürmüştür.
Görsel 4.40: Vinç
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Verimi % 80 olan bir ütü, 600 J’lük ısı enerjisi yaydığına göre harcadığı elektrik enerjisi kaç J’dür?
Çözüm
Ütünün yaptığı iş, açığa çıkan ısı enerjisi olduğuna göre,
Yap ı lan i ş
80
600
Verim = Harcanan enerji
100 = x
ise x = 750 J olur.
2. 1200 watt güce sahip elektrikli süpürge, 30 dakika boyunca 200 kJ ısı açığa çıkardığına göre süpürgenin verimi
% kaçtır?
........................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
Çözüm
184
ENERJİ
Görsel 4.41’de görülen otomobiller, en verimsiz makineler olarak bilinir. Normal şartlarda bile dizel motorların verimi,
%40 iken benzinli motorların verimi, %26-30 oranındadır. Bu
kayıplar araçların motorlarından, güç aktarma mekanizmalarından, yol ve hava sürtünmelerinden, soğutma sistemlerinden
kaynaklanmaktadır. Şehir trafiğinde duruş-kalkışlarda kayıpların daha fazla olduğu söylenebilir. Doğada %100 verimle çalışan makine ya da sistem yoktur.
Görsel 4.41: Otomobil
Günümüzde bizim için enerji harcayarak çalışan makinelerin, sistemlerin daha yararlı olabilmesi
için verimlerinin artırılması gerekir. Bu da makinelerde bulunan hareketli parçalarının sürtünmelerinin azaltılması ve elektrik devrelerinin dirençlerinin en aza indirilmesi ile mümkün olur.
İlk kez 1911 yılında belirli şartlarda cıva ile keşfedilen süperiletkenlik herhangi bir iletkenin
elektrik direncinin belli bir sıcaklıkta tamamen yok olması demektir. Bu konuda bilim insanları birçok madde üzerinde çalışmalarını sürdürmektedirler. Böyle bir madde bulunduğunda özellikle makinelerin dirençten kaynaklanan enerji kayıplarının da büyük ölçüde önüne geçilecektir.
Kullanılan makinelerin verimliliğinin artması, aynı
zamanda enerjiden tasarruf anlamına gelir. Bu amaçla
yeni teknolojilerle üretilen Görsel 4.42’deki gibi yüksek
verimli (A+++ enerji sınıfı) makineler, araçlar, aydınlatma
cihazları tercih edilmelidir. Evlere ve binalara mutlaka ısı
yalıtımı yapmalıdır. Bu nedenle enerjinin kullanıldığı her
yerde enerji tüketimi elden geldiğince azaltılmalı, enerjinin verimliliği, etkin kullanılması ve israfın önlenmesine
yönelik çalışmalara destek verilmelidir. Enerji tasarrufu
yapılarak enerji kaynakları geleceğe aktarılmalıdır. Bu
konuda tüketiciler bilinçlendirilmelidir. Bilinçsizce yapılan enerji tüketimi yüzünden enerji üretiminde şimdiden
sorunlar oluşmaya başladığı söylenebilir.
Görsel 4.42: Beyaz eşyalarda enerji sınıfları
Enerji tüketimine bakıldığında dünya genelinde harcanan enerjinin %19’u aydınlatmada kullanılır (Bu oran ülkemizde de %20 civarındadır). Enerji tüketiminin geri kalan %80’i profesyonel alanlar
denilen endüstriyel tesislerde, ofislerde, mağazalarda, yol ve park gibi alanlarda değişik elektrikli cihaz ve makinelerin çalışmasında harcanmaktadır. Aydınlatmada enerji tasarrufu, aydınlatmanın
kalitesini düşürmeden ve iyi bir aydınlatmanın şartları yerine getirilerek yapılmalıdır. Aydınlatma,
gereken yerde, gereken yönde ve gereken miktarda kullanılmalıdır. Böylece hem enerji tasarrufu yapılacak hem de ışığın atmosferi aydınlatarak ışık kirliliğine sebep olması önlenecektir.
Sanayide kullanılan elektrik motorları, enerji tüketiminde önemli rol oynamaktadır. Enerji motorlarında yapılacak küçük miktarlardaki tasarruf ile ülkemiz geneli ele alındığında çok yüksek miktarlarda enerji tasarrufu sağlanır.
Enerji verimliliği politikaları, bir taraftan ekonomik büyüme ve sosyal kalkınma hedeflerinin
sürdürülebilirliği ile doğrudan ilişkili olması diğer taraftan ise toplam sera gazı salınımlarının azaltılmasında oynadığı kilit rol nedeniyle hassasiyetle ele alınması gereken alanların başında gelmektedir. 185
4. ÜNİTE
TARTIŞALIM
Fiziğin temel yasalarından biri olan enerjinin korunumu
yasasına göre enerjinin yoktan var edilemeyeceğini, var olan
bir enerjinin ise yok edilemeyeceğini artık biliyorsunuz. Tarihsel süreçte günümüze kadar bu kanuna karşı gelen birçok devridaim makinesi tasarlanmıştır. Devridaim makineleri %100
verimli, başlangıçta verilen enerjiyle sonsuza kadar hareketine
devam ettiği iddia edilen makinelerdir. Tarihte bilinen en eski
devridaim makinesi Hintli gök bilimci Bhaskara’nın (Başkara) geliştirdiği Görsel 4.43’teki düzenektir. Siz de buna
benzer değişik devridaim düzeneklerinin çalışma sistemlerini araştırarak inceleyiniz. Bu düzeneklerin gelecekte başarılı
olup olamayacaklarını sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız.
Görsel 4.43: Devridaim makinesi
9.4.5.ENERJİ KAYNAKLARI
Günümüz koşullarında hayatın devamlılığı için enerjiye
ihtiyaç duyulduğu ve bu ihtiyacın her geçen gün arttığı yadsınamaz bir gerçektir. İnsanoğlu aydınlanma, ısınma, iletişim,
ulaşım ihtiyaçları için gereken enerjiyi çeşitli kaynaklardan
karşılamaktadır. Doğanın kendi döngüsü içinde bazı süreçlerden geçerek meydana gelen, çeşitli yollarla enerji elde edilebilen kaynaklara enerji kaynakları denir. Bu kaynakların
enerjisi farklı yöntemlerle işlenerek insanlığın kullanımına
sunulur. Görsel 4.44’te bu enerji kaynaklarının bazılarını ve
enerji elde edilme yöntemlerini görüyorsunuz. Enerji kaynakları tekrar kullanılabilirliği ve tüketim süreleri dikkate
alındığında yenilenemez ve yenilenebilir enerji kaynakları
olmak üzere iki gruba ayrılır.
Görsel 4.44: Enerji kaynakları
9.4.5.1. Yenilenemez ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları
Bir defa kullanıldığında kimyasal değişim geçirip aynı amaçla tekrar kullanılamayan ve kullanıldıkça rezervleri hızla tükenen kaynaklara yenilenemez
enerji kaynakları denir. Fosil yakıtlar olarak bilinen kömür, petrol, doğal gaz
ile radyoaktif elementler bu gruba girer. Aşağıdaki görsellerde bu enerji kaynaklarını görüyorsunuz.
Görsel 4.45: Termik santral
Görsel 4.47: Petrol kuyuları
Görsel 4.46: Doğal gaz santrali
186
nötron
enerji
Görsel 4.48: Fisyon
ENERJİ
Alternatif enerji kaynakları olarak da bilinen ve kullanılsa bile doğadaki döngü ile kendini yenileyebilen bu anlamda rezervleri hiç tükenmeyen enerji kaynaklarına yenilenebilir enerji kaynakları
denir. Başta güneş olmak üzere rüzgâr, hidrolik (su gücüyle üretilen ve sıvıların hareketinden elde
edilen enerji), biyokütle, hidrojen, okyanuslardaki gelgit olayları ve jeotermal enerji yenilenebilir
enerji kaynakları grubunda yer alır (Görsel 4.49).
Görsel 4.49: Rüzgâr, Güneş, hidrolik ve biyokütle enerji kaynakları.
ENERJİ KAYNAKLARI
YENİLENEMEZ ENERJİ
KAYNAKLARI
YENİLENEBİLİR ENERJİ
KAYNAKLARI
1. Fosil Yakıtlar
a) Kömür
b) Petrol
c) Doğal gaz
2. Nükleer hammaddeler
1. Güneş
2. Rüzgâr
3. Hidrolik
4. Jeotermal
5. Biyokütle
6. Hidrojen
7. Okyanus
187
4. ÜNİTE
Yenilenemez ve yenilenebilir enerji kaynaklarının neler olduğunu öğrendiniz. Doğanın korunması, ekolojik denge, ülkelerin enerji kaynağı rezervleri, enerji politikaları ve ileriye yönelik yatırımları, halkın sağlığı, refahı ve ekonomik kalkınma durumları göz önüne alındığında bu kaynakların
avantaj ve dezavantajları aşağıda verilen Tablo 4.7’de gösterilmiştir.
Tablo 4.7: Enerji kaynaklarının avantaj ve dezavantajları
Strateji
KAYNAK
Kömür
Petrol
Doğal gaz
Nükleer
Güneş
Rüzgâr
Hidrolik
Jeotermal
Biyokütle
Hidrojen
Ekonomi
Çevre
Sosyolojik
Küresel
Hava
Çevre ve
Stratejik
Dışa
Yatırım ısınmaya
kirliliğine gürültü
önemi bağımlılık maliyeti
etkisi
etkisi
kirliliği
Yok
Var
Var
Var
Yok
Yok
Var
Yok
Yok
Yok
Var
Var
Var
Var
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Düşük
Düşük
Düşük
Yüksek
Yüksek
Yüksek
Yüksek
Düşük
Düşük
Düşük
Var
Var
Var
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Var
Var
Var
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Var
Var
Var
Var
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Yok
Halk
sağlığına İstihdam Güvenlik
olumsuz sağlaması
riski
etkisi
Var
Var
Yüksek
Var
Var
Yüksek
Var
Var
Yüksek
Var
Var
Yüksek
Yok
Yok
Düşük
Yok
Yok
Düşük
Var
Yok
Yüksek
Var
Var
Düşük
Var
Yok
Düşük
Var
Yok
Yüksek
TARTIŞALIM
Sizlerde bu enerji kaynaklarının ülkemizdeki üretim kapasitesi ve ülkemizin enerji ihtiyacını araştırarak hangi tesislerin kurulmasının faydalı olacağını araştırınız. Araştırmalarınız
ışığında ve öğretmeniniz rehberliğinde gruplar oluşturarak her grup farklı bir enerji kaynağını
temsil etmek üzere yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynaklarıyla ilgili münazara yapınız.
ARAŞTIRIP SUNALIM
Yenilenemez ve yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji üretilmesi ile ilgili çeşitli araştırmalar yaparak hazırlayacağınız poster, grafik ve sunumlarınızı arkadaşlarınızla paylaşınız.
Araştırmalarınızda aşağıdaki kaynaklardan yararlanabilirsiniz.
http://www.enerji.gov.tr/Resources/Sites/1/Pages/Sayi_14/Sayi_14.html#p=25 2016 Yılı Eylül
Ayı Sonu İtibariyle Kaynak Bazında Ülkemiz Elektrik Enerjisi Üretim Oranları (ET: 27.02.2017
12:35)
http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Enerji-ve-Tabii-Kaynaklar-Gorunumleri (ET: 27.02.2017 11:57)
188
ENERJİ
9.4.5.2. Enerji Tasarrufu
Gündelik yaşantının hemen her anında fark etmeden de olsa enerji harcanır. Bu duruma en güzel
örnek, uyurken bile enerji harcayan insan vücududur. Cep telefonları gibi iletişim araçlarında, ulaşım, ısınma, aydınlanma ve temizlik gibi temel ihtiyaçların karşılanmasında ayrıca sanayi ve endüstri
sektöründe sürekli enerji tüketilir. Kontrolsüz, dikkatsiz ve bilinçsizce kullanılan enerji kaynakları;
faturaları yükseltmekte, ülke ekonomisi, çevre sağlığı ve yaşanabilir bir gelecek açısından da riskler
oluşturmaktadır.
Yaşam alanlarında gerek olmadığı hâlde açık bırakılan lambalar, su damlatan bozulmuş musluklar, güvenlik ihtiyacı dışında bütün gece aydınlatılan caddeler, ısı yalıtımı yapılmamış binalar, amacına hizmet etmeyen çalışır hâldeki cihazlar, binlerce joule enerji harcanarak üretilen fakat vaktinde
tüketilmediği için çöpe atılan gıdalar dikkatinizi çekti mi? Bunlar enerjinin bilinçsizce, özensizce
kullanılmasına verilebilecek örneklerdir.
Yaşamın her alanında, yaşam kalitemizi düşürmeden ihtiyaç olan kadarını tüketmek, tasarruflu
olmak anlamına gelir. Dünya’nın enerji kaynaklarının sınırlı olduğu düşünülürse tüketim alışkanlıklarının yeniden gözden geçirilmesi gerekir. Enerji tüketimiyle ilgili önce kendimizi sonra da etrafımızdakileri bilinçlendirerek tasarruf tedbirleri almak zorundayız.
Siz de enerji tüketiminde tasarrufun önemini vurgulayan projeler hazırlayabilirsiniz. Enerjide
tasarrufun toplumsal bir sorumluluk olduğu bilinciyle fikirlerinizi yakın çevrenizle paylaşıp bu fikirlerin hayata geçirilmesini sağlayabilirsiniz.
Günlük güneş görme oranın yüksek olduğu yerlerde ev ve işyerlerinin elektrik enerjisi ihtiyacı
Görsel 4.50’deki gibi güneş panelleri yardımıyla üretilebilir. Ayrıca tasarruf yapmak için kullanılmayan lambalar söndürülmeli, makineler kapatılmalıdır (Görsel 4.51).
Aç
Kapa
Görsel 4.50: Evin çatısına kurulmuş güneş panelleri
Görsel 4.51: Gereksizse söndür!
189
4. ÜNİTE
ÜNİTE ÖZETİ
1. Kuvvet etkisinde cisimler yer değiştirme yapabilirler. Fizik biliminde kuvvet ile yer değiştirmenin
çarpımına iş adı verilir. Skaler büyüklük olup birimi N.m (joule)’dir. Yer değiştirme ile aynı yönde olan
kuvvetler pozitif, zıt yönde olanlar ise negatif iş yapar. Pozitif iş, cismin enerjisini arttırırken negatif
iş ise cismin enerjisini azaltır. Hareket doğrultusuna dik olan kuvvetler ise iş yapmaz. Ayrıca kuvvetin uygulanmadığı durumlarda veya uygulanmasına rağmen hareketin gerçekleşmediği durumlarda iş
yapılmaz. Bu açıdan bakıldığında günlük hayatta iş olarak tanımladığımız ders çalışmak, masa başı
işte çalışmak gibi aktiviteler fizik bilimi açısından iş olarak sayılmaz. Kuvvet-yer değiştirme grafiği
çizilecek olursa yer değiştirme ekseni ile arasında kalan alana bakılarak yapılan iş hakkında yorumda
bulunulabilir.
2. İşin yapılma hızına veya birim zamanda yapılan işe güç adı verilir. Yapılan işin, işin yapılması için
geçen süreye bölünmesi ile elde edilir. Birimi watt’tır. Aynı işi kısa sürede yapan fizik bilimine göre güçlüdür. Bu açıdan bakıldığında günlük hayattaki güç olarak kullandığımız kavramla farklılık gösterir.
Günlük yaşamımızda kaslı kişiler, iri cüsseli canlılar, büyük motor hacmine sahip araçlar güçlü olarak
tanımlanır. Ancak bunların bir işi ne kadar sürede yapabileceği bilinmediği için güçlü olarak tanımlamak fizik bilimine göre yanlış olacaktır.
3. İş yapabilen her türlü canlı ve sistemin ortak özelliği, enerjilerinin oluşudur. Enerji, iş yapabilmek
veya sitemin durumunda değişiklik sağlamak için gereken etken şeklinde tanımlanır. İş yapabilme kapasitesi olan her şeyde enerji vardır. Enerji iki gruba ayrılır.
4. İlk grup potansiyel enerjidir. Maddelerin durumlarından dolayı sahip oldukları, açığa çıkmamış yani
depolanmış kabul edilen enerjiye en genel anlamda potansiyel enerji adı verilir. Cisimlerin referans
olarak seçilen bir noktadan yüksekliklerinden dolayı sahip oldukları potansiyel enerjiye yer çekimi potansiyel enerjisi denir. Bu enerji; cismin kütlesine, yüksekliğine ve yer çekimi ivmesine bağlıdır. Esnek
cisimlerin sıkışması veya gerilmesi sonrası sahip oldukları potansiyel enerjiye ise esneklik potansiyel
enerjisi adı verilir. Bu enerji, esnek cismin esneklik sabitine ve sıkışma veya uzama miktarına bağlıdır.
5. İkinci grup kinetik enerjidir. Maddelerin hızlarından dolayı sahip oldukları enerjiye kinetik enerji
adı verilir. Cisim, ötelenme hareketi yapıyorsa sahip olduğu kinetik enerjiye öteleme kinetik enerjisi adı
verilir. Öteleme kinetik enerjisi, cismin kütlesi ve hızına bağlıdır.
6. Cismin sahip olduğu potansiyel ve kinetik enerji toplamına mekanik enerji adı verilir. Cisim üzerinde
yapılan net iş, cismin mekanik enerjisini değiştirir. Cisme sürtünme, itme ve çekme gibi korunumsuz
kuvvetler etki etmediği yani cisim üzerinde korunumsuz kuvvetler iş yapmadığı sürece mekanik enerji
yok olmaz ve korunur. Buna enerjinin korunumu kanunu adı verilir. Enerji korunumuna göre enerji yok
olmaz, farklı türlere dönüşür.
7. Canlılar da besinler aracılığı ile aldığı enerjiyi farklı türlere dönüştürerek günlük aktivitelerini gerçekleştirir. Canlının aldığı enerji ile harcadığı enerjinin eşit olması canlının sağlıklı olmasını sağlar.
Alınan enerjinin harcanandan fazla olması obezite ve şişmanlığa yol açarak sağlığı olumsuz etkiler.
8. Yapılan işin tüketilen enerjiye oranına verim adı verilir. Günlük hayatta mümkün olmasa da teorik
olarak %100 verimli bir sistemde alınan enerjinin tamamı işe aktarılır. Sürtünme ile açığa çıkan ısı
yüzünden makinelerin verimi azalır. Günümüzde makinelerin verimliliği A+, A,B,C,D,E gibi harflerle
tanıtılır. Verimli makinelerin kullanımının yaygınlaşması, enerji bağımlılığını azaltacak ve kaynakların
daha idareli kullanılmasını sağlayacaktır.
9. Aynı amaçla birden fazla kullanılamayan, kullanıldıkça rezervleri tükenen kaynaklara yenilenemez
enerji kaynakları denir. Kömür, doğal gaz vb. kaynaklar bu gruptandır. Aynı amaç için birden fazla
kullanılabilen, kullanılsa bile doğal döngü sonucu tekrar oluşabilen bu yüzden rezervleri tükenmeyen
kaynaklara ise yenilenebilir kaynaklar adı verilir. Rüzgâr, güneş, biyokütle bu gruba girer. Her türlü
kaynağın kendine göre üstünlükleri ve zayıf yönleri vardır. Enerji üretiminin getirdiği yan etkileri en
aza indirmek enerji kullanımında tasarruflu olmakla gerçekleşir. Bu yüzden enerjinin tasarrufu konusunda üstümüze düşeni yapmalı ve enerji tasarrufu konusunda çevremizi bilinçlendirmeliyiz.
190
ENERJİ
4. ÜNİTE ÖLÇME SORULARI
A) Aşağıdaki okuma parçasını okuyarak ilgili soruları cevaplandırınız.
1. Rüzgar gücüyle üretim
Rüzgâr gücüyle üretim büyük ölçüde petrol ve kömür
yakan elektrik üreticilerinin yerini alabilecek bir enerji kaynağı olarak görülmektedir. Resimdeki yapılar rüzgârla dönen
pervaneli yel değirmenleridir. Bu dönmeler, yel değirmeni
tarafından çevrilen jeneratörlerin elektrik enerjisi üretmesini
sağlar.
Soru 1. Aşağıdaki grafik bir yıl içerisinde dört farklı yerdeki ortalama rüzgâr hızını göstermektedir. Grafiklerden hangisi rüzgâr gücüyle üretim oluşturmak için en uygun yeri belirtmektedir?
Ocak
Aralık
Aralık
C.
Ocak
0
Aralık
0
Rüzgâr hızı
Rüzgâr hızı
B.
Ocak
A.
Rüzgâr hızı
Rüzgâr hızı
D.
0
Aralık
Ocak
0
191
4. ÜNİTE
Soru 2. Rüzgâr ne kadar güçlüyse yel değirmeni pervaneleri de o kadar hızlı döner ve böylece
daha fazla elektrik enerjisi üretilir. Bununla birlikte gerçek ortamda rüzgâr hızı ve elektrik gücü
arasında direkt bir ilişki yoktur. Aşağıda gerçek bir ortamda rüzgâr gücüyle üretimin dört çalışma
koşulu verilmektedir.
• Pervaneler, rüzgâr hızı V1 olduğunda dönmeye başlayacaktır.
• Güvenlik sebeplerinden dolayı pervanelerin dönüşü, rüzgâr hızı V2ʼden fazla olduğunda artmayacaktır.
• Rüzgârın hızı V2 olduğunda elektrik gücü en üst düzeydedir.
• Pervaneler, rüzgâr hızı V3ʼe ulaştığında dönmeyi durduracaktır.
Aşağıdaki grafiklerden hangisi rüzgâr hızı ile bu çalışma koşulları altında üretilen elektrik gücü
arasındaki ilişkiyi en iyi temsil etmektedir?
B.
A.
W
0
Elektrik gücü
V1
V2
V3
Rüzgâr hızı
0
V1
V2
V3
Rüzgâr hızı
0
V1
V2
V3
Rüzgâr hızı
D.
C.
W
0
V1
V2
V3
Rüzgâr hızı
192
0
0
Elektrik gücü
W
Elektrik gücü
0
0
Elektrik gücü
W
ENERJİ
B) Aşağıdaki sorulara vereceğiniz cevapları boş bırakılan yerlere yazınız.
1. Suyla birlikte toplam kütlesi 8 kg olan bir kova 5 m derinlikteki kuyudan iple
sabit hızla çekilerek çıkartılırken
a) Kuvvetin yaptığı iş ne kadardır?
b) Kova üzerinde yer çekimi ne kadar iş yapar?
c) Kova üzerinde yapılan net iş ne kadardır? (g=10 m/s2 alınız)
R
F
2.Kaan ve Selim’in kütleleri eşit ve 30 kg’dır. Kaan ve Selim bir alışveriş
merkezinde kurulmuş olan 20 m’lik bir platform duvara sabit hızla tırmanıyorlar. Kaan duvara 5 dkʼda, Selim ise 4 dkʼda tırmandığına göre
a) Kaan ve Selim’in yaptığı işleri bulunuz.
b) Kaan ve Selim’in güçlerini hesaplayarak karşılaştırınız.
(g=10 m/s2 alınız)
3.Sürtünmesiz yüzey üzerinde durmakta olan 5 kg kütleli cisme şekildeki gibi üç farklı kuvvet
uygulanarak A noktasından B noktasına götürülmektedir. Buna göre,
a) F1 kuvvetinin yaptığı işi bulunuz.
b) Net kuvvetin yaptığı işi bulunuz.
c) Yer çekimi kuvvetinin yaptığı işi bulunuz. (g=10 m/s2 alınız)
F2 = 6 N
F3 = 2 N
5 kg
F1 = 10 N
A
B
20 m
4.Evde bulunan 50 kg kütleli bir dolap, 5 m uzaklıktaki duvarın yanına itilerek götürülmek
isteniyor. Dolap ile zemin arasındaki statik ve kinetik sürtünme katsayısı yaklaşık aynı olup
0,2’dir. Buna göre,
a) Harekete geçirmek için uygulanması gereken kuvvet en az kaç N olmalıdır?
b) Bu kuvvetin yaptığı iş kaç J’dür?
c) Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş kaç J’dür?
d) Net kuvvetin dolap üzerinde yaptığı iş için ne söyleyebilirsiniz? (g=10 m/s2 alınız)
193
4. ÜNİTE
5.Bir cisme uygulanan net kuvvet ile cismin yer değiş- F (N)
tirmesine ait grafik yanda verilmiştir. 10 m sonunda
10
cisim üzerinde yapılan net iş kaç J olur?
8
0
6
10
x (m)
6. ve 7. soruları aşağıdaki metne göre cevaplayınız.
Sürtünmelerin ihmal edildiği bir platformun K noktasından 2m kütleli X cismi serbest bırakılıyor. X cismi, yerde bulunan O noktasından geçerek L noktasına
kadar çıkıyor.
6. a) X cismi, K noktasında hangi enerjiye sahiptir?
b) X cismi, O noktasında hangi enerjiye sahiptir?
c) X cisminin K noktasından O noktasına gelinceye kadar yapacağı harekette mekanik ener-
jisinin değişimi için ne söyleyebilirsiniz?
d) K noktasından L noktasına gelinceye kadar enerji dönüşümlerini sıralayınız?
7. Platformun K noktasından X cismi yerine aynı boyutlarda m kütleli Y cismi serbest bırakılsaydı aşağıdaki sorulara nasıl cevap verirdiniz?
a) Yine L noktasına kadar çıkabilir miydi?
b) X ve Y cisimlerinin O noktasına ulaştıkları andaki kinetik enerjilerini kıyaslayınız?
c) X ve Y cisimlerinin O noktasına ulaştıkları andaki hızlarını kıyaslayınız?
d) X ve Y cisimlerinin L noktasındaki mekanik enerjilerini kıyaslayınız.
8.Sırıkla yüksek atlama yapan bir sporcunun koşmaya başladığı andan
mindere düşüp hareketsiz kalıncaya kadar olan süreçte enerjisindeki
dönüşümlerini yazınız.
194
ENERJİ
9.Şekildeki gibi m kütleli bir cisim 5h yüksekliğindeki K noktasından serbest bırakılıyor. Cismin 3h yüksekliğindeki L noktasındaki potansiyel
enerjisinin kinetik enerjisine oranı kaçtır? (Sürtünme ihmal ediliyor.)
m
K
v0=0
2h
L
v
3h
vs
10.Hava sürtünmesinin ihmal edildiği bir ortamda 2 kg kütleli bir cisim, yerden 3h yüksekliğinden aşağıya doğru 10 m/s hızla atılıyor. Cismin K noktasındaki mekanik enerjisi 580 J’dür.
Buna göre,
a) Cismin L hizasındaki kinetik ve potansiyel enerjisi kaç J olur?
m=2 kg
K
b) Cisim yere ulaştığında hızı kaç m/s olur? ( g=10 m/s2 alınız)
v0=10 m/s
h
L
vL
2h
Yer
11.Şekildeki gibi kütlesi 1000 kg olan bir otomobilin motoru, 5000 N’lık kuvvet oluşturarak
sürtünme katsayısı 0,3 olan doğrusal yolda otomobili 100 m ilerletiyor. Bu esnada 1000 kJ’lük
yakıt tüketiyor. Buna göre,
a) Otomobil motorunda kaç kJ ısı açığa çıkar?
b) Otomobil motorunun verimi % kaçtır?
MOTOR
F=5000 N
m=1000kg
k=0,3
100 m
C) Aşağıdaki cümleleri kutucuklara doğru (D) veya yanlış (Y) yazarak değerlendiriniz.
Yanlış olan ifadelerin doğrusunu altında kalan boşluklara yazınız.
1. Kuyu içinde 5 m derinlikte durmakta olan kovanın yer çekimi potansiyel enerjisi yoktur.
2. Birim zamanda yapılan işe, güç denir.
3. Aynı işi daha kısa zamanda yapan daha kuvvetlidir.
4. Uyumakta olan insan vücudu enerji harcamaz. 5. Nükleer enerji yenilenemez enerji kaynaklarındandır.
195
4. ÜNİTE
D) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri kutu içinde verilen sözcük ya da sözcük
öbekleriyle tamamlayınız.
1. SI birim sisteminde iş birimi ………….…..dür.
2. Yerden h kadar yükseklikten serbest bırakılan cisim üzerinde………………….kuvveti iş yapar.
3. Sistemler ya da cisimler üzerine yapılan iş ……………………değişimine eşittir.
4. Sürtünmesiz ortamda yukarı doğru atılan bir cismin ………………….enerjisi azalır.
5. Gerilmiş bir yayda ………………….enerjisi depolanır.
6. Bir cismin hareketinden ve durumundan dolayı sahip olduğu toplam enerjiye
……………………enerji denir.
7. İnsanların yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmeleri için enerji ihtiyaçlarını ………….. alırlar.
8. Makinelerin yaptığı işin harcadığı enerjiye oranı ………….olarak tanımlanır.
9. Fosil yakıtlar kullanıldığında ortaya çıkan gazlar …….………. etkisiyle küresel ısınmaya sebep olur.
10. Nükleer enerji santrallerinin ham maddeleri ……………… elementlerdir.
Mekanik
Sera gazı
Besin
Yer çekimi
Watt
Verim
İş
Enerji
Kinetik
Radyoaktif
Esneklik
Potansiyel
E) Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularda uygun olan seçeneği işaretleyiniz.
1.Bir cisme etki eden kuvvetler ve cismin hareket yönü şekilde gösterilmiştir. Bu kuvvetlerden
hangisi ya da hangileri iş yapmıştır?
F
A) Yalnız F B) N ve G
C) F ve FS Fs
D) F ve N
E) F , FS ve N
G
Hareket yönü
F (N)
2.+ X yönünde sürtünmesiz yüzeyde hareket etmekte olan araca uygulanan net kuvvetin yola bağlı değişim grafiği yanda
20
verilmiştir. Buna göre,
I. (0-2) m aralığında araç üzerinde negatif iş yapılmıştır.
0
II. (0-6) m aralığında yapılan net iş, 30 J olur.
2
III. 8 m sonunda araca 40 J enerji aktarılmıştır.
İfadelerinden hangisi ya da hangileri doğrudur?
-20
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I-II
E) I-III
4
6
8 x (m)
3.20 kg kütleli bir cisim, yerden 50 m yüksekliğindeki evin balkonundan serbest bırakılıyor.
Cisim yere 20 m/s hızla çarptığına göre yol boyunca ısıya dönüşen enerji kaç J olur?
(g=10 m/s2 alınız)
A) 6000
B) 5000
C) 4000
D) 3000
196
E) 2000
ENERJİ
4.Avusturalya’da yaşayan yetişkin bir kanguru tek bir zıplayışta yerden 3 m yükseğe çıkabiliyor. Aynı kanguru aynı hızla Mars’ta zıplasaydı kaç m yükseğe çıkabilirdi? (Dünya ile
Mars’ın sürtünmesiz ve kangurunun düşey yukarı doğru zıpladığını varsayın.)
(gMars=0,4 gDünya)
A) 1,2
B) 3 C) 6
D) 7,5 5.K noktasından v hızıyla atılan cismin izlediği yol, şekildeki
gibidir. Yolun sadece NP kısmı sürtünmeli olduğuna göre
E) 12
V
K
I. K , L, M ve N noktalarındaki mekanik enerjiler eşittir.
II. P noktasında en büyük kinetik enerjiye sahiptir.
III. M’den P’ye giderken mekanik enerji sürekli azalmıştır.
IV. P’deki potansiyel enerji, M’dekinden daha büyüktür.
İfadelerden hangisi/hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) III ve IV
L
D) I, II ve IV
M
N
P
E) Yalnız IV
6. m ve 2m kütleli iki cisim sürtünmesiz eğik
2m
düzlemde h yüksekliğinden serbest bırakım
lıyor. Buna göre,
I. Yatay düzleme ulaştıklarında her iki cis-
min kinetik enerjileri eşittir.
h
II. Yatay düzleme ulaştıklarında her iki cismin hızları eşit olur.
III. Cisimlerin hareketi boyunca mekanik enerjileri korunur.
İfadelerinden hangisi ya da hangileri doğrudur?
A)Yalnız I
B)Yalnız II C)Yalnız III
7.Hava sürtünmesinin olmadığı ortamda, düşey doğrultuda yukarı doğru atılan bir futbol
topu ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Topun çıkabildiği en yüksek noktada hızı sıfır olur.
B) Top yere atıldığı ilk hızda düşer.
C) Topun en yüksek noktadaki potansiyel enerjisi, yere çarptığı andaki kinetik enerjisine eşittir.
D) Top yükseldikçe potansiyel enerjisi artar.
E) Topun ilk hızı olduğu için yukarı doğru yükseldikçe mekanik enerjisi artar.
8.Kütlesi 2 kg olan bir cisim sürtünmesiz ortamda yerden 4 m yükseklikteki K noktasından şekildeki gibi 5 m/s
hızla fırlatılıyor. Cisim L noktasından
7 m/s hızla geçtiğine göre,
h2 yüksekliği kaç m’dir?
(g=10 m/s2 alınız)
A) 2
B) 2,4
C) 2,5
K
D) I-II
E) II-III
m=2 kg
v2=7 m/s
v1=5 m/s
h1=4 m
D) 2,8
h2=?
E) 3
197
L
4. ÜNİTE
9.Şekildeki düzenekte P noktasından serbest bırakılan bir cisim, karşı yatay düzlemdeki S noktasına kadar çıkabiliyor. S
noktasından geri döndüğünde ise R noktasına kadar çıkabildiğine göre hangi aralık ya da aralıklarda kesinlikle
sürtünme vardır?
P
A) Yalnız PR
B) Yalnız RT
C) Yalnız TS
D) RT ve TS
E) PR ve RT
T
10.m kütleli bir cisim, A noktasından B noktasına kadar sabit düşey bir
F kuvvetiyle çekiliyor. Hareketi boyunca ortam, sabit sürtünmeli olduğuna göre AB arasında cisim için aşağıdaki ifadelerden
hangisi ya da hangileri kesinlikle doğrudur?
I. Mekanik enerjisi sabit kalmıştır.
II. Potansiyel enerjisi artmıştır.
III. Sıcaklığı artmıştır.
IV. Kinetik enerjisi azalmıştır.
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) II ve III
E) Hepsi
11.
Besin ( 100 g ) Enerji değeri
( kcal )
Ekmek
Makarna
Ispanak
Muz
Beyaz et
350
367
33
100
120
Bazı fiziksel
etkinlikler
Uyumak
Yavaş yürümek
Koşmak
Dans etmek
S
R
F
m
B
F
m
A
Saatte harcana enerji
( kcal )
Kadın
Erkek
52
160
370
180
62
200
478
270
Yukarıdaki tablolarda bazı besinlerin enerji değerleri ile bazı fiziksel etkinliklerde bir saatte
harcanan enerji değerleri görülmektedir. Öğle yemeğinde 100 g makarna, 100 g ıspanak yemeği ve 100 g muz yiyen Sevgi Hanım, daha sonra halk oyunları kursunda bir saat dans etmiştir.
Tablolardan yararlanarak Sevgi Hanım’ın öğle yemeğinde aldığı enerjiyi harcayabilmesi
için eve dönünceye kadar kaç saat yürümesi gerekir?
A) 1/2
B) 1 C) 2
D) 3
E) 4
12.% 40 verimle çalışan bir bilgisayar çalışırken 120 J’lük ısı enerjisi açığa çıkarmaktadır.
Bilgisayar toplam ne kadar enerji harcamıştır?
A) 100 B) 200
C) 300
D) 400
E) 500
13. %70 verimle çalışan bir elektrikli süpürge, elektrik şebekesinden çektiği 5000 J enerjinin ne kadarını evi süpürmek için kullanır?
A) 1500
B) 3000
C) 3500
D) 4500
E) 5000
198
ENERJİ
14.125 kW güce sahip bir aracın gücünün nerelerde harcandığı tabloda gösterilmiştir. Buna göre otomobilin verimi % kaçtır?
A) 20
B) 40
C) 50
D) 60
E) 80
Düzenek
Egzoz (ısıya giden
enerji)
Soğutma sistemi
Güç aktarma sistemi
İç sürtünme
İç aydınlatma
Güç kaybı
( kW )
39
38
11
8
4
15.Aşağıdakilerden hangisi yenilenemez enerji kaynakları sınıfında yer alır?
A) Hidrolik enerji B) Jeotermal enerji C) Doğal gaz D) Güneş enerjisi E) Rüzgar enerjisi
16. I. Kömür, petrol ve doğalgaz fosil yakıtlar grubunda yer alır.
II. Fosil yakıtlar, sera gazı etkisiyle küresel ısınmaya sebep olurlar.
III.Temiz enerji kaynaklarıdır.
Fosil yakıtlarla ilgili yukarıdakilerden hangisi ya da hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) I ve III
E) I, II ve III
17.Aşağıdakilerden hangisi yenilenebilir enerji kaynaklarının özelliklerinden değildir?
A) Fosil yakıt kullanımını azaltır.
B) Yatırım maliyetleri pahalıdır.
C) İlk kurulumdan sonra ucuz enerji sağlarlar.
D) Rezervleri hızla tükenir.
E) Havayı kirletmezler.
18. I. Ekolojik dengeye saygılıdır.
II. %70 oranında yenilenemez enerji kaynağı kullanılmaktadır.
III. Nükleer santralleri çoktur.
Yandaki grafikte bir ülkenin enerji üretim kaynakları verilmiştir. Buna göre bu ülke için yukarıdaki ifadelerden
hangisi ya da hangileri söylenebilir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) I ve III
E) I, II ve III
19.Aşağıdakilerden hangisi evlerde elektrik enerjisi tasarrufu için uygulanacak önlemlerden biri olamaz?
A) Gereksiz yanan ampulleri söndürmek
B) Elektrikli ev araçları alırken A(+) sınıf araçlar tercih etmek
C) Az kirli çamaşırları ekonomik programda yıkamak
D) Ütüyü bitirme süresinden birkaç dakika önce kapatmak
E) Yemekleri doğal gazlı ocaklarda kısık ateşte pişirmek
199
4. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ İLİŞKİLENDİRELİM
1.Bir otomobil, süratini önce 10 km/h’ten 50 km/h’e sonra da 50 km/h’ten 90 km/h’e yükseltiyor. Bu iki durumda harcadığı enerji hakkında ne söyleyebilirsiniz? (Sürtünmeleri ihmal ediniz.)
2.“Sürtünmenin olmadığı ortamlarda, bir cismin mekanik enerjisi daima sabit kalmaktadır. Ortam
sürtünmeli ise mekanik enerji korunamamakta ve enerjinin bir kısmı ısı enerjisine dönüşmektedir.
Cisimlerin çarpışmalarında da enerjilerinin bir kısmı ısıya dönüşür.”
Yukarıdaki bilgilerden yola çıkarak elinizde tuttuğunuz bir lastik topu belli bir v hızıyla yere
attığınızda topun atıldığı noktadan daha yükseğe çıkabilmesini nasıl açıklarsınız?
3.“ h yüksekliğinden esnek bir yayın üzerine serbest düşen cisim, yayı x kadar sıkıştırır ve
enerjisini yaya aktarır. Yay depoladığı bu enerjiyi, cisme tekrar aktararak (ortam sürtünmesiz
ve yayda enerji kaybı olmamışsa) cismi yukarı fırlatır. Cisim, bu durumda ilk bırakıldığı yüksekliğe çıkar. Cismin daha fazla veya daha az yüksekliğe çıkabilmesi ancak korunumsuz bir
kuvvetin o cisim üzerinde iş yapabilmesiyle mümkündür.”
Trambolin üzerinde zıplayan Efe, her zıplayışında daha yukarı çıkabiliyorsa yukarıda verilen bilgilerle bağlantılı olarak bu olayı nasıl açıklayabilirsiniz?
4.Efe’nin yaptığı harekete ait potansiyel E (J)
p
enerji-zaman grafiği yandaki gibi çiziliyor.
a) Efe hangi bölgelerde yukarı yönlü
hareket yapmıştır?
b) Efe’nin zıplamak için zemine uyguI II
III IV
V
VI
VII VIII
ladığı kuvvet, hangi anda daha fazla olt1 t2
t3 t4
t5
t6
t7
t8 t(s)
muştur?
5.İkiz olan Ayten ve Günalp İzmir’e gitmek üzere şoför koltuğunun hemen arkasındaki koltuklarına oturuyorlar. Otobüs İzmir otobanına girdikten sonra şoför, hız sabitleyicisiyle süratini
90 km/h değerine sabitliyor. Otobüsün hareketi ve sürati Ayten’in dikkatini çekiyor. Ayten,
Günalp’e otobüsün fiziksel anlamda iş yapmadığını söylüyor. Günalp ise Ayten’in söylediğini
doğru bulmuyor.
a) Ayten’in bu fikre kapılmasındaki sebep nedir?
b) Günalp, Ayten’in söylediğini neden doğru bulmuyor?
6.“Cismin kinetik ve potansiyel enerjilerinin toplamı,
mekanik enerji olarak adlandırılır. Sürtünme, itme,
çekme gibi net korunumsuz kuvvetlerin etki etmesi
mekanik enerjinin değişmesine yol açar. Net korunumsuz kuvvetlerin olmadığı bir sistemde cismin mekanik enerjisi korunur.”
Em
1
2
3
Ek
Uçağına binmek için havaalanı binasına giren bir kişinin çektiği tekerlekli valizin kinetik
ve mekanik enerji değişimi, grafikteki gibi olmaktadır. Grafiği yorumlayan bir kişi, mekanik ve
kinetik enerjinin birbirine bağlı büyüklükler olduğunu belirtiyor.
a) Sizce bu yorumu grafiğin hangi bölgesi/bölgelerine bakarak yapmıştır?
b) Grafiğin hangi bölgesine bakarsanız bu yoruma katılmazsınız?
c) Grafiğin 2. bölgesine bakarak nasıl bir yorumda bulunursunuz?
d) Grafiğin 3. bölgesinde çantanın hareketi ile ilgili ne söyleyebilirsiniz?
200
ENERJİ
7. Nakliye işinde çalışan Barış, 50 kg’lık makine parçalarını tekerlekli taşıma aracı ve rampa yardımıyla kamyona yüklüyor. Barış, rampadan her çıkışında daha fazla kuvvet uygulayarak daha
fazla enerji harcadığını düşünüyor. Harcadığı enerjiyi düşürmek için rampayı uzatıp eğimini
azaltmayı planlıyor. Ancak bir süre düşündükten sonra bu planından vazgeçiyor. Barış’ın vazgeçme nedeni nedir?
8. Doğa yürüyüşünü seven Betül ve Ahmet, hafta sonu tepenin dik yamacını kullanarak kısa yoldan zirveye ulaşmayı planlıyor. Betül, dik kısımdan tırmanamayacağını düşünerek diğer yamaca gidip zirve yürüyüşüne başlıyor. Ahmet, daha dik ve kısa yolu kullanarak bir saatte, Betül
daha az eğimli ve uzun yolu kullanarak 50 dk.’da zirveye ulaşıyor. Bu duruma bakarak kimin
daha güçlü olduğunu düşünürsünüz? (Betül ve Ahmet eşit kütleye sahiptir.)
9. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) raporlarına göre her yıl 7 milyona yakın insan, hava kirliliğine
bağlı hastalıklar sebebiyle hayatını kaybediyor. Bunu engelleyebilmek için şehirlerin hava kirliliği seviyeleri belli zaman aralıklarıyla ölçülüyor. Hava kirliliğinin sebepleri tespit edilerek
alarm durumunda olan bölgeler için gerekli tedbirler alınmaya çalışılıyor. Sizce kirliliği azaltmak için ne gibi tedbirler alınmalıdır?
10.Yenilenebilir enerji kaynaklarından olan rüzgâr ile elektrik enerjisi üretimi yapılmaktadır. Rüzgâr türbinleri belli bir rakıma ve yerleşim bölgelerinin uzağına kurulur. Bunun sebebi sizce ne
olabilir?
11.Biyokütle enerjisi, bitki ve hayvan kökenli atıklar ve evsel çöplerin yakılmasıyla elde edilen
yenilenebilir enerji kaynaklarındandır. Fosil yakıtlar ise bitki ve hayvan kalıntılarının toprak
altında uzun yıllar kalmasıyla oluşan yenilenemez enerji kaynaklarındandır. Temelinde bitki
ve hayvan kalıntıları olan bu iki enerji kaynağı, neden aynı grupta yer almaz? Ayrıca her iki
yakıtın yakılmasıyla da havaya CO2 gazı salındığına göre neden biri çevre dostu kabul edilirken
diğeri edilmez?
201
ÜNİTE
5.
ISI VE SICAKLIK
9.5.1 ISI VE SICAKLIK
9.5.1.1 Isı, Sıcaklık ve İç Enerji Kavramları
9.5.1.2 Termometre Çeşitleri ve Sıcaklık Birimleri
9.5.1.3 Öz Isı ve Isı Sığası Kavramları
9.5.2 HÂL DEĞİŞİMİ
9.5.3 ISIL DENGE
9.5.4 ENERJİ İLETİM YOLLARI VE ENERJİ İLETİM HIZI
9.5.4.1 Enerji İletim Yolları
9.5.4.2 Enerji İletim Hızı
9.5.4.3 Enerji Tasarrufu
9.5.4.4 Hissedilen ve Gerçek Sıcaklık
9.5.5 GENLEŞME
202
İlk defa 1957 yılında Sovyetler Birliği tarafından Sputnik-1 aracının uzaya gönderilmesiyle başlayan uzay yolculuklarında bugüne kadar yüzlerce
değişik araç geliştirilerek insanlı ve insansız yolculuk yapılmıştır. Yaklaşık 10 ton ağırlığa ve 28.000
km/h hıza sahip uzay araçlarından birini Dünya’ya
dönmekte iken görmektesiniz. 300 km yüksekten
Dünya’ya dönerken kinetik ve potansiyel enerjinin
toplamından oluşan muazzam mekanik enerjisinin
tümünü çok kısa sürede ısı enerjisine dönüştürür.
Öyle ki atmosferdeki sürtünmeyle mekiğin dışındaki sıcaklık yaklaşık 2000ºC’ye ulaşır. Bu sıcaklık
mekiğin ana yapım malzemelerinden biri olan alüminyumun erime sıcaklığından 1350ºC daha fazladır? Dıştaki yüksek sıcaklığa rağmen kokpitteki
sıcaklık 35ºC’yi bile geçmez. Mekiği çok yüksek
sıcaklıklardan bu şekilde koruyan ne olabilir?
Bu ünitede öncelikle sıcaklık, iç enerji ve ısı kavramları tanıtılıp bu kavramların birbiriyle ilişkisi
açıklanacaktır. Termometre ve kalorimetre kabının çalışma sistemleri anlatılacaktır. Isı sığası ve öz ısı
kavramları birbirleriyle ilişkilendirilecek, ortamdan ısı alınması veya verilmesi ile sıcaklık değişimi ve
hâl değişimi arasındaki ilişki açıklanacaktır. Ünitenin ilerleyen bölümlerinde ısı iletim hızını etkileyen
değişkenler açıklanarak günlük yaşamda yalıtım, ısı sistemleri ve enerji tasarrufu konuları sorgulanacak
ve yalıtıma ilişkin çözümler geliştirilecektir. Ünitenin son kısmında ise günlük yaşamdaki olaylarla
bağlantılı olarak katı, sıvı ve gazlarda genleşme ve büzülme incelenecektir.
203
5. ÜNİTE
HAZIRLIK SORULARI
1. Isıtılan maddelerde ne gibi fiziksel değişimler olabilir?
2. Demir yollarının yapımı esnasında rayların arasına bir miktar boşluk bırakılmasının nedeni nedir?
3. Çıplak ayakla parke ve fayansa basıldığında sıcaklıklarının farklı hissedilmesinin nedeni sizce ne olabilir?
4. Son yıllarda binaların dış ya da iç duvarları köpük adı verilen malzemelerle kaplanmaktadır. Bunun nedeni sizce ne olabilir?
9.5.1. ISI VE SICAKLIK
9.5.1.1. Isı, Sıcaklık ve İç Enerji Kavramları
İlk kez Türkler tarafından keşfedilen ve sofralardan hiç eksik edilmeyen yoğurt, sütten elde
edilen önemli bir besin kaynağıdır. İçinde vücut için oldukça yararlı olan kalsiyum, yüksek kalite
protein, potasyum, magnezyum, çinko ve B vitamini gibi besinler bulunmaktadır. Yoğurdun nasıl
yapıldığını biliyor musunuz? Öncelikle alınan süt Görsel 5.1’deki gibi tencere içinde ocağa koyulur.
Belli bir süre sonra ocaktan aldığı ısı ile kaynamaya başlayan süt, ocaktan alınarak ılımaya bırakılır.
Uygun sıcaklığı (yaklaşık 45 oC) belirlemek için Görsel 5.2’deki gibi süte serçe parmağı değdirilerek
tahmini ölçüm yapılır. Süt, parmağı yakmayacak sıcaklığa geldiğinde mayalanmaya hazır hale gelmiş
demektir. Daha sonra bir kaseye maya için biraz yoğurt koyularak üzerine tenceredeki sütten bir miktar koyulup karıştırılır. Ardından maya, sütün bulunduğu tencereye dökülerek tamamen karıştırılır.
Son olarak tencere, bez ya da bir örtü ile kapatılarak 4-5 saat bekletilir. Buzdolabına koyularak yemek
için Görsel 5.3’teki gibi hazır hale getirilir.
Görsel 5.2: Süt sıcaklığının kontrolü
Görsel 5.1: Kaynayan süt
Yoğurt yapmanın püf noktası; sütü iyi kaynatmak, uygun
sıcaklıkta mayalamak ve belli bir süre sıcaklığını korumaktır. Bu
olayda geçen ısı, sıcaklık, derece gibi kavramlarla hayatımızın
her anında karşılaşırız.
Görsel 5.3: Yoğurt
•
•
•
•
•
Havalar çok sıcak.
Soğuk su yok mu?
Yemeği ısıttın mı?
Bu kazak daha iyi ısıtıyor.
Kaç derecede pişireceğiz? gibi cümleler çoğaltılabilir.
204
ISI VE SICAKLIK
Günlük yaşantımızda bu kadar sık kullanılan ısı ve sıcaklık kavramları, doğru yerde ve doğru
anlamda kullanılıyor mu? Hatta bu kavramların aynı anlama geldiğini düşünen bile vardır. Acaba bu
kavramlar arasında nasıl bir ilişki vardır? Çevremizde ne gibi etkileri görülmektedir? Bu kavramları
hangi alanlarda kullanmaktayız? Bu soruların cevaplarını bu ünitede bulacaksınız.
Doğada bulunan tüm maddelerin taneciklerden oluştuğunu
ve bu taneciklerin Görsel 5.4’teki gibi titreşim hareketi yaptığını
biliyorsunuz. Titreşim hızları nedeniyle bu taneciklerin kinetik
enerjiye sahip olduğu söylenebilir. Sıcaklık, madde taneciklerinin ortalama kinetik enerjilerinin ölçüsü olarak tanımlanır. Maddelerin tanecikleri ne kadar hızlı titreşirse cismin sıcaklığı o kadar
yüksek, ne kadar yavaş titreşirse o kadar düşük olur. Yani sıcaklık
taneciklerin hızlarının bir göstergesi olup enerji çeşidi değildir.
T sembolü ile gösterilir ve birimi SI birim sisteminde kelvindir
(K). Ancak günlük yaşamda sıcaklık birimi olarak ülkelere göre
farklılık göstermekle beraber daha çok celcius (selsiyus) (°C)
Görsel 5.4: Titreşen tanecikler
veya fahrenheit (fahrenhayt) (°F) kullanılmaktadır.
Sıcaklık; cisimleri sıcak, soğuk veya ılık olarak algılamamızı sağlayan fiziksel bir özelliktir. Yoğurt mayalanırken parmak, süte değdirdiğinde algılanan şey sıcaklıktır. Sıcaklık (duyu organlarıyla
hissedilen) göreceli bir kavramdır. Yani hissedilen sıcaklık, kişiden kişiye değişebilir.
Bir maddeyi ya da sistemi oluşturan tüm taneciklerin sahip olduğu kinetik ve potansiyel enerjilerin toplamına o maddenin ya da sistemin iç enerjisi adı verilir. Görsel 5.5’te iç enerjiyi ouşturan
enerji çeşitleri gösterilmiştir. Bir sistemin sahip olduğu iç enerjinin doğrudan ölçül­mesi mümkün değildir. Ancak iç enerjide meydana ge­len değişimler ölçülebilir. Yani maddelerin iç enerjilerinin artması ya da azalması ile ilgili kıyaslamalar yapılabilir.
Görsel 5.5: İç enerji
İç enerji; maddenin miktarına, sıcaklığına ve cinsine bağlıdır. Kütlesi ve sıcaklığı artan bir maddenin iç enerjisinin artacağı söylenebilir. Örneğin Görsel 5.6’daki gibi özdeş kaplarda bulunan suların iç enerjileri arasında X>Y>Z ilişkisi vardır.
Görsel 5.6: Suların iç enerjisi
Isı ise sıcaklıkları farklı iki maddenin etkileşimi sonucu aktarılan iç enerji değişimi olarak tanımlanır. Yani ısı farklı sıcaklıktaki maddeler arasında
alınıp verilen bir enerji çeşididir. Enerji transferi
maddelerin sıcaklıkları eşitleninceye kadar devam
eder. Transfer sonunda maddelerin iç enerjileri de
değişmiş olur. Isı alan maddenin iç enerjisi artarken
ısı veren maddenin iç enerjisi azalır. Isı, maddeler
arasındaki enerji transferi olduğundan tek başına bir
maddenin ısısından bahsetmek ve maddelerin ısılarını kıyaslamak yanlış olur. Isı Q sembolü ile gösterilir, birimi SI birim sisteminde joule (J) olup kalori
(cal) de ısı birimi olarak kullanılır.
205
5. ÜNİTE
DENEY 1
Amaç: Isı ile sıcaklık arasındaki ilişkinin kavranması
Yönerge
1.Öğretmeniniz eşliğinde gruplar oluşturunuz.
2.Resimdeki gibi bir düzenek hazırlayınız.
3.250 mL’lik beherglasın içine 100 mL seviyesine kadar
su doldurunuz.
4.Beherglası hazırlamış olduğunuz düzenekteki sacayağının üzerine yerleştiriniz.
5.Termometrenin konumunu sıvıya temas edecek şekilde
ayarlayınız.
6.Suyun ilk sıcaklığını ölçünüz. Tablo 1’de ilgili yere kaydediniz.
7.İspirto ocağını yakarak suyun sıcaklığını iki dakikada
bir termometre ile üç kez ölçünüz. Ölçüm sonuçlarını
gözlemleyerek aşağıdaki Tablo 1’e kaydediniz.
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-1 adet 250 mL’lik
beherglas
-1 adet 100 mL’lik beherglas
-1 adet sac ayağı
-1 adet ispirto ocağı
-1 adet termometre
-1 adet tel kafes
-1 adet kronometre
-1 adet çakmak
8.İspirto ocağı üzerindeki 250 mL
beherglas içinde bulunan 100 mL’ lik
çeşme suyunu kaynatınız.
9.100 mL’lik beherglasın içine 50 mL
soğuk su doldurarak kaynamış olan
suyun içine yavaşça bırakınız. Bunu
yaparken dikkatli olunuz.
10.Termometredeki sıcaklık değerini, iki
dakikada bir gözlemleyerek ölçüm
sonuçlarını Tablo 2’ye kaydediniz.
Tablo 1
Süre (dk)
0
2
4
6
Sıcaklık (oC)
Tablo 2
Süre (dk)
0
2
4
6
8
10
Suyun sıcaklığı ( C)
o
Sonuca Varalım
• Deneyin 1.bölümünde, ısı alan suyun sıcaklığında zamanla nasıl bir değişim oldu?
• Isı alan suyun iç enerjisi hakkında ne söyleyebilirsiniz?
• Deneyin 2. bölümünde, yaptığınız gözlemlere göre sıcak suyun sıcaklığında nasıl bir değişim
oldu?
• Deneyin sonucunda ısı ile sıcaklık ve iç enerji arasında nasıl bir ilişki oluğunu söyleyebilirsiniz?
Sonuç olarak ısı alan maddelerin iç enerjisi artıp sıcaklığı yükselir, ısı veren maddelerin ise iç
enerjisi azalıp sıcaklığı düşer.
206
ISI VE SICAKLIK
Buna benzer olaylarla günlük hayatta
sıkça karşılaşılır. Örneğin Görsel 5.7’deki gibi
sabah kahvaltıda yemek için buzdolabından
çıkarılan yumurtalar haşlanmak üzere kaynamakta olan suyun içine bırakılıp bir süre bekletilir. Bu süre içinde kaynamakta olan sıcak
su ile yumurtalar arasında bir temas olacağı
için yumurtaların sıcaklığı, sudan aldıkları ısı
ile artar. Bazen de yumurtalar çok sıcak olduğundan kabuklarını soyabilmek için soğuk
suda bir süre bekletilir. Bu durumda yumurtalar suya ısı vererek kendi sıcaklığı azalırken
suyun sıcaklığını artırır. Bu örnekten yola çıkarak ısı ve sıcaklığın birbirleriyle ilişkili kavGörsel 5.7: Suda kaynatılan yumurta
ramlar olduğu söylenebilir.
Isı alan veya veren maddelerin sıcaklıklarının değişecebileceğini öğrendiniz. Isı, maddelerin sadece sıcaklıklarını değiştirmekle kalmaz. Aynı zamanda maddelerin fiziksel hallerini ve boyutlarını
değiştirir, ışıma yapmalarını sağlar. Bu üç durum ünitenin ilerleyen bölümlerinde ayrıntılı anlatılacaktır.
Günlük yaşamın her anında karşılaşılan ve canlılar için çok önemli olan ısı ile sıcaklığın ilişkili
fakat birbirinden farklı kavramlar olduğunu anladınız. Bu iki kavram arasındaki farklar aşağıdaki gibi
sıralanabilir.
• Sıcaklık madde moleküllerinin ortalama kinetik enerjisinin bir ölçüsüdür. Isı ise transfer edilen
bir enerji çeşididir.
• Sıcaklık termometre, ısı ise kalorimetre kabı ile ölçülür.
• Sıcaklık birimi SI birim sisteminde kelvin (K), ısı birimi ise jouledür (J).
• Sıcaklık temel, ısı türetilmiş büyüklüktür.
9.5.1.2. Termometre Çeşitleri ve Sıcaklık Birimleri
Genelde duyularımıza dayanarak sıcaklık düzeyini soğuk, çok soğuk, ılık, sıcak ve çok sıcak
gibi sözcüklerle göreceli olarak ifade etmeye çalışırız. Fakat duyularımıza güvenerek sıcaklık hakkında kesin kararlar veremeyiz. Çünkü duyularımız bizi yanıltabilir. Dolayısıyla duyularımıza güvenerek sıcaklıklara sayısal değerler vermemiz mümkün değildir.
Bilim insanları bizleri bu karmaşadan kurtarmak için maddelerin, sıcaklık ile orantılı olarak
değişen genleşme, elektriksel direnç gibi bazı fiziksel özelliklerinden yararlanarak bazı araçlar geliştirmişlerdir. Sıcaklık değerlerini ölçmek için kullanılan bu araçlara termometre denir.
Birçok yerde sıcaklık ölçmek için farklı termometreler
kullanılır. Evde, işyerinde, sokakta, hastanede, fabrikada, laboratuvarda farklı termometreler kullanıldığı görülür. Bu termometrelerin bir kısmı metallerden yapılmışken bir kısmının
yapımında sıvı ve gaz kullanılmıştır. Son dönemde hastanelerde vücut sıcaklığını ölçmek için ışınlardan yararlanılan
termometreler görülmektedir. Görsel 5.8’deki gibi bazı termometrelerin de elektronik malzemeden üretildiği görülür.
Termometreleri kullanım alanlarına göre aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz.
Görsel 5.8: Hasta termometresi
207
5. ÜNİTE
a. Katılı (Metal) Termometreler
Metallerin düşük genleşme özelliği ve hâl
değişim sıcaklığının yüksek olmasından yararlanılarak yapılmış termometrelerdir. Bu nedenle
fırınlarda, buhar kazanlarında, döküm atölyelerinde çok yüksek sıcaklıkları ölçmek için kullanılır (Görsel 5.9).
çinko çubuk
A
B
demir çubuk
Görsel 5.9: Metal termometre
Görsel 5.10’da görüldüğü gibi metal termometrelerde çinko ve demir gibi genleşme kabiliyeti farklı iki metal
çubuk kullanılır. Sıcaklığın artmasıyla birbirine yapışık
(perçinli) metallerden çinko, demire göre daha fazla genleşir ve bu bükülmeye sebep olur. Bu durumda A noktası
aşağı yönde hareket ederken B noktası sabit olduğundan
ibre yukarı yönde hareket edecektir. Sıcaklığın azalması
durumunda da yine metaller farklı oranlarda büzülür ve
bükülme ters yönde olur.
Görsel 5.10: Metal termometre
b. Sıvılı Termometreler
Şeffaf bir kap içine koyulan alkol veya cıvanın ince bir
boruda genleşip büzülmesi esasına dayanarak yapılmış termometrelerdir. Bu termometreler, yapımında kullanılan sıvıların
donma ve kaynama sıcaklıkları arasındaki sıcaklık değerlerini ölçebilir. Görsel 5.11’de ev ve işyerlerinde sık kullandığımız alkollü termometre görülmektedir.
Görsel 5.11: Sıvılı termometre
208
ISI VE SICAKLIK
Tablo 5.1: Cıva ve alkolün hâl değişim sıcaklıkları
Yandaki Tablo 5.1’de gösterildiği gibi
civalı termometrelerle -39 °C ile 357 °C, alkollü termometrelerle ise -115 °C ile 78 °C
arasındaki sıcaklık değerleri ölçülebilir.
Sıvı
Cıva
Alkol
Donma sıcaklığı (oC)
-39
-115
Kaynama sıcaklığı (oC)
357
78
Sıvılı termometrelerde kullanılan sıvıların genleşme katsayıları katılara göre daha fazladır. Ayrıca bu sıvılar, günlük sıcaklık değişimlerinde hâl değiştirmezler. Bu yüzden sıvılı termometreler
günlük yaşamda sıkça kullanılmaktadır.
Sıvılı termometrenin hassas olabilmesi için şunlar gereklidir:
1. Borunun yarıçapı küçük, haznesi yeterince büyük olmalıdır.
2. Hazne ve borunun yapıldığı maddenin genleşme katsayısı çok küçük olmalıdır.
3. İçine konan sıvının genleşme katsayısı büyük olmalıdır.
4. Boru içerisinde hiç hava kalmamalıdır.
5. Termometrede donma noktası ile kaynama noktası arasındaki bölme sayısı fazla olmalıdır.
c. Gazlı Termometreler
Görsel 5.12’de görülen gazlı termometrelerin çalışma
sistemi, hacmi sabit tutulan bir gazın, sıcaklık değişimi ile
basıncının değişmesi esasına dayanır. Gazın sıcak ortamda basıncı artar ve ibre yükselir, soğuk ortamda ise basıncı
azalır ve ibre düşer. Bu tür termometrelerde genelde hidrojen gazı kullanılır. Gazların sıvı ve katılara göre genleşmeleri daha fazla olduğundan bu termometreler hassas sıcaklık ölçümlerinde kullanılır.
Görsel 5.12: Gazlı termometre
d. Dijital Termometreler
Maddelerin elektriksel iletkenliğinin sıcaklık ile değişimi özelliğinden faydalanılarak yapılmış termometrelerdir. Maddelerin farklı sıcaklıklarda elektriksel dirençleri
değişir. Direncin değişmesiyle akımı farklı algılayan sinyal
algılayıcılar, bu değeri sayısal olarak sıcaklık değerine çevirir. Görsel 5.13’te genellikle vücut sıcaklığı ölçümünde
kullanılan dijital termometre görülmektedir.
Görsel 5.14’te olduğu gibi dijital termometrelerin başka bir çeşidi olan kızılötesi termometreler, maddelerden yayılan elektromanyetik radyasyondan yararlanarak sıcaklığı
ölçer. Kızılötesi ölçüm sistemi; elektromanyetik radyasyonu toplayan bir sistem, ışımayı sıcaklıkla ilgili bir sinyale
dönüştüren dedektör, amplifikatör (yükseltici), ölçümün
görüntülenmesi, denetlenmesi ve kaydedilmesini sağlayan
bir arabirim devresinden oluşur. Kızılötesi termometreler
ışıma yardımıyla sıcaklık ölçümü yapabildiği için yüzeylere temas etmesine gerek yoktur. Kızılötesi termometreler
günlük sıcaklık ölçümlerinde kullanılabildiği gibi temasın istenilmeyen sonuçlara yol açacağı hassas ve tehlikeli
alanlarda da yaygın olarak kullanılmaktadır.
Görsel 5.13: Dijital termometre
Görsel 5.14: Kızılötesi ile çalışan
termometre
209
5. ÜNİTE
Termometreler, kullanım alanlarına göre sınıflandırılabildiği gibi ölçeklendirilmelerine göre de
sınıflandırılabilirler.
Alman bilim insanı Daniel Gabriel Fahrenheit (Denyıl Gabriyel Fahrenayt), İsveçli bilim insanı
Anders Celsius (Anders Selsiyus) ve İskoç asıllı İngiliz bilim insanı Lord Kelvin (Lort Kelvin) tarafından geliştirilen ve kendi isimleriyle derecelendirdikleri termometreler günümüzde çeşitli ülkelerde
kullanılmaktadır. Ülkemizde olduğu gibi dünyada en yaygın kullanılan sıcaklık birimi derece Celsius
(°C) diğer adıyla santigrat derecedir. Uluslararası bilim dilinde ise Kelvin birimi kullanılmaktadır.
Her ne kadar Fahrenayt birimi ve termometresi cıvanın ilk kez kullanıldığı termometre olsa da günümüzde birkaç ülkede kullanılmaktadır.
Fahrenheit, 1724 yılında açılar ile sıcaklık arasında ilişki olduğunu düşünerek ölçme birimi olarak dereceyi kullandı. Suyun donma ve kaynama noktaları arasında 0-180 aralığını veya 180-360
aralığını kullanmayı düşündü. Eşit miktarlarda aldığı deniz tuzu, su ve buz karışımına daldırdığı termometresinde cıva seviyesinin denge halini başlangıç olarak 0 °F kabul edip bitiş olarak da insan ağız
boşluğunun sıcaklığını 96 °F olarak belirledi. Bu ölçekle saf suyun donma noktasını 32 °F, kaynama
noktasını ise 212 °F olarak ölçtü. Aradaki 180 derecelik farkın her birini 1°F olarak bilim dünyasına
sundu.
1742’de İsveç’li astronom Celcius, cıvalı termometresiyle saf suyun donma noktasını 0 °C, kaynama noktasını 100 °C olarak belirleyerek ölçeğini 100 dereceye böldü ve her birini 1°C olarak
tanımladı.
Lord Kelvin olarak bilinen İngiliz fizikçi William Thomson (Vilyım Tamsın), 1842’de sıcaklığın
maddelerin titreşim hızlarının ölçüsü olması nedeniyle olaya farklı bir bakış açısıyla yaklaştı. Ona
göre taneciklerin titreşmediği yani hareketsiz kaldığı durumda maddenin sıcaklığı sıfır olmalıydı.
Gazların sıcaklıklarının 1°C artışıyla ilk hacimlerinin 273'te biri kadar artacağı deneysel olarak o
dönemde kimyacı Louis Gay-Lussac (Luyiz Geylusak) tarafından belirlenmişti. Kelvin bu verilerden
yola çıkarak gazların soğutulup sıcaklıklarının -273 °C’ye düşürüldüğünde hacimlerinin yok olacağını, teorik olarak hesapladı. Bu değeri de alt sınır ve başlangıç kabul edip 0 K olarak düşündü. Mutlak
sıcaklık ya da mutlak sıfır olarak adlandırılan bu değer Celsiyus termometresinde -273 °C’ye karşılık gelmektedir. Fakat şu ana kadar bilim insanları -273 °C sıcaklığa kadar inememişlerdir. Kelvin
termometresine göre suyun donma noktası 273 K, kaynama noktası ise 373 K değerine karşılık gelmektedir. Görsel 5.15’te bu termometrelerin ölçeklendirilmeleri görülmektedir.
Aynı cam boru ve sıvı kullanılarak oluşturulan termometreler, aynı ortama götürüldüğünde farklı
sıcaklık değerleri göstermelerine rağmen sıvılarının genleşme oranları aynı olacaktır. Genleşmelere
karşılık gelen ölçeklendirme değerleri kullanılarak birimler arasındaki dönüşümü sağlayan aşağıdaki
bağıntılara ulaşılabilir.
cC = cF - 32 = K - 273 = cX - cA
100
180
100
cB - cA
Görsel 5.15: Termometrelerin ölçeklendirilmesi
210
ISI VE SICAKLIK
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Celcius termometresiyle ölçülen 30 °C sıcaklık Fahrenheit termometresinde kaç °F değerini gösterir?
Çözüm
30
F - 32
=
100
180
F - 32 =
30.180
100
o
F = 54 + 32 = 86 F
2. 10°C sıcaklığın iki katı sıcaklık kaç °C’dir?
İpucu: Kelvin termometresi haricindeki termometrelerde 0 değeri, gerçek sıfırı yani başlangıcı ifade etmez.
Gerçek sıfırın seçilmediği ölçeklendirmelerde matematiksel olarak yapılan kat, oran ve bölme işlemleri
hatalı çıkacaktır.
Çözüm..................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
3. Fahrenheit termometresinin 77 °F gösterdiği Pamukkale’de, Celcius ve Kelvin termometreleri hangi değeri gösterir?
Çözüm..................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
4. Hangi sıcaklıkta Fahrenheit ve Celcius termometreleri aynı değeri gösterir?
Çözüm..................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
..........................................................................................
5. Bir X termometresi saf suyun donma noktasını -10 °X, kaynama noktasını ise 120 °X olarak ölçmektedir. Buna göre Kelvin termometresinin 323 K’i gösterdiği sıcaklıkta, X termometresi kaç °X olarak gösterir?
Çözüm..................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
211
5. ÜNİTE
Isı, maddelerdeki sıcaklık değişiminden kaynaklanan enerji transferi şeklinde tanımlandı. Aslında bilim insanları önceleri ısıyı sadece maddelerdeki sıcaklık değişimi olarak ifade etmişler ve kalori
birimini kullanmışlardı. O dönemlerde kalori besinlerde bulunan kimyasal enerji olarak kullanılıyordu.
Ancak ısının sadece sıcaklık farkından kaynaklanan iç enerji değişimi olmadığını 18. yy sonlarında Kont Rumfort (Kont Ramfort) olarak bilinen Benjamin Thompson (Benjamin Thamsın) top
namlularını denetlerken gözlemledi. Namludan çıkan top mermisinin namluya yüksek miktarda ısı
enerjisi aktararak namlunun sıcaklığını artırdığı dikkatini çekti. Bu olay sürtünme kuvvetinin yaptığı
işin maddeye ısı enerjisi olarak aktarıldığını ortaya koymuştur. Yani yapılan işlerde kaybolan enerjinin ısıya dönüştüğü anlaşılmış oldu.
Isının mekanik enerji ile bu ilişkisi 1843 yılında James
Prescott Joule (Ceyms Preskıt Jul) tarafından Görsel 5.16’da
görülen deney düzeneğiyle açıklanmıştır. Bu deneyde ağırlıklar serbest bırakıldığında pervaneler dönerek suyun sürtünme ile ısınmasını sağlar. Ağırlıkların potansiyel enerjisindeki
kayıp ile pedalların su üzerinde yaptığı iş eşit olur. Potansiyel enerjideki kayıp arttığında suyun sıcaklığının da arttığını
gören Joule, W = Q bağıntısıyla yapılan her 4,18 J’lük işin,
gram başına suyun sıcaklığını 1 °C artırdığını hesapladı. Bu
da 1 kalori ısı enerjisinin 4,18 J mekanik enerjiye eşit olduğunu göstermiştir.
1 cal = 4,18 J eşitliği ısının mekanik eşdeğeri olarak bilinir ve ısı da genel olarak maddelerin iç enerjisini değiştiren,
dışarıdan aldığı ya da dışarıya verdiği enerji olarak tanımlaGörsel 5.16: Joule’un deney düzeneği
nır.
Lord Kelvin ile başlayıp Joule’ün bu deneyiyle devam eden süreçte fiziğin alt alanı olan termodinamik bilim tarihinde yerini almıştır. Genel olarak termodinamik ısıyı, ısı transferini ve ısının
mekanik enerjiyle ilişkisini inceleyen fiziğin alt dalıdır. Termodinamik uygulamalarından klima, bilgisayar, televizyon, ısıtıcı, ütü, düdüklü tencere gibi günlük yaşamda karşılaştığımız birçok alanda
faydalanılmaktadır.
Not: SI birim sisteminde ısı birimi J, kütle birimi kg ve sıcaklık birimi olarak K belirlenmiştir.
Ancak pratikte işlem kolaylığı sağlanması bakımından ısı birimi cal, kütle birimi g ve sıcaklık
birimi °C kullanılmaktadır.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. 100 mL (bir çay bardağı) sütte yaklaşık 57 kcal enerji içerdiği bilinmektedir. Buna göre bir çay bardağı süt içen bir kişi kaç J enerji almış olur?
Çözüm:
57 kcal=57000 cal ve 1 cal=4,18 J olduğuna göre,
57000 x 4,18=238260 J enerji almış olur.
2. Yürüyüş yapan bir kişinin bir saatte harcadığı enerji, yaklaşık 180 kcal’dir. Günde iki saat yürüyüş yapan bir kişi üç günde kaç J enerji harcamış olur?
Çözüm:....................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
212
ISI VE SICAKLIK
OKUMA PARÇASI
JAMES PRESCOTT JOULE (CEYMS PİRESKIT CUL) (1818 – 1889)
24 Aralık 1818’de İngiltere Lanehashire/Salford (Lanehaşir Solferd) de doğmuştur. 1840’ta dört yolla yaptığı ısının mekanik eşdeğerini doğrulayan bir yöntemi açıkladı. Başka bir anlatımla “bir ısınlık
ısı üretmek için gerekli iş değerinin 4.1855 joule/1 kalori” kuramını
ortaya koydu. 1843’te yayımladığı gazetede suyun elektrolizinde ortaya çıkan ısıyı tanımladı. 1847’de enerjinin korunumu ilkesini açıkladı.
Son çalışmasıyla dikkatini çektiği Lord Kelvin ile birlikte gazlar üzerinde yaptıkları deneyde basınç altında ısı değişimini incelediler. İngiliz fizikçi James Joule’ün özenli deney alışkanlığının bir sonucu olan
buluşu, ısının mekanik eşdeğeri, günümüzde termodinamikte ve daha
birçok mühendislik dalında çok önemli bir yer tutar. Kendini tümüyle
bilime vermesiyle ünlü olan Joule, bilim dünyasına herhangi bir eğitim
kuruluşundan gelmediği gibi yaşamı boyunca da bu alanda amatör kalmıştır.
Kalorimetre Kabı
Bir maddenin aktardığı ısı miktarı kalorimetre kabıyla
ölçülür. Kalorimetre kabı Görsel 5.17’de görüldüğü gibi iç
içe geçmiş iki kap, termometre ve karıştırıcıdan oluşan bir
düzenektir. Birinci kapta dışarıya karşı tamamen yalıtılmış
şekilde su bulunur. İkinci kap, birinci kabın içinde su ile çevrilmiş olup içine ısı aktarımı yapılacak madde koyulur. Su
karıştırılarak madde ile su arasındaki ısı alışverişi bitinceye
kadar beklenir. Suyun sıcaklığındaki değişim gözlenerek ısı
miktarı hesaplanır.
Görsel 5.17: Kalorimetre kabı
9.5.1.3 Öz Isı ve Isı Sığası Kavramları
Maddenin hâl değiştirmediği durumlarda ısı alan maddelerin sıcaklıkları artarken ısı kaybeden
maddelerin de sıcaklıkları düşer. Bu durumu Deney 1’de gözlemlediniz. Isı etkisiyle maddede meydana gelen sıcaklık değişimi nelere bağlıdır?
Günlük yaşamdaki tecrübelerinizden yola çıkarak
Görsel 5.18’de görülen özdeş ocaklar üzerinde on dakika boyunca tutulan bir cezve su ile bir çaydanlık suyun
sıcaklık değişimlerinin farklı olacağını tahmin edersiniz.
Fırından yeni çıkan ekmek dilimleri ile patatesi mutfak
tezgahının üzerine bırakıp bir süre sonra yemeye başladığınızda ekmek dilimlerinin soğuduğuna, patateslerin ise
hala çok sıcak olduğuna şahit olmuşsunuzdur. Yani bazı
maddelerin ısı alışverişi sonrasında sıcaklığı çok değişirken bazılarının daha az değişir.
Görsel 5.18: Isıtılan cezve ve çaydanlık
213
5. ÜNİTE
DENEY 2
Amaç: Isı alışverişi sonrası maddenin sıcaklığındaki değişimin nelere bağlı olduğunun kavranması.
Yönerge
1. Resim 1’deki gibi bir düzenek hazırlayınız.
2. Beherglasın içerisine 100 mL su ekleyiniz.
3. Beherglası hazırlamış olduğunuz düzenekteki sacayağının üstüne
yerleştiriniz.
4. Termometrenin konumunu sadece sıvıyla temas edecek biçimde
ayarlayınız.
5. Termometreyi suyun içine sokup 3 dakika kadar beklettikten sonra
sıcaklığı ölçün ve sonucu ilk sıcaklık değeri olarak ( Ti ) tabloya kaydediniz.
1
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-200ml’lik iki adet
beherglas
-Su ve zeytinyağı
-Termometre
-Kronometre
-İspirto ocağı
-Sacayağı
-Çakmak
2
6. Kronometrede sürenin başlamasıyla birlikte ispirto ocağının altını yakınız. 3 dakika sonra
kronometrenin gösterdiği değeri, son sıcaklık değeri olarak ( Ts ) tabloya kaydediniz.
7. Farklı ve boş bir beherglas alarak 3, 4, 5 ve 6. basamakta gerçekleştirilen işlemleri 200 mL su
kullanarak tekrarlayınız. Bulduğunuz değerleri tabloya kaydediniz.
8. Boş olan üçüncü beherglası alarak 3, 4, 5 ve 6. basamakta gerçekleştirilen işlemlerin benzerini
Resim 2’deki gibi 200 mL zeytinyağı kullanarak gerçekleştiriniz. Bulduğunuz değerleri tabloya
kaydediniz.
9. ∆T = Ts – Ti bilgisinden yola çıkarak her üç sıvı için ayrı ayrı ∆T değerini hesaplayıp aşağıdaki
tabloya kaydediniz.
Sıcaklık (°C)
100 g su
200 g su
200 g zeytinyağı
İlk sıcaklık ( Ti )
Son sıcaklık ( Ts )
Sıcaklık farkı ( ∆T )
Sonuca Varalım
• Farklı kütlelerdeki suya, aynı miktar ısı verildiğinde sıcaklık değişimleri nasıl gerçekleşti?
• Eşit kütledeki su ve zeytinyağına aynı miktar ısı verildiğinde sıcaklık değişimleri nasıl
gerçekleşti?
• Aynı sıcaklık değişiminin gerçekleşmesi için (örneğin 1 °C) farklı kütlelerdeki su ve
zeytinyağına verilmesi gereken ısı miktarları hakkında ne söylenebilir?
214
ISI VE SICAKLIK
Deneyde eşit ısı verilen maddelerin sıcaklık artışlarının farklı olduğu gözlemlendi. Başka bir deyişle maddelerin sıcaklıklarını eşit miktarda değiştirebilmek için farklı miktarlarda ısı gerekir. Bilim
insanları yaptıkları deneyler sonucunda 100 g suyun sıcaklığını 1°C (15 °C’den 16 °C’ye) arttırabilmek için 100 cal, 200 g suyun sıcaklığını, 1°C arttırabilmek için ise 200 cal ve 200 g zeytinyağının
sıcaklığını 1°C arttırabilmek için 94 cal’lik ısıya ihtiyaç duyulduğunu buldular. Bu durum aşağıdaki
şekil ve grafiklerle gösterilmiştir.
T(0C)
(100 g su)
16
15
100 cal
0
Q (cal)
100
T(0C)
(200 g su)
16
15
200 cal
0
200
Q (cal)
T(0C)
(200 g zeytinyağı)
16
15
94 cal
0
Q (cal)
94
Bilim insanlarının yaptıkları deneylerdeki gibi maddenin sıcaklığını, 1°C değiştirebilmek için
gereken ısı miktarına ısı sığası (ısı kapasitesi) adı verilir. C sembolü ile gösterilir. Verilen veya
alınan ısının sıcaklık değişimine oranı ısı sığasını verir.
C = ∆Q/∆T
C : Isı sığası (cal /°C)
ΔQ : Alınan veya verilen ısı (cal)
ΔT : Sıcaklık değişimi (°C) bağıntısı ile ifade edilir.
T (oC)
T
Aynı değer sıcaklık-ısı grafiği yardımıyla da bulunabilir.
Sıcaklık-ısı grafiğinin eğimi “1/ C ” değerini verir.
ΔT=T-0
Eğim = 1/C = ΔT/ΔQ ise
C = ΔQ/ΔT olur.
Grafikteki eğimin artışı ısı sığasının azalışı anlamına gelir.
215
0
α
ΔQ=Q-0
Q
Q (cal)
5. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. 20 ºC sıcaklığındaki X maddesine 5000 cal ısı verildiğinde sıcaklığının 30 ºC’ ye yükseldiği gözleniyor. Buna göre X’in ısı sığasını hesaplayınız.
Çözüm
1.yol
Isı sığasının tanımı, göz önünde bulundurularak orantı ile hesaplanabilir.
Maddenin sıcaklığını 10 ºC değiştirmek için 5000 cal ısı gerekliyse
1ºC değiştirmek için X cal ısı gerekir
X = 5000/10 = 500 cal/ºC ısı sığasına sahiptir.
2.yol
Isı sığasının tanımı göz önünde bulundurularak bağıntı yardımı ile hesaplanır.
C = ∆Q/∆T = 5000/10 = 500 cal/ºC ısı sığasına sahiptir.
2. X ve Y maddelerine ait sıcaklık-ısı grafiği, yandaki gibidir. X’in ısı sığasının C olduğu bilindiğine göre Y’nin
ısı sığası kaç C’dir?
T (oC)
X
90
80
70
60
50
40
30
Y
20
10
0
200
600
1000
1400
Q (cal)
T (oC)
Çözüm
90
Grafiklerin eğiminden yararlanılarak X ve Y maddelerine ait ısı sığaları hesaplanabilir.
80
CX = ∆Qx / ∆Tx = 400/60 = 20/3 cal/°C
CY = ∆QY / ∆TY = 600/10 = 60 cal/°C şeklinde hesaplanır.
Cx = 20/3 cal/°C değerinin C kadar olduğunu bildiğimize göre Cy = 9 C şeklinde hesaplanır.
X
70
60
50
40
30
20
Y
10
Q (cal)
0
216
200 400 600 800 1000 1200 1400 1600
ISI VE SICAKLIK
Maddelerin birim kütle başına düşen ısı sığasına da öz ısı adı verilir. Yani öz ısı maddenin birim
kütlesinin sıcaklığını 1°C değiştirebilmek için gereken ısı miktarıdır. Öz ısı c sembolü ile gösterilir.
c = C/m bağıntısıyla verilir.
c: Öz ısı (cal/g°C)
C: Isı sığası (cal/°C)
m: Kütle (g)
100 g suyun ısı sığasının 100 cal/°C, 200 g’lık suyun ısı sığasının 200 cal/°C, 200 g’lık zeytinyağının ısı sığasının da 94 cal/°C olduğunu söylemiştik. Bu durumda 100 g’lık suyun öz ısısı
csu = C/m = 100/100 = 1 cal/g°C,
200 g’lık suyun öz ısısı
csu = C/m = 200/200 = 1 cal/g°C,
200 g’lık zeytinyağının öz ısı
czeytinyağı = C/m = 94/200 = 0,47 cal/g°C şeklinde hesaplanır.
Yani suyun 1g’ının sıcaklığını, 1°C arttırmak için 1 cal’ye ihtiyaç duyulurken zeytinyağı için
0,47 cal yeterli olur. Dikkat ederseniz öz ısı maddenin kütlesine veya sıcaklığına bağlı olmayıp sadece
cinsine bağlıdır. Bu nedenle öz ısı, saf maddeler için ayırt edici özelliktir. Bazı saf maddelere ait öz
ısı değerleri Tablo 5.2’de verilmiştir.
Tablo 5.2: Bazı saf maddelerin öz ısı değerleri
Öz ısı
Madde
J/kgK
129
387
448
860
962
1500
1700
1967
2090
4186
Altın
Bakır
Demir
Mermer
Hava
Toprak (Organik ve mineralli)
Odun
Zeytinyağı
Buz
Su
cal/g oC
0,03
0,09
0,10
0,21
0,23
0,36
0,41
0,47
0,50
1,00
Maddelerin öz ısı değerleri, sıcaklık-ısı grafiklerinin yardımıyla da hesaplanabilir. Hatırlarsanız
sıcaklık-ısı grafiğinden yararlanarak ısı sığası bulunabiliyordu. Aşağıdaki grafikten hesaplanan ısı
sığası değerinin kütleye bölünmesiyle öz ısı değeri bulunabilir.
Eğim = 1/C = ΔT/ΔQ ise
T (oC)
C = ΔQ/ΔT ……..(1)
c = C/m…….(2)
( 1) bağıntısı (2) bağıntısında yerine yerleştirilirse
T
c = ΔQ/m.ΔT
c: Öz ısı (cal/g°C)
ΔT=T-0
ΔQ :Alınan veya verilen ısı (cal)
m: Kütle (g)
ΔT : Sıcaklık değişimi (°C)
bağıntısı elde edilir. Bu bağıntı yardımıyla maddelerin
öz ısı değerleri hesaplanabilir.
217
0
α
ΔQ=Q-0
Q
Q (cal)
5. ÜNİTE
Öğrendiklerimizi bir örnek yardımıyla daha iyi pekiştirelim.
Kütleleri sırasıyla 200 g, 400 g ve 250 g olan X, Y ve Z saf maddelerine ait sıcaklık-ısı grafikleri
şekildeki gibi verilmiştir. Grafikten yararlanarak ısı sığaları hesaplanır.
T (oC)
CX = ΔQ/ΔT = 1000/40 = 250 cal/°C
X
100
80
CY = ΔQ/ΔT = 1000/20 = 500 cal/°C
Y
60
CZ = ΔQ/ΔT = 1000/40 = 250 cal/°C
Z
40
Maddelerin öz ısıları ise
20
0
-20
cX = CX /m = 250/200 = 1,25 cal/g°C
500
1000
1500
2000
Q (cal)
cY = CY /m = 500/400 = 1,25 cal/g°C
cZ = CZ /m = 250/250 = 1 cal/g°C
şeklinde hesaplanabilir. Öz ısılarından
yola çıkılarak X ve Y’nin aynı, Z’nin ise
diğerlerinden farklı madde olduğu söylenir.
-40
-60
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
Yalıtılmış bir ortamda bulunan bir avuç toprak ile aynı kütleli bir miktar suya, eşit miktarda ısı verildiğinde
sıcaklık değişimleri oranı ∆Ts / ∆Tt hakkında ne söylenebilir? (csu = 1 cal/g°C, ctoprak = 0,36 cal/g°C)
Çözüm
ΔQsu = ΔQtoprak
1. ∆Ts = 0,36 . ∆Tt
m.cs . ∆Ts = m.ct . ∆Tt
∆Ts / ∆Tt = 0,36
olur.
Hâl değişiminin yaşanmadığı durumlarda ısı sığası
ve öz ısı maddelerin ısı alışverişi sonucundaki sıcaklık
değişimlerini belirler. Maddelerden ısı sığası büyük olanın sıcaklık değişimi küçük olur. Konunun başlangıcında
sıcak fırından çıkartılan ekmek dilimlerinin bir süre sonra
soğuyacağından ancak patateslerin ise hâlâ çok sıcak olacağından bahsetmiştik. Isı sığası kavramını öğrenildiğine
göre patatesin ısı sığasının ekmek dilimlerininkinden büyük olduğu rahatlıkla söylenebilir. Patatesin ısı sığası büyük olduğu için ekmek dilimlerine göre sıcaklığı daha az
değişmiş ve daha sıcak kalmıştır. Doğada da bu durumun Görsel 5.19: Toprak ve havanın sıcaklık farkları
örneklerine rastlanır. Yazın ilk aylarında hava ve toprak
sıcak olmasına rağmen deniz suyu yüzülemeyecek kadar soğuktur. Güneşten aynı ısıyı almasına rağmen ısı sığası büyük olan denizlerin sıcaklığı karalardan ve havadan daha az artar. Deniz suyunun
girilebilecek sıcaklığa erişmesi için güneşten daha fazla ısı alması gerekir. Sonbaharın ilk aylarında
ise hava ve toprak soğumasına karşın deniz suyu girilebilecek kadar sıcaktır. Çünkü ısı sığası büyük
olan maddelerin sıcaklıklarının düşmesi de artması gibi zordur (Görsel 5.19).
218
ISI VE SICAKLIK
Görsel 5.20 ve 5.21’de görüldüğü gibi deniz ve karaların ısı sığalarının farklı oluşu, yazın sabahları denizden karaya, akşamları da karadan denize esen meltem rüzgarlarını oluşturur. Sabahın ilk saatlerinde ısı sığası küçük olan karaların sıcaklığı, denizin sıcaklığına göre daha çabuk artar. Karaların
üstündeki hava genleşip yükselirken yerini daha soğuk olan denizin üstündeki hava doldurur. Böylece
denizden karaya doğru rüzgâr oluşur. Yaz akşamlarında ise bu sürecin tersi gerçekleşir.
sıca
ava
kh
sıcak
mi
in
ser
elte
m
z
ni
hava
serin kara meltemi
de
Sıcak deniz
Soğuk deniz
Sıcak kara
Soğuk kara
Görsel 5.20: Yaz dönemi sabah esen serin deniz meltemi
Görsel 5.21: Yaz dönemi akşam esen serin kara meltemi
Aynı miktarda ısı verilen veya alınan eşit kütleli maddelerde
ise sıcaklık değişimini öz ısı belirleyecektir. Bu maddelerden öz
ısısı büyük olanın sıcaklık değişimi küçük olur. Özdeş ocaklar
üstüne koyup eşit süre ısıttığımız zeytinyağı ile aynı kütledeki suyun son sıcaklıkları eşit olmaz. Tablo 5.2’de görüldüğü gibi zeytinyağının öz ısısı, suyun öz ısısının yaklaşık yarısı kadar olduğundan zeytinyağının sıcaklığındaki değişim, suyun sıcaklığının
yaklaşık iki katı kadar olur.
Görsel 5.22’de görülen elektrikli kalorifer peteği şeklindeki
ısıtıcıların bazılarının içinde su yerine yağ dolaşır. Yağın öz ısısı
sudan küçük olduğundan çalışmaya başladıktan kısa süre sonra
kendi sıcaklığını dolayısıyla oda sıcaklığını yükseltir.
Görsel 5.22: Elektrikli kalorifer
BİLGİ NOTU
Öz ısısı büyük olan maddelerin
sıcaklıklarını değiştirmek zor
olduğundan öz ısıya maddenin
termal eylemsizliği de denilir.
Tüm bu anlatılanlardan yola çıkarak ısı, sıcaklık ve ısı
sığası arasındaki bu ilişki
ΔQ = C . ΔT = m.c.ΔT bağıntısıyla ifade edilir.
Bu bağıntı ile ısı alışverişi sonrasında meydana gelen sıcaklık değişimi hesaplanabilir. Örneğin 20 °C sıcaklığa sahip
500 g’lık demir parçası derin dondurucuya koyulsun. Derin
dondurucunun demirden 2100 cal ısı aldığını düşünürsek demirin son sıcaklığı
∆Q = m.c.ΔT bağıntısı ile bulunur.
cdemir = 0,1 cal/g°C olduğunu düşünürsek
- 2100 = 500.0,1.(Tson - Tilk )
-42 = (Tson - 20)
Tson = - 22 °C şeklinde hesaplanır.
219
5. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Kütlesi 84 kg olan bir sirk çalışanı, 10 m yükseklikten içinde 1 ton su bulunan havuza atlayış yapıyor.
Başlangıçtaki enerjisinin tamamının sürtünme ile ısıya dönüştüğü ve ısının sadece su tarafından alındığı varsayılırsa suyun sıcaklığı kaç K artar? (g = 10 m/s2, csu= 4200 J/kgK)
Çözüm
Sirk çalışanının başlangıçtaki potansiyel enerjisi,
E = m.g.h = 84.10.10 = 8400 J hesaplanır. Bu enerjinin tamamı ısıya dönüşüp suyun sıcaklığını arttırdığına
göre,
8400 = m.c.∆T
8400 = 1000. 4200.∆T ise
∆T = 0,002 K suyun sıcaklığı artar.
2. Dakikada 200 J ısı veren özdeş kaynaklar yardımıyla eşit
kütledeki X ve Y sıvılarına ısı veriliyor. X ve Y sıvılarının
sıcaklık-zaman grafiği yandaki gibi olduğuna göre öz ısıları
oranı cX /cY kaçtır ?
Çözüm ………………………………………………………
………………………………………………………………..
………………………………………………………………..
T(K)
X
353
Y
293
0
5
10
t(dk)
3. Hızı 72 km/h otomobilin sürücüsü, kırmızı ışığı son anda fark edip frene basıyor. Otomobil duruncaya kadar sürtünmeyle açığa çıkan ısı enerjisi kütlesi 2 kg olan toplam 4 adet demir diskin sıcaklığını kaç K artırırdı? (motomobil = 1,2 ton, cdemir = 450 J/kgK )
Çözüm........................................................................................................................................................................
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
9.5.2. HÂL DEĞİŞİMİ
Isı alan maddenin taneciklerinin titreşimlerinin artacağını yani maddenin sıcaklığının yükseleceğini öğrendik. -10 °C’de saf buz parçası düşünelim. Buza ısı verilirse tanecikleri gitgide daha büyük
genliklerle titreşmeye başlar. Böylece buzun sıcaklığı yükselir. Sıcaklıktaki yükselme taneciklerin
ortalama kinetik enerjilerinin artması anlamına da gelir. Ancak 0 °C’ye kadar buzun fiziksel yapısı
yani hâli değişmemiştir. Isı verilmeye devam edilirse artan titreşimlerin düzenli hâldeki katı yapıyı
bozacağı erime sıcaklığına ulaşılır. Erime sıcaklığındaki katıya hâlâ ısı verilirse tanecikler, daha serbest hale geçerek birbirleri üzerinden kaymaya başlar. Katı, düzenli yapısını kaybederek sıvıya dönüşmüştür. Bu olaya erime adı verilir. Cam, plastik, mum gibi amorf katılar haricindeki saf katıların
erime boyunca sıcaklıkları sabit kalır. Bu tip katıların kendilerine özgü erime sıcaklıkları vardır. Sabit
basınçta erime sıcaklığı maddeleri ayırt etmekte kullanılabilir.
Sıvı haldeki madde ısı kaybederse bu süreç tersten işler. Isı enerjisi kaybeden taneciklerin kinetik enerjileri dolayısıyla titreşim genlikleri azalır. Öyle bir sıcaklığa ulaşılır ki azalan titreşim genliği
taneciklerin daha sağlam ve düzenli yapı kurmasına olanak sağlar. Bu sıcaklığa erişen madde, ısı
kaybetmeye devam ederse taneciklerin titreşim genlikleri değişmez. Ancak düzensiz ve serbest hâlde
bulundukları sıvı hâlden katı hâle geçer. Bu olaya ise donma adı verilir. Saf maddelerin erime sıcaklıkları, donma sıcaklıklarına eşittir.
220
ISI VE SICAKLIK
Kışın yağan kar donma olayının doğadaki örneklerinden biridir. Bulutun içindeki su molekülleri
ısı şeklinde havaya enerji vererek buz kristalleri oluşturur. Bir araya gelen kristaller ağırlaşıp yere
düşer. Bu da kar yağışını oluşturur. Kar yağarken havanın daha ılık olması da su moleküllerinin donarken etrafa verdiği ısıdan dolayıdır.
Sıvı taneciklerinin katıya göre daha
rahat hareket edebildiklerini ilk ünitede öğrendiniz. Sıvı içinde birbirleri üzerinden kayabilen tanecikler defalarca çarpışır. Çarpışmalar
sonucunda bazı tanecikler hızlanarak kinetik enerji kazanır.
Kinetik enerji kazanmış tanecik sıvı yüzeyinde bulunan
herhangi bir taneciğe çarparak
enerjisini ona aktarabilir. Kohezyon kuvvetinin çekim etkisi, hızlanmış tanecikleri tutmaya yetmiyorsa
tanecikler sıvıdan kurtularak gaz haline geçer. Bu
Görsel 5.23: Sıvı moleküllerinin buharlaşması
olaya buharlaşma adı verilir. Buharlaşan taneciklerin
etraftan sürekli enerji aldıklarına dikkat edin. Sürekli yüksek kinetik enerjiye sahip taneciklerin ayrılıp
düşük enerjili taneciklerin sıvıda kalması sıvı sıcaklığının düşmesine yol açar. Elimize döktüğümüz
kolonyanın buharlaşırken elimizi serinletmesi, denizden veya banyodan çıkan bir kişinin üşümesi, mikro gözenekleriyle dışına su sızdıran testideki suyun soğuması bu yüzdendir. Buzdolabının soğutması
da aynı prensipledir. Buzdolabı içinde kullanılan gaz yüksek basınç altında sıvılaştırılır. Bu sıvı dolabın genleşme bölmesinde tekrar gaz haline geçerken etraftan ısı alır. Böylece soğuma gerçekleşir.
Görsel 5.23’te sıvı yüzeyinden ayrılan buhar tanecikleri görülmektedir.
Buharlaşma olayına benzer başka bir olay da kaynamadır. Her
iki olayda da sıvı tanecikleri gaz haline geçer. Ancak kaynama olaBİLGİ NOTU
yında dış basıncın etkisi çok büyüktür. Deney 1’i hatırlayın. Suya ısı
Sıvılar, her sıcaklıkta buharverilerek sıcaklığı 100 °C’ye çıkarıldığında sıcaklığının sabit kaldılaşırlar. Bu yüzden havada
ğı ve fokurdama ile birlikte su içinde yoğun kabarcıkların oluştuğu
her zaman su buharı bulunur.
gözlenmişti. Oluşan kabarcıklar nedir? 100 °C’nin altındaki sıcaklıklarda bu kabarcıklar niçin oluşmaz?
Görsel 5.24’te görüldüğü gibi suya ısı
verildiğinde taneciklerinin bazılarının
titreşimleri o kadar fazla artar ki diğer
taneciklerin çekim etkisinden kurtulabilirler. Bu şekilde gaz haline geçen
tanecikler sıvıyı iterek kendilerine yer
açmak yani gaz kabarcıkları oluşturmak
üzeredir. Ancak sıcaklık 100 °C ye ulaşmamış ise yüksek dış basınç, kabarcık oluşumunu engeller. Sıcaklık 100 °C ulaştığında ise gaz haline geçmiş taneciklerin oluşturduğu
buhar basıncı dış basınca eşitlenir. Artık kabarcıklar oluşmuştur.
Suyun tamamının sıcaklığının 100 °C’ye ulaşmasıyla kabarcıklar, sıvının her yerinde oluşarak kaldırma kuvvetinin etkisiyle yüzeye doğru çıkar. Sıvının buhar basıncının dış basınca eşitlenerek
yoğun kabarcıklar çıkarıp gaz haline geçmesi olayına kaynama
adı verilir.
221
Görsel 5.24: Isıtılan suyun
kaynaması
5. ÜNİTE
Sabit basınç altında saf sıvılarda kaynama kendine özgü belli sıcaklıklarda gerçekleşir ve sıvının
tamamı gaz haline geçinceye kadar bu sıcaklık değişmez. Bu yüzden kaynama sıcaklığı da tıpkı erime
sıcaklığı gibi maddeyi ayırt etmekte kullanılabilir. Sabit basınç altında bazı saf maddelere ait erime ve
kaynama sıcaklıkları Tablo 5.3’te verilmiştir.
Tablo 5.3: Bazı maddelerin erime ve kaynama sıcaklıkları
Madde
Helyum
Etil alkol
Su
Kükürt
Alüminyum
Altın
Bakır
Demir
Tungsten
Erime sıcaklığı ( 0C )
-269,65
-114
0
119
660
1063
1083
1538
3412
Kaynama sıcaklığı ( 0C )
-268,93
78
100
444,6
2450
2660
1187
2861
5555
Buharlaşma veya kaynama sonucunda enerjisi yüksek
olan taneciklerin sıvıdan uzaklaştığını öğrendiniz. Bu sürecin tersi de gerçekleşebilir. Gaz haline geçmiş maddenin
tanecikleri ısı kaybederse tanecikler çekim kuvvetlerinin
etkisiyle tekrar bir araya gelebilir. Bu şekilde gazdan sıvıya geçiş olayına yoğuşma adı verilir. Görsel 5.25’teki gibi
kışın evimizin, sınıfımızın veya araçlarımızın camında
oluşan su damlacıkları, içeride bulunan su buharının soğuk
cama çarpıp yoğuşması sonucunda oluşur. Benzer şekilde
gaz halindeki su tanecikleri, atmosferde soğuyarak yoğuşursa su damlacıklarından oluşan bulutlar meydana gelir.
Tanecikler, yeryüzünden çok fazla uzaklaşamadan yoğuşursa sis meydana gelir.
Görsel 5.25: Su buharı
Sonuç olarak erime, kaynama ve buharlaşmanın gerçekleşebilmesi için maddeye enerji verilmesi; donma ve yoğuşmanın gerçekleşebilmesi için de maddeden enerji alınması gerekir. Hâl değişimi
esnasında verilen veya alınan enerji, taneciklerin kinetik enerjisini değiştirmez. Yani hâl değişim
esnasında saf maddelerin sıcaklıkları değişmez. Verilen veya alınan enerji taneciklerin potansiyel
enerjisini değiştirir.
Tüm bu süreçleri https://phet.colorado.edu/tr/simulations/category/physics/heat-and-thermodynamics adresindeki States
of Matter: Basics adlı simülasyonu indirerek gözlemleyebilirsiniz.
Hâl değişim olayında sıcaklığın ısıya bağlı değişim grafiği Görsel 5.26’daki gibi çizilir. Buraya kadar farklı hâl değişimlerini ve hâl değişiminin nasıl gerçekleştiğini öğrendiniz.
Peki, ısı ile hâl değişimi arasında nasıl bir ilişki vardır? Şimdi
de bu ilişkiyi inceleyelim.
222
T (°C)
0
Q (cal)
Görsel 5.26: Hâl değişim grafiği
ISI VE SICAKLIK
Küp şeklinde küçük bir buz parçası ile kütlesi tonlarca olan buz dağı aynı ısıyla eriyebilir mi? Ya
da özdeş ocakların üstüne koyulan bir cezve su ile bir çaydanlık suyun tamamen buharlaşması aynı
sürede mi gerçekleşir? Şüphesiz madde miktarı arttıkça maddenin tamamen hâl değiştirmesi için
verilen ısı da daha fazla olmalıdır. Yani maddenin miktarı ile hâl değiştirmesi için gereken ısı miktarı
doğru orantılıdır. Ayrıca maddelerin hâl değiştirmesi için gereken ısı miktarı, maddenin cinsine de
bağlıdır.
Bu durumda maddenin hâl değiştirmesi için gerekli olan ısı miktarı,
ΔQ = m.L bağıntısı ile hesaplanabilir.
ΔQ : Hâl değişimi için alınması veya verilmesi gereken ısı miktarı (cal)
m : Kütle (g)
L
: Hâl değiştirme ısısı (cal/g)
Hâl değiştirme ısısı, hâl değişim sıcaklığında bulunan maddenin birim kütlesinin hâl değişimini
sağlayabilmek için gereken ısı miktarıdır. Farklı saf maddeler için farklı değerler aldığı gibi maddenin erimesi ve kaynaması için de farklı değerler alır. Örneğin 0 °C sıcaklığa sahip 1 g buzu eritebilmek için 80 cal’ ye ihtiyaç duyulurken (Le = 80 cal/g) 100 °C sıcaklığa sahip 1 g suyu kaynatarak
buharlaştırabilmek için 540 cal’ye ihtiyaç duyulur (Lb = 540 cal/g). Hâl değiştirme ısısı da öz ısı gibi
maddeler için ayırt edicidir. Bir maddenin erime ısısı donma ısısına, buharlaşma ısısı da yoğuşma
ısısına eşittir.
Tablo 5.4’te bazı maddeler için hâl değiştirme ısıları örnek olarak verilmiştir.
Tablo 5.4: Bazı maddelerin hâl değişim ısıları
Hâl değiştirme ısısı
Madde
Helyum
Kükürt
Altın
Etil Alkol
Demir
Bakır
Su
Alüminyum
Erime ısısı (Le)
(J/kg)
5,23x103
3,81 x104
6,44x104
1,04 x105
1,17 x105
1,34 x105
3,33 x105
3,97 x105
(cal/g)
1,25
9,1
15,38
24,83
27,94
32
80
94,82
Buharlaşma ısısı (Lb)
(J/kg)
(cal/g)
2,09 x104
4,99
3,26 x105
77,86
1,58 x106
377,37
8,54 x105
20,39
2,88 x106
687,87
5,06 x106
1208,56
2,26 x106
540
1,14 x107
2722,84
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
Yalıtılmış bir ortamda 0 °C sıcaklığındaki 160 g buzu tamamen eritmek için verilmesi gereken ısıyla 1083 °C
sıcaklığındaki bakırın kaç g’ı eritilebilir? (Le(buz) = 80 cal/g, Le(bakır) = 32 cal/g, Bakırın erime sıcaklığı 1083 °C)
Çözüm
0 °C sıcaklığındaki buz tam erime sıcaklığındadır. Buza verilen ısı, buzun sıcaklığını değiştirmeyip sadece erimesini sağlayacaktır. Bu durumda buzu tamamen eritmek için gereken ısı,
ΔQ = mb.Le(buz) = 160.80 = 12800 cal olacaktır.
Bu ısı erime sıcaklığındaki yani 1083 °C sıcaklığa sahip bakıra verilirse bakır da hemen erimeye başlar.
Eriyebilecek bakır miktarı,
ΔQ = mb.Le(bakır) ise
12800 = mb.32
mb = 400 g şeklinde bulunur.
223
5. ÜNİTE
Öğrenilenler ışığında -20 °C’deki buzun ısı alarak buhara dönüşüm süreci aşağıdaki gibi özetlenebilir.
Katı
-20 °C
Katı
0 °C
Katı+sıvı
0 °C
Erime
Ek sabit
Ep artıyor
Ek artıyor
Ep sabit
Ek sabit
Ep artıyor
Ek sabit
Ep artıyor
Erime
Ek artıyor
Ep sabit
Erime
Katı+sıvı
0 °C
Ek artıyor
Ep sabit
Kaynama
Gaz
120 °C
Sıvı+gaz
100 °C
Sıvı
0 °C
Sıvı+gaz
100 °C
Bu sürecin ısı-sıcaklık grafiği de aşağıdaki gibi çizilir.
T (°C)
120
Sıvı
100
az
Sıvı + gaz
m.
c
T
.T
=
TQ
Gaz
Katı + sıvı
0
tı
Ka
-20
TQ
=
m.
c
bu
T
.T
z
TQ = m.Le
Katı
TQ
=
m
.cs
Sı
u
vı
.T
T
TQ = m.Lb
G
r
ha
bu
Sıvı
Katı
224
Q (cal)
ISI VE SICAKLIK
Toplumda çoğu gizli kalmış çok az bir kısmı
bilinen bir konuda sıkça duyduğumuz sözcüklerden biri de “O daha buz dağının görünen kısmı !” ifadesidir. Resme dikkatli bakıldığında okyanusta ısıl dengeye gelmiş su ve
buz karışımı görülmektedir. Buzun özkütlesi
sudan daha düşük olduğundan buz, suyun
içinde yüzmektedir.
225
5. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. 110 °C sıcaklığındaki 200 g buharı -30 °C buza dönüştürebilmek için buhardan alınması gereken ısı kaç cal
olmalıdır? (Lebuz = 80 cal/g, Lbbuz = 540 cal/g, cbuhar = 0,5 cal/g°C, cbuz = 0,5 cal/g°C, csu = 1 cal/g°C )
Çözüm
Buharın buza dönüşebilmesi için buhardan ısı alınması gerekir. Yani buhar soğutulmalıdır. Böylece buharın sıcaklığı önce 100 °C’ ye kadar düşer. Soğutma işlemine devam edildiğinde buharın tamamı hâl değiştirerek 100 °C sıcaklığında suya dönüşür. Hâl değişimi boyunca buharın ve suyun sıcaklığı değişmemiştir. 100 °C sıcaklığındaki su soğutulduğunda sıcaklığı 0 °C’ ye kadar düşecektir. 0 °C su soğutulduğunda ise ikinci hâl değişimi gerçekleşerek suyun tamamı 0 °C buza dönüşür. Yine hâl değişimi boyunca buzun sıcaklığı değişmemiştir. Son olarak 0 °C buz soğutulduğunda ise buzun sıcaklığı -30 °C’ ye kadar düşer. Bu olayda sıcaklığın alınan ısıya bağlı grafiği ve her bir aralıktaki alınması gereken ısı değerleri aşağıdaki gibi olur.
Toplam alınması gereken ısı miktarı da
Qtoplam = Q1 + Q2 + Q3 + Q4 + Q5 = 1000 + 108000 + 20000 + 16000 + 3000 =148000 cal bulunur.
Q1=m.cbuhar.ΔT1=200.0,5.(100-110)=-10 cal
Q3=m.csu.ΔT3=200.1.(0-100)=-20000 cal
Q5=m.cbuz.ΔT5
=200.0,5.(0-30)
=-3000 cal
Sonuç – 148000 cal şeklinde ifade edilir. Negatif değer sistemden enerji alındığını gösterir.
2. Isı hızı sabit olan bir kaynak tarafından ısıtılan X maddesine ait sıcaklık-zaman
grafiği yandaki gibi verilmektedir. Buna göre,
a) Maddenin başlangıçtaki hali için ne söylenebilir?
b) Grafiğe göre madde için c/L oranı kaçtır?
Çözüm
a) t – 4t aralığında madde bir kez hâl değiştirmiştir. Bu durumda madde
başlangıçta katı olup sıvı hâle geçiyor olabilir. Ya da madde başlangıçta sıvı
hâlde olup gaz hâline geçiyor olabilir. Yani maddenin ilk hâli katı veya sıvı
olabilir. Ancak gaz olamaz. Maddelerin gaz hâlinden plazmaya geçişi için net
ve sabit bir sıcaklık değeri yoktur.
T(°C)
40
0
-10
t
4t
t(s)
b) Isıtıcı hızı sabit olan kaynaklar eşit zaman aralıklarında eşit ısı verirler. Bu durumda maddeye 0 – t aralığında ∆Q kadar ısı veriliyorsa t – 4t aralığında 3∆Q ısı verilir.
0 – t aralığında maddeye verilen ısı maddenin sıcaklığını yükseltmiştir.
∆Q = m.c. ∆T = m.c.50 bağıntısı yazılabilir.
t – 4t aralığında ise madde hâl değiştirmiştir.
3∆Q = m.L bağıntısı yazılabilir.
İki bağıntı birlikte çözülürse
3 (m.c.50) = m.L
c/L = 1/150 ( 1/ °C ) şeklinde bulunur.
Yani maddenin 1 gramını eritmek için gereken enerji, maddenin 1g’ının sıcaklığını 1 °C yükseltmek için
gereken enerjiden 150 kat fazladır.
226
ISI VE SICAKLIK
9.5.3. ISIL DENGE
Şimdiye kadar maddeye ısı verildiğinde hâl değişim sıcaklığına kadar sıcaklığının arttığını, maddeden ısı alındığında sıcaklığının azaldığını öğrendiniz. Eğer madde hâl değişim sıcaklığında ise
verilen veya alınan ısı, maddenin hâl değişimini sağlar. Isıca yalıtılmış bir ortamda sıcaklıkları farklı
iki madde bir araya getirilirse ne gibi durumlar gözlenir?
TA
TB
A
B
TQ : Aktarılan ısı
TA 2 TB
Görsel 5.27: Isı alışverişi
TA : A maddesinin sıcaklığı
TB : B maddesinin sıcaklığı
TD : Denge sıcaklığı
Görsel 5.27’de, ısıca yalıtılmış bir ortamda, sıcaklıkları farklı olan A ve B maddeleri yan yana
koyulduğunda aralarında ısı alışverişi gerçekleşecektir. Isı akışı, sıcaklığı yüksek olan maddeden sıcaklığı düşük olan maddeye doğrudur. Isı alışverişi iki maddenin sıcaklıkları eşitlenene kadar devam
eder. Bu olayın sonunda maddelerin ulaştıkları son sıcaklığa denge sıcaklığı (TD), bu duruma ise ısıl
denge (termal denge) adı verilir. Fizikte bu durum, termodinamiğin sıfırıncı kanunu olarak bilinir.
Bu kanuna göre iki cismin her biri üçüncü bir cisimle ısıl dengede ise bu iki cisim birbiri ile de ısıl
dengededir.
Örneğin hazırladığınız çayı içmeyi unutup bir süre masanın üstünde bekletirseniz çayınızın soğuduğunu fark edersiniz. Buzdolabından aldığınız sodanın çok soğuk olduğunu fark edip oda sıcaklığında bir süre bekletirseniz içebileceğiniz sıcaklığa yükseldiğini görürsünüz. Her iki olayda da çay
ve soda bulunduğu ortamla ısı alışverişi gerçekleştirerek termal dengeye ulaşmış demektir.
Yandaki grafikteki maddelerin ulaştıkları
denge sıcaklığı hâl değişimi olmazsa A ve B
maddelerinin başlangıçtaki sıcaklık değerleri
arasında bir değer alır.
T ( Sıcaklık )
TA
(TA > TD > TB )
Verilen Isı 3 Q
TD
A’nın kütlesi mA, B’nin kütlesi mB ve
maddelerin öz ısısı cA, cB ise
Isıl Denge
Alınan Isı 3 Q
TB
t
ΔQalınan = - ΔQverilen
mB.cB.ΔT = - mA.cA.ΔT
t ( Zaman)
mB.cB.( TD – TB ) = - mA.cA.( TD – TA )
TA : A maddesinin ilk sıcaklığı
TB : B maddesinin ilk sıcaklığı
TD : Maddelerin denge sıcaklığı
mB.cB.( TD – TB ) = mA.cA.( TA – TD )
TD =
227
m A .c A .TB + mB .cB .TB
m A .c A + m B .c B
eşitliği bulunur.
5. ÜNİTE
DENEY 3
Amaç: Isıl dengenin kavranması
Yönerge
1. Beherglasların içine 30 cm3 hacminde su doldurunuz.
2. Gaz ocakları yardımıyla kapların içindeki suları 30 oC ve 80 oC’ye kadar ısıtınız.
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-2 adet beherglas
-su
-2 adet termometre
-2 adet gaz ocağı
3. Isıtılan suları kalorimetre kabının içine boşaltınız.
4. Termometredeki değişimi takip ediniz.
5. Değişimin bittiği anda termometrede gözlemlediğiniz değeri kaydediniz.
6. Aynı değeri, ısıl denge bağıntısını kullanarak bulunuz.
7. Bulduğunuz değerleri karşılaştırınız.
Sonuca Varalım
Deney ve bağıntıyla bulduğunuz değerler aynı mı?
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Kütlesi 2m, öz ısısı 3c, sıcaklığı T1 olan A maddesi ile kütlesi m, öz ısısı 2c ve sıcaklığı T2 olan B maddesi
ısıca yalıtılmış bir kaba konduğunda denge sıcaklığı 2T1 oluyor. Buna göre T1/ T2 = ? oranını bulunuz.
Çözüm
ΔQalınan = ΔQverilen
mB .cB .ΔT = mA .cA .ΔT
2m.3c .(2T1 – T1 ) = m.2c.(T2 – 2T1 )
3.(2T1 – T1 ) = (T2 – 2T1 )
6T1 – 3T1 = T2 – 2T1
5T1 = T2
T1 / T2 = 1/5
228
ISI VE SICAKLIK
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
2. 30 oC 20 g su ile 80 oC de 80 g su ısıca yallıtılmış ortamda yeterine büyük bir kapta karıştırılıyor. Karışımın son
sıcaklığı (TD ) ne olur? (csu =1 cal/goC)
Çözüm
ΔQalınan = ΔQverilen
m1 .c1 .ΔT = m2 .c2 .ΔT
20 .1.(TD – 30) = 80.1.(80 – TD)
2. TD –60 = 640 – 8.TD
2TD + 8TD = 640 + 60
10 TD = 700
TD = 70 oC
3. İlk sıcaklığı - 20 oC olan 10 g buz ile sıcaklığı 60 oC olan 40 g su karıştırılıyor. Karışım ısıl dengeye ulaştığında
son sıcaklık ( TD ) ne olur? (cbuz=0,5 cal/goC, csu = 1 cal/goC, Lerime =80 cal/goC)
Çözüm
T (oC )
ΔQalınan = ΔQverilen
mbuz .cbuz .ΔT1 + mbuz .Le + msu .csu .ΔT2 = msu .csu.ΔT3
60
10 .0,5.[0 – (- 20 ) ] + 10.80 + 10.1.(TD – 0) = 40 .1.(60 - TD )
100 + 800 +10.TD = 2400 - 40.TD
10.TD + 40.TD = 2400 – 900
50.TD = 1500
TD
TD = 30 oC
t (s)
0
t1
t2
t3
-20
9.5.4. ENERJİ İLETİM YOLLARI VE ENERJİ İLETİM HIZI
9.5.4.1. Enerji İletim Yolları
Isı kavramıyla yaşamın birçok alanında karşılaşılır. Isıyı ihtiyaç duyulan alanda kullanabilmek
için kaynağından transfer etmemiz gerekir. Kalorifer dairesinde ısıttığımız su, öncelikle odalarımızda
bulunan peteklere gelir. Sıcak suyun etkisiyle ısınan petekler, odamızın sıcaklığının artmasını sağlar.
Ocaktaki ateşin üstüne koyduğumuz tencere ısınırken aynı zamanda içindeki yemek ve kaşığın da
ısınmasını sağlar. Kış aylarında güneş açtığı günlerde evimizin perdelerini açar, güneş ışınlarının içeri
girmesini ve odanın sıcaklığının artmasını sağlarız.
Isının bir ortamdan başka bir ortama transferi üç yolla gerçekleşir:
1. İletim
Soğuk bir demir çubuğun bir ucunu elinizde tutarken diğer ucunu ateşe tuttuğunuzda bir süre
sonra elinizdeki soğuk kısmın ısınmaya başladığı hissedilir. Ateşe temas eden uçtaki taneciklerin
ısı aldıkça kinetik enerjileri artar ve daha büyük genlikle titreşmeye başlar. Titreşim genliği artan
tanecikler, etrafındaki taneciklere daha büyük kinetik enerjiyle çarpmaya başlar.
229
5. ÜNİTE
Hızlanan tanecikler diğer taneciklere
çarparak onların da titreşimini artırır. Bu
sayede ısı çubuğun bir ucundan diğer ucuna iletilirken sıcaklık da yükselir. Isının bu
şekilde tanecikten taneciğe aktarılarak yayılmasına iletim adı verilir. İletim yoluyla
yayılma, tanecikleri arasındaki mesafesi
küçük ve aralarında boşluk bulunmayan
katılarda çok daha iyi gözlenir. Sıvı ve gazlarda moleküller birbirinden daha uzakta
olduğundan ısının iletim yoluyla yayılması
çok zayıftır.
Görsel 5.28: Isının iletim yoluyla yayılması
Yukarıda verilen Görsel 5.28’deki modelde sıcaklığı artan taneciklerin titreşiminin artışı ve birbirleriyle etkileşimi basit bir modelleme ile gösterilmiştir.
2. Konveksiyon
Sıvı ve gaz gibi akışkanlarda ısının transferi konveksiyon (taşınım) yoluyla da gerçekleşir. Isı transferi, akışkan taneciklerinin yer değiştirmesiyle sağlanır. Sıcaklığı
artan taneciklerin titreşimi ve hızı artar. Isınan bölgedeki
tanecikler birbirinden uzaklaşır ve bu bölgedeki akışkanın
özkütlesi azalır. Isınan ve özkütlesi azalan akışkan yukarı
doğru çıkarken sıcaklığı daha az olan akışkan tanecikleri ise aşağı doğru hareketlenir. Böylece bir döngü oluşur.
Görsel 5.29’da ısı alan su moleküllerinin hareketi gösterilGörsel 5.29: Konveksiyon
miştir. Soba ve kalorifer peteklerinden ısının hava atomlarının enerji alarak ortamda yayılması ve ortamın sıcaklığının artması konveksiyona örnek olarak verilebilir.
Görsel 5.30’da sıcaklığı artan ve özkütlesi azalan
hava kütlesi yukarı yönde yükselirken özkütlesi fazla
olan soğuk hava aşağıya iner.
Isıtılan su ve ısınan havanın yukarı çıkması örneğinde olduğu gibi yer değiştirme özkütle farkından
dolayı gerçekleşirse bu olaya doğal taşınım, kalorifer
sistemlerinde olduğu gibi herhangi bir pompa yardımıyla gerçekleşirse zorlamalı taşınım denir.
Görsel 5.30: Sıcak ve soğuk hava dolaşımı
3. Işıma
Mutlak sıcaklığın 0 K olduğunu öğrenmiştiniz. Evrende bulunan tüm maddeler, 0 K üzerinde bir
sıcaklığa sahip oldukları için etraflarına ışıma yaparak elektromanyetik dalga yayar. Sıcaklığı yüksek
olan maddelerin yaydığı elektromanyetik dalgaların enerjisi sıcaklığı düşük olan maddelerin yaydığı
enerjiden daha fazladır. Maddeler etrafına ışıma yaparken aynı zamanda etraflarından ısı da soğururlar. Maddenin aldığı ısı, verdiğinden daha fazla ise sıcaklığı artar. Ancak verdiği ısı aldığından fazla
olursa sıcaklığı azalır. Maddesel bir ortama ihtiyaç duymadan ısının elektromanyetik dalgalar yoluyla
transfer edilmesine ışıma denir. Dünya’dan yaklaşık 150 milyon km uzaklıktaki Güneş’ten yayılan
elektromanyetik dalgalar, uzay boşluğundan geçerek Dünya’ya ulaşır. Canlılara ve maddelere ulaşan
elektromanyetik dalgalar, enerjisinin tamamını veya bir kısmını çarptığı noktadaki taneciklere aktarır. Enerjisi artan taneciklerin titreşimi artar. Böylece o bölgenin sıcaklığı artmış olur.
230
ISI VE SICAKLIK
Yanan bir soba, içinde sıcak su dolanan kalorifer peteği, akkor haline gelmiş demir parçası,
elektrikli ısıtıcılar ısıyı hem konveksiyon hem de ışıma ile yayarlar. Işıma yoluyla ısı transferi daha
çok kızılötesi ışınlarla gerçekleşir.
Termosun içinin parlak olması da bununla ilgilidir. İçine koyulan sıvının ışıma yoluyla ısı alışverişinde bulunmaması için termosun iç yüzeyi parlak hale getirilir. Parlak yüzeylere çarpan ışınlar,
tekrar sıvıya döneceği için sıvının ısı kaybı önlenmiş olur.
Görsel 5.31’deki termal kamera görüntüsünde, bir odadaki insan ile radyatörün yapmış oldukları
ışımalar görülmektedir. Termal kameralar sıcak nesnelerden gelen farklı ışımaları farklı renklerde
görüntüye dönüştüren araçlardır. Görüntüde kırmızı ve sarı olan bölgelerin sıcaklığı diğerlerine göre
daha yüksektir.
Görsel 5.32’de Antalya Saklıkent’te deniz seviyesinden 2500 m yüksekte bulunan Türkiye Ulusal Gözlemevini (TUG) görüyorsunuz. Olağanüstü güvenlik tedbirleriyle korunan gözlemevi teknolojik açıdan da ciddi donanımlara sahiptir. Gözlemevinin ısınma ihtiyacı tamamıyla güneş enerjisinden, Güneş ışınlarıyla ısıtılan havanın içeriye pompalanmasıyla sağlanmaktadır.
Görsel 5.31: Termal kamera görüntüsü
Görsel 5.32: TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi
9.5.4.2. Enerji İletim Hızı
Isı iletiminin çeşitli yollarla gerçekleştiğini artık biliyorsunuz. Isı, her maddede aynı hızla mı
iletilir?
Soğuk bir günde parkta yürüyüş yaptıktan sonra biraz dinlenmek istediğinizde Görsel 5.33’teki gibi metal bank yerine ahşap
banka oturmayı tercih edersiniz. Çünkü metal bankın ahşap banka
göre daha soğuk olduğunu düşünürsünüz. Aynı sıcaklıkta olmalarına rağmen metal ve ahşabın sıcaklıklarının farklı hissedilmesinin
nedeni ısıyı farklı hızlarla iletmeleridir. Metal bank, ahşaba göre
vücuttaki ısıyı alıp daha hızlı ileteceğinden vücut sıcaklığındaki
düşüş daha hızlı olur. Böylece metal bank daha soğuk hissedilir.
Maddelerin ısıyı iletme hızları, atomik yapılarıyla ilgilidir. Genel
olarak metaller serbest elektronları ve tanecikler arası boşluklarıGörsel 5.33: Ahşap bank
nın az olması nedeniyle ısıyı sıvı ve gazlara göre daha hızlı iletir.
Plazmalar ise hem serbest elektronları hem de hızlı hareket eden
tanecikleri sayesinde ısıyı metallerden bile daha iyi iletir.
Maddelerin daha sıcak ya da daha soğuk algılanmasına ve her maddenin ısıyı iletme hızının
farklı olmasına sebep olan bir büyüklükten bahsedilebilir. Maddenin cinsine, özkütlesine, kalınlığına,
sıcaklığına, nemine, basıncına, gözenekli olup olmayışına kısaca fiziksel özelliklerine bağlı olan bu
büyüklüğe ısı iletim katsayısı denir. Isı iletim katsayısı, maddenin ısıyı iletme gücünün bir ölçüsüdür
de denebilir. k sembolü ile gösterilir ve birimi watt /m.K ya da watt/m.ºC olabilir.
231
5. ÜNİTE
Isı iletim katsayısı küçük olan maddeler, ısıyı yavaş iletirken büyük olan maddeler, hızlı iletir.
Başka bir deyişle ısı iletim katsayısı büyük olan maddeler, ısı iletkeni; küçük olan maddeler, ısı yalıtkanıdır. Tablo 5.5’te bazı maddelerin ısı iletim katsaylarını görüyorsunuz. Bu maddeleri ısı iletkeni
ve yalıtkanı olarak gruplamak isterseniz nasıl bir dağılım elde edersiniz?
Tablo 5.5: Bazı Maddelerin Isı İletim Katsayıları
Malzeme
Katı köpük
Hava
İnsan derisi
Su
Tuğla
Cam
Civa
Demir
Alüminyum
Altın
Bakır
Gümüş
Elmas
Isı İletim Katsayısı (k) ( W/mºC )
0,026
0,026
0,37
0,607
0,72
0,78
8.54
80,2
237
317
401
429
2300
Mutfaktaki halı, mermer ve seramik zeminlerin üstüne basıldığında
sıcaklıklarının farklı algılanmasının,
buzdolabından çıkarılan cam ve plastik
ambalajlardaki içeceklerin cam olanının daha soğuk hissedilmesinin sebebi
de bu maddelerin ısı iletim katsayılarının farklı olmasındandır.
Isı iletim hızı, maddenin fiziksel
özelliğini temsil eden ısı iletim katsayısından başka hangi değişkenlerden
etkilenir?
Kışın ayaklarımız üşümesin diye kalın yün çoraplar ve kalın
tabanlı lastik botlar giyeriz. Görsel 5.34’te cezveler aynı metalden
yapılmış olup aynı miktarda su koyularak, özdeş ocaklar üzerine
oturtulmuştur. Sadece taban kalınlıkları farklı olan cezvelerden tabanı ince olan suyu daha çabuk ısıtır. Örneklerden şu sonuca ulaşılabilir. Isı iletimi yönündeki kalınlık artarsa ısı iletim hızı azalır.
Binalardaki dış duvarların iç duvarlardan daha kalın yapılmasının
sebebi de budur. Isı iletim hızının bağlı olduğu değişkenlerden birisi de ısı akış yönündeki kesittir. Üşüyen bir kişi kalorifere parmak
ucu yerine avuç içiyle dokunduğunda daha çabuk ısınır. Haşlanmış
patates veya yumurtanın daha çabuk soğuması için dilimlere ayırmak en pratik yoldur. Bu örneklerden yola çıkarak ısı alışverişi yapan yüzeyin büyüklüğünün artmasının ısı iletim hızını arttıracağı
söylenebilir.
Görsel 5.34: Isı iletimi
9.5.4.3. Enerji Tasarrufu
Isı enerjisinin iletim hızı, günlük yaşantımızda pek çok durumda karşımıza çıkar. İçtiğiniz kahvenin sıcak kalmasını, soğuk içeceklerin de soğuk kalmasını istersiniz. Yazın ısınmasını istemediğiniz evinizin kışın da soğumasını istemezsiniz. Yolculuklarda meşrubat ve besinler termal kutularda
muhafaza edilir. Bu kutuların yapıları termosa benzer. İç içe iki kap ve kaplar arasındaki hava boşluğu
ısı transferini sınırlayarak besinlerin sıcaklıklarını korumasını sağlar. Kuşlar, kışın soğuktan korunmak için tüylerini kabartır. Vücutları ile tüyleri arasındaki hava boşluğu sayesinde ısı enerjisi kaybını
engelleyerek vücut sıcaklıklarını korumayı amaçlar. İstenmeyen enerji kayıplarını ya da kazançlarını
engellemeye yönelik işlemlere ısı yalıtımı denir.
Mantolama çalışmalarıyla binalarda ısı yalıtımı amaçlanmaktadır. Pencerelerde çift cam kullanımının amacı da budur. Isıtıcılar, fırınlar, soğutucular, dondurucular, soğuk hava depolarında da ısı
yalıtımının önemi çok büyüktür.
232
ISI VE SICAKLIK
Görsel 5.35’te bir binanın dış yüzeyinin termal kameradaki sıcaklık dağılımı görülmektedir. Bu
kameralarla ısı kaçağının olduğu bölgeler kolayca tespit edilebilir. Kameradaki kırmızı bölgelere
bakarak en çok ısı kaçağının çatı, kapı, duvar, pencere ve zemin döşemelerinden olduğunu fark etmişsinizdir. Okulunuzda ya da evinizde ısı yalıtımı yapılmadığı için enerjinin boşa harcandığı, gereksiz
yere ısıtılan ya da soğutulan alanlar olabilir. Binaların dış cephelerinden ya da bodrum, garaj, depo
gibi boş kısımlarından ısı kaybı yaşanabilir. Bunlardan başka binaların ısıtma ve soğutma tesisatlarının boru, armatür, vana gibi ekipmanlara ısı yalıtımı yapılması gerekebilir. Sanayi sektöründe bazı
makinelere ve donanımlara ısı yalıtımı yapılması iş güvenliği açısından bir zorunluluktur. Isı kaçakları, bütçemize zarar verdiği gibi sağlığımızı ve rahatımızı da olumsuz etkiler. Isı yalıtımı yaptırarak
sağlıklı ve konforlu bir yaşam yanında aile ve ülke ekonomisine de katkı sağlamış olunur. Isı yalıtım
işlemleri enerjiden %50 oranında tasarruf sağlamaktadır.
Isı yalıtımında kullanılan malzemeler çeşitlidir. Kullanım yeri, yapıldığı maddenin cinsi, iç yapısı, uygulanma sistemi, doğal (bitkisel ve hayvansal kökenli) ya da sentetik oluşları, performansları
farklılıklar gösterebilir. Yalıtım malzemelerinin yanmaya ve basınca dayanıklı, suyu ve nemi absorbe
edebilen, temini kolay, ekonomik, hafif, kokusuz, uzun ömürlü, insan sağlığına ve çevreye duyarlı,
kimyasal bazı etkenlere ve parazitlere dirençli olmaları istenir. Ayrıca ısı iletkenlik kat sayıları küçük
olmalıdır.
Görsel 5.35: Termal kamera
ARAŞTIRIP SUNALIM
Isı yalıtımı konusunda problemli olduğunu düşündüğünüz bir bina, makine ya da eşya için ısı
yalıtımı fikirleri ve çözüm yolları üreterek bir tasarım oluşturunuz. Çalışmaya başlamadan önce
yalıtım malzemeleriyle ilgili bir araştırma yapınız. Edindiğiniz bilgiler ışığında bir malzeme listesi
oluşturunuz. Piyasa araştırmasıyla tasarımınızda kullanacağınız yalıtım malzemelerinin fiyatlarını
öğreniniz. Isı yalıtımının maliyetini hesaplayınız. Tasarımınızla sağladığınız gerek ısı gerek elektrik enerjisi tasarrufunuzu belirleyerek hesaplarınızı gerçek yaşama uyarlayınız. Enerjiden sağladığınız tasarrufla yalıtım için yaptığınız harcamayı karşılaştırarak maliyetin ne kadar zamanda kendini karşılayacağını tespit ediniz.
233
5. ÜNİTE
Tasarımlarınız için aşağıdaki Görsel 5.36, Görsel
5.37 ve Görsel 5.38’da örnekleri görülen taş evler, iglolar ve TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi örneklerinden de
faydalanabilirsiniz.
Görsel 5.36: İglo
Görsel 5.37: TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi
Görsel 5.38: Taş evler
9.5.4.4. Hissedilen ve Gerçek Sıcaklık
Isı akışının yüksek sıcaklıktan düşük sıcaklığa doğru olduğunu artık biliyorsunuz. Vücut sıcaklığımızın 36,5 oC olduğunu düşünülürse kış aylarında vücuttan dış ortama, yaz aylarında da dış
ortamdan vücuda ısı akışı gerçekleşir. Üşüme ya da terleme hissinin sebebi, bu ısı akışına vücudun
verdiği tepkidir.
Meteoroloji Genel Müdürlüğünün hava raporlarında günün en düşük ve en yüksek sıcaklık değerleri verilir. Bu değerlerin ortalaması gerçek hava sıcaklığıdır. Gerçek hava sıcaklığı, termometre
ile gölgede ölçülür.
Yaygın olarak kullanılan gölgede sıcaklık tanımı, dış ortam şartlarından (direkt güneş ışığı, rüzgâr, yağış vb.) arındırılmış bir ortamda ölçülen sıcaklık değeridir. Meteorolojik amaçlı sıcaklık ölçümleri bu şekilde yapılmaktadır.
Bir spor merkezinde fiziksel aktivite içerisindeki Efe ile oturmakta olan spor danışmanı Çağrı
Bey’e hava sıcaklığının kaç derece olduğu sorulursa farklı cevaplar verebilirler. Ya da hava sıcaklığının 38 oC olduğu bir günde 65 yaşındaki Şemsettin Bey ile 37 yaşındaki Eser Bey’in hava sıcaklığı ile
ilgili yorumları aynı olmayabilir. Soğuk bir günde baharlık montuyla dışarı çıkan Ece, kabanını giyen
Yasemin’den daha çok üşür. Vücudun temposu, biyolojik yaş, kıyafetlerin ısı geçişine dirençleri hatta
fizyolojik ve psikolojik bazı etmenler de kişilerin sıcaklığı farklı algılamalarına sebep olabilir. Herkes
için farklı olabilen bu sıcaklık değerine hissedilen sıcaklık denir.
Hissedilen sıcaklık, vücudun dış ortam sıcaklığı ile kendi sıcaklığı arasındaki farkı gidermek için
girişeceği çabanın bir nevi ölçüsü olduğundan herkes tarafından farklı hissedileceği unutulmamalıdır. Hissedilen sıcaklık fizyolojik ve psikolojik etkilerden başka dış ortamın nemine ve rüzgar olup
olmamasına bağlıdır. Hava sıcaklığının 30 oC olduğu bir günde İstanbul’daki Fatma Hanım sıcaktan
bunalırken hava sıcaklığının 38 oC’ye ulaştığı Denizli’de bulunan Güler Hanım çok şikayetçi değildir. Yaz günlerinde nabız ve solunumun artması, terleme olayı ve kan dolaşımındaki değişiklikler
vücudun kendi sıcaklığını dengeleyebilmek için gösterdiği bazı tepkilerdir. Havadaki nem oranı fazla
olduğunda vücudun serinlemesini sağlayan terleme zorlaşır ve hava sıcaklığı daha yüksek hissedilir.
Hava sıcaklığını Fatma Hanım’ın Güler Hanım’dan daha yüksek hissetmesinin sebebi havadaki yüksek nemdir. Benzer şekilde soğuk günlerde esen rüzgar, hava sıcaklığının daha düşük hissedilmesine
sebep olur.
234
ISI VE SICAKLIK
Küresel Isınma
4. ünitede yenilenemez enerji kaynaklarının çevre ve insan sağlığına etkilerinden bahsedilmişti. Fosil yakıt tüketimi, atmosferdeki CO2, su buharı ve metan gibi gazların miktarını artırır. Güneş
ışınlarını soğuran bu gazlar, sera etkisi ile Dünya’nın sıcaklığını yükseltir. Dünya’nın sıcaklığındaki
artış, küresel ısınma olarak ifade edilir. Küresel ısınma yüzünden iklimler değişmekte, Dünya’nın
çeşitli bölgelerinde seller ya da kuraklıklar yaşanmakta, yaşam alanları yok olan bazı canlı türlerinin
sayıları her geçen gün azalmaktadır. Kısacası küresel ısınma Dünya’nın geleceğini tehdit etmektedir.
Görsel 5.39’da ve Görsel 5.40’ta Denizli ili Çivril ilçesi sınırlarında bulunan Işıklı Baraj Gölü’nün 2015 ve 2016 yılında çekilmiş fotoğrafları görülüyor. Gerek su kaynaklarının bilinçsiz kullanımı, gerekse küresel ısınmanın etkisi gölün sularının her geçen yıl çekilmesine ve gölün yavaş
yavaş kurumasına neden olmaktadır.
Görsel 5.40: Işıklı Gölü- 2016
Görsel 5.39: Işıklı Gölü- 2015
ARAŞTIRIP SUNALIM
Görsel 5.41’de Arjantin Patagonya’daki
Perito Moreno Buzulu’nda küresel ısınma nedeniyle çökmekte olan buz yığını görülüyor.
Doğanın dengesini bozan, insan ve çevre
sağlığını olumsuz etkileyen bu durum için ülkemizin de aralarında bulunduğu pek çok ülke
müzakereler imzalayarak önlemler almaya çalışmaktadır. Sera etkisi yaratan gaz salınımlarının kontrol altına alınması ve küresel ısınmaya engel olmak amacıyla 2005 yılında çeşitli
ülkelerin katılımıyla Birleşmiş Milletler İklim
Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi olan Kyoto
Protokolü imzalanmıştır.
Küresel ısınmayla mücadelede bütün bireylere iş ve özel yaşamlarında görev ve sorumluluklar düşmektedir. Bu görev ve soGörsel 5.41: Perito Moreno Buzulu
rumluluklara dikkat çekmek ve bir toplum
bilinci oluşturmak için araştırmalar yaparak bir proje hazırlayınız. Projelerinizi broşür, poster ve
elektronik sunu şeklinde hazırlayarak arkadaşlarınızla ve yakın çevrenizle paylaşınız.
235
5. ÜNİTE
9.5.5. GENLEŞME
Yaz aylarında annelerinizin kışın yenmek üzere konserve veya kompostoyu nasıl hazırladıklarını hiç incelediniz mi? Gelin aşama aşama bu olaya bir göz atalım.
Konserve yapılacak yiyecekler hazırlandıktan sonra cam kavanozlara doldurulup ağzı metal kapak ile sıkıca kapatılır.
Görsel 5.42’deki gibi geniş bir tencereye
doldurulan suyun içine kavanozlar koyularak su ısıtılır. Suyun kaynamasından sonra
kavanozlar, sudan çıkarılarak kışın yenmek üzere serin bir yerde bekletilir. Konservelerden birinin kapağını açmak istediğinizde oldukça zorlanırsınız değil mi? Bir
kısmınız kavanozu daha büyük kuvvet uygulayabileceğine inandığınız kişilere verip
açtırmayı denerken bazıları kavanoz ile
kapak arasına ince metal sokarak kapağın
Görsel 5.42: Konserve yapımı
ağzını genişletmeyi dener. Bir kısım insan
ise bir tencerede ısıtılmış suyun içine konserve kavanozunu koyup bir süre bekletir.
Sıcaklığı yeterince artan kavanoz sudan çıkarılıp kapağı çevrildiğinde kolayca açılır.
Şehirlerarası yollarda seyahat ederken
Görsel 5.43’te görülen yol kenarlarındaki
elektrik tellerine dikkat ederseniz tellerin yazın sarkık, kışın ise gergin olduğunu
görürsünüz. Teller kesilip eklenmediğine
göre boylarındaki değişimin nedeni ne olabilir?
Yazın yola döşenen tren raylarının
birleşim yerlerinde yaklaşık 5 cm boşluk
bırakıldığını biliyor musunuz? Aynı tren
rayları kış aylarında döşenirse bu boşluk
daha fazla bırakılır. Benzer şekilde asma
Görsel 5.43: Elektrik iletim hatları
köprülerin karaya bağlantı noktalarında da
demiryollarında olduğu gibi metaller arasında boşluklar bırakılır. Mühendislerin bu
boşluğu bırakma sebebi ne olabilir hiç düşündünüz mü?
Boş bir teneke kutuyu önce biraz ısıtıp sonra da soğutmayı denediniz mi? Deneyenler teneke
kutunun şeklinin nasıl değiştiğine şahit olmuşlardır. Peki, içi tamamen su ile dolu cam şişeyi buzdolabının derin dondurucusuna koyduğunuzda suyun donmasıyla beraber şişenin çatlayarak kırıldığına
şahit oldunuz mu?
Yukarıda anlattığımız tüm olayların altında yatan ana neden, maddelerin ısı alışverişiyle genleşmesi ya da büzülmesidir. Isı alan maddelerin hacminde meydana gelen artışa genleşme, ısı kaybeden
maddelerin hacminde oluşan azalmaya da büzülme adı verilir. Genleşme katı, sıvı ve gazlar için ayrı
ayrı incelenecektir.
236
ISI VE SICAKLIK
Katılarda Genleşme
Katı maddelerde genleşmeyi daha iyi anlayabilmek için önce bir deney yapıp olayı yaşayarak
öğrenelim.
DENEY 4
Amaç: Hâl değişimi olmayacak şekilde sıcaklığı arttırılan katılarda boyut artışının gözlenmesi
Yönerge
1. Öğretmenlerinizin rehberliğinde gravzant halkası takımında bulunan metal küreyi halkanın içine sarkıtınız. Metal kürenin halka içinden rahatça geçtiğini gözlemleyiniz.
2. İspirto ocağını üçayağın altına yerleştirerek fitili yakınız. Metal küreyi ispirto ocağında yaklaşık iki dakika ısıtınız.
3. Isınan metal küreyi tekrar halkadan geçirmeye çalışınız.
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-Gravzant halkası
-İspirto ocağı
4. Metal küreyi, soğuk suyun altına tutarak bir süre bekleyip kürenin soğumasını sağlayınız.
5. Şimdi küreyi tekrar halkadan geçirmeye deneyiniz.
Sonuca Varalım
•
Isıtılmadan önce halka içinden rahatlıkla geçebilen küre ısıtılınca metal halkadan neden geçemedi?
• Sizce ısıtma esnasında kürede ne tür değişiklikler olmuştur?
237
5. ÜNİTE
Her maddenin atomları sahip oldukları kinetik enerjiyle
orantılı olarak sürekli titreşim hareketi yapar. Görsel 5.44’te
bağları yaylarla modellenmiş katı atomlarının ya da moleküllerinin arasında sıkı bir bağ vardır. Hâl değişimi olmayacak
şekilde maddeye ısı verildiğinde sıcaklığının artacağını biliyorsunuz. Bu durumda madde atomlarının ortalama kinetik
enerjisi artacaktır. Enerji artışı, atomların daha büyük genlikte (aralıkta) titreşim yapmasına neden olur. Titreşimin artması da bağların gevşemesine ve atomların birbirini etkileyerek
aralarının açılmasına dolayısıyla boyutlarının büyümesine
neden olur. Yani genleşme dediğimiz olay gerçekleşir. Atom
boyutları yani atomun çapı yaklaşık olarak 10-10 m seviyesindedir. Oda sıcaklığında atomlar arası uzaklık ise 10-11 m
civarındadır.
Görsel 5.44: Katılarda atom bağ modeli
Yukarıda yaptığınız Deney 4’te metal kürenin sıcaklığının artması sonucunda halkadan geçemeyişinin nedenini şimdi daha iyi anlıyorsunuz. Sıcaklığı sabit kalan halka, aynı yarıçapa sahip iken
ısıtılan küre atomlarının kinetik enerjileri artmış ve atomlarının arası açılarak madde genleşmiştir.
Küre soğuk suyun altına tutularak tekrar ilk sıcaklık değerine veya biraz daha altına düşürüldüğünde
ise atomlarının kinetik enerjileri azalarak büzülmüştür. Böylece tekrar halka içinden rahatlıkla geçebilecek hacme sahip olmuştur.
Eski dönemlerde kullanılan at arabalarının ağaçtan yapılmış
tekerlerine hiç dikkat ettiniz mi? Görsel 5.45’te görüldüğü gibi
ağaçtan yapılmış tekerlerin yolda yıpranmaması için çevresi, metal bir şerit çember ile sarılmıştır. Metal çubuk, tekere geçirilmeden önce yarıçapı tekerin yarıçapından biraz küçük olacak şekilde
çembersel olarak bükülüp uçları kaynaklanır. Sonra metal çember
ısıtılarak genleşmesi sağlanır ve çember, ağaç tekerin çevresine
geçirilir. Son olarak çember üzerine soğuk su dökülerek aniden soğutulur. Büzülen metal çember, ağaç tekeri sıkıştırır. Çember, ağaç
tekere çivilemeye ya da vidalamaya gerek kalmadan montajlanmış
olur.
Görsel 5.46: Eğrilen duvarların düzeltilmesi işlemi
Görsel 5.45: At arabası tekeri
Bazı eski yapıların, tarihi binaların duvarlarında meydana gelen eğrilmelerin düzeltilmesi işleminde de katıların genleşmesi ve büzülmesinden
faydalanılır. Görsel 5.46’da görülen binanın her bir
duvarına delik açılarak metal bir çubuk karşılıklı
iki duvar arasına yerleştirilir.
Çubuğun duvar dışındaki uçları somunlar
yardımıyla iyice sıkıştırılır. Bu işlem metal çubuk
sıcakken yapılır. Havaların soğumasıyla beraber
metal büzüldükçe duvarı içe doğru gerecek kuvvet
oluşturur. Bir süre sonra duvardaki eğrilikler düzelmeye başlar.
1m uzunluğundaki katı maddenin sıcaklığı
1°C arttırıldığında boyunda meydana gelen uzama
miktarına boyca genleşme katsayısı denir. Genleşme katsayısı m sembolü ile gösterilir ve birimi
1/°C’dir. Katılarda genleşme katsayısı, ayırt edici
bir özelliktir.
238
ISI VE SICAKLIK
Tablo 5.8: Bazı maddelerin genleşme katsayıları
Madde
Kurşun
Alüminyum
Bakır
Altın
Çelik
Cam
Tungsten
Ahşap
Elmas
Genleşme katsayısı (1/°C)
29 x 10-6
23.86 x 10-6
16 x 10-6
14.2 x 10-6
12 x 10-6
8,5 x 10-6
4,5 x 10-6
4 x 10-6 ile 9 x 10-6 arası
1 x 10-6
Tablo 5.8’de görüldüğü gibi farklı cinsteki her katının aynı sıcaklık değişiminde boyutlarında
meydana gelen genleşme miktarı farklı değerlerde olacaktır. Katı maddelerde meydana gelen genleşme cisimlerin boyutlarına göre üç bölümde incelenir.
Boyca Genleşme
İnce tellerde sıcaklık değişimiyle meydana gelen genleşme, her boyutta gerçekleşir. Ancak kalınlığın küçük olması nedeniyle tellerin kalınlıklarında oluşan genleşme ihmal edilebilir. Bu durumda
genleşme sadece uzunluğuna göre değerlendirilir. Metal tellerin boyca genleşme katsayılarının çok
küçük olmasından dolayı birkaç metre uzunluktaki telde oluşan genleşmeyi doğrudan cetvelle ölçme
şansımız olmayabilir. Küçük miktarlardaki uzama altına koyulan cisimlerde oluşturacağı yuvarlanma
etkisinden yararlanılarak rahatça gözlemlenebilir. Katı maddelerde boyca uzamayı daha iyi kavramak
için basit bir deney yapmaya ne dersiniz?
DENEY 5
Amaç: Katılarda genleşme miktarının sıcaklıkla doğru
orantılı olduğunun kavranması.
Yönerge
1. 1 m uzunluğundaki alüminyum şerit metrenin bir ucunu, destek çubuğuna bağlama parçasıyla sıkıca sabitleyiniz. Diğer ucunu ise destek çubuğuna sabitlenmiş metal levha üzerine koyunuz.
2. Toplu iğneyi, pipetin uç kısmına yakın bir noktadan delerek geçi
riniz. Toplu iğneyi pipete geçirirken deliği genişletmemesine dikkat ediniz.
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-Metal şerit metre
-İspirto ocağı
-Toplu iğne
-Destek çubuğu (1m)
-Bağlantı parçası
-Metal levha
-Pipet
-Leğen
3. Toplu iğnenin uç kısmını şerit metre ile metal levha arasına yerleştiriniz.
4. İspirto ocaklarını, şerit metrenin
ortasına yakın olacak şekilde yerleştirerek yakınız.
5. Metalin ısınması esnasında pipetin hareketine dikkat ediniz.
239
5. ÜNİTE
DENEY 5
6. Pipetin hareketini bir süre gözlemledikten sonra şerit metrenin altındaki ispirto ocaklarını söndürünüz.
7. Deneyimizin ikinci kısmında şerit metrenin altına boş bir leğen yerleştirerek üstüne oda sıcaklığındaki suyu dökünüz.
8. Su dökülürken pipetin hareketini gözlemleyiniz.
Sonuca Varalım
• Şerit metre ısındıkça pipetin dönme hareketi yapmasının nedeni ne olabilir?
• Su dökülerek şerit metrenin soğuması sağlanırken pipetin hareketi öncekine göre nasıl
değişmiştir?
Deneyde görüldüğü gibi sıcaklığı artan maddelerin boyları uzamaktadır. Katılarda boyca uzama
ya da büzülme miktarı;
- Katının cinsine,
- İlk uzunluğuna,
- Sıcaklık değişimine bağlıdır.
Buna göre boyca uzama miktarı,
Tl = l0 .m.TT bağıntısıyla hesaplanır.
Δl: Boyca uzama miktarı (m)
l0: İlk boyu (m)
λ : Boyca genleşme katsayısı (1/°C)
ΔT: Sıcaklık değişimi (Tson – Tilk)
Yandaki şekilde T0 sıcaklığında boyu
l0 olan bir telin sıcaklığı arttırılıp T1’e
yükseltildiğinde boyunun Δl kadar uzadığı
görülmektedir. Bu durumda son boyu,
Tl
l0
T1
l0
T0
l0
T2
T1 2 T0 2 T2
l1 =l0 + Δl olur.
Tel soğutularak sıcaklığı T2’ye
düşürüldüğünde ise büzülerek boyu Δl
kadar azalır. Son boyu,
l2 =l0 - Δl olur.
240
Tl
ISI VE SICAKLIK
Farklı genleşme katsayısına sahip metaller birbirine perçinlenerek farklı amaçlarla kullanılabilir. Ev ve işyerlerinde kalorifer peteklerine takılan tasarruf amaçlı termostatlar bu şekilde oluşturulan
metal çiftlerindendir. Benzer şekilde ütülerde, fırınlarda, otomobillerin sigorta devrelerinde kullanılan termostat sistemleri de metal çiftlerinden oluşur.
Elektrik motoru veya lamba
Anahtar
devresi
Elektrik motoru veya lamba
Anahtar
devresi
Metal çifti
Metal çifti
Akım yönü
+
Akım yönü
Üreteç
+
Kapalı devreden akım geçiyor.
Üreteç
Açık devreden akım geçemiyor.
Görsel 5.47: Metal çiftleriyle oluşturulmuş elektrik devresi
Görsel 5.47’de görüldüğü gibi bir elektrik devresinde devreden geçen akım, iletken metallerin
ısınmasına neden olur. Devreyi tamamlayan farklı cinsteki metaller, sıcaklık artışıyla farklı genleşme
miktarlarına sahip olacaktır. Birbirlerine perçinli olduklarından daha fazla genleşip uzayacak olan metal
diğerine gerilme kuvveti uygulayarak ikisinin de bükülmesine sebep olur. Böylece devrenin akımı kesilir. Metal çifti soğuduğunda tekrar eski haline dönerek yeniden devreyi tamamlayıp akım geçişine izin
verir. Görsel 5.48’de metal çiftlerinin ısınma ve soğuma sonucunda bükülme şekilleri gösterilmiştir.
Isıtılıyor
X Y Soğutuluyor
T1
T0
T2
T1 2 T0 2 T2
Genleşme katsayıları arasında m X 1 m Y ilişkisi bulunan X-Y metal çiftlerinin T0 sıcaklığında boyları eşittir.
Metaller ısıtılarak sıcaklıkları T1 değerine çıkarıldığında
Y metali X’e göre daha fazla uzayacağından metaller sola
doğru bükülecektir.
Metaller soğutularak sıcaklıkları T2 değerine düşürüldüğünde ise Y metali daha fazla büzüleceğinden metaller sağa doğru bükülecektir.
Görsel 5.48: Metal çiftleri
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
K çubuğu
M
N
2TT
N
L çubuğu
M
M
N
Eşit uzunluktaki M ve N metalleri uç uca eklenerek şekildeki gibi K ve
L çubukları elde edilmiştir. Çubuklardan K’ nın sıcaklığı 2TT , L’ nin
sıcaklığı ise 3TT kadar arttırılıyor. Bu durumda çubukların son boyları
yine eşit olduğu görülmektedir. Buna göre m M oranı kaçtır?
mN
3TT
Çözüm:
Tl = l0 .m.TT
bağıntısına göre K ve L çubuklarının genleşme miktarları eşit olacağından,
l.m M .2TT + 2l.m N .2TT = 2l.m M .3TT + l.m N .3TT
2m M + 4m N = 6m M + 3m N
m N = 4m M
241
mM 1
=4
mN
bulunur.
5. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. 20 0C’ de kalibre edilmiş çelik metre ile 40 0C sıcaklıkta ölçüm yapan bir mühendis, kalasın uzunluğunu 49,88 m olarak ölçüyor. Kalasın gerçek uzunluğu kaç m’ dir? (λçelik = 1,2x10-5 1/0C)
Çözüm:
49, 88 = l0 - l0 .1, 2x10 -5 .20
l = l0 - Tl = l0 - l0 .m.TT
Tl = l0 .m.TT
49, 88 = l0 - 2, 4x10 -4 .l0
49, 88 = 0, 9976.l0
l0 = 50 m
100 cm
2. Yarı çapları r1 = 2 cm ve r2 = 1 cm olan genleşmesi önemsiz iki
silindir, şekildeki gibi 250 cm uzunluğundaki çelik çubuğun
altına yerleştiriliyor. Çubuğun sıcaklığı 20 0C’ den 120 0C’ye çıkarılıyor. Buna göre silindirlerin dönme sayıları oranı n1/n2 kaçtır?
( r = 3 alınız)
150 cm
r2
r1
Çözüm:
Çelik çubuğun sıcaklık artışıyla beraber uzaması silindirlerin yuvarlanma hareketi yapmasına neden olur. Çu- buğun silindirlere temas ettiği nokta ile sabit noktaya olan uzaklığının genleşmesi alınarak uzama miktarı hesap-
lanır. Genleşme miktarının yarısı dönmeye neden olan kısım olacağından çözüm şu şekilde olur:
r1= 2 cm yarıçaplı silindir için
Tl = l0 .m.TT =100.12x10-6 .100 = 1,2x10-1 cm
-1
1, 2x10
Tl
-3
n1 = 2.2.r.r = 2.2.3.2 = 5x10
Buna göre,
r2= 1 cm yarıçaplı silindir için
-6
-1
Tl = l0 .m.TT = 250.12x10 .100 = 3x10 cm
-1
Tl
3x10
-2
n2 = 2.2.r.r = 2.2.3.1 = 2, 5x10
-
3
n1
5x10
=
-2 = 0, 2 olur.
n2
2, 5x10
Yüzeyce Genleşme
Dikdörtgen, daire gibi iki boyutlu levhaların en ve boyundaki genleşme ölçülebilir miktarda iken
kalınlıktaki genleşme ihmal edilebilir. Sıcaklık arttığında levhanın sadece yüzey alanında genleşme
olur. Sıcaklığının azalması durumunda da levhanın yüzey alanı büzülerek küçülür.
Katılarda yüzeyce genleşme miktarı,
TA = A0 .2m.TT
soğutuluyor
ısıtılıyor
bağıntısıyla hesaplanır.
ΔA: Yüzeyce genleşme miktarı (m2)
A1
A0: İlk yüzey alanı (m2)
A0
A2
2m : Yüzeyce genleşme katsayısı (1/°C)
ΔT: Sıcaklık değişimi (Tson – Tilk)
Yandaki şekilde görüldüğü gibi yüzey alanı A0
olan metal levha ısıtıldığında tüm yüzey, aynı oranda
genleşecektir. Levhanın kesik bölgesi de aynı oranda
genleşecek ancak a açısı sabit kalacaktır.
242
a
TA
A0
ISI VE SICAKLIK
Hacimce Genleşme
Üç boyutlu küp, küre, silindir ve prizma gibi cisimlerde sıcaklık değişimi tüm boyutlarda ölçülebilir genleşmeye neden olacağından hacimce genleşme söz konusudur.
Katılarda hacimce genleşme miktarı,
TV = V0 .3m.TT bağıntısıyla hesaplanır.
ΔV: Hacimce genleşme miktarı (m3)
V0: İlk hacmi (m3)
3m : Hacimce genleşme katsayısı (1 / °C)
ΔT: Sıcaklık değişimi (Tson – Tilk)
Aşağıda şekilde görülen silindirin sıcaklığı T0’dan T1’e çıkarılıyor. Bu durumda genleşme, silindirin tüm boyutlarında meydana geleceğinden yarıçap (r) ve yükseklik (h) artacaktır. Silindirin
hacminde meydana gelen genleşme miktarı aşağıdaki gibi iki farklı yolla bulunabilir:
I.Yol: TV = V0 .3m.TT
V0 = r.r 2 .h
V1 = V0 + TV
h'
II.Yol: h' = h + (h.m.TT)
r' = r + (r.m.TT)
V1 = r.r' 2 .h'
Sıvılarda Genleşme
Görsel 5.49’da görüldüğü gibi mutfakta
süt kaynatılırken sütün taşmasına şahit olmuşsunuzdur. Süt, tencereye tamamen dolu
olarak koyulmadığı hâlde tencere ateşe koyulduğunda, sütün sıcaklığı artarak, sütün
bir kısmı buharlaştığı hâlde tenceredeki süt
seviyesinde yükselme olduğunu görürsünüz.
Bu olay sıvıların da katılar gibi genleştiğini gösterir. Hal değiştirmemek koşuluyla
ısıtılan sıvıların da tıpkı katılar gibi sıcaklıkları yükselir ve moleküllerinin titreşim genlikleri artar. Bu durumda moleküller arası
çekim kuvveti azalır ve moleküller birbirinden uzaklaşır. Böylece sıvı maddenin genleştiği görülür. Sıvı maddeler belli bir şekle
sahip olmayıp doldurdukları kısma kadar
bulundukları kabın şeklini alacaklarından
genleşme hacimce gerçekleşecektir.Sıvılarda genleşmenin nasıl gerçekleştiği deneylerle gözlenebilir.
Görsel 5.49: Isıtılan sütün taşması
243
5. ÜNİTE
DENEY 6
Amaç: Sıvılarda genleşmenin gözlenmesi
Yönerge
1. Beherglasa bir miktar su koyup içine 6-7 damla mürekkep damlatıp karıştırınız.
2. Renkli suyu, cam balonun içine tamamen dolacak şekilde boşaltınız.
3. Cam borunun bir ucunu lastik tıpaya iyice geçiriniz.
4. Beyaz kartonu dikdörtgen şekilde 5 cm genişliğinde kesiniz. Kartonun iki ucuna 10 cm aralıkla cam borunun geçeceği büyüklükte iki adet delik açınız.
5. Cam borunun boşta kalan ucunu kartonun deliklerinden
geçiriniz.
6. Lastik tıpayı cam balonun ağzına sıkıca geçirip sıkıştırınız.
7. Cam boruda yükselen sıvı miktarını karton üzerinde işaretleyiniz.
8. Cam balonu üçayak üstüne yerleştirip altına ispirto ocağını koyunuz.
9. İspirto ocağını yakarak suyun ısınma sürecinde cam borudaki sıvı seviyesini gözleyiniz.
10. İspirto ocağını kapatarak sıvıyı soğumaya bırakınız. Sıvı soğurken zaman zaman cam borudaki sıvı seviyesini kontrol ediniz.
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-Beherglas
-İspirto ocağı
-Cam balon
-Mürekkep
-İnce cam boru
-Beyaz karton
-Delikli lastik tıpa
-Su
Sonuca Varalım
• Cam balondaki renkli su ısınırken cam borudaki sıvı seviyesi değişti mi?
• Cam boruda sıvının yükselmesi hangi olayı açıklamaktadır?
• Sıvının soğuması sürecinde sıvı seviyesi nasıl değişti?
Deneyden de anlaşılabileceği gibi sıvılardaki genleşme miktarı sıcaklıkla doğru orantılıdır. Bir
sıvının birim hacminin sıcaklığı 1°C artırıldığında hacminde meydana gelen genleşme miktarına hacimce genleşme katsayısı denir. a sembolü ile gösterilir ve birimi 1/°C’dir. Sıvıların genleşme katsayıları ayırt edici özelliktir. Bazı sıvılara ait 20 oC’de genleşme katsayıları Tablo 5.9’da verilmiştir.
Tablo 5.9: Bazı sıvıların genleşme katsayısı
Sıvı
Benzin
Gliserin
Su
Cıva
Etil alkol
Genleşme katsayısı (1/°C )
9,6 x 10-4
4,85 x 10-4
2,1 x 10-4
1,82 x 10-4
1,12 x 10-4
244
ISI VE SICAKLIK
Yandaki şekilde ilk hacmi V0 olan sıvı ısıtıldığında hacmi ΔV kadar artar, soğutulduğunda ise
ΔV kadar azalır. Sıvının genleşme ya da büzülme
miktarı,
ΔV=π.r2.h bağıntısı ile hesaplanır.
(Sıvı seviyesinin yükseldiği ya da alçaldığı kısım
silindir şeklindedir.)
Sıvılarda hacimce genleşme miktarı
soğutuluyor
ΔV
ısıtılıyor
h
h
V1 = V0 - TV
ΔV =V0 .a.ΔT bağıntısıyla hesaplanır.
r
V0
ΔV
V1 = V0 + TV
ΔV: Hacimce genleşme miktarı (m3)
V0: İlk hacmi (m3)
a : Sıvıların hacimce genleşme katsayısı (1/°C)
ΔT: Sıcaklık değişimi (Tson – Tilk)
Sıvılı termometrelerin yapımında da sıvıların
genleşmesinden yararlanılmaktadır. Görsel 5.50’de
görüldüğü gibi hazneye koyulan cıva veya alkol
gibi sıvı maddeler ısındıkça genleşerek kılcal boruda yükselir. Ortamın soğumasıyla beraber sıvının
sıcaklığı düşer ve sıvı büzülür.
Madde ve Özellikleri ünitesinde öğrendiklerinizden yola çıkarak kütlesi sabit kalan maddelerin
sıcaklık değişimi sonucunda hacminin değişmesi,
özkütlesinin de değişmesine neden olacaktır. Madde sıvı halde ise özkütlesi azalan sıvı molekülleri
yüzeye doğru hareket ederken daha soğuk ve yoğun
olan sıvı kütlesi ise dibe doğru çöker. Böylece sıvının üst kısımları daha sıcak, alt kısımları ise daha
soğuk olur.
Görsel 5.50: Termometrelerde sıvı genleşmesi
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
Taşma seviyesine kadar 200 cm3 hacminde sıvı dolu olan kabın sıcaklığı 50 0C
arttırıldığında kaptan 8 cm3 sıvı taşıyor. Sıvı seviyesine kadar kabın hacmindeki
genleşme ise 2 cm3 olarak gerçekleşmektedir. Buna göre sıvının hacimce genleşme katsayısı kaç 1/ 0C’dir?
Çözüm:
Taşan sıvı hacmi 8 cm3 ve kabın genleşmesi 2 cm3 olduğuna göre sıvıdaki toplam genleşme miktarı, 10 cm3 olacaktır.
Buna göre genleşme bağıntımızdan sıvının genleşme katsayısı aşağıdaki gibi hesaplanır.
ΔV = V0.a.ΔT
10 = 200.a.50 ise a = 10/10000 = 10 -3 1/ ̊C
245
5. ÜNİTE
Kış aylarının çok soğuk geçtiği bölgelerde göllerin üstü buz tutarken buzun altındaki su, sıvı
haldedir. Hatta buzun altındaki suda balıkların yüzdüğünü görürsünüz. Gölün üstü buz tutarken alt
kısmı neden sıvı haldedir? Sıcaklığı artan sıvı kütlesinin sıvı yüzeyinde, sıcaklığı düşük sıvı kütlesinin de tabanda olması gerekirken bu durumda suda bir tuhaflık yok mudur? Bunun sebebi nedir?
Görsel 5.51’e dikkat ediniz.
Tüm sıvı maddeler ısıtıldıklarında genleşirken su,
farklı davranır. Isınan suyun sıcaklığı, 0 °C’den +4 °C’ye
yükselirken hacmi küçülür, özkütlesi ise artar. Bu, yapısındaki hidrojen bağlarından kaynaklanır. Suyun hacmi
+4 °C’de en küçük değerini alırken özkütlesi de su için en
büyük değer olan 1 g/cm3 e ulaşır. +4 °C’ deki su, soğutulduğunda ise bu sürecin tersi gerçekleşir. Isı kaybeden
+4 °C’ deki suyun hacmi artacak, özkütlesi de sürekli azalacaktır. Su buz haline geçtikten sonra da hacimdeki artış
ile özkütledeki azalış devam eder. Buzdolaplarının dondurucu kısmına koyulan kaplarda donan suyun buz olarak
Görsel 5.51: Göllerde su sıcaklıkları
kaptan üste doğru taşmasının nedeni de suyun bu özelliğidir. Benzer şekilde ağzına kadar su dolu şişeyi buzluğa
koyduğunuzda su, donarken genleşeceği için şişenin kırılmasına neden olacaktır.
Suyun bu farklı davranışı, Görsel 5.52’deki gibi göllerde balık ve bitki hayatı için önemli rol oynar. + 4 °C’de
en büyük özkütleye sahip su, dibe çökerek göllerin en alt
kısmında sıcaklığın bu değerde sabit kalmasını sağlar. Bu
sıcaklık değeri, bazı bitkiler ve balıklar için yaşama ve üreme ortamı sağlar. Hava sıcaklığı 0 °C’nin altına düştüğü zaman göllerin yüzeyinde bulunan sular donmaya başlar. Yani
donma olayı göl yüzeyinde başlar. Çünkü donan suyun hacmi büyüdüğü için özkütlesi azalır. 0 °C’de buzun özkütlesi
sudan daha küçük olduğundan su üstünde toplanır. Şayet
suyun diğer sıvılar gibi sıcaklığı düştüğünde, büzülerek
Görsel 5.52: Göllerde su-buz dengesi
özkütlesi artsaydı göller soğuk havalarda dipten donmaya
başlardı. Bu durum göllerde yaşayan canlıların yok olmasına sebep olurdu.
Su +4 °C sıcaklıktan itibaren diğer sıvılar gibi sıcaklığı arttıkça hacmi artar yani genleşir. Çaydanlıkla ocağın üstüne koyulup ısıtılan suyun sıcaklığı arttığında genleşerek taşmasının nedeni budur.
Tencere içinde yemek pişerken yemeğe katılan suyun genleşerek taşmasının nedeni de yine suyun
+4 °C’den sonra sıcaklığı arttıkça genleşmesidir. Suyun 0 °C ile +8 °C sıcaklıkları arasında özkütle-sıcaklık ve hacim-sıcaklık grafikleri aşağıdaki gibi olur.
d (g/cm3)
V (cm3)
V2
1
V1
0.9978
0
+4
+8
Suyun özkütle - sıcaklık grafiği
T (0C)
0
+4
+8
Suyun hacim - sıcaklık grafiği
246
T(0C)
ISI VE SICAKLIK
ÜNİTE ÖZETİ
1. Maddelerin tanecikleri sürekli titreşim halinde olup kinetik enerjiye sahiptir. Sahip oldukları bu
kinetik enerjinin ortalama ölçüsüne sıcaklık adı verilir. Termometre ile ölçülüp SI birim sisteminde
birimi Kelvin’dir. Maddeler yükleri ve bağları sayesinde de potansiyel enerjiye sahiptir. Maddenin
sahip olduğu kinetik ve potansiyel enerji toplamına iç enerji adı verilir. Alınıp verilerek iç enerjinin
değişmesini sağlayan enerjiye de ısı adı verilir. Isı, kalorimetre kabı ile ölçülür. Birimi Joule’dür. Isı,
transfer edilen enerji olduğundan maddelerin ısısından bahsedilemez. Isı alan maddenin iç enerjisi
artarken ısı veren maddelerin iç enerjisi azalır.
2. Termometreler ölçeklendirilmelerine göre de sınıflandırılır. Yaygın olarak kullanılan bu tip termometrelere Kelvin, Celcius, Fahrenheit termometresi örnek olarak verilebilir. Bu termometreler suyun
donma ve kaynama değerlerini farklı gösterir.
3. Maddeye ısı verildiğinde maddenin sıcaklığı, fiziksel hâli değişebilir. Madde genleşip etrafa ışıma
yapabilir. Eşit ısı alışverişi sonucunda sıcaklık değişimi maddelerin hepsinde aynı değerde gerçekleşmez. Maddelerin sıcaklığını 1°C değiştirebilmek için gerekli ısıya ısı sığası adı verilir. Isı sığası
fazla olan maddelerin sıcaklığındaki değişim az olur. Yazın başlangıcında Güneş’ten aynı ısıyı alan
denizlerin sıcaklığının karalara göre daha az artmasının sebebi de budur.
4. Eşit ısı alışverişi sonucunda eşit kütleli farklı maddelerin sıcaklıklarındaki değişim de farklı olur.
Bu farkı maddenin öz ısısı belirler. Öz ısı, maddenin birim kütlesinin ısı sığasıdır. Diğer bir deyişle
maddelerin birim kütlesinin sıcaklığını 1°C değiştirebilmek için gereken enerjidir. Öz ısısı büyük
olan maddelerin sıcaklık değişimi az olur.
5. Madde ısı alışverişi yaptığında fiziksel hâli değişebilir. Maddenin enerji alarak katı halden sıvı hâle
geçmesine erime, sıvı haldeki maddenin buhar basıncının dış basınca eşit olduğu duruma kaynama,
gaz haline geçmesine de buharlaşma adı verilir. Maddenin enerji kaybederek gaz halinden sıvı hale
geçmesine yoğuşma, sıvı halden katı hale geçmesine de donma adı verilir. Madde erime, kaynama ve
buharlaşma esnasında dışarıdan enerji alır; yoğuşma ve donma esnasında ise dışarıya enerji verir.
6. Farklı sıcaklıktaki maddeler yalıtılmış ortamda bir araya getirildiğinde sıcaklığı yüksek olandan
düşük olana doğru ısı akışı gerçekleşir. Isı alışverişi maddelerin denge sıcaklığına ulaşmasıyla son
bulur. Sıcaklığı yüksek olan maddenin verdiği ısı, sıcaklığı düşük olan madde tarafından alınmıştır.
7. Isı maddelerde iletim, konveksiyon ve ışıma şeklinde üç yolla yayılır. İletim yoluyla yayılmada ısı
alan madde tanecikleri titreşerek titreşimini komşu atomlara iletir. Akışkanlarda ısının yayılması
baskın şekilde konveksiyon ile gerçekleşir. Konveksiyon yoluyla ısının yayılması sıcaklıkla birlikte
özkütlesi değişen taneciklerin sıvı içinde yer değiştirmesi ile gerçekleşir. Sıcaklığı 0 K’in üstündeki
tüm maddeler ışıma yoluyla etrafa ısı yayar. Isının yayılması elektromanyetik dalgalar aracılığı ile
gerçekleşir. Işıma yoluyla ısı transferinin gerçekleşmesi için maddesel ortama ihtiyaç yoktur.
8. Sıcaklık herkes tarafından aynı hissedilmez. Kişinin psikolojik ve fizyolojik yapısı, ortamın nemi,
rüzgârlı olup olmaması, rüzgârlıysa rüzgârın hızı sıcaklığın farklı hissedilmesine yol açar.
9. Isının etkilerinden bir diğeri, küresel ısınmaya sebep olmasıdır. Fosil yakıtların kullanımı sonrası
ortaya çıkan CO2 gazları sera etkisi sonucunda Dünya’nın sıcaklığını arttırarak küresel ısınmaya
sebep olur.
10. Isının etkilerinden biri de genleşemeye sebep olmasıdır. Isıyla birlikte sıcaklığı artan maddenin
tanecikleri daha fazla titreşir. Titreşim genlikleri artan taneciklerin arası açılır. Bu da maddenin boyutlarının artışına sebep olur. Bu olaya genleşme adı verilir.
11. Tüm sıvı maddeler ısıtıldıklarında genleşirken su biraz farklı davranır. Isı alan suyun sıcaklığı,
0 °C’den +4 °C’ye yükselirken hacmi küçülür, özkütlesi ise artar. Suyun hacmi + 4 °C’de en küçük
değerini alırken özkütlesi de su için en büyük değer olan 1 g/cm3 e ulaşır. Suyun bu farklı davranışı
göllerde balık ve bitki hayatı için önemli rol oynar. +4 °C’de en büyük özkütleye sahip su dibe çökerek göllerin en alt kısmında sıcaklığın bu değerde sabit kalmasını sağlar. Bu sıcaklık değeri, bazı
bitkiler ve balıklar için yaşama ve üreme ortamı sağlar.
247
5. ÜNİTE
5. ÜNİTE ÖLÇME SORULARI
A) Aşağıdaki okuma parçalarını okuyarak ilgili soruları cevaplandırınız.
1. Sera Etkisi
Canlılar yaşamak için enerjiye gereksinim duyarlar. Dünya üzerinde yaşamın devamını sağlayan enerji, çok sıcak olduğu için enerjisini uzaya yayan Güneş’ten gelir. Bu enerjinin çok küçük
bir oranı Dünya’ya ulaşır. Dünya’nın atmosferi, gezegenimizin üzerinde koruyucu bir örtü etkisi
yaratır, havasız bir ortamda olabilecek sıcaklık değişimlerini engeller. Güneş’ten gelen, ışınlar
halinde yayılan enerjinin çoğu Dünya’nın atmosferinden geçer. Dünya bu enerjinin bir bölümünü
emer, bir bölümünü de yüzeyinden tekrar yansıtır. Bu yansıtılan enerjinin bir bölümü atmosfer
tarafından emilir. Bunun sonucunda Dünya yüzeyi üstündeki ortalama sıcaklık, atmosferin yokluğu durumunda olabilecek sıcaklıktan daha yüksektir. Dünya’nın atmosferi bir sera ile aynı etkiye
sahiptir, bundan dolayı sera etkisi terimi kullanılmaktadır. 20. yüzyılda sera etkisinden daha çok
bahsedildiği söylenmektedir.
Dünya atmosferinin ortalama sıcaklığının arttığı bir gerçektir. Karbondioksit yayılımındaki
artışın, 20. yüzyıldaki sıcaklık artışının temel kaynağı olduğu gazete ve dergilerde sıklıkla söylenmektedir.
Ali adında bir öğrenci, Dünya atmosferinin ortalama sıcaklığı ve Dünya üzerinde karbondioksit
yayılımındaki artış arasındaki olası ilişkiye ilgi duyar. O, bir kitaplıkta aşağıdaki iki grafiğe rastlar.
20
Karbon dioksit
yayılımı
(yılda bin milyon ton )
�
10
1860
1870
1880
1890
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
1940
1950
1960
1970
1980
1990
� ®
Yıllar
Dünya atmosferinin
ortalama sıcaklığı
(°C)
�
15,4
15,0
14,6
1860
1870
1880
1890
1900
1910
1920
1930
� ®
Yıllar
Ali, bu iki grafikten şu sonuca varır: Dünya atmosferinin ortalama sıcaklık artışının, karbondioksit yayılımındaki artışa bağlı olduğu kesindir.
Soru 1. Grafiklerde Ali’nin ulaştığı sonucu destekleyen nedir?
Soru 2. Ceren adında başka bir öğrenci, Ali’nin varmış olduğu sonuca katılmamaktadır. O, iki
grafiği karşılaştırır ve grafiğin bazı bölümlerinin Ali’nin sonucunu desteklemediğini söyler.
Grafiklerin, Ali’nin sonucunu desteklemeyen bölümlerine bir örnek veriniz. Yanıtınızı açıklayınız. 248
ISI VE SICAKLIK
2. Sıcakta Çalışma
Murat, eski bir evin tamir işinde çalışmaktadır. Arabasının bagajında bir şişe su, biraz metal
çivi ve bir parça kereste bırakmıştır. Araba güneşte üç saat durduktan sonra içindeki sıcaklık
yaklaşık 40 dereceye ulaşır.
Arabanın içindeki nesnelere ne olur? Her ifade için "Evet" ya da "Hayır" ı daire içerisine alın.
Bu, nesnelerin başına ne gelir?
Hepsi aynı sıcaklığa ulaşır.
Evet/Hayır
Bir süre sonra su kaynamaya başlar.
Evet/Hayır
Bir süre sonra metal çiviler kızarmaya başlar.
Evet/Hayır
Metal çivilerin sıcaklığı suyun sıcaklığından fazladır.
Evet/Hayır
3. Fincanlar
Murat, 90 ºC sıcaklığında bir fincan kahve ile 5 ºC sıcaklığında bir fincan sütü sıcaklığı
20 ºC olan bir odadaki masanın üzerinde bırakıyor. Fincanlar aynı şekil ve ölçüdedir ve her içeceğin hacmi de aynıdır.
10 dakika sonra kahve ve sütün sıcaklığı ne olabilir?
A) 70 ºC ve 10 ºC
B) 90 ºC ve 5 ºC
C) 70 ºC ve 25 ºC
D) 60 ºC ve 5 ºC
249
5. ÜNİTE
B) Aşağıdaki sorulara vereceğiniz cevapları boş bırakılan yerlere yazınız.
1. 0 °C’deki buzun sıcaklığını -3 ºC, suyun kaynama noktasını ise 93 ºC gösteren hatalı bir termo-
metre gerçek sıcaklığı 50°C olan suya daldırılırsa kaç °C’yi gösterir?
2. -30 °C sıcaklığa sahip 10 g buza 310 cal ısı verilirse maddenin son sıcaklığı ve hâli ne olur?
(csu = 1 cal/g°C, cbuz = 0,5 cal/g°C, Le = 80 cal/g)
3. 0 °C sıcaklığa sahip 100 g kütleli saf K katısına ısı verilerek 50 °C sıcaklığında gaz hâline
dönüşmesi sağlanıyor. K’ nın erime sıcaklığı 20 °C, kaynama sıcaklığı ise 40 °C olduğuna göre
a) Sıcaklık-ısı grafiğini çiziniz.
b) Başlangıçta K’nın kütlesi 2 kat fazla olsaydı bir önceki şıkta çizdiğiniz grafik nasıl değişirdi?
(cK(Katı) = 0,2 cal/g°C, cK(sıvı) = 0,5 cal/g°C, cK(gaz) = 0,1 cal/g°C, Le = 20 cal/g, Lb= 50 cal/g)
Sıcaklık (°C)
4. Isıca yalıtılmış bir ortamda 20 °C’de 30 gr su ile 80 °C’de
60 gr L sıvısı bir kaba koyuluyor. Maddelerin sıcaklık-ısı
grafiği yukarıdaki gibi olduğuna göre L sıvısının öz ısısı kaç
cal/gr °C’dir? (csu = 1 cal/g°C)
80
sıvı
50
su
20
0
5. A, B, C kaplarında 60 °C, 40 °C ve 20 °C
sıcaklıklarında, m1, m2, m3 kütleli aynı cins
sıvılar bulunmaktadır. B kabındaki su, C
kabına aktarıldığında denge sıcaklığı 30 °C
oluyor. Daha sonra A kabındaki su B ve C
karışımına aktarıldığında ise son denge sıcaklığı 50 °C olarak ölçülüyor. Buna göre
kaplarda bulunan su kütleleri arasındaki
ilişki nasıldır? (Kaplar yeterince büyüktür
ve ısı kaybı önemsizdir.)
60 oC
m1
A
250
Q
40 oC
m2
B
Isı (cal)
20 oC
m3
C
ISI VE SICAKLIK
6. Isı iletim katsayıları tabloda verilen, boyları ve kalınlıkları eşit metal
çubuklar özdeş ısıtıcılarla ısıtılıyor. Hangi çubuğun üzerindeki mum
daha erken erir?
Metal
Isı iletim katsayısı ( W/m.K )
Demir
58
Bakır
229
Alüminyum
396
7.Metal bir tel şekildeki gibi kıvrılmıştır. Tel ısıtılırsa a ve b
uzunlukları nasıl değişir?
a
b
C) Aşağıdaki cümleleri kutucuklara doğru (D) veya yanlış (Y) yazarak değerlendiriniz.
Yanlış olan ifadelerin doğrusunu altında kalan boşluklara yazınız.
1. Bir maddenin ısısından bahsedilemez.
2. Isı sığası maddeler için ayırt edici özelliktir.
3. Isıl dengeye ulaşıldığında maddelerin sıcaklık değişimleri eşit olur.
4. Isı yalıtımında kullanılan malzemelerin ısı iletim katsayıları küçük olmalıdır.
5. +4 °C sıcaklığındaki suya ısı verildiğinde suyun hacmi artar.
D) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri kutu içinde verilen sözcük ya da sözcük öbekleriyle tamamlayınız.
1. SI birim sisteminde ısı birimi ………….…..dür.
2. Madde moleküllerinin sahip olduğu potansiyel ve kinetik enerjilerinin toplamına……….denir.
3. Eşit ısı verilen eşit kütleli iki maddeden …………………büyük olanın sıcaklık değişimi az olur.
4. Hâl değiştirme esnasında saf maddelerin taneciklerinin ……………………… değişmez. Bu yüzden maddenin sıcaklığı sabit kalır.
5. Isı alışverişi yapan maddelerin ulaştıkları son sıcaklığa denge sıcaklığı, bu duruma …………………….. adı verilir.
6. Katılarda ısı aktarımı ……………….. yoluyla gerçekleşir.
7. Isı iletim hızı iki ortam arasındaki sıcaklık farkı ile…………………….. orantılıdır.
8. ……… bağlı olarak hissedilen sıcaklık gerçek sıcaklıktan daha yüksek ya da daha düşük olabilir.
9. +4 ºC’deki su donarken özkütlesi ……………..
10. Termostatlar maddelerin …………………….özelliğinden faydalanılarak yapılmış araçlardır.
ısıl denge
nem
genleşme
öz ısı
iç enerji
azalır
Joule
artar
doğru
ışıma
kinetik enerji
iletim
251
5. ÜNİTE
E) Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularda uygun olan seçeneği işaretleyiniz.
1. İlk sıcaklıkları 30 °C ve 10 °C, kütleleri 2m ve m olan aynı cins sıvılar, X ve Y kaplarına konulup
20 °C deki oda sıcaklığında yeterince bekletilerek denge sıcaklığına ulaşmaları sağlanıyor. Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Son durumda sıcaklıkları eşitlenir. B) X kabındaki sıvısının iç enerjisi, Y kabındakinden büyüktür.
C) Başlangıçta X kabındaki sıvının ısısı Y kabındakinden büyüktür. D) Son durumda iki sıvının molekülerinin titreşim hızları eşittir.
E) X kabındaki sıvının sıcaklığı azalırken Y kabındakinin sıcaklığı artmıştır.
2. Bir demir parçasının sıcaklığı farklı ortamlarda Celsius ve Kelvin ölçekli termometrelerle
ölçüldüğünde aşağıdaki değerlerden hangisi kesinlikle ölçülemez?
A) -50 °C
B) -10 K
C) 30 °C
D) 250 K
E) 1250 °C
3. Buzdolabından çıkarılan vişne suyu oda sıcaklığında bulunan bir bardağa koyulduğunda;
I) Vişne suyunun ısısı artar.
II) Ortamdan vişne suyuna ısı aktarılır.
III) Vişne suyunun iç enerjisi artar.
Bilgilerinden hangisi ya da hangileri doğrudur?
A)Yalnız I
B)Yalnız II C)Yalnız III
D) II ve III
E) I, II ve III
4. Şekildeki gibi X ve Y termometreleri suyun donma noktasını
sırasıyla -22 °X ve -10 °Y, suyun kaynama noktasını sırasıyla 78 °X
ve 50 °Y göstermektedir.
Buna göre hangi sıcaklıkta bu iki termometre aynı değeri gösterir?
A) 0
B) 8
C) 16
D) 32
E) 40
5. Meteoroloji Genel Müdürlüğü verilerine göre Dünya’da en yüksek sıcaklık 13 Temmuz 1913’te 56,7 °C ile Greenland Ranch’ta (California, USA), en düşük sıcaklık ise 21 Temmuz 1983’te -89.2 °C ile Vostok’ta (Antarktika) ölçülmüştür. Bu değerleri ölçmek için aşağıda tabloda erime ve kaynama noktaları verilen K, L ve M sıvıları ile yapılan hangi termometre veya termometreler kullanılmalıdır?
A) Yalnız K
Sıvı
Erime sıcaklığı (°C)
Kaynama sıcaklığı (°C)
K
-144
78
L
-40
357
M
-163
-57
B) Yalnız L
C) Yalnız M
D) K ve L
252
E) K, L ve M
ISI VE SICAKLIK
6. Isı kapasiteleri aynı olan X ve Y katılarına eşit ısı verildiğinde, hal değiştirmeyip sadece sıcaklıklarının değiştiği gözleniyor.
Buna göre X ve Y katıları için
I. Kütleleri farklıdır.
II. Sıcaklık değişimleri aynıdır.
III. Depoladıkları ısı aynıdır.
İfadelerinden hangisi ya da hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve III
E) I, II ve III
7. Aşağıda verilen maddelerin hangisi veya hangilerinden ısı alındığı an sıcaklık bir süre sabit kalabilir?
I. Erime sıcaklığındaki katı
II. Erime sıcaklığındaki sıvı-katı karışımı
III. Donma sıcaklığının üstündeki sıvı
IV. Kaynama sıcaklığındaki gaz
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) II ve IV
D) I ve II
E) I, II ve III
8. m kütleli saf sıvı için ısı-sıcaklık grafiği şekildeki gibi çiziliyor. Buna göre 1, 2 ve 3. bölge-
lerde ısı sığası değişimi için ne söylenebilir?
Isı
1. bölge
2. bölge
3. bölge
A) Artar
Artar
Sabit
B) Sabit
Azalır
Sabit
3
1
2
C) Sabit
Sabit
Azalır
D) Sabit
Sabit
Artar
E) Azalır
Artar
Sabit
Sıcaklık
0
T1
T2
T3
9. Eşit zaman aralıklarında eşit ısı veren kaynak Sıcaklık
yardımıyla ısıtılan saf bir maddeye ait sıcaklık- zaman
grafiği şekildeki gibi verilmiştir.
T3
Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
t
2t 3t 4t
0
A) Başlangıçta madde katı haldedir.
-T2
B) Madde, 4t anında gaz halindedir.
C) Maddenin erime ısısı buharlaşma ısısına eşittir.
D) t-2t zaman aralığında maddenin moleküllerinin
ortalama kinetik enerjisi değişmemiştir.
-T1
E) 4t-5t zaman aralığında maddenin iç enerjisi değişmemiştir.
253
5t
Zaman
5. ÜNİTE
10. Aynı koşullarda bulunan ve özdeş ısıtıcılarla ısıtılan saf X, Sıcaklık
Y ve Z katılarına ait sıcaklık zaman grafiği şekildeki gibidir.
Buna göre,
I. X ile Y aynı madde, Z ise bunlardan farklıdır.
X
II. mY > mX = mZ
Y
III. X’in ısı sığası en büyüktür.
Yukarıdaki ifadelerden hangisi ya da hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) II ve III
D) I ve III
E) I, II ve III
0
11. Eşit kütleli X ve Y maddelerine ait ısı-sıcaklık grafiği, şekildeki gibi verilmektedir. Bu maddelere ait öz ısıların oranı cx / cy kaçtır?
A) 1
B) 1/2
C) 3
D) 5/3
E) 3/5
Z
Zaman
Q (cal)
5Q
X
Y
Q
T (°C)
0
12. Saf bir sıvıya ait sıcaklık-ısı grafiği yandaki gibi veri-
liyor. Bu sıvının 1g’ını buharlaştırmak için 50 cal ısı
gerekiyorsa 1g’ının sıcaklığını 1°C değiştirmek için
kaç cal ısı gerekir?
A) 10
B) 8
C) 4
D) 2
E) 1
T
2T
5T
T (°C)
25
0
200
400 Q (cal)
13. Isıca yalıtılmış bir ortamda 20 ºC ve 30 °C sıcaklığa sahip iki sıvı karıştırılırsa denge sıcaklığı aşağıdakilerden hangisi gibi olamaz?
A) 22 B) 25
C) 27
D) 29 E) 32
14. Isı alışverişi yapan iki madde ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi veya hangileri
doğrudur?
I. Sıcaklığı yüksek olan madde sıcaklığı düşük olan maddeye ısı verir.
II. Her iki maddenin iç enerjileri eşitlendiğinde ısı alışverişi durur.
III. Denge sıcaklığına ulaştıklarında ısı alışverişi gerçekleşmez.
A) Yalnız I
B) Yalnız III
C) I ve II
D) I ve III
E) I, II ve III
15. 0 oC’de 20 g buz ile 0 oC’de 100 g su ısıca yalıtılmış bir ortamda karıştırılıyor. Bu karışımla ilgili aşağıda verilenlerden hangisi doğrudur?
A) Buzun tamamı erir.
B) Buzun bir kısmı erir.
C) Aralarında ısı alışverişi olmaz.
D) Suyun bir kısmı donar.
E) Suyun sıcaklığı düşer.
254
ISI VE SICAKLIK
16. Sıcaklıkları farklı olan K ve L maddeleri ısıca yalıtılmış bir ortamda ısı alışverişi yapmaktadır.
Maddeler ısıl dengeye ulaştığında
I. Hacimce genleşmeleri
II. Sıcaklık değişimleri
III. Isı değişimleri
Yukarıda verilen niceliklerden hangisi ya da hangileri kesinlikle eşittir?
A) I ve II
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) II ve III
E) I, II ve III
17. Isıca yalıtılmış bir ortamda bulunan 35 ºC’deki suyun içine bir miktar buz parçası atılıyor.
Sistem ısıl dengeye ulaştığında son sıcaklık 5 ºC olduğuna göre,
I. Buzun ilk sıcaklığı – 10 ºC’dir.
II. Isıl dengeye ulaşıldığında buzun tamamı erimiştir.
III. Başlangıçta buzun kütlesi suyun kütlesinden azdır.
Yukarıda verilen yargılardan hangisi veya hangileri kesinlikle doğrudur?
A) I ve II
B) Yalnız II
C) II ve III
D) I ve III
E) I, II ve III
18.Kavram haritasındaki boşlukları
doldurmak için aşağıda verilen
kelimeler kullanıldığında hangisi
boşta kalır?
A) Öz ısı
B) Joule
C) Konveksiyon
D) Işıma
E) Isı
19. Isıca yalıtılmış bir ortamda bir miktar su ile bir miktar
buz karışımı hazırlanmıştır. Kaptaki suyun kütlesinin zamana bağlı değişim grafiği verilmiştir.
Buna göre,
I. Başlangıçta buzun sıcaklığı 0 ºC’den küçüktür.
II. Başlangıçta suyun sıcaklığı 0 ºC’dir.
III. II. zaman aralığında suyun bir kısmı donmuştur.
IV. I. zaman aralığında suyun sıcaklığı azalmaktadır.
Yargılardan hangisi veya hangileri doğrudur?
A) I ve II
B) II ve III
C) II, III ve IV
D) I, III ve IV
E) I, II, III ve IV
20. I. Mukavva II. Bakır III. Strafor
Aşağıdakilerden hangisi ya da hangileri ısı yalıtkanı olarak kullanılabilir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) I ve III
E) I, II ve III
255
5. ÜNİTE
21. Aynı maddeden yapılmış X, Y ve Z iletken
çubuklarının kalınlıkları ve boyları şekildeki
gibidir. Buna göre maddelerin ısı iletim hızları
arasındaki ilişki nasıldır?
A) X > Y > Z
B) X = Y = Z
C) X = Y > Z
D) Z > Y > X E) Z > X > Y
X
A
l
Y
A
2A
2l
Z
l
22. Isı iletim katsayıları arasında A>B>C ilişkisi olan aynı boyutlardaki malzemelerden şekildeki
tabakalar oluşturulmuştur. Isı yalıtımında kullanılmak istenirse tabakaların tercih edilme
sıralaması nasıl olmalıdır?
A) I, II, III
B) I, III, II
C) III, II, I
D) III, I, II
E) II, III, I
23. Yaz günü güneş ışığı altında kalan masanın ahşap kısımlarına rahatça dokunabilen kişi, metal
kısımlarına rahatça dokunamaz. Bunun sebebi,
I. Metalin öz ısısı daha yüksektir.
II. Metalin sıcaklığı ve ahşabın sıcaklığından fazladır.
III. Metalin ısı iletkenliği ahşabınkinden yüksektir.
yukarıdakilerden hangisi ya da hangileridir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II
E) I ve III
24. Aynı maddeden yapılmış ve boyları eşit olan (Lxi = Lyi) x ve y metallerinin sıcaklıkları arasında
Txi<Tyi ilişkisi vardır. Isı alışverişi sadece iki metal arasında olacak şekilde metaller üst
üste koyulursa son boyları Lxs, Lys ile son sıcaklıkları Txs ve Tys arasındaki ilişki nasıl
olur?
A) Lxs = Lys ve Txs = Tys
B) Lxs < Lys ve Txs = Tys
C) Lxs < Lys ve Txs < Tys
D) Lxs > Lys ve Txs > Tys
E) Lxs > Lys ve Txs = Tys
25. İki duvar arasındaki uzaklık bir çelik metre ile 40 °C sıcaklıkta ölçüldüğünde x1, 0 °C’ de
ölçüldüğünde x2 ve -10 ºC’de ölçüldüğünde x3 olarak bulunuyor. Buna göre x1, x2 ve x3 arasındaki ilişki nasıl olur? (Duvarların genleşmesi önemsizdir.)
A) x1 = x2 = x3
B) x1 > x2 > x3
C) x3 > x2 > x1
D) x2 > x3 > x1
E) x1 > x3 > x2
256
ISI VE SICAKLIK
ÖĞRENDİKLERİMİZİ İLİŞKİLENDİRELİM
1. Isıtıcılar, ısıyı sıcak yerden soğuk yere taşıyan cihazlardır. Klima ve buzdolabı gibi soğutucular ise şekildeki
gibi tersine çalışır. Yani ısıyı soğuk ortamdan alıp sıcak
başka bir ortama taşır. Örneğin klimalar yaz mevsiminde ısıyı, sıcak bir odadan daha sıcak olan dış ortama
taşır. Bu bilgilerden yola çıkarak
a) Klimalar çalışırken dışarıya açılan oda kapılarını
niçin kapatırız?
b) Buzdolabının kapısını açarak mutfak soğutulabilir mi?
2. Isı alan maddelerin boyutlarının arttığı ve ısı verdiklerinde boylarının kısaldığını, suyun ise
0 ile +4 oC arasında ters davrandığını genleşme konusundan biliyorsunuz. Genleşme, katı ve
sıvılar için ayırt edici özelliktir. Ayrıca maddelerde ısı iletim hızı da ayırt edici özelliklerdendir.
Özellikle kış günlerinde raftan alınan çay bardağına sıcak çay doldurulmadan önce içine metal kaşık koyulur. Yukarıdaki bilgilerden yola çıkarak bunun nedeni ne olabilir? Açıklayınız.
3. Beton ve demir karışımıyla yapılan binaların zaman zaman duvar ve kolonlarında eğrilmeler, dış sıvalarda dökülmeler olması sıkça rastlanılan bir olaydır. Bu iki olumsuz durumu sıcaklığı artan maddelerin genleşmesi ilkesiyle nasıl açıklayabilirsiniz?
4. Şekildeki düzenek oda sıcaklığında iken zil çalmıyor, lamba
yanmıyor, alarm çalmıyor. X ve Y metal çiftlerinin genleşme
katsayıları arasındaki ilişki, λx > λy’dir. Ortamın sıcaklığı
azaltılırsa zil, lamba ve alarmın davranışı için ne söylenebilir?
5. Dünya'nın %70’inin sularla kaplı olduğunu biliyorsunuz. Su, canlıların hayatını sürdürmesi
için hayati önem taşıyan, dünya üzerindeki en önemli maddedir. Su deyince aklımıza sadece
canlılar için yaşam kaynağı olan içme suyu mu gelir? Aslında suyun en önemli faydalarından
biri de atmosferin ısıl dengesini ayarlamaktır. Bu sayede gece ile gündüz arasındaki sıcaklık
farkı, daima insanların ve diğer canlıların dayanabileceği bir sınırda kalmaktadır. Peki, sizce bu durum suyun hangi özelliği ile ilgili olabilir? Denizlerimiz su yerine demir sıvısıyla
kaplı olsaydı gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkı sizce daha mı az olurdu yoksa fazla
mı? Neden?
257
1. ÜNİTE
ÜNİTE
6.
ELEKTROSTATİK
9.6.1. ELEKTRİK YÜKLERİ
9.6.1.1. Elektrik Yüklerinin Özellikleri
9.6.1.2. Elektriklenme ve Elektriklenme Çeşitleri
9.6.1.3. İletken ve Yalıtkanlarda Yük Dağılımları
9.6.1.4. Yüklü Cisimler Arasındaki Etkileşim
9.6.1.5. Elektrik Alan
258
258
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ
Yıldırımlar ve şimşekler herkesin ilgisini çeken ve doğanın en güzel görüntülerinden birini
oluşturan olaylardır. Bununla beraber doğanın en
öldürücü olaylarından biridir. Yıldırım, yağmurlu
havalarda bulutlarda biriken elektrik yüklerinin
toprağa akmasıdır. Ortalama bir yıldırım yere düştüğünde 100 wattlık bir ampulü, 95 yıl yakacak kadar bir enerji yayar. Peki, nasıl oluyor da bu enerji
bulutlarda birikebiliyor ve hava yalıtkan olduğu
halde yere düşebiliyor?
Bu ünitede öncelikle yük ve birim yük kavramları tanıtılıp bu kavramlar ile günlük hayatta karşılaşılan bazı olaylardan örnekler verilerek elektrikle yüklenme yolları açıklanacaktır. Ünitenin ilerleyen bölümlerinde elektrikle yüklenen iletken ve yalıtkanlar tanıtılıp üzerlerinde biriken yük dağılımları karşılaştırılacaktır. Faraday kafesinin kullanım alanları ve topraklama olayları açıklanarak günlük
hayattaki öneminden bahsedilecektir. Ünitemizin son kısmında ise elektrik yüklü cisimler arasındaki
etkileşimler üzerinde durulacaktır. Elektrik alan kavramı anlatılarak elektriksel kuvvet ile arasındaki
ilişki açıklanacaktır.
259
259
6. ÜNİTE
HAZIRLIK SORULARI
1. Plastik tarakla saçınızı tararken saçlarınızın tel tel dikleşmesinin nedeni ne olabilir?
2. Yüksek binaların üzerine kurulan paratoner hangi amaçla kullanılır?
3. Elektrik teknisyenleri çalışırken niçin plastik eldiven kullanırlar?
4. Elektrik tesisatı döşenirken topraklama hattı çekilmesinin nedeni nedir?
9.6.1. ELEKTRİK YÜKLERİ
Özellikle kış aylarında üzerinize giydiğiniz kazağı çıkarırken küçük kıvılcımlar çıkabilir ve çıtırtılar duyabilirsiniz. Evinizdeki halının üzerinde biraz yürüyüp Görsel 6.1’deki gibi kapı
koluna dokunduğunuzda ya da otomobil ile bir süre seyahat edip
araçtan inip aracın metal kısımlarına dokunduğunuzda bir an
yine o çıtırtıyı duyup çarpıldığınız olmuştur. Bazen arkadaşınızla
tokalaşırken de aynı çarpılmayı yaşamışsınızdır. Bu kıvılcımların ve çarpılmanın nedeni nedir diye hiç merak ettiniz mi?
Görsel 6.1: Elektrik kıvılcımı
Saçınızı plastik bir tarakla taradıktan sonra saçlarınızın tel tel dikleştiği olmuştur. Benzer şekilde çocukların plastik kaydıraktan kayarken yine saçlarının nasıl havaya kalktığını görmüşsünüzdür.
Yağmurlu bir günde bulutlar ve yeryüzü arasında oluşan yıldırım düşmesi veya şimşek çakmasından
çoğunuz korkarsınız değil mi? Bunlar gibi birçok olayın oluşmasının sebebi maddelerde bulunan
elektrik yükleridir. Durgun haldeki elektrik yükleri, aralarındaki etkileşme kuvvetlerini ve elektrikle
yüklü cisimlerin denge durumlarını inceleyen elektriğin bölümüne elektrostatik (durgun elektrik)
denir. Durgun elektriğin günümüzde birçok yerde kullanım alanı vardır. Buna parçacık hızlandırıcılar,
baca filtreleri, bilgisayar, fotokopi ve baskı makineleri örnek olarak sayılabilir.
9.6.1.1. Elektrik Yüklerinin Özellikleri
İnsanlar MÖ 600 yıllarından bu yana elektriksel ve manyetik
olayları gözlemlemeye başlamışlardır. O dönemlerde kumaşa sürtülen kehribar taşlarının saman çöpü ve tüy gibi bazı hafif cisimleri çektiğini fark etmişlerdir. Daha sonraki yıllarda bu olayın sadece
kehribar ile sınırlı olmadığı görülmüştür. 18. yüzyılın sonlarında Görsel 6.2’de görülen Benjamin Franklin, (1706-1790) yaptığı bir dizi
deney sonucunda iki çeşit elektrik yükünün var olduğunu söylemiştir.
Franklin, henüz bu yüklerin neden kaynaklandığını bilmediği için onlara elektrik akışkanı ya da elektrik ateşi adını vermişti. Ona göre
bu yükler, maddelere girebilir ya da maddelerden çıkabilirdi. Camın,
kumaşa sürtülmesiyle oluşan ateşe pozitif (artı), plastiğin kumaşa
sürtülmesiyle oluşan ateşe de negatif (eksi) adını vermiştir. Franklin’e göre akışkanın girdiği madde pozitif yükle, akışkanın çıktığı
madde ise negatif yükle yükleniyordu.
Görsel 6.2: Benjamin Franklin
260
ELEKTROSTATİK
Benjamin Franklin, aynı zamanda yükün yok edilemeyeceğini ve
yoktan da var edilemeyip sadece maddeden maddeye geçiş yaptığını
belirterek toplam yükün de doğada daima sabit kaldığını söylemiştir.
Yaptığı deneylerle elektriksel yükleri keşfeden Franklin, yüklerin birbirini itmesi ve çekmesi olayını ve aralarındaki kuvveti de hesaplamıştır. Daha sonra yapılan çalışmalarda elektrik yüklerinin kaynağının atomun yapısında bulunan parçacıklar olduğu anlaşılmıştır.
Atomun yapısına bakıldığında üç temel parçacığın olduğu görülür.
Görsel 6.3’te görüldüğü gibi bu parçacıklar pozitif (+) yüklü protonlar,
negatif (-) yüklü elektronlar ve yüksüz nötronlardır. Proton ve nötronlar atomun çekirdeğinde bulunurken elektronlar, çekirdeğin çevresinde
bir elektron bulutu şeklinde yörüngede dolanırlar. Bir protonun yükü Görsel 6.3: Atomun Yapısı
ile bir elektronun yükü zıt işaretli ancak eşit büyüklükte olup yaklaşık
1,6x10-19 C’dur. Bu değere doğadaki en küçük yük değeri olduğundan birim yük ya da elementer
yük (e.y.) adı verilir. Yüklü maddelerin toplam elektrik yükleri daima birim yükün tam katlarıdır. Bu
özelliğe yükün kuantumlu ya da kuantalı olması denir.
1 e.y.=qe = qp = 1,6x10-19 C
Maddelerdeki elektrik yükünün kaynağı elektronlar ve protonlardır. Normal
+++++
p=e
Nötr Cisim
şartlarda tüm atomlarda çekirdekteki pro- - - - ton sayısı yörüngesindeki elektron sayısına eşittir. Bu atomlara nötr atom ya da
yüksüz atom denir. Yüksüz ifadesi hiç
+++++
p>e
Pozitif (+) Yüklü Cisim
- - yük olmaması anlamına gelmeyip artı ve
eksi yüklerin sayıca eşit olmasını ifade
eder.
Nötr bir atom, elektron kazanırsa
+++++
p<e
Negatif (-) Yüklü Cisim
------atomdaki elektronların sayısı protonların
sayısından fazla olacağından o maddeye
eksi yüklü madde adı verilir. Eğer nötr
Görsel 6.4: Proton elektron sayılarına göre cisimlerin yük durumu durumdaki atom, elektron kaybederse
protonlarının sayısı atomda kalan elektronların sayısından fazla olacağından o maddeye artı yüklü madde denir. Bu tür atomlara iyon adı
verilir. Görsel 6.4’te cisimdeki proton elektron sayılarına göre yük durumu gösterilmiştir.
DENEY 1
Amaç: Aynı işaretli yüklerin birbirine itme, zıt işaretli yüklerin ise birbirlerini
çekme etkisi göstereceğinin kavranması
Yönerge
1. Döküm ayak üzerine 1 m’lik destek çubuğunu yerleştiriniz. Bağlantı
parçaları yardımıyla 80 cm’lik destek çubuğunu yere paralel olacak
şekilde resimdeki gibi bağlayınız.
261
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-2 adet ebonit çubuk
-1 adet cam çubuk
-İpek kumaş
-Yün kumaş
-İp
-Bağlama parçası
-2 adet destek çubuğu
-Döküm ayak
6. ÜNİTE
DENEY 1
2. Ebonit çubuklardan birini, yün kumaşa 1 dk kadar sürtüp tam ortasından iple bağlayıp yere paralel duran destek çubuğuna asınız.
3. Diğer ebonit çubuğu, 1 dk. kadar yün kumaşa sürtüp asılı duran ebonite yaklaştırınız. Asılı olan ebonitin hareketine dikkat ediniz.
4. Cam çubuğu, ipekli kumaşa 1 dk. kadar sürtünüz. Cam
çubuğu asılı olan ebonite yaklaştırınız. Ebonit çubuğun hareketine dikkat ediniz.
Sonuca Varalım
• Yün kumaşa sürtülmüş ebonit çubukları birbirine yaklaştırdığınızda asılı olan ebonit çubuk,
diğerine yaklaştı mı, uzaklaştı mı?
• İpekli kumaşa sürtülmüş cam çubuğu yünlü kumaşa sürtülmüş asılı duran ebonit çubuğa
yaklaştırdığınızda ne gördünüz? Ebonit çubuk cam çubuğa yaklaştı mı, uzaklaştı mı?
• Deney sonuçlarına bakarak asılı olan ebonit çubuğun hareketini incelediğinizde ebonit ve
cam çubukların elektriksel yüklerinin işareti için ne söyleyebilirsiniz?
Deneyden de anlaşılacağı gibi ebonit çubuklar birbirini iterken cam çubuk ile ebonit çubuk birbirini
çekmektedir. Bu olay aynı cins yüklerin birbirini itmesi ve zıt yüklerin birbirini çekmesinden kaynaklanır. Nötr cisimler arasında herhangi bir etkileşim olmaz. Ancak nötr cisimler, yüklü cisimler tarafından
her zaman çekilir. Görsel 6.5’te yüklü ve nötr cisimler arasındaki etkileşim şekilleri görülmektedir.
a
- - - - - - - - - - ebonit çubuk
a
a
- - - - - - - - - - ebonit çubuk
+++ +++
+++ +++
cam çubuk
a
- - - - - - - - - - ebonit çubuk
a
i
- - - - - - - - - - ebonit çubuk
Nötr cisim
Nötr cisim
Görsel 6.5: Yüklü ve nötr cisimlerin etkileşimi
262
Nötr cisim
ELEKTROSTATİK
9.6.1.2. Elektriklenme ve Elektriklenme Çeşitleri
Nötr durumdaki maddelerin dışarıdan elektron alarak ya da dışarıya elektron vererek üzerindeki
elektrik yüklerinin sayısının değişmesine yani elektron proton dengesinin bozulmasına elektriklenme denir.
Herhangi bir yolla iki cisim arasında elektron alışverişi olduğunda cisimlerden biri elektron
kaybederken diğeri elektron kazanır. Ancak bu alışveriş sonucunda cisimlerdeki toplam yük miktarı
değişmez. Benjamin Franklin’in de söylediği gibi doğadaki toplam yük miktarı daima sabittir. Buna
yüklerin korunumu yasası denir.
Cisimler iki yolla elektriklenir.
Elektriklenme Çeşitleri
Temas ile Elektriklenme
Tesir (Etki) ile Elektriklenme
Sürtünme ile Elektriklenme
Dokunma ile Elektriklenme
Sürtünme ile Elektriklenme
Birbirine sürtünen nötr iki cisimden birinin atomları sürtünme ile verilen enerji sayesinde elektronlarını kaybeder. Diğer cisim de bu elektronları alır. Elektron alan cisimde (-) yük fazlalığı oluşurken kaybeden cisimde de (+) yük fazlalığı oluşur. Sürtünme sonrasında iki cisimden biri (+), diğeri
de (-) yükle yüklenmiş olur. Böylece sürtünme ile maddelerin elektriklenmesi gerçekleşir. Elektron
alma veya verme isteği maddenin atomik bağ yapısıyla ilgilidir.
Örneğin Görsel 6.6’daki gibi yün kumaşa sürtülen ebonit (plastik) çubuk, (-) yükle yüklenirken
kumaş da (+) yükle yüklenir. Yine Görsel 6.7’deki gibi ipek kumaşa sürtülen cam çubuk, (+) yükle yüklenirken kumaş da (-) yükle yüklenir. Aynı etki cam çubuk ile plastik malzemenin birbirine
sürtünmesiyle de elde edilir. Plastik bir malzemeye sürtülen cam çubuk (+), plastik ise (-) yükle
elektriklenir.
Görsel 6.7: Cam çubuk
Görsel 6.6: Ebonit çubuk
Sürtünen cisimler sadece birbirleriyle yük alışverişi yaptığından kazandıkları yük miktarları birbirlerine eşit, yüklerin cinsleri ise birbirlerine zıttır. Sürtünen cisimlerin ebatlarının farklı olması bu
gerçeği değiştirmez. Başlangıçta nötr olan ve ebatları farklı elektron alışverişi için uygun seçilmiş iki
cisim birbirine sürtüldüğünde yük dağılımları Görsel 6.8’deki gibi olur.
e-q
Görsel 6.8: Boyutları farklı maddelerde sürtünme ile yük aktarımı
263
+q
6. ÜNİTE
Sürtünme ile elektriklenmenin sebep olduğu olaylara yaşamdan örnekler verilebilir. Örneğin yün kazağı çıkarttıktan
sonra saç tellerinin havalanması sürtünme ile elektriklenme
yüzündendir. Kazak ile saç telleri arasında oluşan sürtünme
kazağın (+) yükle, saç tellerinin ise (-) yükle yüklenmesine
sebep olur. (-) yükle yüklenen her bir saç teli, birbirini iteceğinden saç telleri havalanır. Sürtünme olduğu için saçtan kazağa yük atlaması gerçekleşerek küçük kıvılcımların oluşmasına
sebep olur. Görsel 6.9’da görüldüğü gibi kaydıraktan kayan
çocuklarda da bu olayın benzerine rastlanır. Plastik kaydırağa
sürekli sürtünen çocuk ve kaydırak zıt yükle yüklenir. Yüklenmenin gerçekleştiği çocuğun saçlarından anlaşılır.
Görsel 6.9: Saç tellerinin elektriklenmesi
Sürtünme ile elektriklenmenin sebep olduğu olaylardan biri de yıldırım ve şimşektir.
Atmosferdeki bulutlar genelde yerden 2 km
yüksekte ve küçüktür. Ancak bazı bulutların alt
yüzeyi yerden 2 km, üst yüzeyi ise yerden 14 km
yüksekte olabilir. Bu tip bulutların içerisindeki
su buharı, atmosferin üst katmanlarında soğuk
havanın etkisiyle yoğuşarak ve donarak suya ve
buz kristallerine dönüşür. Yoğuşma ve donma
olayında ortama verilen ısı, bulutun içindeki
havayı genleştirir. Genleşen sıcak hava, bulut
içinde güçlü hava akımları oluşturarak yükselir.
Hava akımının içindeki su molekülleri ve buz
Görsel 6.10: Şimşek ve yıldırım olayı
kristalleri, tıpkı kazağa sürtünen saç gibi sürtünerek elektriklenir. (-) yüklenen molekül ve kristaller genellikle daha ağır olduklarından bulutun alt
kısmında, elektron kaybeden (+) yüklü molekül ve kristaller ise bulutun üst kısmında birikir. Sürekli
gerçekleşen bu olay sonucunda bulut o kadar fazla zıt yükle yüklenir ki oluşan elektrik alan, aradaki havanın iyonlaşmasını sağlar. Böylece (-) yükler, (+) yüklerin olduğu tarafa doğru hareket eder.
Hareket, bulutun kendi içinde olabildiği gibi bulutlar arasında da meydana gelebilir. Bu olay şimşek
olarak bilinir. Yük boşalması bulutla yer arasında gerçekleşirse yıldırım adını alır. Görsel 6.10’da
şimşek ve yıldırım olayları verilmiştir.
Dokunma ile Elektriklenme
Görsel 6.11’deki gibi yüklü bir cisim, nötr iletken başka bir cisme dokundurulduğunda (-) yükler
(elektronlar) birinden diğerine doğru akmaya başlar. Yük akışı her iki cismin potansiyelleri eşit oluncaya kadar devam eder. Böylece başlangıçta nötr olan iletken, temas sonucu yüklenip elektriklenmiş
olur.
Görsel 6.11: Dokunma ile elektriklenme
Yük akışını sağlayan etki, potansiyellerin farklı olmasıdır. Potansiyeller eşit olunca yük akışı da durur.
Dokunan cisimler küre ise potansiyeller eşitlendiğinde fazla yük, yarıçaplar oranında paylaşılmış olur.
264
ELEKTROSTATİK
Görsel 6.12 a’da görülen yarıçapları r1 ve r2, yükleri q1 ve q2 olan küreler, Görsel 6.12 b'de görüldüğü gibi iletken telle birleştirilip anahtar kapatılırsa aralarında yük alışverişi olur. Yük alış verişi
tamamlandıktan sonra kürelerin son yükleri Görsel 6.12 c’ deki gibi q'1 ve q'2 olur.
Bu son yükleri bulmak için toplam yük; toplam yarıçapa bölünerek yarıçap başına düşen yük ile
her bir kürenin yarıçapı çarpılarak son yükleri bulunur.
Kürelerin dokunma sonrası yük miktarları,
q1 + q2
q1 + q2
ql1 = r + r $ r1 ve ql2 = r + r $ r2 olur.
1
2
1
2
q2
q1
r1
r2
r2
r1
r2
r1
c
b
a
q'2
q'1
Görsel 6.12: Boyutları farklı kürelerde elektriklenme
Kürelerin yük paylaşımından sonra başlangıçtaki toplam yükü korunarak sabit kalacaktır. Bu
durumda, q1 + q2= q'1 + q'2 olur.
Toplam yükün paylaşımı sonucunda cisimler, aynı cins yükle yüklenirler. Yalıtkanlarda yükler,
hareket edemediği için dokunma sonucunda yalıtkana yük geçişi gerçekleşmez. Bu yüzden nötr bir
yalıtkan dokunma ile elektriklenmez.
Etki ile Elektriklenme
İletken nötr bir cisme yüklü başka bir cisim dokunmayacak şekilde yeterince yaklaştırılırsa yükün cinsine göre iletkenin içindeki elektronlar itilir veya çekilir. Elektronların bu hareketi sonucunda
(+) ve (-) yükler, iletkenin içinde farklı uçlarda birikir. Bu olaydan yola çıkarak Görsel 6.13.a’daki
gibi yüksüz ve birbirine değmekte olan L ve M küresine (-) yüklü K küresi yaklaştırıldığında aynı
cins yükler birbirini iteceğinden elektronlar M küresine doğru itilir. Bu durumda L ve M’nin üzerindeki yük dağılımları Görsel 6.13.b’deki gibi olur. K küresi uzaklaştırılmadan iletken L ve M küresi
birbirinden ayrılırsa Görsel 6.13.c’deki gibi iletkenler, eşit büyüklükte ve zıt yüklerle yüklenmiş olur.
Böylece başlangıçta nötr olan L ve M iletkenleri etki ile elektriklenmiş olur.
a
b
c
Görsel 6.13: Etki ile elektriklenme
Yalıtkan bir cisme yüklü cisim yaklaştırılırsa içerisinde serbest elektronlar bulunmadığı için
iletkenler gibi elektriklenmez. Ancak yalıtkanın
yüklü cisme yakın olan yerlerindeki atomlarının
yük dağılımları biraz değişir. Bu durum sadece
yüklü cisme yakın atomlarda görülür. İletkenlerdeki gibi diğer atomlardan elektron gelmemiştir.
Bu olaya kutuplanma adı verilir. Kutuplanma
olayı Görsel 6.14’te görülmektedir. Saça sürtülen tarağın nötr ve yalıtkan olan kağıt parçalarını
çekmesi kutuplanma sayesindedir.
+ +
+ +
+ ++ + +
+
+ + + +
+ +
+
+
- +
-+
- +
- + -+ -+
- +
-+ -+
- +
Görsel 6.14: Yalıtkanlarda kutuplanma
265
-+
6. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Nötr bir cam çubuk, ipek kumaşa sürtüldüğünde (+) yükle yüklenir. Buna göre,
a) İpek kumaş hangi yükle yüklenir?
b) Elektron geçişi hangi maddeden hangi maddeye olur?
Çözüm
a) Sürtünme sonucunda yüklenen cisimler zıt yüklere sahip olurlar. Buna göre ipek kumaş (-) yükle yüklenir.
b) (-) yükle yüklenen ipek kumaş cam çubuktan elektron almıştır.
2. Şekilde X ve Y kürelerinin yükleri ve yarıçapları verilmiştir.
K anahtarı kapatılırsa X ve Y kürelerinin son yükleri ne olur?
qY=+ 25 C
qX=- 9 C
Çözüm ......................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................
3. Şekildeki yalıtkan zemin üzerinde durmakta olan iletken, L ve M levhalarından L levhasına, (+) yüklü K küresi dokunduruluyor. Bu durumda L ve M levhaları üzerinde oluşan yük dağılımlarını şekil üzerinde gösteriniz.
Çözüm .................................................................................
.............................................................................................
..............................................................................................
.............................................................................................
..............................................................................................
..............................................................................................
Elektroskop
Cisimlerin elektriksel olarak yüklü olup olmadıklarını, yüklüyse yüklerinin cinsini (işaretini)
bulmaya yarayan araçlara elektroskop adı verilir.
Görsel 6.15’te görülen elektroskoplarla yapılacak yük
tespitinde öncelikle yükünün işareti bilinen bir cisme ihtiyaç duyulur. Bu cisim yardımıyla elektroskop
yüklenir ve yükü bilinmeyen maddenin bu elektroskopa yaklaştırılması veya dokundurulması sonucunda
yapraklarının davranışına bakılarak cismin yükünün
işareti belirlenir. Elektroskopun yapraklarının açılma
miktarına bakılarak da yük büyüklükleri arasında karşılaştırma yapılabilir. Ancak yükün tam olarak miktarı
(büyüklüğü) ölçülemez. Aşağıda yapacağınız deneylerle yüklü cisimlerin davranışlarını ve elektroskopla
yük belirleme işlemlerinin nasıl gerçekleştirildiğini
daha iyi kavrayacaksınız.
266
İletken topuz
Yalıtkan
Metal
İletken tel
Yaprak
Yalıtkan ayak
Görsel 6.15: Elestroskop
ELEKTROSTATİK
DENEY 2
Amaç: Cisimlerin elektrikle yüklü olup olmadığını, yüklüyse yükünün cinsinin elektroskopla nasıl tespit edildiğinin kavranması
Kullanılacak
Yönerge
Araç-Gereçler
-2 adet ebonit çubuk
1. Deneyde kullanılacak elektroskopun nötr durumda yani yapraklarının -1 adet cam çubuk
tamamen kapalı olması gerekmektedir. Şayet elektroskopun yaprakları -İpek kumaş
-Yün kumaş
açık ise topuzuna elinizle dokunarak yapraklarının tamamen kapanma-
-Elektroskop
sını sağlayınız.
2. Hiçbir işlem yapmadan ebonit çubuklardan biri ile cam çubuğu, nötr elektroskopun topuzuna ayrı ayrı dokundurarak yaprakların hareketini gözlemleyiniz.
3. Ebonit çubuklardan birini, yün kumaşa 15 s kadar sürtüp elektroskopun topuzuna dokundurunuz. Elektroskopun yapraklarındaki açılma miktarını kontrol ederek not alınız.
4. Elektroskopun topuzuna elinizle dokunarak nötr duruma getirip yaprakların tamamen ka-
panmasını sağlayınız.
5. İkinci eboniti yünlü kumaşa 30 s kadar sürtüp yine nötr elektroskopun topuzuna dokunduru-
nuz. Elektroskopun yapraklarındaki açılma miktarını kontrol ederek not alınız. Bu işlem so- nunda elektroskopu nötrleştirmeden yüklü kalmasına dikkat ediniz.
6. Cam çubuğu, ipekli kumaşa 15 s kadar sürtüp yüklü durumdaki elektroskopun topuzuna
dokundurunuz. Yaprakların hareketine dikkat ediniz.
Sonuca Varalım
• Ebonit ve cam çubukları, herhangi bir kumaşa sürtmeden doğrudan elektroskopa dokundurduğunuzda yapraklarda herhangi bir hareketlenme oldu mu?
• Yünlü kumaşa 15 s ve 30 s süreyle sürtülmüş ebonit çubukların elektroskopa dokundurulmaları sonucunda yapraklardaki açılma miktarı aynı oldu mu? Farklı ise hangi ebonit dokundurulduğunda yapraklar daha fazla açıldı? Buna göre her iki ebonitin yük miktarlarının
büyüklüğü için ne söyleyebilirsiniz?
• Ebonit tarafından yüklenmiş elektroskopa, ipeğe sürtülmüş cam çubuk dokundurulduğunda
yapraklarda nasıl bir hareketlenme oldu?
• Ebonit ve cam çubuğun yük işaretleri için ne söyleyebilirsiniz?
267
6. ÜNİTE
Deneyden de anlaşıldığı gibi yüklü cisimler, nötr elektroskopa dokundurulduğunda sadece
elektronların hareketiyle (protonlar hareket etmez) cisimdeki fazla yükler paylaşılır. Elektroskop
iletken olduğundan bu yükler tüm yüzeye dağılır. Aynı cins yükle yüklenmiş yapraklar birbirini iterek
açılır. Yapraklarda biriken yük, ne kadar fazla olursa yaprakların açılma miktarı da o kadar fazla olur.
Yüklü cisim ile elektroskop arasındaki farklı etkileşmeler şu şekilde verilebilir.
Nötr bir elektroskopun topuzuna, (+) yüklü bir cisim yaklaştırılırsa elektroskopun yapraklarındaki atomlara ait elektronlar, çekim
kuvvetinin etkisiyle topuzun K cismine yakın
yerinde toplanır. Böylece elektron kazanan
topuz (-), elektron kaybeden yapraklar ise (+)
yükle yüklenir. (+) yüklü yapraklar ise birbirini
iterek açılır.
Nötr bir elektroskopun topuzuna, (-) yüklü bir cisim yaklaştırılırsa elektroskopun topuzundaki atomlara ait elektronlar, elektroskopun
en uzak noktasına yani yapraklara kadar itilir.
Böylece elektron kazanan yapraklar (-), elektron kaybeden topuz ise (+) yükle yüklenir. (-)
yükle yüklenen yapraklar birbirini iterek açılır.
Nötr bir elektroskopun topuzuna, (-) yüklü bir cisim dokundurulursa fazlalık olan toplam yük paylaşılır. Böylece başlangıçta nötr
olan elektroskop topuzundan yaprağına kadar
(-) yükle yüklenir. (-) yükle yüklenen elektroskopun yaprakları birbirini iterek açılır. Benzer
durum (+) yüklü cismin nötr elektroskopa dokundurulması ile de gerçekleşir. Ancak bu kez
elektroskopun topuzu ve yaprakları (+) yükle
yüklenir.
(-) yüklü bir elektroskopun topuzuna, (-)
yüklü bir cisim yaklaştırılırsa topuzdaki fazla
elektronlar yapraklara doğru itilir. Yapraklar,
yük artışından dolayı biraz daha açılır. Benzer
şekilde (+) yüklü bir elektroskopun topuzuna,
(+) yüklü bir cisim yaklaştırıldığında ise yapraktaki elektronlar, (+) yüklü cismin etkisiyle
topuza doğru çekilir. Yapraklardaki (+) yük
miktarı artar. Böylece yapraklar daha da açılır.
268
ELEKTROSTATİK
(-) yüklü bir elektroskopun topuzuna, (+) yüklü bir cisim yaklaştırılırsa cisim, elektroskopun
elektronlarını topuza doğru çeker. Başlangıçtaki yük miktarlarına, cismin yaklaşma mesafesine,
geçen zamana ve ortamın özelliklerine göre elektroskopun yapraklarında üç farklı durum gözlenebilir. 1. ihtimal, elektronların bir kısmı çekilip yapraklarda bir miktar kapanma gözlenir. 2. ihtimal,
(+) yüklerin çekim etkisi daha kuvvetliyse elektronların tamamı çekilebilir. Bu durumda yapraklar
nötr olup tamamen kapanır. 3. ihtimal, (+) yüklerin çekim etkisi daha da fazla ise ve yeterince beklenirse fazlalık elektronların tamamı çekilip nötr kalan yapraklardaki nötr atomların elektronları
da çekilebilir. Böylece yapraklarda (+) yük fazlalığı oluşup yapraklar tekrar açılır. Yani (-) yüklü
yapraklar önce tamamen kapanmış sonra (+) yük ile tekrar açılmıştır. Benzer ihtimaller (-) yüklü
bir elektroskopun topuzuna, (+) yüklü bir cisim yaklaştırıldığında da gözlenir.
2. İhtimal
3. İhtimal
1. İhtimal
(-) yüklü bir elektroskopun topuzuna, (-) yüklü bir cisim dokundurulursa aralarındaki yük
paylaşımının sonucuna göre elektroskopun yapraklarında üç farklı durum gözlenebilir. 1. ihtimal
aralarında yük paylaşımı olmamıştır. Bu durumda elektroskopun yaprakları arasındaki açıklık korunur. 2. ihtimal elektroskop yük kazanmıştır. Bu durumda yapraklar daha da açılır. Son ihtimal
ise elektroskop yük kaybetmiştir. Bu durumda yapraklar biraz kapanır. (+) yüklü elektroskopa (+)
yüklü cisim dokundurulsaydı da benzer şekilde üç ihtimal ortaya çıkardı.
1. İhtimal
2. İhtimal
3. İhtimal
(-) yüklü bir elektroskopun topuzuna, (+) yüklü bir cisim dokundurulursa başlangıçtaki yük
miktarlarına göre elektroskopun yapraklarında üç farklı durum gözlenebilir. 1. ihtimal, başlangıçta elektroskop ve cismin yük miktarları birbirine eşittir. Bu durumda yükler birbirlerini nötrler.
Elektroskop nötrlendiği için yapraklar tamamen kapanır. 2. ihtimal, başlangıçta elektroskopun
yükü daha fazladır. Dokunma sonucunda yüklerin bir kısmı nötrlenir. Kalan (-) yükleri aralarında
paylaşırlar. Elektroskopun yükü hala (-) olmasına rağmen miktarı azalmıştır. Bu yüzden yapraklar
biraz kapanır. 3. ihtimal, cismin yükü daha fazladır. Önce elektroskoptaki (-) yük sayısı kadar
(+) yük nötrlenir ve elektroskopun yaprakları tamamen kapanır. Kalan (+) yükler elektroskoptan
elektron çekmeye devam eder ve her iki cisim de (+) yükle yüklenmiş olur. Bu durumda elektroskopun yaprakları yeniden açılır.
1. İhtimal
2. İhtimal
269
3. İhtimal
6. ÜNİTE
9.6.1.3. İletken ve Yalıtkanlarda Yük Dağılımları
Doğada bulunan maddeler elektrik yükünü iletme yeteneklerine göre de sınıflandırılırlar. Bazı maddeler elektriği
iletirken bazıları ise iletmezler. Bu durum maddelerin elektriksel iletkenliği ile ilgilidir. Elektrik akımını kolayca ileten,
taşıyan maddelere iletken adı verilir. Maddelerdeki elektriksel iletkenlik, katılarda elektronların hareketi, sıvılarda
ise iyonların hareketi ile ilgilidir. Metaller iyi bir iletkendir.
Metallerin elektriği iyi iletmelerinin nedeni, atomlarının dış
yörüngelerinde üç ya da daha az sayıda elektron bulunmasıdır. Hareket edebilen bu elektronlara serbest elektronlar
Görsel 6.16: Bakır kablo
adı verilir. Bu elektronlar yörüngelerinden kolayca ayrılarak
elektrik iletimini sağlar. Son yörüngelerinde aynı sayıda elektron bulunsa bile maddelerin iletkenlikleri aynı değildir. Örneğin gümüş, bakır ve altın atomlarının son yörüngelerinde bir (1) elektron bulunmasına rağmen bu elementlerin iletkenlikleri aynı değildir. Bu üç elementten gümüşün iletkenliği
bakırdan, bakırın iletkenliği ise altından daha iyidir. Bunun nedeni söz konusu elementlerin atomlarında bulunan son yörünge elektronlarının enerji seviyeleridir. Binaların elektrik tesisatlarında Görsel
6.16’da görülen bakır kabloların kullanılmasının nedeni bakırın iyi iletken olmasındandır.
Elektriği iletmeyen maddelere yalıtkan denir. Metal olmayan maddeler ise genelde yalıtkandır.
Yalıtkanların son yörüngelerinde beş ve daha fazla elektron bulunur. Son yörüngedeki elektron sayısı arttıkça yalıtkanlık da artar. Yalıtkan maddelere örnek olarak cam, plastik, yağ, asfalt, porselen,
seramik, mika, kuru kağıt, kuru ağaç, hava ve saf su verilebilir. Yalıtkan malzemeler, elektrik akımı
kaçaklarını önlemek ve canlıları elektrik akımından korumak için kullanılır. Aşağıdaki Tablo 6.1’de
bazı iletken ve yalıtkan maddeler görülmektedir.
Tablo 6.1: İletkenler ve yalıtkanlar
İletkenler
Gümüş
Bakır
Altın
Demir
Alüminyum
Tuzlu su
Nikel
Kurşun
Yalıtkanlar
Plastik
Cam
Kuru tahta
Saf su
Porselen
Seramik
Mika
Hava
Görsel 6.17’de görüldüğü gibi iletken ve yalıtkan cisimler üzerindeki yükler farklı şekilde dağılır. Genellikle iletken olan cisimlerde elektrik yükleri yüzeyin her tarafına yayılmış olarak bulunur.
Ancak sivri uçlu iletkenlerde yükler, sivri uçlarda daha fazla birikir. Yalıtkan maddeler ise bölgesel
olarak yüklendiklerinden yükler belirli bölgelerde toplanır.
iletken madde iletken madde
yalıtkan madde
Görsel 6.17: İletken ve yalıtkan maddelerde yük dağılımı
270
ELEKTROSTATİK
Elektrik yüklerinin iletkenin dış yüzeyine yayılmalarını 1836
yılında ilk kez fark eden Michael Faraday (Maykıl Faraday), iletken
ve içi boş küresel, silindirik gibi kapalı cisimlerin fazla yüklerinin
iletkenin dışında bulunduğunu ve içindeki maddeleri etkilemediğini
gözlemledi. Uygulama alanı olarak kendi buluşu olan Faraday kafesinde Görsel 6.18’deki iletken telleri bir ağ gibi örüp topraklamış ve
kafese elektrik yükü verdiğinde yüklerin iletkenin dışında toplanıp
kafes içinde yük bulunmayacağını ispatlamıştır. Görsel 6.19’daki
gibi yüklü içi boş iletken kürenin içine yüksüz bir K cismi dokundurulup daha sonra Görsel 6.20’deki gibi yüksüz bir elektroskopun topuzuna dokundurulduğunda elektroskopun yapraklarının açılmadığı
gözlemlenir. Bu da bize içi boş cisimlerin içinde yük bulunmadığını
ispatlar. Faraday kafesleri çevreledikleri hacmi, dışarıda meydana
gelen elektriksel alan değişimlerine karşı korur. Sivri uçlu cisimlerde yükler uçlarda toplanacağından yağmurlu havalarda ağaçların,
yüksek binaların altında bulunulmamalıdır. Eğer açık alanlardaysak
yere çömelmeli ve yüksekliğimizi en aza indirmeliyiz. Böyle durumlarda sığınılacak en emin yerler kapalı yerlerdir. Binaların içi en
güvenli yerler olmakla birlikte yağmurlu havalarda yıldırım düşme
ihtimaline karşı güvenlik amacıyla kapı ve pencerelerden uzak durmalıyız. Lavabo ve banyolarda su kullanmamalıyız. Kapalı metalden oluşan taşıtlar da yıldırım için bir sığınma ortamıdır. Binalar ve
araçlar gibi kapalı ortamlar yıldırıma karşı bir Faraday kafesi oluştururlar. Yükler, kafesin dış yüzeyinden akar ve içerisi koruyucu bir
kalkan özelliği gösterir.
Mıchael Faraday
Görsel 6.18: Faraday Kafesi
K
K
Görsel 6.19: İçi boş küre
Görsel 6.20: Elektroskop
Topraklama
Dokunma ile elektriklenmede yüklü cisimlerin toplam yükü, kapasiteleri
(küreler için yarıçapları) ile orantılı olarak paylaşlar. (-) yüklü ve yarıçapı Dünya’nın yarıçapından çok küçük olan bir X küresi Görsel 6.21’deki gibi iletken
telle yeryüzüne dokundurulduğunda Dünya, yüklerin hemen hemen tamamına
yakınını alır. Bu durumda X'in yükü yaklaşık sıfır olur. X küresinin yükü (+)
ise Dünya'dan X küresine elektron geçişi olur ve yine X küresinin yükü yaklaşık sıfır olur. Yüklü cisimlerin bu şekilde Dünya ile teması sonucu nötr hale
gelmesine topraklama denir.
X
Görsel 6.21: Topraklama
Görsel 6.22: Topraklama
Görsel 6.22’deki gibi (+) yüklü bir cisim iletken telle toprağa bağlanırsa topraktan elektronlar gelir ve cisim
nötr olur. (-) yüklü bir cisim toprağa bağlanırsa elektronlar
toprağa akar ve cisim yine nötr olur.
271
6. ÜNİTE
Elinizi kapının metal koluna dokundurduğunuzda oluşan çarpılma hissinin nedeni üzerinizde
fazlalık olan eksi yüklerin vücudunuzun üzerinden toprağa akmasıdır. Şayet artı yükle yüklenmişseniz topraktan size elektron gelir. Çarpılma hissi ve duyduğumuz acının nedeni vücudumuzdan toprağa doğru akan elektronların (ya da tam tersi durum) hava boşluğuna sıçramasından kaynaklanan ani
ısınma etkisidir. Cızırtı şeklindeki sesin nedeni ise elektriksel yük boşalımı esnasında aniden ısınan
havanın bir anda genleşmesidir. Yıldırım ve şimşek olaylarındaki gök gürültüsünün sebebi de atmosferdeki havanın ani yük boşalmasıyla genleşmesi sonucu oluşan hava sıkışmasıdır.
Topraklama, insan hayatı ve elektrikli cihazlarda elektrik kaçaklarına karşı korunması açısından
önemli bir yere sahiptir. Topraklama hattı ile binalarda ve işletmelerde bulunan tüm elektrik kaçaklarının duvarda bulunan prizden (Görsel 6.23) başlayıp toprağa çakılan bakır levhaya (Görsel 6.24)
kadar ulaştırılması sağlanır.
Görsel 6.23: Topraklamalı priz
Görsel 6.24: Bakır levha
Elektrik ile çalışan cihazlarda olası bir elektrik kaçağı tehlikesine karşı kaçak elektriğin bir iletkenle toprağa iletilmesi için topraklama kesinlikle yapılmalıdır. Böylece cihazda oluşabilecek fazla
elektrik yükü toprak hattı üzerinden toprağa akacak ve hem cihaza dokunan kişilerin hayati tehlikesi
hem de cihazların bozulma riski ortadan kalkmış olacaktır.
Elektrik kaçaklarının oluşturacağı hayati tehlike nedeniyle binalara
topraklama hattı çekilmesi, artık yasal bir zorunluluktur. Bu konuya özen
gösterilmeli, yaşam alanlarındaki tesisatlara gerekli denetimler yapılmalıdır. Görsel 6.25 ve Görsel 6.26’da
binalara çekilen topraklama hattı işlemleri gösterilmiştir.
Görsel 6.25: Topraklama hattı
Görsel 6.26: Topraklama hattı
Benjamin Franklin’in 1752 yılındaki uçurtma deneyinden sonra icat edilen paratoner (yıldırımsavar); ucu sivri, antene benzeyen bir araçtır. Paratoner, insanların yaşadığı binalar, okullar, minareler gibi yapıları yıldırımdan korumaya yarayan bir araçtır. Paratoner, yapının en uç noktasında
bulunan ucu sivri olan bir metalin bakır bir kabloyla yapıların cephesinden birleştirilerek topraktaki
metalle birleştirilmesinden meydana gelir.
Paratonerin asıl görevi, yıldırım düşme anında elektrik yüklerini toprağa iletmek olsa da yıldırımı düşmeden engelleme
amacı da taşır. Elektrik yükleri sivri uçlarda daha fazla bulunur.
Görsel 6.27’de görülen paratonerin tepesinde yağmur bulutları
oluştuğunda bulutların altında meydana gelen eksi yükler, paratonerdeki eksi yükleri iterek toprağa gönderir. Bunun sonucunda
paratonerin ucunda kalan artı yükler de (havadaki pozitif iyonlar)
yukarıya doğru püskürmekte ve yağmur bulutlarındaki eksi yükleri nötralize etmektedir. Bu sayede yıldırımın düşmesini engellemektedir.
Görsel 6.27: Paratoner
272
ELEKTROSTATİK
9.6.1.4. Yüklü Cisimler Arasındaki Etkileşim
Elektrikle yüklü cisimler arasında bir etkileşim olduğunu, aynı cins elektrikle yüklü cisimlerin
birbirlerini ittiğini, zıt cins elektrikle yüklü cisimlerin birbirini çektiğini biliyorsunuz. Yüklü cisimler
arasındaki bu etkileşim kuvvetine elektriksel kuvvet denir. Temas gerektirmeyen bir kuvvettir. Bu
kuvvetin büyüklüğünün nelere bağlı olduğunu aşağıdaki deneyle tespit etmeye çalışalım.
DENEY 3
Amaç: Yüklü cisimler arasındaki elektriksel kuvvetin nelere bağlı olduğunun
kavranması.
Yönerge
1. Alüminyum folyoyu sıkıştırarak 1-1,5 cm çapında bir küre hazırlayınız.
2. Küreyi ip yardımıyla hertz ayağına bağlayınız. Bağlama parçaları yardı-
Kullanılacak
Araç-Gereçler
-Alüminyum folyo
-Hertz ayağı
-İp ve cetvel
-Bağlama araçları
-Ebonit çubuk
-Milimetrik kağıt
-A4 kağıt
-Yün kumaş
-A4 kağıdı
mı ile Görsel A’daki düzeneği hazırlayınız. Bu sayede bir elektrik sarkacı elde etmiş oldunuz.
3. Asılı duran alüminyum kürenin arka kısmına da milimetrik kağıdı yerleştiriniz.
4. Ebonit çubuğu 10 s boyunca yün kumaşa sürterek yükleyiniz.
5. Yüklediğiniz ebonit çubuğu, alüminyum küreye dokundurarak kürenin elektrikle yüklenmesini sağlayınız ve kürenin hareketini gözlemleyiniz.
(Görsel B). Milimetrik kağıt yardımıyla kürenin düşeyden ne kadar uzaklaştığını ölçerek tabloda ilgili kısma kaydediniz.
6. Aynı işlemleri, ebonit çubuğu 20, 30 ve 40 s süreyle yün kumaşa sürterek
tekrarlayınız ve ölçüm sonuçlarını tabloya yazınız.
7. Şimdi de nötr bir ebonit çubuğu 20 s süreyle yün kumaşa sürterek yeniden
yükleyiniz.
8. Küre ile ebonit çubuk arasındaki uzaklık sırasıyla 1 cm, 2 cm ve 3 cm olduğunda kürenin düşeydeki konumundan ne kadar uzaklaştığını ölçüp tabloda uygun sütuna yazınız.
9. Son olarak ebonit çubukla alüminyum küre arasına A4 kağıdı koyunuz ve kürenin durumunu gözlemleyiniz.
B
A
Süre (s)
Kürenin düşeyden uzaklaşma miktarı(cm)
Uzaklık (cm) Kürenin düşeyden uzaklaşma miktarı(cm)
20
1
30
2
40
3
Sonuca Varalım
• Ebonit çubuğun yünlü kumaşa sürtülme süresi ile kürenin düşeyden uzaklaşma miktarı arasında
nasıl bir ilişki vardır? Sürenin artması ebonit çubuğun hangi özelliğini değiştirmiştir?
• Çubuk ve küre arasındaki uzaklık ile kürenin düşeyden uzaklaşma miktarı arasında nasıl bir
ilişki vardır?
• Çubuk ve küre arasına A4 kağıdı koymak kürenin uzaklaşma miktarını nasıl etkilemiştir?
273
6. ÜNİTE
r
Ebonit çubuğu, ipek kumaşa uzun süre sürttüğünüzde çububurulma başlığı
ğun yük miktarını arttırmış olursunuz. Alüminyum kürenin düşeyden daha çok uzaklaşması da elektriksel kuvvetin büyüklüğünün arttığı anlamına gelir. Yani yük miktarı artarsa elektriksel
elyaf
kuvvet de artar. Çubuk küreden uzaklaştırıldıkça küreyi daha az
etkilemiş ve küre düşeyden daha az uzaklaşmıştır. Yani uzaklık
arttıkça elektriksel kuvvet de azalır. Çubuk ile küre arasına kağıt
q1
koyulduğunda ise çubuk ile küre etkileşimi zayıflamıştır. Yani
q2
elektriksel kuvvet, ortamın özelliklerinden de etkilenmektedir.
Elektriksel kuvvetin nelere bağlı olduğunu ilk kez Charles
Augustin de Coulomb (Çarls Ogustin dö Kulom) Görsel 6.28’deki
Coulomb terazisi (burulma terazisi) adı verilen düzenek ile
Görsel 6.28. Coulomb terazisi
açıklamıştır. Öncelikle ince tellere uygulanan burulma kuvvetinin
burulma açısıyla orantılı olduğunu ispatlamıştır. Coulomb bu düzeneğini telin ucunda bulunan yüklü
kürelere başka bir yüklü küre yaklaştırarak denemiştir. Bu düzeneği ile itme veya çekmenin etkisiyle
telin burulma açısı arasındaki ilişkiyi inceleyip, elektriksel kuvvetin yüklerin çarpımıyla doğru,
aralarındaki uzaklığın karesiyle ters orantılı olduğunu ifade etmiştir. Elektriksel kuvvet aynı zamanda
ortamın elektriksel geçirgenliğine de bağlıdır. Buna göre Coulomb kanunu olarak bilinen yükler
arasındaki etkileşim kuvveti,
F=k
q1 .q2
şeklindedir.
d2
F : Elektriksel kuvvet (N)
q1 : Yük miktarı (C)
q2 : Yük miktarı (C)
d : Yükler arası uzaklık (m)
k : Coulomb sabiti (N.m2 / C2)
(Boşluk için k = 9.109 N.m2 / C2)
F1
-q1
d
d
+q1
F1
F2
F1
d
+q1
-q2
F2
-q2
F2
+q2
Görsel 6.29: Elektriksel kuvvet
Görsel 6.29’da aralarındaki uzaklık d kadar olan q1 ve q2 yüküne sahip noktasal parçacıklar arasındaki itme ya da çekme kuvvetlerini görüyorsunuz. F1 ve F2 kuvvetleri cisimleri birleştiren doğru
üzerinde eşit şiddette ve daima zıt yönlüdür. Elektriksel kuvvetlerin bu özellikleriyle Newton’ın ifade
ettiği etki-tepki kuvvet çifti olduğunu hatırladınız mı?
F1 = F2 ve F1 = - F2
Sistemde ikiden fazla yük olduğu durumlarda her bir yükün diğeri üzerindeki etkisi ayrı ayrı gösterilir ve vektörel işlemler yapılarak net kuvvet bulunur.
FK
L
K
M
a)
FM
-q2
+q1
+q3
FK
FM
b)
K
L
M
-q2
+q1
+q3
FK
c)
L
M
K
FM
+q2
+q3
+q1
FK
FM
d)
L
M
K
+q2
+q3
+q1
Görsel 6.30: Elektriksel kuvvet
274
ELEKTROSTATİK
Not: Noktasal yükler için d uzaklığı yükten yüke olacak şekilde alınırken kürelerde d uzaklığı
kürelerin merkezinden merkezine olacak şekilde alınır.
Görsel 6.30’da a, b, c ve d durumlarında L yükünün dengede kalabilmesi için üzerindeki net kuvvetin
sıfır olması gerekir. Yani K’nin L’ye uyguladığı kuvvetin şiddeti, M’nin L’ye uyguladığı kuvvetin şiddetine
eşit büyüklükte ve zıt yönde ise L yükü dengede kalır. Her dört durum için L yüküne etki eden kuvvetlerin
yönleri dikkate alındığında L yükünün b ve d durumunda dengede kalabileceği görülür.
T1
Görsel 6.31’de yükleri q1 ve q2, kütleleri m1 ve
m2 olan aynı cins küreler görülüyor. Kürelerin birbirlerine uyguladıkları elektriksel kuvvetler F1 ve F2
ağırlıkları G1 ve G2 olmak üzere
T2
a b
q2
q1
F1
F2
m2
m1
G1
G2
I. Yükler ve kütleler ne olursa olsun daima
F1 = F2 ’dir.
II. m1=m2 ise α=β’dır.
III. m1 > m2 ise α < β’dır.
IV. m1 < m2 ise α > β’dır.
V. Yüklerin büyüklükleri için kesin bir şey söylenemez.
Görsel 6.31: Elektriksel kuvvet
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
1. Aşağıda a’da verilen –q yüklü noktasal iki cismin d kadar mesafede birbirine uyguladıkları elektriksel kuvvet F olduğuna göre b ve c’de gösterilen belli mesafelerdeki yüklerin birbirlerine uyguladıkları F1, F2 elektriksel kuvvetler kaç F olur?
Çözüm:
F
F
2
q.q
q
a)
=
=
F k 2
k 2 olur
d
d
d
-q
-q
b)
F1
Çözüm:
F1
-q
d/2
2
q.q
4q
F1 = k d = k 2
2
d
( )
2
-q
= 4F olur
Çözüm:
F2
c)
-2q
F2
d
2
F2 = k
+q
2q.q
2q
= k 2 = - 2F olur
2
d
d
-2F olmasının nedeni yönünün F’ye göre ters
olmasındandır.
2. Şekildeki q1 ve q2 noktasal yükleri birbirinden 20 cm uzağa yerleştirilirse aralarındaki elektriksel kuvveti kaç N
olur? (k=9.109 N.m2/ C2)
q1=2.10-6 C
q2= -4.10-6 C
d=20 cm
Çözüm ................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
275
6. ÜNİTE
ÖĞRENDİKLERİMİZİ PEKİŞTİRELİM
3. Şekildeki konumda tutulan özdeş K ve L kürelerinin yükleri +4q ve -2q’dur. Bu durumda K ve L kürelerinin birbirlerine uyguladıkları elektriksel kuvvetin büyüklüğü F1’dir. Küreler birbirine dokundurulup aynı uzaklığa yerleştirilirse birbirlerine uyguladıkları elektriksel kuvvetin büyüklüğü F2 oluyor. Buna göre, F1 / F2 oranı kaçtır?
qK=+4q
K
d
qL=-2q
L
Çözüm:................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
OKUMA PARÇASI
LAZER YAZICILAR
Gelmiş geçmiş en önemli buluşlardan biri olarak kabul edilen, insanoğlunun bilgiyi çoğaltarak paylaşmasının şeklini değiştiren, fotokopinin mucidi Chester Carlson (Çestır Kalsın)’dır. Carlson’un bu önemli buluşu, bugün yaşamımızda sık kullandığımız yazıcı, faks, tarayıcı ve dijital baskı
sistemleri gibi ürünlerin de ortaya çıkmasına sağlamıştır. Tüm bu ürünler, aynı çalışma prensibinden hareketle geliştirilmiştir. Başta günümüzde çok
kullanılan Lazer yazıcılar olmak üzere bu ürünlerin
Drum
çalışma prensibi elektrostatik ile ilgilidir.
Lazer
Yükleme
silindiri
Lazer yazıcılar, fotokopi makinelerine benzer.
Toner kutusu
Lazer yazıcılarda fotokopi makinelerinde olduğu
gibi toner kullanılır. Toner, kurutulmuş toz mürekTemizleme
ünitesi
kep taneciklerine verilen isimdir. Toner tanecikleri,
bilgisayardan gelen veriler yardımı ile kâğıt üzeri- Kağıt girişi
ne basılır. Lazer yazıcının içinde bulunan en büyük
Transfer rulosu
parça drum (dram) dediğimiz, elektrostatik olarak
Isıtıcı silindirler
yüklenebilen alüminyum bir silindirdir. Bu drum,
başka bir silindir tarafından tamamıyla elektrostatik olarak pozitif (+) yüklerle yüklenir. Drum üstündeki bazı noktalar. lazer ışını tarafından eksi yükle yüklenir. Bu eksi yükler aslında kâğıda yazılacak olanların aynadaki bir görüntüsüdür. Bu sırada dönmekte olan drum sayesinde lazer ışınıyla
negatif (-) yüklenen noktalar toner kutusunun önünden geçer. Toner dediğimiz mürekkep pudracıkları pozitif (+) yüklüdür. Bu sebeple drum üstündeki negatif (-) yüklü noktalar tarafından çekilirler
ve drumun üstüne elektrostatik olarak yapışır. Bu esnada kâğıt zaten yazıcının içine girmiştir ve bir
şarj silindiri tarafından negatif (-) yükle yüklenmiştir. Drumun dönmesiyle kâğıt hizasına gelen toner
parçacıkları negatif (-) yüklü kâğıt tarafından kâğıt üzerine çekilirler. Artık drum üstünde bulunan
yazılar, kâğıt üstüne geçmiştir. Kâğıt ısıtıcı silindir ve baskı silindirinden geçerek dışarı çıkar. Bu
iki silindirin arasından geçerken toner parçacıkları erir ve kâğıt üzerine iyice kalıcı olarak yapışır
(http://hbogm.meb.gov.tr/modulerprogramlar/kursprogramlari/elektrik/moduller/fotokopimakinesibaskivefirinlamafixingunitesi.pdf).
276
ELEKTROSTATİK
Bir yüzey boyama metodu olan elektrostatik toz boyama
işlemi, çok ince toz boya partiküllerinin Görsel 6.32’deki gibi
tabanca ile püskürtülerek yüzeyin boyanması işlemidir. Negatif yüklü toz boya partikülleri, elektriksel kuvvet sayesinde
boyanacak olan topraklanmış yüzeye yapışır ve yüzey kaplanmış olur. Boyanan malzeme 200OC fırınlara koyularak ısıtılır.
Böylece toz boyanın eriyerek malzemeye iyice yapışması sağlanır ve boyama işlemi tamamlanmış olur. Bu işlemler hem
ekonomik hem de çevreye daha duyarlıdır.
Baca filtreleri ve bazı davlumbaz sistemlerinde de yüklü cisimler arasında oluşan elektriksel kuvvetler sayesinde
temizlik işlemleri yapılır. Filtreler büyük toz parçacıkları ve
Görsel 6.32: Boya tabancası
kirli havayı hapsederek diğer partikülleri elektrikle yüklerler.
Yüklenmiş partiküller, elektrikle yüklü elektrotlar tarafından çekilir. Elektrotlar, periyodik zaman
aralıklarıyla silkelenerek partiküller haznede depolanır. Böylece kirli hava temizlenmiş olur. Yangın
tehlikeleri düşünüldüğünde güvenlik açısından ayrıca hava kirliliği riskini de azaltması bakımından
elektrostatik baca ve davlumbaz sistemlerinin kullanımı önemlidir.
9.6.1.5. Elektrik Alan
Yüklerin boşlukta birbirlerini fark etmesini sağlayan ve elektriksel kuvvetin ortaya çıkmasına
sebep olan, yüklü parçacığın etrafında oluşturduğu bir bölge vardır. Herhangi bir elektrik yükünün etrafındaki yüklere itme ya da çekme etkisini gösterebildiği bölgeye elektrik alan denir. Elektrik alan,
uzayın herhangi bir noktasında birim yük başına düşen kuvvetin büyüklüğü ile ölçülür. E sembolü ile
gösterilir. Vektörel bir büyüklüktür. Birimi N/C’dur. Elektrik alan,
Newton
Coulomb
F
E= q
+Q
N
C
bağıntısıyla bulunur.
-Q
q = +1 C
d
F
q = +1 C
d
F
Görsel 6.33: Birim yüke etki eden elektrik kuvveti
Yüklü cisimler, etkilerini oluşturdukları elektrik alan içinde gösterirler. Görsel 6.33’te şekillerde
+ Q ve – Q yüklerinin d kadar uzaklıktaki q=+1 C’luk birim yük üzerindeki oluşturduğu elektriksel
Q.q
kuvvetin F = k 2
bağıntısından bulunduğunu biliyorsunuz.
d
Bağıntı kullanılarak birim yük başına düşen kuvvet hesaplanırsa elektrik alan bağıntısı aşağıdaki gibi
bulunur.
E (Elektrik Alan Şiddeti)
k.Q.q
2
F
E = q ise E = dq
E = k.
Q
d2
(N/C)
Noktasal bir yükün büyüklüğü ile elektrik alan şiddeti arasındaki değişim grafiği ise yandaki gibi çizilir.
277
0
Q (Yük Miktarı)
6. ÜNİTE
Bağıntıya göre elektrik alanın yük miktarı ile doğru orantılı, uzaklığın karesi ile ters orantılı olduğu sonucuna varılır. Elektrik yüklerinin etrafında oluşan elektrik alan, kuvvet çizgileriyle gösterilir.
Görsel 6.34’te yüklü cisimlerin etrafında oluşan elektrik alan çizgileri görülmektedir.
Kuvvet çizgilerinin yönü (+) yükten dışarı, (-)
yükten içeri doğrudur. Yüklü bir cismin oluşturduğu elektrik alan çizgileri, uzay boşluğunda sonsuza
kadar yayılır. Boşluktaki herhangi bir noktadan ancak bir alan çizgisi geçer. Bu yüzden hiçbir zaman
alan çizgileri birbirini kesmez.
E
E
-q
+q
Görsel 6.34: Elektrik alan çizgileri
Görsel 6.35’te ve Görsel 6.36’da görüldüğü gibi aynı cins yüklerin oluşturduğu alan çizgilerinin
aynı yönde ilerlediği görülür. Ancak alan çizgileri birbirini kesmez. Görsel 6.37’de görüldüğü gibi
farklı cins yüklerin elektrik alan çizgileri (+) yükten çıkıp (-) yüke doğru gider. Yine alan çizgileri
birbirini kesmez.
+
+
+
Görsel 6.35: (+) yüklerin elektrik
alan çizgileri
Görsel 6.36: (-) yüklerin elektrik
alan çizgileri
Görsel 6.38’de görüldüğü gibi yük miktarı arttıkça alan
çizgisi sayısı artacaktır. Alan çizgisinin daha sık olduğu bölgelerde elektrik alan şiddeti daha büyük olur.
Görsel 6.37: Farklı yüklerin
elektrik alan çizgileri
+2q
-q
Görsel 6.38: Elektrik alan
K
M
L
+q
Görsel 6.39’da (+) yüklü bir cismin etrafında oluşan elektrik alan çizgilerini görmektesiniz.
Cisme farklı uzaklıklarda K, L, M noktaları bulunmaktadır. Elektrik alan bağıntısına baktığınızda elektrik alan şiddetinin uzaklığın karesi ile
ters orantılı olduğunu göreceksiniz. Bu durumda
elektrik alan değerleri, E L 2 E M 2 E K şeklinde
sıralanır. Yüke yakın noktalarda alan çizgileri sıklaştığından elektrik alanın şiddeti artacak, yükten
uzaklaştıkça alan çizgileri seyreldiği için elektrik
alanın şiddeti azalacaktır.
Görsel 6.39: Elektrik alan
278
ELEKTROSTATİK
ÜNİTE ÖZETİ
1. Maddedeki yüklerin kaynağı atomdur. Buna göre atomun çevresinde dolanan elektronlar (-) yükü,
merkezde bulunan çekirdek de (+) yükü oluşturmaktadır. Çekirdeğin pozitif yüklü olmasını sağlayan protonlardır. Çekirdekte bulunan nötronlar yüksüz oldukları için pozitif ve negatif yüke etkileri
yoktur. Elektron ve protonların yükleri büyüklük olarak eşit, işaret olarak zıttır. Yükün büyüklüğü
1,6x10-19 Cʼdur. Bu değere doğadaki en küçük yük değeri olduğundan birim yük, elementer yük (e.y.)
adı verilir. Yüklü maddelerin toplam elektrik yükleri daima birim yükün tam katlarıdır. Bu özelliğe
yükün kuantumlu ya da kuantalı olması denir.
2. (-) ve (+) yük miktarı birbirine eşit maddelere veya atomlara nötr adı verilir. Nötr bir atom, herhangi bir şekilde elektron kazanırsa atomdaki elektronların sayısı protonların sayısından fazla olacağından o maddeye eksi yüklü madde adı verilir. Eğer nötr atom, elektron kaybederse protonlarının
sayısı atomda kalan elektronların sayısından fazla olacağından o maddeye artı yüklü madde denir.
Elektron kazanmış veya kaybetmiş atomlara iyon adı verilir. Cisimlerin elektrik yükü ile yüklenmesine yani cisimlerin üzerindeki elektrik yüklerinin sayısının değişmesine elektriklenme denir. Elektriklenme olayının nedeni elektronların yer değiştirmesidir.
3. Maddeler sürtünme, dokunma ve etki ile olmak üzere üç şekilde elektriklenebilirler.
4. Sürtünme ile elektriklenmede sürtünen cisimler arasında maddelerin atomik bağ yapısıyla ilgili
elektron alışverişi olur. Sürtünen maddeler sadece birbirleriyle yük alışverişi yaptığı için kazandıkları yük miktarları birbirine eşit, yüklerin cinsleri ise birbirlerine zıttır.
5. Yüklü bir cisim, nötr iletken başka bir cisme dokundurulduğunda (-) yükler (elektronlar), cisimlerin birinden diğerine doğru akmaya başlar. Yük akışı her iki cismin potansiyelleri eşit oluncaya kadar
devam eder. Yüklü cismin yükü (+) ise nötr cisimden yüklü cisme elektron geçişi olur ve her iki cisim
de (+) yüklü olur. Böylece başlangıçta nötr olan iletken cisim, dokunma ile elektriklenmiş olur. Dokunan cisimler küre ise potansiyelleri eşit olduğunda toplam yükü, yarıçapları oranında paylaşmış olur.
6. İletken nötr bir cisme yüklü başka bir cisim dokunmayacak şekilde yaklaştırılırsa yükün cinsine
göre iletkenin içindeki elektronlar itilir veya çekilir. Elektronların bu hareketi sonucunda (+) ve (-)
yükler iletkenin içinde farklı uçlarda birikir. Böylece başlangıçta nötr olan iletkenin iki ucu farklı
yükle yüklenir. Bu uçlar birbirinden bir şekilde ayrılırsa iki yüklü cisim elde edilir. Başlangıçta nötr
olan iletken, etki ile elektriklenmiş olur.
7. Yalıtkan bir cisme yüklü cisim yaklaştırılırsa içerisinde serbest elektronlar bulunmadığı için
iletkenler gibi elektriklenmez. Ancak yalıtkanın yüklü cisme yakın olan yerlerindeki atomlarının yük
dağılımları biraz değişir. Bu durum sadece yüklü cisme yakın atomlarda görülür. İletkenlerdeki gibi
diğer atomlardan elektron gelmemiştir. Bu olaya kutuplanma adı verilir.
8. Cisimlerin elektriksel olarak yüklü olup olmadıklarını, yüklüyse yüklerinin cinsini (işaretini) bulmaya yarayan araçlara elektroskop adı verilir. Elektroskopun yapraklarının açılma miktarına bakılarak da yük büyüklükleri arasında karşılaştırma yapılabilir. Ancak yükün tam olarak miktarı (büyüklüğü) ölçülemez.
9. Yüklerin hareketi sonucu oluşan elektrik akımını kolayca ileten, taşıyan maddelere iletken adı
verilir. Maddelerdeki elektriksel iletkenlik; katılarda elektronların hareketi, sıvılarda ise iyonların
hareketi ile ilgilidir. Metaller, iyi birer iletkendir. Elektriği iletmeyen maddelere yalıtkan denir. Metal
olmayan maddeler genelde yalıtkandır. Yalıtkanların son yörüngelerinde beş ve daha fazla elektron
bulunur. Son yörüngedeki elektron sayısı arttıkça yalıtkanlık da artar. Yalıtkan maddelere örnek olarak cam, plastik, yağ verilebilir.
10. İletken ve yalıtkan cisimler üzerindeki yükler farklı şekilde dağılır. İletken olan cisimlerde elektrik
yükleri, yüzeyin her tarafına yayılmış olarak bulunur. Ancak sivri uçlu iletkenlerde yükler, uçlarda
daha fazla birikir. Yalıtkan maddeler ise bölgesel olarak yüklendiklerinden yük dağılımı dengeli ol279
6. ÜNİTE
maz.
11. Elektrik yüklerinin iletkenin dış yüzeyine yayılmasını 1836 yılında ilk kez fark eden Micheal Faraday, iletken ve içi boş küresel, silindirik gibi kapalı cisimlerin fazla yüklerinin iletkenin dışında
bulunduğunu ve içindeki maddeleri etkilemediğini gözlemledi. Uygulama alanı olarak kendi buluşu
olan Faraday kafesinde iletken telleri bir ağ gibi örüp topraklamış, kafese elektrik yükü verdiğinde
yüklerin iletkenin dışında toplandığını, kafes içinde yük bulunmadığını ispatlamıştır. Yüklü bir cisim
toprağa dokundurulduğunda Dünya, kapasitesinin çok büyük olmasından dolayı yüklerin hemen hemen tamamına yakınını alır. Yüklü bir cismin bu şekilde nötr hale gelmesine topraklama denir. Topraklama ile araçlarda, binaların elektrik tesisatlarında biriken fazla yükler toprağa aktarılır. Böylece
fazlalık yüklerin oluşturacağı kıvılcım etkisiyle ortaya çıkabilecek yangın ve patlama risklerinin de
önüne geçilir. Ayrıca binalar, paratoner yardımıyla topraklanarak düşen yıldırımın etkilerinden çevredekiler ve binadakiler korunur.
12. Aynı cins elektrikle yüklü cisimler birbirlerini iterken zıt cins elektrikle yüklü cisimlerin birbirini
çeker. Yüklü cisimler arasındaki bu etkileşim kuvvetine elektriksel kuvvet denir. Elektriksel kuvvet
yüklerin çarpımıyla orantılı, yükler arasındaki uzaklığın karesiyle ters orantılıdır. Aynı zamanda ortamın iletkenlik ve yalıtkanlık özelliği ile ilgili bir büyüklük olan Coulomb sabitine bağlıdır.
13. Yüklerin boşlukta birbirini fark etmesini sağlayan, elektriksel kuvvetin ortaya çıkmasına sebep
olan, yüklü parçacığın etrafında oluşturduğu bir bölge vardır. Herhangi bir elektrik yükünün etrafındaki yüklere itme ya da çekme etkisini gösterebildiği bölgeye elektrik alan denir. Elektrik alan,
uzayın herhangi bir noktasında birim yük başına düşen kuvvetin büyüklüğü ile ölçülür. E sembolü ile
gösterilir. Vektörel bir büyüklüktür. Birimi N/C’tur. Elektrik yüklerinin etrafında oluşan elektrik alan,
kuvvet çizgileriyle gösterilir.
280
ELEKTROSTATİK
6. ÜNİTE ÖLÇME SORULARI
A) Aşağıdaki okuma parçalarını okuyarak ilgili soruları cevaplandırınız.
1. Elektrostatik
Nötr durumdaki cisimler sürtünme, dokunma veya yüklü bir cismin etkisinde kalarak pozitif veya negatif elektrik yükleriyle yüklenebilir. Elektrik yükleriyle yüklenmiş bu cisimler bazen
doğrudan temas bazen de temas etmese dahi aradaki havanın iletken hale gelmesiyle üzerlerindeki
fazlalık yükten kurtularak yeniden nötr olma meyilindedir. Elektrostatik boşalma, farklı cins yüklerle yüklenmiş iki cisim arasında ya da biri nötr diğeri yüklü iki cisim arasında oluşan elektron
geçişidir.
Hasan ve Selma aileleriyle beraber otomobille seyahat etmektedirler. Ön koltukta oturan Hasan camı biraz açmış ve eliyle otomobilin dıştan metal tavanına dokunmaktadır. Selma ise camı
kapalı arka koltukta kitap okumaktadır. Bir süre otomobil ile seyahat ettikten sonra mola verirler.
Hasan aracın ön koltuğundan inerek kapının metal kısmına dokunup iterek kapıyı kapatır. Selma
araçtan inip kapıyı kapatmak için otomobilin metal kapısına dokunduğu anda birden çarpılma etkisiyle canı yanar. Sonrasında tekrar kapıya dokunmasına rağmen aynı çarpılma etkisini yaşamaz.
Selma babasına dönerek “ Sanırım arabamızda elektrik kaçağı oluştu. Az önce çarpıldım.” der.
Kardeşi Hasan ise Selma’nın bu görüşüne katılmayarak “ Çarpılmanın nedeni arabadaki elektrik
kaçağı değil, senin koltukta otururken sürtünme etkisiyle kazandığın elektrik yüklerinin kapıya
dokunmanla topraklanmasıdır. Üzerinde biriken elektronlar sen kapıya dokununca iletken metal
aracılığıyla toprağa aktı.” der.
Not: Hasan ve Selma’nın her ikisinin ayağında da aynı maddeden yapılmış ıslak olmayan terlik
vardır.
Soru 1. Hasan’ın bu görüşünü destekleyen olay nedir?
Soru 2. Otomobilden indiklerinde Selma elektriksel olarak çarpılmaya maruz kalırken Hasan bu
etkiye maruz kalmamıştır. Bunun nedeni ne olabilir?
281
6. ÜNİTE
2. Elektrostatik
Yıldırım adı verilen olay sırasında aynı anda pek çok şey meydana gelir. Bütün yüksek ve
alçak hava akımları, su damlacıklarının birbirlerine sürtünmesi ile birlikte statik yüklenmeye neden olur. Pozitif ve negatif elektrik yükleri ayrılırlar ve elektriksel gerilim, bulut çevresindeki su
damlaları ve buz kristallerinin sürüklendiği rüzgarla karşılıklı etkileşmeler ile kurulur. Bu gerilimi
gidermek için şimşek ve yıldırım olarak isimlendirilen elektriksel boşalma meydana gelir. Büyük
miktarda pozitif yüklenme bulut tepesinde, negatif yüklenme de altta toplanır ve yeryüzü de pozitif yüklüdür. Yerdeki pozitif yük binalar ve ağaçlar gibi yüksek objelerde toplanır.
Hava iyi bir elektrik iletkeni olmadığından bir yıldırım düşmesi hemen gerçekleşmez. Bunun
yerine, yalıtılmış havanın direncini yenmek için pozitif ve negatif yükler arasında yeterli yük farkı oluşuncaya kadar bekler. Yeryüzü ile bulut arasında yeterli büyüklükte yük farkı oluştuğunda
atmosferin o bölümündeki gazlar iyonlaşarak iletken hale gelir. Ve o anda elektronlar yeryüzüne
hava atomları aracılığıyla ulaşarak yıldırım düşmesi olayının gerçekleşmesine neden olur.
Bir bulut kümesinde biriken elektrik yükünün
zamana bağlı değişim garafiği aşağıda verilmiştir.
Grafiğe göre 0-t1 ve t1-t2 aralıklarında buluttaki
yük miktarı sürekli artarken t1 anında sıfıra düşmüştür.
Q (Columb)
Q
0-t1 ve t1-t2 aralıklarında buluttaki yük artışının hiç azalmadan sürekli artmasının nedeni nedir?
0
282
t1
t2 t (saniye)
ELEKTROSTATİK
B) Aşağıdaki sorulara vereceğiniz cevapları boş bırakılan yerlere yazınız.
1. Yandaki gibi topraklanmış iletken B küresine, (+) yüklü A küresi
yaklaştırılıyor. Önce topraklama hattı kesilir daha sonra A küresi
uzaklaşırsa B küresi hangi yükle yüklenir?
A
2. Yandaki gibi iletken içi boş Y küresinin içine, (-) yüklü iletken bir X
küresi dokundurulursa son durumda X küresinin, Y küresinin içinin ve
dışının yük durumları nasıl olur?
X Y’nin içi
Y’nin dışı
Y
X
Yalıtkan sap
3. Yandaki gibi (+) yüklü elektroskop ile içten topraklanmış iletken K
küresi arasındaki anahtar kapatılırsa elektroskopun, K küresinin içinin ve
dışının yük işaretleri nasıl olur?
Elektroskop K’nın içi
K
K’nın dışı
4. Yandaki şekilde verilen 2 cm yarıçaplı, -12q yüklü iletken X küre-
si, 3 cm yarıçaplı +2q yüklü iletken Y küresine dokundurulursa son yükleri ne olur?
X’in son yükü
B
qx=-12q
rx=2cm
qY=+2q
rY=3cm
Y’nin son yükü
5. Yandaki özdeş X ve Y elektroskoplarından X’in yükü -q ve
Y’nin yükü +3q’dur. Bu durumda elektroskopların yaprakları
arasındaki açılar αx ve αy’dir. Elektroskopların topuzları birbirine
değdirilirse her birinin yaprakları arasındaki açılar ilk duruma
göre nasıl değişir?
6. Aşağıdaki şekilde verilen 20 cm uzaklığa konulmuş iki yükün birbirine uyguladığı elektriksel kuvvet kaç N’dur? Yüklere etki eden kuvvetlerin yönünü gösteriniz. ( k=9.109 N.m2/C2 )
q2=-6.10-6 C
q =2.10-6 C
1
d=20 cm
283
6. ÜNİTE
7. Aşağıdaki şekilde verilen yüklerden K yükünün L yüküne uyguladığı kuvvet F ise L’ye uygula- nan bileşke kuvvet kaç F olur?
8. Aşağıdaki şekilde sabit tutulan özdeş, iletken K ve L kürelerinin birbirine uyguladıkları elekt- riksel kuvvet F’dir. Bu küreler birbirlerine dokundurulup 2d mesafeye koyulduklarında birbir- lerine uyguladıkları elektriksel kuvvet kaç F olur?
9. Aşağıda şekil üzerinde gösterilen K, L, M cisimlerinin yükleri sırasıyla +q, -q ve -q şeklindedir. K, L, M cisimleri arasında oluşan elektrik alan çizgilerini şekil üzerinde çizerek gösteriniz.
10. Yandaki gibi verilen K, L, M, N yüklü cisimleri arasında oluşan elektrik alan çizgileri, yanda verilen modelleme ile gösterilmiştir. Buna göre K, L, M, N
cisimlerinin yüklerinin cinsini yazınız.
K
L
M
N
K
L
N
M
C) Aşağıdaki cümleleri kutucuklara doğru (D) veya yanlış (Y) yazarak değerlendiriniz. Yan lış olan ifadelerin doğrusunu altında kalan boşluklara yazınız.
1. Yalıtkan maddeler, dokunma ile elektriklenmede yükleri paylaşır.
2. Yüklü cisimler, nötr cisimleri iter.
3. Pozitif yüklü iletken bir cisim toprağa bağlanırsa topraktan negatif yük alır.
4. İletken cisimlerin yükleri yüzeylerine dağılmış durumdadır.
5. Elektrik alan çizgileri birbirlerini asla kesmezler.
284
ELEKTROSTATİK
D) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri kutu içinde verilen sözcük ya da sözcük
öbekleriyle tamamlayınız.
1. Nötr bir cisim …………………… kaybederse (+) yükle yüklenir.
2. ……………………ile bulutlardaki yükler iletken tellerle toprağa aktarılır.
3. Bir kürenin dokunma ile aldığı yük miktarı ………………ile doğru orantılıdır.
4. ..………………kafesi olarak adlandırılan düzeneklerin içinde yük birikmez.
5. (+) yüklü elektroskopa, (+) yüklü bir cisim yaklaştırılırsa yapraklar……………..
6. Elektrostatik baca sistemlerinde elektrik yüklerinin …………………etkisinden yararlanılır.
7. Yüklü cisimler arasındaki etkileşim kuvveti…………….……………ile açıklanır.
8. ………………………… içindeki yüklü bir cisme, alan tarafından elektriksel kuvvet uygulanır.
9. İnsanların yaşadığı yerlerde……………………..hattı çekilmesi kanuni zorunluluktur.
10. ……………………….malzemeler elektriği iletmezler.
yarıçap
çekme
elektrik alan
yalıtkan
Faraday
topraklama
paratoner
iletken
açılır
elektron
Coulomb
kanunu
kapanır
E) Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularda uygun olan seçeneği işaretleyiniz.
1. Sürtünme ile elektriklenmede bir cisme verilen elektrik yükü aşağıdakilerden hangisi
olamaz?
A) 1,6.10-19
B) 1,6.1019
C) 2,4.10-19
D) 3,2.1019
E) 4,8.1020
2. Yüksüz iki yalıtkan cisim birbirine sürtündükten sonra
I. Aynı cins yükle yüklenirler.
II. Toplam yükleri sıfırdır.
III. Yarıçapları oranında yük kazanırlar.
İfadelerinden hangisi veya hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
3. I. İki yalıtkanı birbirine sürtmek.
II. Yalıtkan cisme, yüklü başka bir cisim yaklaştırılıp yalıtkanı iki parçaya ayırmak.
III. Yüksüz içi boş iletken kürenin dışına yüksüz başka bir iletkeni dokundurmak.
Yukarıdaki işlemlerinden hangisi veya hangileri yapılırsa her iki cisim de elektriklenebilir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
4. Yalıtkan ayaklar üzerindeki iletken A ve B küreler
şekildeki yüklerle yüklüyken birbirine dokunduruluyor. Aralarındaki yük geçişi nasıl olur?
A) B’den A’ya +4q yük geçer.
B) A’ dan B’ye -4q yük geçer.
C) B’den A’ya +2q yük geçer.
D) Yük alışverişi gerçekleşmez.
E) A’dan B’ye -2q yük geçer.
285
B
A
2r
+2q
+13q
3r
6. ÜNİTE
5. Başlangıçta nötr olan küreler, şekillerdeki gibi elektriklenmek isteniyor. Buna göre hangi
küre veya küreler elektriklenebilir?
İletk
Q
en
Yalıtkan küre
K
Q
İletk
en
Yalıtkan küre
L
İletken ayak
Şekil.1
A) Yalnız K
B) Yalnız L
Q
İletken küre
Yal
ıtk
M
an
Yalıtkan ayak
Yalıtkan ayak
Şekil.2
C) Yalnız M
Şekil.3
D) K ve L
E) K, L ve M
6. Şekildeki gibi yalıtkan ayaklar üzerindeki yüklü, özdeş ve iletken A, B ve C kürelerinden
A, B’ye dokundurulduktan sonra C’ye dokundurulduğunda nötr oluyor.
Buna göre kürelerin ilk yük miktarları arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisi gibi
olabilir?
C
A
B
qA
qB
qC
A) qB = -2qC = qA
B) 2qB = 2qC = qA
C) qB = -qC = qA
D) 2qB =-2qC = qA
E) qB = -qC = 2qA
Ebonit çubuk
7. I. K ve L cisimleri birbirine dokundurulur.
II. Ebonit çubuk uzaklaştırılır.
III. K ve L cisimleri ayrılır.
IV. Ebonit çubuk metal cisme yaklaştırılır.
V. Ebonit çubuk, yün kumaşa sürtülür.
K
L
Şekildeki gibi yalıtkan ayaklar üzerindeki nötr ve özdeş K ve L metalleri, yün kumaşa sürtülmüş ebonit çubuk yardımıyla zıt ve eşit miktarlarda yüklenmek isteniyor. Buna göre yukarıdaki işlemler hangi sıra ile gerçekleştirilmelidir?
A) V-I-IV-II-III
B) I-III-V-IV-II
C) V-IV-II-I-III
D) II-I-III-IV-V E) I-V-IV-III-II
8. Yalıtkan ayaklar üzerinde temas halinde bulunan
nötr iletken A, B ve C kürelerine ipek kumaşa
sürtülmüş cam çubuk yaklaştırılıyor. Bir süre
beklendikten sonra küreler birbirinden ayrılıyor.
Kürelerin son yük miktarlarının sıralaması nasıl olur?
A) qA > qB > qC
B) qA > qB = qC
C) qA = qC > qB
D) qA = qB < qC
E) qA < qB < qC
286
A
B
2r
C
r
r
Cam çubuk
ELEKTROSTATİK
9. Yalıtkan ayaklar üzerinde temas halinde bulunan nötr iletken K, L ve M kürelerine yüklü cisimler şekildeki gibi yaklaştırılıyor. Bu haldeyken kürelerin son yük miktarları nasıl olur?
L
M
K
-Q
-Q
A) qK = -2qL = qM
r
r
r
B) 2qK = 2qL = qM
d
d
C) qK = -qL = qM
D) 2qK = -2qL = 3qM
E) 2qK = -qL = 2qM
10. Şekilde görülen nötr cam çubuk, nötr elektroskopun topuzuna değmektedir. Cam çubuğun diğer ucuna ise (-) yüklü K
çubuğu dokunduruluyor. Bu durumda
I. Yapraklar (-) yükle yüklenir.
II. Yapraklar açılır.
III. Yapraklar açılmaz.
Yukarıda verilenlerden hangisi ya da hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II E ) I ve III
11.Şekildeki gibi yüklü X elektroskopu ile yüksüz Y elektroskopu
arasındaki anahtar kapatılırsa,
I. X’den Y’ye yük geçer.
II. Y elektroskopunun yaprakları biraz açılır.
III. X elektroskopunun yaprakları biraz kapanır.
Yukarıda verilenlerden hangisi ya da hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
12. K küresi ile L küresinin denge durumu şekilde görüldüğü gibidir.
Buna göre α açısını artırmak için,
I. Kürelerin yük miktarını artırmak
II. K küresinin kütlesini artırmak
III. K küresini Lʼden biraz uzaklaştırmak
İşlemlerinden hangisi ya da hangileri yapılmalıdır?
A) Yalnız I
B)Yalnız II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
13. Şekildeki q1 ve q2 yükleri birbirinden d kadar uzağa yerleştirilmiştir. Yükler ve aralarındaki uzaklık 2 kat artırılırsa
aralarındaki elektriksel kuvveti ne olur?
A) Değişmez.
B) 2 kat artar.
C) 2 kat azalır.
D) 8 kat artar.
E) 4 kat azalır.
287
6. ÜNİTE
14. Şekildeki A ve B küreleri dengede ve β > α olduğuna göre,
I. A’nın yükü, B’nin yükünden küçüktür.
II. A’nın kütlesi, B’nin kütlesinden küçüktür.
III. Aralarındaki elektriksel kuvvetler eşittir.
yukarıdaki yargılardan hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) Yalnız III
E) I, II ve III
a
b
A
B
15. Şekil (a)’da yükleri ve yarıçapları verilen kürelerden X’in Y’ye uyguladığı kuvvet F’tir. Küreler birbirine dokundurulup şekil (b) deki gibi yerleştirilirse X’ in Y küresine uyguladığı kuvvet kaç F olur?
Y
Y
X
X
r
r
5r
. 2r
. r
.
. 2r
+2q
(a)
1
A) - 8 F
q1
-8q
q2
(b)
1
B) 8 F
D) - 8F
C) 1F
E) 8F
16.Aşağıda görüldüğü gibi sabitlenmiş K ve L noktasal cisimlerinin yükleri sırasıyla -3q ve
+12q’dur. Yükünün büyüklüğü bilinmeyen bir M noktasal cismi, L cisminden kaç d uzağa konulursa dengede kalır?
-3q
L
K
A) 1
d
B) 2
+12q
C) 3
D) 4
E) 5
17. Yüklü bir cismin etrafında oluşan elektrik alan ile ilgili,
I. Bir yüke ait elektriksel alan çizgileri hiçbir zaman kesişmez.
II. Elektrik alan şiddeti yükün cinsine göre değişir.
III. Pozitif yüklerde alan çizgileri yükten dışarıya doğrudur.
Yukarıdakilerden hangisi veya hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II C) I ve II
288
D) II ve III E) I ve III
ELEKTROSTATİK
18. Yanda görülen -q yüklü küresel bir cismin etrafındaki A, B
ve C noktalarında oluşan elektrik alanların büyüklükleri
EA, EB ve EC olduğuna göre bu elektrik alanların büyüklüklerinin sıralanışı aşağıdakilerden hangisidir?
A) EA = EB = EC B) EA > EB = EC C) EA > EB > EC
D) EB > EC > EA
.C
.B
-q
.A
E) EC > EB > EA
DÜŞÜNELİM İLİŞKİLENDİRELİM
1. Faraday kafesi yüklerin cisimlerin dış yüzeylerinde toplanması prensibine göre tasarlanmıştır. Bu bilgiden yola çıkarak bir Faraday kafesi yapmak isteseydiniz aşağıdaki tabloda verilen maddelerden hangilerini kullanırdınız? Neden?
Gümüş
Silisyum
Tuzlu su
Plastik
Alüminyum
Nikel
Altın
Demir
Kuru tahta
Bakır
Germanyum
Kuşun kalem
Cam
Porselen
Seramik
2. Birisi maddelerin yere kütle çekimiyle değil de elektriksel kuvvetlerin etkisiyle çekildiğini öne sürerse bunun yanlış olduğunu nasıl kanıtlarsınız?
3. Sürtünmesiz yatay bir yüzeyde (-) yüklü ebonit diske metal disk yaklaştırıldığında önce ebonit
metale hızla yaklaşır. Dokunduktan sonra ise hızla uzaklaşır. Bunun sebebi sizce ne olabilir?
4. Pozitif yüklü bir cisim ile yalıtkan ayak üzerindeki nötr bir küre nasıl pozitif ve negatif yüklenir?
5. Yalıtkan ayak üzerindeki iki özdeş ve metal cisim, zıt cins yükle eşit miktarda nasıl yüklenir?
6. Gıdaların açıkta kalmasını engellemek için kullanılan streç film ile plastik kapların kolaylıkla sarıldığına, film tabakasının plastik kapları çok iyi tutabildiğine birçoğunuz şahit olmuştur. An- cak kap veya eliniz ıslaksa veya kap metal ise film tabakası kabı tutmaz. Yalıtkan ve iletkenle-
rin nasıl yüklendiklerini, topraklamanın ne demek olduğunu göz önünde bulundurarak bu olayın sebebini nasıl açıklarsınız?
289
CEVAP ANAHTARI
1.ÜNİTE ÖLÇME SORULARI CEVAP ANAHTARI
B)
1
Tıptan mühendisliğe, haberleşmeden
ulaşıma, sanayiden
askeri alana kadar
birçok alandaki
çalışmalar fizik biliminin çalışma alanı
içindedir. Fizik biliminin amacı evreni
anlamak ve evrende
gerçekleşen olayları
açıklamaktır.
2
Özkütle, kütle ve
uzunluk temel
büyüklüklerinden türetilmiştir.
3
Asansör ağır yüklerin yukarı taşınmasını sağlayan hayatımızı kolaylaştıran
icatlardan biridir.
Basit bir makara
düzeneği ve elektrik
motoru kullanılarak,
fiziğin mekanik ve
elektrik alt alanlarından faydalanılarak
yapılmıştır.
4
5
- Gemi mühendis- 3 br
liğinde sıvıların
kaldırma kuvveti,
- Haberleşmede
elektromanyetik
dalgalardan,
- Hızlı trenlerle
ulaşımda manyetizmadan vs..
6
9N
C) 1. Y 2. D 3. Y 4. D 5. D
D)
1
2
3
4
5
6
7
8
fizik skaler atom fiziği mekanik elektroman- TÜBİTAK CERN akım
yetizma
şiddeti
9
sanayi
10
optik
E) 1. A 2. C 3. D 4. E 5. B 6. D 7. C 8. D 9. A 10. D 11. E 12. A 13. D 14.B 15. D
16. D 17. A 18. E 19. B 20. D 21. C 22. D
2.ÜNİTE ÖLÇME SORULARI CEVAP ANAHTARI
B)
1
a) 40 cm3
b) 120 cm3
c) %25
d) 3 g/cm3
2
3
4800 a)
cm3 d(g/cm3)
b)
4
1.5 g/cm3
5
1
t(s)
V(cm3)
t(s)
C) 1. D 2. Y 3. Y 4. D 5. D
290
6
1/2
7
a) 220 g
b) 190 g
8
4 kat
azaldı
9
90 cm3
10
adezyon
D)
1
kütle hacim
9
arasında
2
kütle
3
farklı
10
azalır
11
1/h
4
m3
5
özkütlekg/m3
12
13
kohezyon ıslatmayan
6
basınçsıcaklık
14
çukur
7
değiştirmez
8
azalır
15
yüzeyinin
E) 1. C 2. C 3. A 4. D 5. A 6. A 7. B 8. A 9. B 10. D 11. D 12. B 13. C 14. C 15. E
16. C 17. E 18. A 19. E 20. D
3.ÜNİTE ÖLÇME SORULARI CEVAP ANAHTARI
B)
1
a) 3 km doğuda
b) 5 km
c) 7 km
7
8
2
3
4
7/5
a) 1 kez
(4. s'de)
b) +20m
c) 4 m/s
2 m/s
9
8000 N 7 m/s2
1,2
5
6
2 m/s2
50
10
a) 15 N
b) 0,5
c) 0,4
d) 6 m/s2
C) 1. D 2. Y 3. Y 4. Y 5. D
D)
1
öteleme
8
etki
2
hız
9
sürtünme
3
ivme
10
kinetik
4
5
ortalama güçlü nükleer
6
eylemsizlik
7
dengelenmemiş
E) 1. E 2. D 3. B 4. A 5. D 6. A 7. D 8. E 9. C 10. B 11. A 12. B 13. B 14. E 15. D
16. C 17. B 18. C 19. A 20. A
291
4.ÜNİTE ÖLÇME SORULARI CEVAP ANAHTARI
B)
1
a) 400 J
b) 400 J
c) 0
2
a) 6000 J
b) 20 W
25 W
8
Ek -Epesn
-Epyer- Ek
- ısı
9
3/2
3
a) 200 J
b) 160 J
c) 0
4
a) 100 N
b) 500 J
c) -500 J
d) 0
5
74 J
6
a) Ep
b) Ek
c) değişmez
d) Ep-Ek-Ep
7
a) evet
b) EX >EY
c) VX=VY
d) EX >EY
10
11
a) Ek=260 J a) 200 kJ
Ep=320 J
b) %50
b) 580 m/s
C) 1. Y 2. D 3. Y 4. Y 5. D
D)
1
joule
8
verim
2
yerçekimi
9
sera gazı
3
enerji
10
radyoaktif
4
kinetik enerji
5
esneklik potansiyel
6
mekanik
7
besin
E) 1. C 2. A 3. A 4. D 5. A 6. E 7. E 8. D 9. A 10. D 11. C 12. B 13. C 14. A 15. C
16. C 17. D 18. B 19. E
5.ÜNİTE ÖLÇME SORULARI CEVAP ANAHTARI
B)
1
2
3
b)
a)
T(oC)
T(oC)
51 0C
0 0C de 2g su
ve 8g buz
50
40
50
40
0
4
0,5
5
m1>m2=m3
-
20
Q(cal)
400 2400 3400 8400 8500
6
alüminyum
7
a) artar, b) artar
292
20
0
Q(cal)
800 4800 6800 16400 17000
C) 1. D 2. Y 3. Y 4. D 5. D
D)
1
joule
8
nem
2
iç enerji
9
azalır
3
4
öz ısı
kinetik enerji
10
genleşme
5
ısıl denge
6
iletim
7
doğru
E) 1. C 2. B 3. D 4. B 5. A 6. B 7. C 8. B 9. E 10. A 11. C 12. D 13. E 14. D 15. C
16. C 17. B 18. A 19. D 20. D 21. E 22. E 23. C 24. E 25.C
6.ÜNİTE ÖLÇME SORULARI CEVAP ANAHTARI
B)
1
(-)
2
3
4
nötr,
nötr,
(-)
(+),
nötr,
(+)
q'x=-4q
q'y=-6q
8
5
a X = değişmez
a Y = azalır
9
6
2,7 N Yükler
birbirini çekeceği
için kuvvetin yönü
yüklerin birbirine
doğrudur.
7
2F
10
K (+), L(-),
M(+), N(-)
F/3
C) 1. Y 2. Y 3. D 4. D 5. D
D)
1
elektron
8
elektrik alan
2
paratoner
9
topraklama
3
yarıçap
10
yalıtkan
4
Faraday
5
açılır
6
çekme
7
Coulomb kanunu
E) 1. C 2. B 3. A 4. B 5. C 6. C 7. E 8. C 9. E 10. C 11. D 12. A 13. A 14. D 15. A
16. A 17. E 18. C
293
TÜM ÜNİTELERİN A GRUBU SORULARININ CEVAP ANAHTARI
Metre Puanlama
Tam puan
• Alınacak büyüklük her yerde ve her şartta aynı değerde olmalıdır.
• Alınacak standart değer kişilerin ya da doğanın etkisiyle değişmemesi gerekir.
• Alınacak standart değer evrenin her yerinde sabit olmalı.
Kısmi puan
• Ölçüm yapılacak yere göre değişmemeli.
• Alınacak standart basınçtan etkilenmemeli.
• Alınacak standart sıcaklık değişiminden etkilenmemeli
Sıfır puan
• Diğer yanıtlar
• Boş
2. Fizik ve Teknoloji Puanlama
Soru 1
Tam Puan
Astronomi, Kimya, Tıp, Elektronik Mühendisliği, Biyoloji
Kısmi puan
Yukarıda sayılan bilim dallarından bir ya da bir kaçının yazılması
Sıfır Puan
• Yukarıda sayılan bilim dallarından tamamen farklı bilim dallarının yazılması
• Boş
Soru 2
Tam Puan
Optik, Elektrik ve Manyetizma, Termodinamik, Atom Fiziği, Mekanik
Kısmi puan
Yukarıda sayılan alt dallardan bir ya da bir kaçının yazılması
Sıfır Puan
• Yukarıda sayılan alt dallardan tamamen farklı dalların yazılması
• Boş
Soru 3
Tam Puan
• Haberleşme teknolojisi - Farklı dalga boylarındaki elektromanyetik dalgaların kullanılması (TV,
radyo, telsiz ve internet)
• Teleskop - Mercek ve camların uzaydan görüntü almak için kullanılması
• Isı yalıtım sistemleri - Isısal olarak yalıtkan maddelerin ilgili yerlerde kullanımı
• Tıpta teşhis ve tedavi cihazlarının geliştirilmesi - X ışınlarının röntgen cihazlarında kullanımı,
elektromanyetik dalgaların MR cihazlarında kullanımı, lazerle göz ameliyatları
• Roket teknolojisi - Roketlerin fırlatma ve uzayda manevra sistemleri
• Bunların dışında öğrencinin yapacağı teknoloji - fizik bilimi eşleştirmeleri
Kısmi puan
Yukarıda sayılan eşleştirmelerden bir ya da bir kaçının yazılması
Sıfır Puan
• Fizik bilimi konusu içerisine girmeyen her türlü eşleştirmeler
• Boş
294
Özkütle Puanlama
Tam puan
• C. 1,33 g/cm3
Sıfır puan
• Diğer yanıtlar.
• Boş.
Ultrason Puanlama
Tam puan
• Ultrason dalgasının, sondadan cenin yüzeyine giderken ve bunu yansıtırkenki dolaşım süresi hesaplanmalıdır.
• Dalganın aletten çıkıp geri dönmesi için gereken dolaşım süresi.
• Dalganın dolaşım süresi.
• Süre.
Sıfır puan
• Diğer yanıtlar.
• Mesafe.
Rüzgâr Gücüyle Üretim Puanlama 1
Tam puan
• C
Sıfır puan
• Diğer yanıtlar
• Boş
Rüzgâr Gücüyle Üretim Puanlama 2
Tam puan
• B
Sıfır puan
• Diğer yanıtlar
• Boş
295
Hareket Puanlama
Kule
Tam Puan
Kırmızı renkle gösterilen güzergâh doğru çizim olup tam puandır.
Sıfır Puan
Diğer güzergâhlar.
296
Sera Puanlama 1
Tam Puan
Hem (ortalama) sıcaklık hem de karbondioksit yayılımındaki artışlara değinir.
• Gaz yayılımları arttıkça sıcaklık arttı.
• Her iki grafik de artıyor.
• Çünkü 1910 yılında her iki grafik de artmaya başladı.
• CO2 yayılımı oldukça sıcaklık artıyor.
• Grafiklerdeki bilgi çizgileri birlikte artıyor.
• Her şey artıyor.
• Daha fazla CO2 yayılımı, daha yüksek sıcaklık demektir.
Kısmi puan
Sıcaklık ve karbon dioksit yayılımı arasındaki pozitif bir ilişkiye (genel anlamda) değinir.
[Not: Bu kod, öğrencilerin ‘pozitif ilişki’, ‘benzer şekil’ ya da ‘doğru orantılıdır’ gibi terminolojiyi
kullanımlarını yakalamayı amaçlamaktadır; buna rağmen aşağıdaki örnek yanıt tamamen doğru değildir, burada puan verilebilecek yeterli anlayış düzeyini göstermektedir.
• Toplam CO2 miktarı ve Dünya’nın ortalama sıcaklığı doğru orantılıdır.
• Onların benzer bir şekli var, bu da bir ilişkiyi göstermektedir.
Sıfır Puan
Ya (ortalama) sıcaklık ya da karbondioksit yayılımındaki artışa değinir.
• Sıcaklık yukarı fırlamıştır.
• CO2 artıyor.
• O, sıcaklıklardaki çarpıcı değişikliği göstermektedir.
• İlişkinin doğası hakkında net bir görüş bildirmeden sıcaklık ve karbon dioksit yayılımına değinir.
• Karbondioksit yayılımının (1. grafik) Dünya’nın artan sıcaklığı (2. grafik) üzerinde bir etkisi vardır.
• Karbondioksit Dünya’nın sıcaklığındaki artışın esas nedenidir.
• Karbondioksit yayılımı, Dünya’nın ortalama sıcaklığından çok daha fazla artıyor. CO2’in yıllar
geçtikçe artışı, Dünya’nın atmosferindeki sıcaklık artışından dolayıdır.
• Grafiğin doğrultusu yukarıya doğrudur.
• Bir artış vardır.
Sera Puanlama 2
Tam Puan
Grafiklerin her ikisinin birlikte azalmadığı ya da birlikte artmadığı belirli bir bölümüne değinir
ve buna uygun gelen açıklamayı verir.
• 1900–1910 yıllarında (yaklaşık olarak), CO2 artıyordu, buna karşılık sıcaklık aşağıya iniyordu.
• 1980–1983 yıllarında karbondioksit aşağı indi ve sıcaklık arttı.
• 1800 ‘lerde sıcaklık hemen hemen aynı kaldı ama birinci grafik tırmanmaya devam etti.
• 1950 ve 1980 arasında sıcaklık artmadı ama CO2 arttı.
• 1940’dan 1975’e kadar sıcaklık yaklaşık aynı kalır ama karbon dioksit yayılımı keskin bir yükselme gösterir.
• 1860’dan 1900’e kadar karbon dioksit çok az artan bir eğridir, buna karşılık sıcaklık eğrisi çok
fazla dalgalanmalar gösterir.
• 1940’ta sıcaklık 1920’den oldukça fazladır ve onların benzer karbon dioksit yayılımı vardır.
Kısmî Puan
• Doğru bir zaman aralığından bahseder, ama hiç açıklama vermez. (1930–1933, 1910 civarında)
• Belirli bir yıldan bahseder (bir zaman aralığı değildir), kabul edilebilir bir açıklama verir.
• 1980’de yayılım seviyesi düşüktür ama, sıcaklık artmaya devam etmiştir.
• 1910 yılında karbondioksit arttı ve sıcaklık düştü.
297
• Ali’nin sonucunu desteklemeyen bir örnek verir ama, zaman aralığından bahsederken bir hata
yapar.
• 1950 ve 1960 arasında sıcaklık azaldı ve karbon dioksit yayılımı arttı.
• Belirli bir zaman aralığından bahsetmeden, iki eğri arasındaki farklılıklara değinir.
• Gaz yayılımı azalsa da, bazı yerlerde sıcaklık artar.
• İlk başta daha az yayılım vardı ama yine de sıcaklık yüksektir.
• Onlar aynı oranda artmazlar.
• 1. grafikte sürekli bir artış varken, 2. grafikte artış yoktur, o sabit kalır. [Not: O, ‘tamamen’ sabit
kalır.]
• Çünkü başlangıçta karbon dioksit çok düşükken sıcaklık hâlâ yüksekti.
• Grafiklerden birindeki bir düzensizliğe değinir.
• Sıcaklık düştüğünde yaklaşık olarak 1910 yılıydı ve belirli bir zaman aralığında bu şekilde devam
etti.
• İkinci grafikte 1910 yılında Dünya atmosferinin sıcaklığında bir düşüş vardır.
• Grafiklerdeki farkı belirtir, ama açıklama zayıftır.
• 1940’larda sıcaklık çok yüksekti, ama karbon dioksit çok düşüktü. [Not: Açıklama çok zayıftır,
ama belirtilen farklılık açıktır.]
Sıfır Puan
• İki grafiğe özel olarak değinmeden bir eğrideki düzensizliğe değinir.
• O, biraz yukarı çıkar ve iner.
• O, 1930’da aşağıya inmiştir.
• Hiç bir açıklama olmaksızın zayıfça tanımlanan bir zaman aralığına ya da yıla değinir.
• Orta bölüm.
• 1910.
• 1940’da ortalama sıcaklık arttı, ama karbon dioksit yayılımı artmadı.
• 1910 civarında sıcaklık arttı ama, gaz yayılımı artmadı.
• Boş.
Sıcakta Çalışma Puanlama 1
Tam puan
• Dördü de doğrudur: Evet, Hayır, Hayır, Hayır sırasıyla.
Sıfır puan
• Diğer yanıtlar.
• Boş.
Sıcakta Çalışma Puanlama 2
Tam puan
• A. 70 ºC ve 10 ºC
Sıfır puan
• Diğer yanıtlar.
• Boş.
298
Elektrostatik
Soru 1:
Tam puan
• Arabada elektrik kaçağı olsaydı arabaya dokunan herkes dolayısıyla Hasan’da çarpılacaktı.
• Selma ikinci kez arabaya dokunduğunda çarpılmadı.
• Koltuklar ve üzerimize giydiğimiz kumaşlar ile vücudumuz arasında sürtünmeyle elektriklenme
sonucu elektron alış-verişi olur. Bu durumda bizler elektrikleniriz. Üzerimizdeki yük toprakla
bağlantılı iletken bir cisme dokununca elektrik boşalması olur.
Kısmi puan
• Elektrik kaçağı olsaydı otomobilin elektrik aksamı arızalanırdı.
Sıfır puan
• Diğer yanıtlar
• Boş
Soru 2:
Tam puan
• Hasan yolculuk esnasında eliyle metal tavana dokunduğu için sürekli topraklanıyordu. Bu nedenle Hasan’da yük birikmesi olmadı.
Sıfır puan
• Hasan’ın ayakkabıları (ya da terlikleri) yalıtkan olduğundan çarpılmadı.
• Diğer cevaplar.
• Boş
Elektrostatik 2
Tam puan
• Bulut ile yer arasında elektron farkı yeterince büyük olmadığından yük boşalması gerçekleşmiyor.
• Su damlacıkları sürtünmeye devam ettiğinden yük birikmesi artıyor.
• Henüz atmosfer iletken hale gelmemiş.
Sıfır puan
• Diğer cevaplar.
• Boş
299
KİTAPTA KULLANILAN BAZI BÜYÜKLÜKLERİN SEMBOLÜ, BİRİMİ VE BİRİM SEMBOLLERİ
Büyüklük
Uzunluk
Alan
Hacim
Büyüklüğün sembolü
l
A
V
SI birimi
Birim sembolü
m
m2
m3
metre
metre kare
metre küp
Kütle
m
kilogram
kg
Zaman
t
saniye
s
metre
Hız
İvme
Özkütle
Kuvvet
İş
Δx
v
a
d
F
W
m
m/s
m/s2
kg/m3
N
J (N.m)
Potansiyel enerji
Ep
Joule
J
Kinetik enerji
Ek
Joule
J
Elektriksel yük
Akım şiddeti
Elektriksel potansiyel
Elektrik alanı
Güç
Isı
Sıcaklık
Öz ısı
Uzama katsayısı
Hâl değiştirme ısısı
q
I
V
E
P
Q
T
c
λ
L
Coulomb
Amper
Volt
Newton/Coulomb
Watt
Joule
Kelvin
Joule/kilogram.Kelvin
1/kelvin
Joule/kilogram
Yer değiştirme
metre/ saniye
metre/saniye kare
kilogram/metre küp
Newton
Joule (Newton.metre)
C
A
V
N/C
W
J
K
J/kg.K
1/K
J/kg
KİTAPTA KULLANILAN BAZI FİZİKSEL SABİTLERİN DEĞERLERİ
Fiziksel sabit
Elektronun yükü
Elektronun kütlesi
Sembolü
e-
Değeri
1,62.10-19 C
me
9,11.10-31 kg
Protonun kütlesi
mp
1,67265.10-27 kg
Yer çekim ivmesi (ortalama)
Pi sayısı
Genel çekim sabiti
g
π
G
9,80665 m/s2
3,141 592 653 589 793 238
6,67.10-11 N.m2/kg2
KİTAPTA KULLANILAN
SEMBOLLER VE OKUNUŞLARI
Sembol
α
β
Δ
θ
λ
π
KİTAPTA KULLANILAN
BİRİMLERİN ÖN EKLERİ
Okunuşu
Alfa
Beta
Ön ek
mikro
mili
Delta
santi
desi
deka
hekto
kilo
mega
Teta
Lamda
Pi
300
Sembolü
μ
m
Değer
10-6
10-3
c
10-2
d
da
h
k
M
10-1
101
102
103
106
TERİMLER SÖZLÜĞÜ
A
absorbe
adezyon
ağırlık
ahşap
akışkan
aktivite
alaşım
antropolog
armatür
astronot
ataş
aviyonik
: Soğurma.
: Farklı tür atom veya moleküller arası çekim kuvveti.
:Yer çekiminin bir cisim üzerine uyguladığı kuvvet.
: Ağaçtan yapılmış olan.
: Birbiri üzerinden serbestçe kayabilen (sıvı) veya bağımsız hareket edebilen (gaz) taneciklerden oluşan yapı.
: Etkinlik.
: İki ya da daha fazla metalin eritilerek karıştırılmasıyla elde edilen malzeme.
: İnsanlık tarihini inceleyen bilim insanı.
: Binalarda sıhhi tesisat, elektrik tesisatı vb. yapı öğesi.
: İnsanlı uzay araçlarında, uzay aracının kontrolünde yetkili olan ekip elemanı.
: Metalden yapılmış kağıt tutucu.
: Havacılıkta uçaklar ve uzay araçlarının elektronik sistemleri için kullanılan terim.
B
beherglas
bilim
blok
buharlaşma
buğu
: Silindir biçiminde cam deney kabı.
: Evrenin veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntem-
ler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi.
: Yapım, yaratma ve imgeleme gücünü geliştirmeye yarayan genellikle tahtadan yapılmış oyun aracı.
: Bir maddenin kimyasal bir değişme olmaksızın sıvı halden gaz haline geçmesidir.
: Soğuk bir cisim üzerinde ince bir tabaka durumunda yoğunlaşmış sıvı.
C-Ç
cihaz
cisim
: Alet.
: Maddenin şekil almış hali.
D
dara
dayanıklılık
debi
deney
denge
devridaim
doğa
: Kabıyla birlikte tartılan bir nesnenin kabının kütlesi.
: Nesnelerin dış etkilere karşı yapı bütünlüğünü koruma çabası.
: Herhangi bir kesitten birim zamanda geçen akışkan miktarı.
: Bilimsel bir gerçeği göstermek, bir varsayımı kanıtlamak amacıyla yapılan işlem.
: Bir nesneye etkiyen kuvvetlerin bileşkelerinin sıfır olduğu durum.
: Tam ve sürekli dönüş.
: Kendi kuralları çerçevesinde sürekli değişen, gelişen canlı ve cansız varlıkların hepsi.
E
ebonit
: Kauçuğun kükürtle işlenmesi sonucu elde edilen plastik madde.
elektroskop : Cisimlerin elektrik yüküyle yüklü olup olmadıklarını, yüklüyse yükün cinsini bul
maya yarayan araç
elektron
: Bütün atomlarda bulunan negatif yüke sahip temel parçacık.
elemanter yük : Elektronun yük miktarına eşit en küçük yük miktarı.
301
endüstri
enerji
esnek eylemsizlik
: Devamlı veya belli zamanlarda makine vb araçlar kullanarak bir madde veya gücün niteliğini veya biçimini değiştirerek toplu üretimde bulunan faaliyet dalı.
: İş yapabilme yeteneği.
: Bir dış kuvvetin etkisi altında biçim değişikliğine uğradıktan sonra etkinin kalkma-
sıyla eski biçimini alabilme özelliğinde olan.
: Durumunu koruma isteği.
F
fiber
filozof
fisyon
fosil
: Çok ince camdan yapılmış tel.
: Felsefe ile uğraşan ve felsefenin gelişmesine katkıda bulunan kimse.
: Ağır radyoaktif çekirdeklerin bölünmesi olayı.
: Geçmiş zamanlara ilişkin hayvanların ve bitkilerin yer kabuğu içindeki kalıntıları.
G
galaksi
gerilim
gözlem
granit
güç
: Milyonlarca yıldız sisteminin oluşturduğu gök cisimleri topluluğu.
: Bir maddenin boyutlarını değiştirmesine yol açan, birim yüzey başına düşen kuvvet.
: Bir nesnenin veya olayın niteliklerinin bilinmesi amacıyla planlı olarak ele alınıp incelenmesi.
: Çok sert bir kayaç türü.
: Birim zamanda harcanan enerji.
H
hacim
: Bir cismin uzayda kapladığı bölge.
hareket
: Zamanda konumda meydana gelen değişim.
hız
: Birim zamanda yapılan yerdeğiştirme.
hidrolik
: Su ile ilgili olan.
higgs bozonu: Enerji yumağına kütle kazandıran temel parçacık.
I
ısı
ışık
ışıma
: Sıcak ortam veya cisimlerden soğuk olana aktarılan enerji.
: Uyarılmış atomlardan etrafa saçılan elektromanyetik dalgalar.
: Enerjinin elektromanyetik dalga şeklinde yayılması.
İ
iletim
iş
ivme
iyon
: Isı ya da akımın bir yerden başka bir yere geçmesi.
: Uygulanan kuvvet doğrultusunda cismin yerdeğiştirmesi.
: Birim zamandaki hız değişimi.
: Eletron kazanmış veya kaybetmiş atom.
J
jeneratör
jeolog
jeoloji
jeotermal
: Elektrik üreten araç.
: Yer bilimci
: Yer bilimi
: Yer kabuğunun iç kısımlarında ısınan sıcak su veya buhardan elde edilen enerji.
302
K
karadelik
: Çok büyük kütleli yıldızların evrimlerinin son hali.
kaynama
: Isı alan sıvının kabarcıklar çıkartarak buharlaşması
kılcallık
: Sıvıların ince boru içinde yükselme veya alçalması.
kohezyon
: Aynı tür atom veya moleküller arası çekim kuvveti.
konum
: Referans noktasına göre cisimlerin bulunduğu yer.
konveksiyon : Bir maddenin kütlesel hareketiyle sağlanan ısı aktarımı.
kripto
: İletilerin yanlızca alıcı tarafından görüntülenmek üzere şifrelenmesi.
kristal
: Atomları belli bir düzen içinde ve bir geometri biçiminde dizilmiş olan katı madde.
kuantum
: Enerji paketi.
kuvvet
: Bir cismin hareketini, hareket yönünü ve şeklini değiştiren etki.
kübit
: Eski Mısır’da kullanılan uzunluk ölçü birimi.
küresel ısınma : Atmosfere salınan karbondioksit gibi sera etkisi yaratan gazların dünya sıcaklığını arttırması.
kütle
: Ortama göre değişmeyen madde miktarı.
kütle çekimi : Maddelerin kütlelerinden dolayı birbirlerine uyguladıkları kuvvet.
L
lazer
: Güçlü ve tek renkli ışık elde etmek için geliştirilen optik düzenek.
M
madde
: Uzayda yer kaplayan, kütlesi ve tanecikli yapısı olan her şey.
manyetik
: Mıknatıs özelliği gösteren maddeler.
mekanik
: Kuvvet etkisinde hareket ve enerji arasındaki ilişkiyi inceleyen fiziğin alt dalı.
mekanik enerji: Sistemin sahip olduğu potansiyel ve kinetik enerjilerin toplamı.
metabolizma : Canlı organizmada veya canlı hücrelerde hareketi, enerjiyi sağlamak için oluşan, biyolojik ve kimyasal değişimlerin bütünü.
mikrodalga
: Dalga boyları 1m ile 1mm arasında değişen elektromanyetik dalga.
molekül
: Kimyasal bağlarla bir arada tutulan bir grup atom.
N
nanoteknoloji
nem nötr
nötron
nükleer
nükleer enerji
: Atom veya molekül temelinde küçük parçacıkların biraraya getirilerek farklı işlevler görebilen madde veya malzemenin üretilmesi için geliştirilen teknoloji.
: Havadaki su buharı.
: Elektron ve proton sayısı eşit olan ve net yükü olmayan atom.
: Atom çekirdeğinin yapısında bulunan yüksüz parçacıklar.
: Atom çekirdeği ile ilgili, çekirdeksel.
: Atom çekirdeğinin bölünmesi veya birleşmesi sonucu açığa çıkan enerji.
O
optik
: Işığın doğasını, davranışını ve madde ile etkileşimini inceleyen fiziğin alt dalı.
303
Ö
öteleme
özdeş
özkütle
öz ısı
: Bir nesnenin aynı doğrultuda yer değiştirmesi
: Her şeyiyle birebir aynı olan nesneler.
: Maddelerin birim hacminin kütlesi.
: Maddenin birim kütlesinin sıcaklığını 1 0C değiştirmek için gereken ısı miktarı.
P
paratoner
perspektif
plazma
potansiyel
proton
: Yıldırımsavar.
: Nesnelerin uzaktan görünüş şekli.
: Atom veya molekülleri kısmen veya tamamen iyonlaşmış gaz.
: Açığa çıkmamış, depolanmış olan.
: Atom çekirdeğinin yapısında bulunan pozitif yüklü parçacıklar.
R
radyoaktivite : Atom çekirdeklerinin kendiliğinden parçalanabilme özelliği.
reaksiyon
: İki ya da daha fazla maddenin etkileşmesi sonucu kendi özelliklerini kaybederek yeni özellikte madde oluşturması.
S
salınım
sarkaç
sığa
simülasyon
skaler
soğurma
statik
: Denge konumu etrafında yapılan gidiş geliş hareketi.
: Üstündeki bir noktadan asılan, denge konumundan biraz ayrıldıktan sonra bırakıl-
dığında ağırlığının etkisiyle salınım yapan nesne.
: Kapasite
: Benzetim.
: Yalnızca şiddet ve birimle ifade edilen büyüklükler.
: Isı veya ışık enerjisinin emilmesi.
: Durgun.
T
takoz
telekop
termos
termik santral
transistör
triboloji
: Genellikle bir kenarı 15 cm’yi geçmeyen dilimlenmiş ağaç parçası.
: Gök cisimlerini gözlemlemeye yarayan optik düzenek.
: Yalıtım maddesiyle kaplı içine konan sıvının sıcaklığını uzun süre koruyan kap.
: Fosil yakıtların yanması sonucunda elde edilen ısı enerjisini kullanarak elektrik elde edilen santral çeşidi.
: Elektrik sinyallerini güçlendiren devre elemanı.
: Sürtünme bilimi.
U
ultrason cihazı: Ses dalgalarının değişik yoğunluktaki dokular içinde farklı hızlarda ilerlemesi ve yansıması prensibi ile görüntü elde eden cihaz.
uydu
: Gezegen çevresinde çekim kuvveti etkisiyle bir yörüngede dolanan yapay veya doğal gök cismi.
uzay
: Tüm varlıkların içinde bulunduğu sonsuz boşluk.
304
V
vektörel : Şiddet ve birimin yanı sıra yönle ifade edilen büyüklükler.
verim : Yapılan işin harcanan enerjiye oranı.
Y
yalıtım : Bir sistemin çevresiyle her türlü enerji alış verişini veya etkileşimini engelleme işlemi.
yalıtkan : Isı ve elektriği iletmeyen maddeler.
yörünge : Hareket halindeki bir cismin kütle merkezinin izlediği yol.
Z
zımpara : Bazı maddeleri aşındırarak düzleştirmeye yarayan araç.
305
KAYNAKÇA
AKBULUT Ural - Newton’un Yerçekimi Dışındaki Buluşları, ODTÜ, Ankara, 2011. İlgili
metinden düzenlenmiştir.
AKTACİR Azmi, Ölçme Tekniği, Harran Üniversitesi Makine Mühendisliği Bölümü, Şanlıurfa,
2010.
AMCA Hasan, Ölçmenin ve Ölçü Birimlerinin Tarihi, Doğu Akdeniz Üniversitesi Mühendislik
Fakültesi Dekanı.
Bilim Sanayi Bakanlığı Ulusal Meteoroloji Stratejisi Eylem Planı- 2014.
Bilim ve Teknik Dergisi, İbn-i Sina ve Yeni Mekaniğin Doğuşu, Sayı: 512, Temmuz, 2010.
BUECHE Frederick J., JERDE David A., Fizik İlkeleri 1, Palme Yayıncılık, Ankara, 2003.
CENGİZ M.S., MAMİŞ M.S.,2015, Endüstriyel Tesislerde Verimlilik ve Güneş Enerjisi
Kullanımı, VI. Enerji Verimliliği Kalitesi Sempozyumu ve Sergisi, pp 21-25, 4-6 Haziran,
Sakarya.
DEMOKAN Oral, YALÇIN Cengiz, Temel Fizik-1 Problem Çözümleri, Ankara, 2008.
FİSHBANE Paul M., GASIOROWICZ Stephen, THORNTON Stephen T. Temel Fizik-1,
Ankara, 2006.
GALİLEO, İki Yeni Bilim Üzerine Diyalog, Elips Kitap-2011 İş Bankası Yayınları, Ağustos,
2008.
GÖK Ahmet - USLU Ayten, Modern Klasik Fizik, Gök Yayınları, İstanbul, 1985.
GÜNEŞ Bilal, ÜNSAL Yasin, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 22, Sayı 3, Ankara, 2002.
İMAMOĞLU Hüsniye, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, GİMDES Dergisi, Şubat, 2013.
Islam’da Bilim ve Teknik, Cilt V, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, Nisan,
2008.
KALELİ Hakan, Triboloji Prensipleri ve Uygulama Örnekleri, Yıldız Teknik Ünv. Makine
Müh. Mart, 2015
KILIÇ Ziya, YALÇIN Ayşe, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 25, Sayı 3, Ankara, 2005.
NEWTON Isaac, Principia, İngiltere, 1687.
SERWAY Raymond A., BEİCHNER Robert J., Fen ve Mühendislik İçin Fizik 1-2-3, Palme
Yayıncılık, Ankara, 2005.
306
GENEL AĞ ADRESLERİ
http://www.taek.gov.tr/ (ET: 15.11. 2016- 9:33)
https://www.tubitak.gov.tr/ (ET: 15.11.2016- 9:38)
www.ume.tubitak.gov.tr. (ET: 17.02.2016-11:25)
http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/sayfalar/Enerji-Verimliliği (ET: 17.11.2016- 11:32)
http://www.enerji.gov.tr/Resources/Sites/1/Pages/Sayi_14/files/basic-html/page25.html (ET:
20.11.2016- 12:35)
http://enerji.gov.tr/Resources/Sites/1/Pages/Sayi_04/files/basic-html/page12.html (ET:
20.02.2016- 11:57)
http://mizah.milliyet.com.tr/Komik.yazi.sobaborusu-fıkralar-Oku-YaziDetay_5545.htm
(ET:20.11.2016-10:55)
http://phet.colorado.edu/tr/simulations/category/physicsn (ET: 04.02.2017-11:23)
http://content.lms.sabis.sakarya.edu.tr/Uploads/21651/26770/triboloji-bölüm1.pdf (ET:
06.02.2017- 22:55)
https://phet.colorado.edu/sims/html/hookes-law/latest/hookes-law_en.html (ET:20.02.201713:20)
http://tipedu.cumhuriyet.edu.tr/Donem3/.../HalkSagligi/GulayKOCOGLU/2enerji.ppt (ET:
20.02.2017- 11:55)
http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/sayfalar/Enerji-Verimliliği (ET: 25.02.2017- 23:55)
http://www.enerji.gov.tr/Resources/Sites/1/Pages/Sayi_14/Sayi_14.html#p=25 (ET:27.02.201712:35)
http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Enerji-ve-Tabii-Kaynaklar-Gorunumleri (ET: 27.02.2017-11:57)
https://phet.colorado.edu/tr/simulation/legacy/forces-1d (ET: 06.04.2017-11.40)
https://phet.colorado.edu/tr/simulations/category/physics/heat-and-thermodynamics (ET:
10.04.2017- 9:20)
http://www.aselsan.com.tr (ET: 10.04.2017-11:23)
https://www.mgm.gov.tr/genel/sss.aspx?s=hissedilensicaklik (ET: 11.04.2017- 9:40)
http://math.msgsu.edu.tr/tanitim.html (ET: 06.05.2017- 18:25)
307
1.ÜNİTE
GÖRSEL KAYNAKÇA
Görsel 1.1. Bu kitap için çekilmiş bir görseldir.
Görsel 1.2. Dreamstime ID: 68091015
Görsel 1.3. Dreamstime ID: 21389737
Görsel 1.4. Dreamstime ID: 577279
Görsel 1.5. Dreamstime ID: 30810658
Görsel 1.6. Dreamstime ID: 71992451
Görsel 1.7. Bu kitap için çekilmiş bir görseldir.
Görsel 1.8. Dreamstime ID: 20436969
Görsel 1.9. Dreamstime ID: 270000
Görsel 1.10. Bu kitap için çekilmiş bir görseldir.
Görsel 1.11. Dreamstime ID: 22563967
Görsel 1.12. Dreamstime ID: 25130549
Görsel 1.13. Dreamstime ID: 34481178
Görsel 1.14. http://www.nanoman.com.au/nanomanwindowandglass.html
Görsel 1.15. Dreamstime ID: 55574809
Görsel 1.16. Dreamstime ID: 20315095
Görsel 1.17. Dreamstime ID: 27649245
Görsel 1.18. Dreamstime ID: 8779402
Görsel 1.19. Dreamstime ID: 15202586
Görsel 1.20. Dreamstime ID: 5929937
Görsel 1.21. Dreamstime ID: 32969491
Görsel 1.22. Dreamstime ID: 13626605
Görsel 1.23. Bu kitap için çizilmiş bir görseldir.
Görsel 1.24. Dreamstime ID: 83180360
Görsel 1.25. Dreamstime ID: 76052204.
Görsel 1.26. Dreamstime ID: 59503820
Görsel 1.27. Dreamstime ID: 4748733
Görsel 1.28. Bu kitap için çizilmiş bir görseldir.
Görsel 1.29. Dreamstime ID: 35649635
Görsel 1.30. Dreamstime ID: 64557760
Görsel 1.31. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 1.32. Dreamstime ID: 33064139
Görsel 1.33. Dreamstime ID: 37498659
Görsel 1.34. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 1.35. Dreamstime ID: 815646
Görsel 1.36. Dreamstime ID: 22739206
Görsel 1.37. Dreamstime ID: 317227
Görsel 1.38. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 1.39. Dreamstime ID: 9882354
Görsel 1.40. Dreamstime ID: 6795753
Görsel 1.41. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 1.42. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 1.43. www.tubitak.gov.tr
Görsel 1.44. www.tubitak.gov.tr
Görsel 1.45. www.tubitak.gov.tr
Görsel 1.46. www.tubitak.gov.tr.
Görsel 1.47. www.tubitak.gov.tr
Görsel 1.48. www.tubitak.gov.tr
308
Görsel 1.49. www.tubitak.gov.tr
Görsel 1.50. Dreamstime ID: 70385987
Görsel 1.51. Dreamstime ID: 5920717
Görsel 1.52. Dreamstime ID: 1256015
Görsel 1.53. Dreamstime ID: 27392868
Görsel 1.54. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 1.55. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 1.56. Dreamstime ID: 33998902
Görsel 1.57. Dreamstime ID: 49007169
Görsel 1.58. Dreamstime ID: 33990424
Görsel 1.59. www.aselsan.com.tr
Görsel 1.60. www.aselsan.com.tr
2.ÜNİTE
Görsel 2.1. Dreamstime ID: 72047223
Görsel 2.2. Dreamstime ID: 22335813
Görsel 2.3. Dreamstime ID: 38649796
Görsel 2.4. Dreamstime ID: 1948951
Görsel 2.5. Dreamstime ID: 20965996
Görsel 2.6. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.7. Dreamstime ID: 34095152
Görsel 2.8. Dreamstime ID: 17597145
Görsel 2.9. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.10. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.11. Dreamstime ID: 16420956
Görsel 2.12. Dreamstime ID: 13975282
Görsel 2.13. Dreamstime ID: 12956292
Görsel 2.14. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.15. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.16. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.17. Dreamstime ID: 082546
Görsel 2.18. Dreamstime ID: 61902909
Görsel 2.19. Dreamstime ID: 11154945
Görsel 2.20. Dreamstime ID: 20085316.
Görsel 2.21. Dreamstime ID: 30439023
Görsel 2.22. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.23. Dreamstime ID: 44257507
Görsel 2.24. Dreamstime ID: 1161286
Görsel 2.25. Dreamstime ID: 11070350
Görsel 2.26. Dreamstime ID: 31383193
Görsel 2.27. Dreamstime ID: 9257626
Görsel 2.28. Dreamstime ID: 26682676
Görsel 2.29. Dreamstime ID: 35772839.
Görsel 2.30. Dreamstime ID: 34074416
Görsel 2.31. Dreamstime ID: 16241096
Görsel 2.32. Dreamstime ID: 5649191
Görsel 2.33. Dreamstime ID: 22483006
Görsel 2.34. Dreamstime ID: 75233136
Görsel 2.35. Dreamstime ID: 1855363
Görsel 2.36. Dreamstime ID: 76661332
Görsel 2.37. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
309
Görsel 2.38. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.39. Dreamstime ID: 11781004.
Görsel 2.40. Dreamstime ID: 51219210
Görsel 2.41. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.42. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.43. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.44. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 2.45. Dreamstime ID: 7616107
Görsel 2.46.Dreamstime ID: 64411185
Görsel 2.47. Dreamstime ID: 6089067
3.ÜNİTE
Görsel 3.1. Dreamstime ID: 66200395
Görsel 3.2. Dreamstime ID: 11113051
Görsel 3.3. Dreamstime ID: 12041368
Görsel 3.4. Dreamstime ID: 5216674
Görsel 3.5. Dreamstime ID: 773090
Görsel 3.6. Dreamstime ID: 18647397
Görsel 3.7. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.8. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.9. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.10. Dreamstime ID: 59040393.
Görsel 3.11. Dreamstime ID: 59040393.
Görsel 3.12. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.13. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.14. Dreamstime ID: 72233654
Görsel 3.15, 16,17,18. Dreamstime ID: 68683018
Görsel 3.19. Dreamstime ID: 9110902
Görsel 3.20. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.21. http://www.konya.pol.tr/Sayfalar/tedes/tedes2.aspx.
Görsel 3.22. http://bilgen-grup.com/index.php?p=urunn&id=18.
Görsel 3.23. http://www.usak.pol.tr/Duyurular/Sayfalar/sehir_ici_trafik_uygulamalari.aspx.
Görsel 3.24. Dreamstime ID: 21804621
Görsel 3.25. Dreamstime ID: 677577
Görsel 3.26. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.27. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.28. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.29. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.30. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.31. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.32. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.33. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.34. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.35. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.36. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.37. Dreamstime ID: 36468551.
Görsel 3.38. Dreamstime ID: 49543275
Görsel 3.39. Dreamstime ID: 24576781
Görsel 3.40. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.41. Dreamstime ID: 16284975
Görsel 3.42. Dreamstime ID: 26325886
310
Görsel 3.43. Dreamstime ID: 81605997
Görsel 3.44. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.45. Dreamstime ID: 46110305
Görsel 3.46. Dreamstime ID: 17359933
Görsel 3.47. https://kaiserscience.wordpress.com/physics/modern-physics/nuclear-physics-and-
radioactivity/
Görsel 3.48. https://kaiserscience.wordpress.com/physics/modern-physics/nuclear-physics-and-
radioactivity/
Görsel 3.49. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.50. Dreamstime ID: 19422094.
Görsel 3.51. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.52. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.53. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.54, 55. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.56. https://phet.colorado.edu/tr/simulation/legacy/forces-1d
Görsel 3.57. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.58. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.59. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.60. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.61. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.62. Dreamstime ID: 74299971
Görsel 3.63. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.64. Dreamstime ID: 20436937
Görsel 3.65. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.66. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.67. Dreamstime ID: 65364486
Görsel 3.68. Dreamstime ID: 24235335
Görsel 3.69. Dreamstime ID: 19649904
Görsel 3.70. Dreamstime ID: 13435970
Görsel 3.71. Dreamstime ID: 61721440
Görsel 3.72. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.73. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.74. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.75. Dreamstime ID: 69909234
Görsel 3.76. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.77. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.78. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.79. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.80. Dreamstime ID: 34953488
Görsel 3.81. Dreamstime ID: 1753162
Görsel 3.82. Dreamstime ID: 42090762
Görsel 3.83. Triboloji Prensipleri ve Uygulama Örnekleri, Yıldız Teknik Ünv. Makine Müh. Mart, 2015
Görsel 3.84. Triboloji Prensipleri ve Uygulama Örnekleri, Yıldız Teknik Ünv. Makine Müh. Mart, 2015
Görsel 3.85. Triboloji Prensipleri ve Uygulama Örnekleri, Yıldız Teknik Ünv. Makine Müh. Mart, 2015
Görsel 3.86. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 3.87. Dreamstime ID: 75935169.
Görsel 3.88. Dreamstime ID: 22830865.
Görsel 3.89. Dreamstime ID: 52189067
Görsel 3.90. Dreamstime ID: 110709
311
4.ÜNİTE
Görsel 4.1. Dreamstime ID: 67175971
Görsel 4.2. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.3. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.4. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.5. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir
Görsel 4.6. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.7. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.8. Dreamstime ID: 28358883
Görsel 4.9. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.10. Dreamstime ID: 13988581
Görsel 4.11. Dreamstime ID: 30339565
Görsel 4.12. Dreamstime ID: 37884132
Görsel 4.13. Dreamstime ID: 4800881
Görsel 4.14. Dreamstime ID: 61373751
Görsel 4.15. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.16. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.17. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.18. Dreamstime ID: 24583417
Görsel 4.19. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.20. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.21. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.22. Dreamstime ID: 38929223
Görsel 4.23. Dreamstime ID: 9449688
Görsel 4.24. Dreamstime ID: 54938583
Görsel 4.25. Dreamstime ID: 76167296
Görsel 4.26. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.27. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.28. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.29. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.30. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 4.31. Dreamstime ID: 52510638
Görsel 4.32. Dreamstime ID: 67109692
Görsel 4.33. Dreamstime ID: 88818538
Görsel 4.34. Dreamstime ID: 29903809
Görsel 4.35. Dreamstime ID: 30667320
Görsel 4.36. Dreamstime ID: 57179795
Görsel 4.37. Dreamstime ID: 7774131
Görsel 4.38. Dreamstime ID: 82603120
Görsel 4.39. Dreamstime ID: 1456737
Görsel 4.40. Dreamstime ID: 9088118
Görsel 4.41. Dreamstime ID: 30905293
Görsel 4.42. Dreamstime ID: 77011525
Görsel 4.43. Dreamstime ID: 4204960
Görsel 4.44. Dreamstime ID: 12659351
Görsel 4.45. Dreamstime ID: 15966053
Görsel 4.46. Dreamstime ID: 18719076
Görsel 4.47. Dreamstime ID: 16073862.
Görsel 4.48. Dreamstime ID: 16622128.
Görsel 4.49. Dreamstime ID: 19972337, 19373137, 14028418, 69462673.
312
Görsel 4.50. Dreamstime ID: 21369940
Görsel 4.51. Dreamstime ID: 13786858
5.ÜNİTE
Görsel 5.1. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.2. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.3. Dreamstime ID: 1965822
Görsel 5.4. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.5. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.6. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.7. Dreamstime ID: 39618190
Görsel 5.8. Dreamstime ID: 33730983
Görsel 5.9. Dreamstime ID: 29807223
Görsel 5.10. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.11. Dreamstime ID: 69334398
Görsel 5.12. Dreamstime ID: 15580562
Görsel 5.13. Dreamstime ID: 69971962
Görsel 5.14. Dreamstime ID: 39244323
Görsel 5.15. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.16. Dreamstime ID: 1021795
Görsel 5.17. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.18. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.19. Dreamstime ID: 26870237
Görsel 5.20. Dreamstime ID: 79051284
Görsel 5.21. Dreamstime ID: 79051284
Görsel 5.22. Dreamstime ID: 49218910
Görsel 5.23. Dreamstime ID: 7632245
Görsel 5.24. Dreamstime ID: 69837034
Görsel 5.25. Dreamstime ID: 11702452
Görsel 5.26. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.27. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.28. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.29. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.30. Dreamstime ID: 42169188
Görsel 5.31. Dreamstime ID: 63183504
Görsel 5.32. www.tubitak.gov.tr
Görsel 5.33. Dreamstime ID: 44475205
Görsel 5.34. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.35. Dreamstime ID: 32645937
Görsel 5.36. Dreamstime ID: 61264959
Görsel 5.37. www.tubitak.gov.tr
Görsel 5.38. Dreamstime ID: 8285966
Görsel 5.39. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.40. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.41. Dreamstime ID: 7227776
Görsel 5.42. Dreamstime ID: 44435669
Görsel 5.43. Dreamstime ID: 14288758.
Görsel 5.44. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.45. Dreamstime ID: 42936683
Görsel 5.46. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir
Görsel 5.47. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
313
Görsel 5.48. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.49. Dreamstime ID: 29480107
Görsel 5.50. Dreamstime ID: 19049859
Görsel 5.51. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 5.52. Dreamstime ID: 29472783
6.ÜNİTE
Görsel 6.1. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.2. Dreamstime ID: 15828319
Görsel 6.3. Dreamstime ID: 84075243
Görsel 6.4. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.5. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.6. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.7. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.8. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.9. Dreamstime ID: 23134952
Görsel 6.10. Dreamstime ID: 26397920
Görsel 6.11. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.12. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.13. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.14. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.15. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.16. Dreamstime ID: 17480974
Görsel 6.17. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.18. http://www.sciencefacts.net/faraday-cage.html
Görsel 6.19. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.20. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.21. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.22. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.23. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.24. Dreamstime ID: 55597972
Görsel 6.25. Dreamstime ID: 42258281
Görsel 6.26. Dreamstime ID: 82123522
Görsel 6.27. Dreamstime ID: 87658950
Görsel 6.28. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.29. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.30. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.31. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.32. http://ozkayaboya.com/15-Elektro_StatIK_Toz_Boyama.html
Görsel 6.33. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.34. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.35. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.36. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.37. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.38. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
Görsel 6.39. Bu kitap için oluşturulmuş bir görseldir.
www.dreamstime.com sitesinden alınan görsellerin telif hakları Milli Eğitim Bakanlığınca ödenmiştir.
314
A
adezyon, 55, 78,82,83,85, 86,87, 89
akışkan, 81,230, 247
alınan yol, 33,106, 107,109,110
anlık hız, 101, 109,110,112,149
atom, 17, 20, 22, 23, 26, 27,29, 43
atom altı parçacık, 17
B
beherglas, 68
bilim, 17, 19, 20, 22, 29
birim yük, 261, 277
buharlaşma, 221, 222, 223
buharlaşma ısısı, 221
Büyük patlama, 17, 182
C
Coulomb, 126,
D
dayanıklılık, 29, 79, 80
donma, 208, 209
E
elektron,57, 126, 231, 261
enerji, 17, 30, 167
enerji dönüşümü, 177, 179,181
enerji iletim hızı, 229, 231
enerji korunumu, 177, 182
erime, 220, 222
erime ısısı, 223
erime sıcaklığı, 220, 222
etki-tepki kuvvetleri, 129,137, 138
eylemsizlik, 57, 129, 130, 140
F
fiber optik, 21
fizik, 16, 17, 18
fisyon, 186
G
genleşme, 207, 208, 209
gözlem, 17, 26, 27, 30
güç, 162, 166, 167
H
hacim, 30, 33, 56, 60, 61
hâl değişimi, 218, 220, 222
hız, 17, 109, 110
DİZİN
hissedilen sıcaklık, 205, 234
I
ısı, 205, 206, 207
ısı sığası, 213, 215, 217, 218
ısıl denge, 227
ışıma, 23, 181, 209, 230
İ
iç enerji, 204, 205, 206
iletken, 181, 185, 232, 241
iş, 162, 163, 164
ivme, 33, 116, 118
J
jeneratör, 181
Joule, 32, 166, 189
K
kaynama, 204, 207, 208
kaynama sıcaklığı, 208, 209
kılcallık, 25, 87, 88
kızılötesi, 209, 231
kinetik enerji, 172, 173, 174
kohezyon, 78, 82, 83, 84
konum, 103, 104, 105
kuvvet, 20, 34, 123, 124, 125
küresel ısınma, 19, 188
kütle, 30, 32, 33
kütle çekim kuvveti, 118, 123, 125
L
lazer, 23, 41
LED, 24
ortalama hız,101, 109, 110
ortalama sürat,101, 109, 110
Ö
öteleme hareketi, 112, 145, 149
öz ısı, 203, 213, 217
özkütle, 69, 70
P
paratoner, 272
plazma, 24, 56
potansiyel enerji,168, 170, 171
proton, 126, 261, 263
R
radyoaktif, 23, 186
referans noktası, 104, 105, 106
S
sıcaklık, 30, 204, 205
skaler büyüklük, 33, 106
sürat, 30, 109, 110
sürtünme kuvveti, 123, 124, 139
süper iletken, 24, 41
T
termal kamera, 231, 233
titreşim, 103, 112
transistör, 24
U
ultrason, 21 150
uluslararası birim sistemi, 32
X
X-ışınları, 29,
M
madde, 17, 56, 57
manyetik rezonans, 22, 24
mercek, 21
N
nanobilim, 41
nanoteknoloji, 23
nötron, 126,261
nükleer enerji, 29, 43, 181
O
optik, 20 21, 37, 42
315
V
vektörel büyüklük, 33, 34
verim, 183, 184
Y
yalıtkan, 29, 265, 270
yapışma,81, 82, 83
yenilenebilir enerji, 186, 187
yenilenemez enerji, 186, 187
yerçekimi ivmesi, 136, 170
yerdeğiştirme, 27, 103, 106, 107
yüzey gerilimi, 78, 84, 85
FİZİK 9
FEN LİSESİ
ORTAÖĞRETİM
ORTAÖĞRETİM
FEN LİSESİ
FİZİK 9