Bilecik İlinde Nüfusun Dağılışı, Yoğunluğu ve Özellikleri
advertisement
BİLECİK İLİN D E N Ü F U S U N D A Ğ IL IŞI, Y O Ğ U N L U Ğ U VE ÖZELLİKLERİ Dr. E. Murat Ö Z G Ü R * Bilecik ili, 4300 km 2 yüzölçüm lü, 1990 Genel N üfus Sayımı sonuç­ larına göre 175.526 nüfuslu ve M erkez ilçeyle birlikte 8 ilçeden m eydana gelen İdarî bir ünitedir. Bu İdarî birim de toplam nüfusun % 42.2 si şehirde % 57.8 i ise kasaba ve köylerde oturm aktadır. Bu m akalede, M arm ara, Ege, İç A nadolu ve K aradeniz coğrafî bölgelerinin geçiş sahasında yeralan Bilecik ilinde nüfusun dağılışı ve yoğunluğu ile cinsiyet, yaş, İktisadî faaliyet kolları ve kültürel özel­ likleri üzerinde durulacaktır. 1990 Genel N üfus Sayımı sonuçlarının geçmiş sayımlar ile karşılaştırm alar yapm am ıza im kân tanım am ası nedeniyle zorunlu olarak 1985 verileri kullanılm ıştır. 1985 ile 1990 nü­ fus değerleri arasında az çok farklılıklar bulunm asına karşılık, bu d u ­ rum ilin nüfus yapısını bütünüyle etkilem ekten uzaktır. A. Nüfusun D a ğ ılışı ve Yoğunluğu Bilecik ilinde nüfus dağılışını gösteren haritaya bakıldığında, İz­ nik-Pam ukova depresyonunun il sınırları içinde kalan Çerkeşli Köyü ile Yeşilçimen mahallesi arasındaki kısmı, Sakarya vadisinin alüvyal tabanı, Göl pazarı ovası, K arasu vadisinin V ezirhan ile Sakarya kav­ şağı arasında kalan bölüm ü, yine bu vadide Sorgun çayının K arasu’ya karıştığı yerden, Söğüt deresinin K arasu ile birleşme noktasına kadar olan saha ile K arasu vadisinin biraz genişlediği K araköy-D em irköy çevresi nüfusun sıklaştığı yerler olarak karşım ıza çıkar. Bu sık nüfuslu alanlara Pazaryeri Havzası’nın Pazaryeri kasabası batısındaki bölüm ü, kasaba ve şehirlerin çevreleri ile İnönü ovasının batısındaki bazı yer­ leşmelerin civarındaki kısım lar eklenebilir (H arita: 1 ve 2). Yenipazar deresi ile Sürüm deresi arasındaki alan, Bilecik platosu­ nun merkezî kısımları, Adliye ovası, G öynük çayı vadisi ise orta dere­ cede nüfus sıklığına sahip yerlerdir. * A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Ankara. 200 B ilccik İlinde Nüfusun D a ğ /lış ı 201 B ileçik tlindc Nüfusun D ağ ılışı B İL E C İK İL İN D E N Ü FU SU M D A Ğ IL IŞ I I 'M S ) Harita: 2 202 B ilecik İlinde Nüfusun D a ğ ılışı Sündiken platosunun batı kısmı, Yirce dağının doğu yamaçları, Pazaryeri havzası güneyindeki yüksek saha, Bilecik platosu kuzeyi, Söğüt platosunun Söğüt şehri dışında kalan bölümleri, K araağaç Ovası, Aktaş-Alıç platoları da seyrek nüfuslu sahalar olarak ayırdedilebilir (H arita: 2). Sipahi Dağlık Sahası, A kköy platosunun büyük bölümü, M eryem dağı ve G öldağı ile Yirce dağının en yüksek kesimleri nüfusun hem en hemen hiç olmadığı alanlardır. Y ukarıdaki kısa açıklam adan da anlaşılacağı üzere, nüfusun dağı­ lışında yükselti ve yeryüzü şekillerinin rolü çok fazladır. Ovalar ve va­ di tabanları genelde nüfusun sık olduğu kısımları m eydana getirmekte, buna karşılık yüksek platolar ve dağlar nüfusun iyiden iyiye seyreldiği, hatta ortadan kalktığı yerler olarak belirmektedir. Sulu tarım im kân­ larının varolduğu, tarım ın çeşitlendiği ve ekonom ik hayatın canlandığı alanlarda nüfus sıklaşm akta, yoğunlaşm aktadır. Bilecik ilinde nüfusun yoğunluğunun yıllara göre gösterdiği geli­ şimi, hazırlam ış olduğum uz haritalar yardım ıyla daha yakından gör­ m ek faydalı olacaktır. Bu am açla, 1935, 1960 ve 1985 yıllarını içeren 3 nüfus yoğunluğu haritası oluşturduk. 1935 yılına ait haritada, ildeki yerleşmelerin büyük bölüm ünde km 2 ye 16 ilâ 30 kişinin düştüğü farkedilm ektedir (H arita: 3-4). N üfus yoğunluğunun kasaba ve şehirler dışında en fazla olduğu yerler; Pa­ zaryeri kasabası batısı, Bozüyük güneydoğusu, G ölpazarı ovası, Söğüt’ün Sakarya vadisi güney kanadında kalan birkısım köyleri ile Bilecik’in K üplü ve Y arhisar bucak merkezleri çevresidir. Osmaneli ilçe merkezinin batı, kuzey ve doğusundaki yerleşmelerde nüfus yoğunluğu km 2’ye 15 kişinin altındadır. Ayrıca Bilecik şehrinin kuzeydoğusundaki sahada (Kuyubaşı, Ören, Selbükii köyleri çevresi), Göynük çayı güneyindeki K öpıücek, Taşçıahiler, K avak; yine Boz­ üyük, Söğüt, Y enipazar ve M erkez ilçenin bazı köylerinde yoğunluk 15 kişiden azdır (H arita: 4) 1935 yılında yoğunluğu 15’in altındaki yerleşme sayısı toplam ı 43’tür. Bu yerleşmelerin çoğunluğu Osmaneli (15 köy), G ölpazarı (10 köy) ilçelerinde yeralmıştır. N üfus yoğunluğu 16 ile 30 arasındaki yerleşme sayısı 138’dir. Bu grupta en fazla yerleşmesi elan ilçe, M erkez ilçedir ki, onu Gölpazarı (29 köy), Bozüyük (27 köy) ilçeleri izler. H a tta Bozüyük’ün Dodurga bucağındaki 16 köyden 13’ü (% 81 ’i) bu yoğunluk grubunda bulunur. B ilecik İlinde Nüfusun D a ğ ılıy BİLECİK Bilecik M erkez İlçe 1 2 3 4 Abadiye Abbaslık Ahmetpınarı Alpagut İIİ ?03 İDARİ Bozüyük İlçesi 1 2 3 4 A kçapınar A kpınar Aksutekke Alibeydüzü BÖllİNÜŞ HARİTASI Gölpazarı İlçesi 1 2 3 4 Akçakavak Aktaş Alıç Arıcaklar İnhisar İlçesi 1 2 3 4 Akçasu Akköy A kkum Çayköy 204 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 "1 22 23 24 25 26 ?7 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Bilecik İHh I c Nüfusun D ağılışı Aşağıköy Ayvacık Bahçecik Başköy Bayırköy Bekdemir Beyce Cumalı Çakırpınar Çavuşköy Çukuröretı D eresakarı Dereşemsettin Elmabahçe Erkoca G ökpınar G ülüm be H asandere İkizce Ilyasbey İlyasca Kapaklı K araağaç Kavaklı Kayabelen Kendirli Kepirler Kınık Kızıldamlar K oyunköy K urtköy Kuyubaşı Künceğiz K üplü Necmiye Okluca Ören Pelitözü Sarmaşık Selbükü Sel öz Sütlük Şükıaniye Taşçılar U lupınar Vezirhan Yeniköy 5 6 7 8 9 10 11 Î2 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 Aşağıarmutlu Bozalan Camii iyay la Cilıangazi Çamyayla Çaydere Çokçapm ar D andere Delielmacık D odurga Dombayçayırı Düzağaç Eceköy Erikli Gökçeli Göynücek Günayrık Hamidiye Kandilli K apanalan K araağaç K arabayır Karaçayır Ketenlik K ızılcapınar Kızıltepe Kovalıca K ozpm ar K uyupm ar M uratdere Ormangüzle Osmaniye Poyra Revnak Saraycık Yeniçepni Y enidodurga Yeniüreğil Yeşilçukurca Yürükçepni 5 6 7 S 9 10 11 12 13 14 15 16 1.7 18 19 20 21 22 23 ■ 24 25 26 •27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 .44 45 46 47 Armutçuk Baltalı Bayat Bolatlı Büyük belen Büyüksusuz Büyüksürmeli Çengeller Çımışkı Çiftlik Ç ukurören Demirlıanlar Derecikören Dereli D oğanlar D okuz Gökçeler Göloağı G özaçanlar Hacıköy Hamidiye İncirli K araağaç K araahm etler K aracalar K asım lar Kavak Keskin Köpriicek K urşunlu Kuşçaören ICüçüksusuz Küçükyenice Küm bet Sarıhacılnr Softalar Söğütçük Şahinler Taşçıa’n iler Toııgurlar Türkm en Üyük Üzümlü ' 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 H arm anköy Hisarcık Karaağaç Kay aba lı K oyunlu M uratça Samrı Tarpak Tozman Yakacık 205 Bilcçik İlinde Nüfusun D ağ ılışı Osmaneli İlçesi Pazaryeri İlçesi Söğüt İlçesi Yenipazar İlçesi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 2b 27 1 Ahmetler 2 Alınca 3 Arapdede 4 Arpadere 5 Bahçesultan 6 Bozcaarmul 7 Bulduk 8 Burçalık 9 Büyükelmalı 10 Demirköy 11 Dereköy 12 Diilgeroğlu 13 Esemen 14 Fırınlar 15 Güde 16 Gümüşdere 17 G ünyurdu 18 Karadede 19 K araköy 20 Kınık 21 Küçükelmalı 22 Nazifpaşa 23 Sarıdayı 24 Sarnıç 1 Borcak 2 Çaltı 3 Dereboyu 4 Doruk 5 Dönmez 6 Dudaş 7 Düzdağ 8 Geçitli 9 Gündiizbey 10 H am itabat 11 Hayriye 12 Kepen 13 Kızılsaray 14 Küre 15 Oluklu 16 O rtaca 17 Rızapaşa 18 Savcıbey 19 Sırhoca 20 Tuzaklı 21 Yeşilyurt 22 Zemzemiye 1 Aşağı boğaz 2 Aşağıçaylı 3 Belenören 4 Belkese 5 Caferler 6 Çöte 7 D anişm ent 8 Dereköy 9 Doğubelenören 10 Esenköy 11 Gökçeözü 12 K arahasanlar 13 K atran 14 Kavacık 15 Kuşça 16 K ükürt 17 N asuhlar 18 Selim 19 Sorguncukahiler 20 Tohum lar 21 Ulucak 22 Y ukarıboğaz ¿3 Yukarıçaylı 24 Y um aklı Adliye Ağlan A kçapınar Avdan Balçıkhisar Belenalan Bereket Borcak Boyunkaya Büyükyenice Ciciler Çerkeşli Çiftlik Dereyüriik Düzmeşe Ericek G ünüören Hisarcık Kazancı Kızılöz Medetli Oğulpaşa Orhaniye Sarıyazı Selçik Selimiye Soğucakpınar Yoğunluğun 31 ile 45 arasında olduğu yerleşmeler en fazla Söğüt ilçesinde toplanm ıştır. Toplam 50 yerleşmenin 11’ini bu ilçenin yerleş­ meleri m eydana getirm ektedir. 25 yerleşmesi olan Pazaryeri ilçesinde 7 yerleşmenin nüfus yoğunluğu söziiedilen grup içinde kalm aktadır. Diğer ilçelerde bu gruba m ensup yerleşme sayısı azalmıştır. 46’dan fazla insanın km 2 ye düştüğü yerleşmelerin sayısı, şehir ve kasabalar da dahil olm ak üzere Merkez ilçede 5, Bozüyük'te 4, G ölpazarı’nda 2, Pazaryeri’nde 9 ve Söğüt’te de 6’dır. 1960 yılı nüfus yoğunlukları ile 1935 yoğunlukları karşılaştırıldı­ ğında arada bazı değişikliklerin olduğu hem en farkedilir (H arita: 4 ve 5). Genel olarak yerleşmelerin yoğunlukları artm ıştır. 1935’de km 2’ ye 1-15 kişinin düştüğü grupta 43 yerleşme varken, yerleşme sayısı 1960’da 27’ye, 16-30 kişilik yoğunluk grubundaki yerleşme sayısı da 138’den 118’e inmiştir. Buna karşılık 31-45 kişi / km 2 grubuna girenler 206 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı B ilecik İlinde Nüfusun D ağılışı 207 50 den 66’ya, 46-60 kişi / km 2 grubundakiler 18’den 35’e, yoğunluğu 60’ın üzerinde olan yerleşmeler de 12’den 15’e yükselmiştir. Pazaryeıi ilçesinde, ilçeyle aynı adı taşıyan havzanın batı bölüm ün­ deki yerleşmelerin nüfus yoğunlukları dikkati çekecek kadar çoğal­ m ıştır (H arita: 5). Bozüyük ilçesinin Yirce dağı doğusunda kalan yer­ leşmelerinin büyük çoğunluğunda da yoğunluk artışı görülür. Söğüt ilçesinde bazı yerlerde nüfus yoğunluğu değerleri çok az artarken, birkısım yerleşmelerin belirgin şekilde yoğun bir nüfusa sahip oldukları saptanır (Yakacık, A kkum , Dereboyu, Akköy, Koyunlu, Tuzaklı, Kayabalı ve Akçasu köyleri gibi). Gölpazarı ilçesinde, G ölpazarı ovası (K urşunlu, Çımışkı ve Arıcaklar) ve Sürüm vadisindeki (Küm bet, Gökçeler, Çengeller, Bayat ve K aracalar) köylerle Aktaş-Alıç platosundaki K avak, Taşçıahiler, Tongurlar köylerinde nüfus daha da yoğunluk kazanırken, ilçenin diğer köylerinde yoğunluklar pek değişmemiştir. Y enipazar ilçesinde, 1960 nüfus yoğunluğundaki görüntü genel hatları ile 1935’e benzemekle birlikte, Y enipazar havzası batısındaki Caferler, Esenköy, Sorguncukahiler ve Belkese köyleri ile havza ta b a ­ nındaki Y enipazar, Dereköy, Selim ve Y ukarıboğaz köylerinin nüfus yoğunlukları belirgin şekilde artm ıştır. M erkez ilçeye bağlı A bbashk, Kendirli, Kuyubaşı, Ören, Selbükü köyleri 1935’te olduğu gibi 1960’da da düşük nüfus yoğunluğu (15 kişi / km 2 den az) değerlerini korum uşlardır. Bunun yanında, Bilecik platosu kuzey kısım larında (İlyasca, Beyce, Necmiye, Ç ukurören, Sar­ maşık köyleri) ve K arasu vadisindeki Bayırköy, Vezirhan ve Aşağıköy gibi yerleşmelerin yoğunlukları oldukça fark ederek yükselmiştir. Osmaneli ilçesinde, 25 yıl öncesinde de yoğunlukları km 2ye 15 kişinin altında olan Selçik, Kızılöz, Borcak, Kazancı, Bereket, Çiftlik, Avdan ve D ereyörük köyleri bu az yoğun nüfuslu hallerini korum uşlar­ dır. İznik depresyonundaki Çerkeşli, Sarıyazı, Ericek, A kçapınar köy­ leri ile Düzmeşe ve Orhaniye köylerinin yoğunluk değerleri km 2 ye 45 kişinin üzerine çıkm a başarısını göstermişlerdir. 1960 nüfus yoğunluğu konusunda belirtilmesi gereken bir diğer konu da, kasaba ve şehirlerin Osmaneli dışında km 2ye 90 kişiden daha yüksek yoğunluk değerlerine ulaşmış olmalarıdır. 1985 yılına gelindiğinde, Bilecik ili nüfus yoğunluğundaki görüntü 1935 ve 1960 yıllarına oranla yine bir çok bakım dan değişmiştir. Bir 208 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı kere, yerleşmelerin yoğunluklarında bir tezat göze çarpar. Belirli yer­ lerde çok yoğun nüfustan sözedilirken, bazı yerlerde yoğunlukların haddinden fazla düşmüş olduğu gerçeği ile karşılaşılır. Öyle ki, nüfus yoğunluğu km 2’ye 15 kişiden az yerleşmeler, Gölpazarı ilçesi kuzey­ 209 Bilcçik İlinde Nüfusun D ağılışı doğusu ve batısında, Söğüt’ün Sündiken platosundaki kısım larında, Bozüyük’ün M ezit boğazı çevresinde ve Bilecik şehri güneybatısında birlikler oluşturacak tarzda çoğalm ıştır (H arita: 6). B İL E C İK İLİ N Ü FU S YOĞUNLUĞU H A R İT A SI (1985) 210 Bilecik İlinde Nüfusun D ağ ılışı Bozüyük ilçesinde Bozüyük, Cihangazi, D odurga, A kpınar; Pa­ zaryeri ilçesinde, Dem irköy, K araköy, Kınık, Sarıdayı, Pazaryeri; M erkez ilçede, K üplü, Vezirhan, Bayırköy, Bilecik, İlyasca ve Taşçı­ lar; Osmaneli ilçesinin ilçe merkezi ile Çerkeşli ve Ağlan köyleri; Gölpazarı ilçesinin Söğütçük ve G ölpazarı; Y enipazar ilçesinin sadece ilçe m erkezi; son olarak İnhisar ve Söğüt ilçelerinde, Söğüt, İnhisar, Tarpak, Samrı ve Çaltı gibi yerleşmeler yüksek yoğunluk değerleriyle hemen kendilerini belli ederler. Kır kesiminde nüfus yoğunluğunun azalması bunun yanısıra m er­ kezî konum daki, iş im kânlarının olduğu yerlerde yoğunluğun artm ası, kırdan sözıiedilen yerlere ve il sınırları dışına taşan nüfus hareketleriyle ilgilidir. B- Nüfusun Ö zellikleri 1- Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Durumu Bilecik ili nüfusunda uzun yıllar kadın nüfus erkek nüfustan fazla olm uştur. K adınların erkeklere göre oransal olarak en fazla oldukları yıl 1940’yılıdır. Bu sayım da 108642 olan il toplam nüfusunun % 53’ü (57566 kişi) kadınlar, % 47’si (51076 kişi) de erkeklerden m eydana gel­ mekteydi. II. D ünya Savaşı nedeniyle asker olarak ilden ayrılan erkek nüfusun yarattığı bu durum , daha sonraki sayım larda yavaş yavaş den­ gelenmeye başlamış, dışarıya oldukça fazla sayıda nüfus özellikle de erkek nüfus gönderilmesinden dolayı kadınlar, 1975’e kadar oransal olarak hep erkeklerden üstün görünm üşlerdir. N e varki, bu sayımdan sonra kadın nüfusun toplam içindeki payı ilk defa % 50’nin altına inmiştir. İl dışına çalışmaya gidenlerin, bu gidişlerindeki duraklam a, ildeki yeni iş alanları ve her şeyden önemlisi Bilecik ve Söğüt’teki as­ kerî eğitim birliklerindeki asker sayılarının artışları, erkek nüfusun sayısal ve oransal olarak çoğalm asına neden olmuştur. 1985 nüfus sayımı sonuçlarına göre, Bilecik ili nüfusunun % 52.1 'i (83868 kişi) erkek, % 47.9’u (77041 kişi) ise kadınlardan oluşm akta­ dır. 1935’den 1985’e kadar olan 50 yılda nüfus yıllık ortalam a binde 6.6 oranında artış gösterirken, erkek nüfus binde 10’luk bir artış sağlamıştır. Erkek nüfus fazlalığının eğer çalışma ortam ları sağlanırsa işgücü açı­ sından önem taşıdığını belirtebiliriz. N üfusun cinsiyete göre durum u, köy, kasaba ve şehirlerde farklı nitelikler taşır. Köy nüfuslarına bakıldığında, 1985 yılında toplam 255 B ilecik İlinde Nüfusun D ağılışı 211 m uhtarlığın 173’ünde (% 68) kadınların az ya da çok erkeklerden fazla olduğu, 76’sında (% 30) erkeklerin çoğunluğu oluşturduğu, 6 köyde de nüfusların denk olduğu görülür. D urum a ilçeler itibariyle göz atıldığında G ölpazarı ve Yenipazar ile Pazaryeri ilçesinde kadın nüfusun fazla olduğu köy sayısı, il ortalam asının üzerindedir. Osmaneli ilçesinde ortalam aya çok yakın (% 66.7), diğer ilçelerdeyse altındadır. Köylerdeki kadın nüfus fazlalığı olayı, neredeyse tüm sayım yıllarında belirlenebilmektedir. Sadece 1980 sayımında Bilecik ve Bozüyük’e bağlı bazı köylerde aksi görülm üş ve erkekler çok az öne geçmişler, fakat bir sonraki sayımda bu durum larım koruyam am ışlardır. K asabalarda, köylerdeki kadın nüfus egemenliği aşağı yukarı sona erer ve çok az bir kadın fazlalığı dışında kadın-erkek nüfuslarında bir denge gündeme gelir. Örneğin, Gölpazarı kasabasında nüfusun % 50.l ’i kadın, % 49.9'u erkekdir. Şehirlerde ise nüfusun cinsiyet dağılımı erkekler lehine değişir. Bu yerleşmelerde erkekler % 57.2’lik paya sahiptirler. Bir garnizon şehri olan Bilecik’te toplam nüfusun % 61.4’ü, önemli ölçüde askerin bulunduğu Söğüt’te % 61.8’i erkeklerden ibarettir. Bir endüstri şehri olan Bozüyük’te nüfusun % 54.1’i, Osm aneli’de ise % 52’si erkek nü­ fustur. Buna göre, askerî faaliyetlerin ve endüstrinin önemli olduğu Bilecik ili şehirlerinde erkek nüfusun sayısal üstünlüğe sahip olduğunu söyleyebiliriz. N üfusun cinsiyete dağılımı hakkında sonuç olarak, köylerde er­ keklerin çoğu kere dışarıya çalışmaya gitmeleri nedeniyle kadınlar, şe­ hirlerde işyeri sayısının fazlalığı ve Türkiye’nin her yerinden asker ka­ bul etmeleri nedeniyle erkekler çoğunluktadır. K asabalarda ise, genel­ de bir kadın-erkek dengesinden sözedilebilir. N üfusun yaş gruplarına göre sahip olduğu özellikler açısından da Bilecik ili için ilginç bazı noktalar belirlememiz m üm kündür. Ü retken nüfus olarak kabul edebileceğimiz 15-65yaş arası nüfus grubunun yıl­ lara göre izlediği gelişim bir hayli dikkat çekicidir (Şekil: 1). Bu gelişim­ de, 1950’den 1960’a kadar 15 yaşın altındakiler ve 65 yaşından büyük­ lerin toplam nüfus içindekki payı artarken, 15-65 yaş grubunun oram düşm üştür. 1965’te yaşlı nüfus oranı artarken, bu defa 15-65 yaş arasındakilerin oransal düşüşüne 15 yaşın altındakiler de katılm ıştır. 1970 yılıyla birlikte ekonom ik etkinliklerde yeralan 15-65 yaş grubunda bir kıpırdanm a olmuş ve 65 yaşın üzerindekilerle çoğunluğu oluşturm uş­ lardır. Bu arad a 15 yaşından küçük nüfusun payı 1980 ve 1985’de % ? ]? Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı 30'un altına inmiştir. Son sayımda 15-65 yaşlar arasındaki insanların oranı toplam nüfusun % 65’ine çok yaklaşmış, tüketici durum undaki 15 yaşından küçüklerle birlikte 65 yaşın üstündekilerin oranlarında da bir azalm a belirmiştir (Şekil: 1). Y ukarıda açıklam aya çalıştığımız tablo bizde, Bilecik ilinde orta yaş nüfusun önemli bir gelişme kaydet­ tiği ve ekonom ik olarak ile faydalı bir işgücü sağladığı düşüncesini uyandırm aktadır. 1 2 IS 50 1S55 3 T960 4 1955 5 1S70 5 1S7Ü 7 Î90U 0 T995 (I) Yıllar 1 11 III 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 34.8 35.6 36.2 35.5 34.2 31 .8 -9 .5 2 8 .i 61.0 59.8 58.9 58.4 58.7 59.8 61.8 M .7 4 .0 4 .4 4 .8 5.9 7 .0 8.3 8.5 7 .0 Bilinmeyen 0 .2 0 .2 0.1 0 .2 0.1 0.1 0 .2 0.1 Şekil 1. Bilecik İlinde Yaşayan 15 Yaşın Altındaki, 65 Yaşın Üzerindeki ve 15-65 Yaşlar A rasında K alan N üfusun Yıllara G öre Oransal Gelişimi (1950-1985). 1985 yılı nüfus piram idinde, Bilecik ili nüfusunun yaş özellikleri­ ne dair başka tespitler de yapılabilir (Şekil: 2). G erek kadın ve gerekse erkek nüfusta 65-69 yaşlarda bir azalm a gözlenir. Piramit, 40-44 yaşgrubunda ikinci bir daralm aya sahne olur. Nihayet, 0-4 yaşlaıda da bir azalm anın belirdiği gözden kaçmaz. Bileçik İlinde Niifıısun D ağılışı ¿:oo 3c:c 213 "M Şekil 2. Bilecik İli nüfus piramidi ( i 985) Piram itteki daralm alardan ilkindeki yaş grubu (65-69 yaşlar) i. Dünya Savaşı yıllarında doğm uş olan nüfustur. Olumsuz savaş o rta­ mının tüm Türkiye’de doğum ları azalttığı gerçeği Bilecik ili için de gcçerlidir. 40-44 yaş grubunda azam î seviyeye ulaşan ikinci daralm a ise, daha çok, 1960-1965 yıllarında kendini iyice hissettiren yurtiçi ve yurtdışı göçlerine bağlanabilir. Bu devre, aynı zam anda yukarıda kısaca değinilen 60-70 yaşlar arasındaki nüfusun azlığı ile de ilişkilidir. 2 - Niifusım İk tisadi Faaliyet Kollarına Dağılımı Bilecik ilinde faal nüfusun İktisadî faaliyet kollarına dağılımım sadece 1985 nüfus sayımı için değil, tarihî bir gelişim içinde ele al­ m ak yerinde olur. Burada, bu gelişimi veri eksikliği nedeniyle 1955’ten itibaren inceleyebileceğimizi belirtm ek isterim. 1955 verilerine bakarak faal nüfusun % 88.5’iniıı tarım sektöründe çalıştığını, % ^ . l ’lik bölüm ünün endüstride, % 3.2’lik kısm ın da top­ lum hizm etlerinde faaliyet gösterdiğini anlıyoruz. % 4.2 oranındaki nüfusun da çıkarım , ticaret, bankacılık, nakliye, haberleşm e ve gayrimuayyen faaliyetlerde toplandığı görülm ektedir (Tablo: 1 ve Şekil 3). 1960'da tarım da çalışanların faal nüfus içindeki payının % 87.4’e, 1965’te % 82.2’ye, 1970’de % 78.4’e, 1975’te % 76.6’ya, 1980’de % 66.9'a, 1985’te de % 61.6’ya indiği belirlenir. Tarım daki bu oransal azalma, en çok endüstri ve toplum hizm etlerinin yararına olmuştur. 1955’te % 4.1 oranına sahip endüstri 1975’te % 7.8’e, 1980’de % 13.2’ ye ve 1985’te d e % 15. l ’e sıçram a yaparak, tarım dan sonra ikinci önem ­ li sektör konum una yükselmiştir. 214 Bilccik İlimle Niifıısıın D ağılışı O 5 ü u « o 03 <D ” ^ e S 70241 41070 29171 74002 42351 31651 71876 42432 29444 75515 46114 29401 79662 51299 28363 1093 982 111 İS Tf VO vo ON is O Tt* vo f- *n — vo root rr- on ^ «n O ON — < O Tfr «O VO UO eo ON ON m vo m n lO o oO 9202 8142 1060 0000İS vo 00 Tf Tf O OO ın O in vo vo ON <S O 00 i'" m es is İS İS ro r > —i Tf VO VO ON on r - ı-< iS İS m vo t— 3817 3526 291 78354 42228 36126 1350 950 400 79453 41073 38380 1152 1119 33 m m OO tJ- 11781 10541 1240 İS ON Tl* m HOOf^ o so ^ 2018 1932 86 VO VO ON ON OO > }n \n ı co m r-> r- | OO İS VO es is İS <S I vo VO I VO «O —ı > rf «o rrt r- v-> m <S iS iS OOO oo VOvo 1346 1336 10 vo co r*> «o m <s r-- m <n on is rOn O On r-" vo t— < İS İS 3703 1449 2642 1427 1061 22 4005 1605 3215 1605 790 İS On co oo r - »O m İS İS O O I «n «n | 1 Os CO o İS İS Tf rs 1 519 7248 2725 518 5943 2709 1 1305 16 OO 00 İS İS r- 00 |1 On ^ t"- oo on Th <s ON 00 —ı 57743 29485 28258 57992 28399 29593 55057 27276 27781 50543 23855 26688 49108 23551 25557 1970 T E K 1975 T E K 1980 T E K 1985 T E K «O m es «o ıo »/") ıo 1965 T E K iS Tİ* 68473 32873 35600 1 1 'İ Tf 1960 T E K OO OO i ro r- vo m 70281 32158 37763 - V) lo Oo on 2157 2100 57 1595 1580 15 O Tt VO On VO iS ON 00 2547 2541 6 1012 1006 6 I*- ON OO <N On <S O ON 2435 2101 334 | V lli 1 VO VO O ro fN — on vo m 1955 T E K İlinde faal nüfusun 1. Bilecik VO VO © ON OO—' on <s iS vo \n -H > 1 Tablo <n ^ m *-h oo m 2555 2349 206 d o TA iktisadi faaliyet kollarına dağılımı. c ■§ § £ s KX | İT O.&~uSSc !h H sc ıM 03 J*0Ü a s3•it W O HG <l-H > > ► — <*— X H 215 Bilecik İlinde Nüfusun D ağ ılışı TARI M ( V. ) * 1 « 2 • 3 S5 5 1960 1965 • U 1970 • 5 1975 • S T9S0 • 7 198S Şekil 3. Bilecik İlinde faal nüfusun iktisadi faaliyet kollarına göre gelişimi. Toplum hizmetleri de 30 yıllık sürede epeyce mesafe katetm iş ve 1985’te % 14.9 oranına çıkmayı başarm ıştır. Sözkonusu devrede, en­ düstri ve toplum hizmetleriyle atak yapan bir diğer sektör de 1955 yı­ lında % 1.3 paya sahip olan ticaret ve bankacılık alanlarıdır. Bu sek­ tör, 1985’te toplam faal nüfus içinde % 4.8 oran elde etm iştir (Şekil: 4). U laştırm a ve haberleşme faaliyetlerinde çalışanlar ise 1955’te 1012 kişi iken (faal nüfusun % 1.3’ü) 1975’te bu sayı 2309'a (% 3.2) yüksel­ miş, fakat bu kolda çalışan nüfus 1980’de 1913 kişiye (% 2.5) düşmüş, 1985 yılında ise biraz artarak 2157 kişiye (% 2.7) ulaşmıştır. 216 Bilccik İlinde Nüfusun D ağılışı ( V.) TARIM . O R M A NC ILIK V S ............................ Ç I K A R I M .................................................... 61.S 0.7 [fiilî i İmalai......................... "-9 3.2 İNŞAAT İ l l i.. T İC A R E T . T -T -r^ ı U L A Ş T I R M A , H A B E R L E Ş M E , D E P O L A M A , . . . 2.7 MALİ İŞLER , S İG O R T A y/////^ TCPL'J M V S .......................... 1.0 H İ Z M E T L E R ! ................................ H.8 İY İ T A N I M L A N M A M I Ş ' F A A L İ Y E T L E R ........... 0.2 Şekil 4. Bilecik İlinde faal nüfusun faaliyet kollarına dağılımı (I985J İlde çıkarım (istihraç) faaliyetleriyle uğraşan nüfus m iktarı, 1980' den sonra toprağa dayalı endüstrinin önem kazanm asına paralel ola­ rak artış sağlamışsa da, faal nüfus içindeki payı % l ’in üzerine hiçbir zam an çıkam am ıştır. B iltc ik tlim ie Nüfusun D ağ ılışı 217 G örülüyor ki, Biiecik ilinde Türkiye genelinde olduğu gibi, tarım ­ sal nüfus oranı gün geçtikçe azalm a eğilimi sergilemektedir. B unun ak­ sine, endüstri ve hizm et sektörlerinde çağın bir gereği olarak gelişme olm uştur. Yeri gelmişken bir konuya dikkat gösterm ek gerekir ki, o da, kasaba fakat daha çok şehir yerleşmelerindeki fonksiyonel geli­ şimin, il geneline ait rakam lara etki etmesidir. Ç ünkü nüfusu 2000’nin altındaki yerleşmelerde nüfusun faaliyet kollarına bölüşüm ü incelen­ diğinde; buralarda yaşayan faal nüfusun 1980 yılında % 86.4’ünün tarım da çalıştığı halde, 1985’te bu rakam ın % 87’ye çıktığı farkedilir. Oysa, şehir ve kasabalardaki tarım dan geçimini sağlayan nüfus oram 1980’de % 12.3 iken, 1985’te % 7.8’e düşm üştür. 1985 nüfus sayımı sonuçlarına göre, 49108 olan çiftçi nüfusun 1969’u yani % 4’ü kasaba ve şehitlerde, 43139’u (% 96’sı) ise köylerde yaşam aktadır1. Bu arada şehir ve kasabalar genelinde faal nüfusun % 34.2’si (8596 kişi) endüstri sektöründedir. Köylere ait faal nüfus içinde endüstrinin oranı ise % 6.3’tür ki, bu nüfusun büyük çoğunluğu kalabalık ve endüstri tesislerinin yoğun olduğu şehirler çevresindeki köylerde oturm aktadır. Önüm üzdeki yıllarda, Bilecik ilinde tarım da çalışan nüfusun ora­ nı azalm aya devam ederken, tarım dışındaki alanlarda yukarıda çizi­ len tablo benzeri gelişmeler devam edecektir. Am a, Bilecik iline olan endüstri yatırım larının durgunluk aşam asına girmiş bulunduğu gözönüne alınırsa, bu gidişin, yani endüstrideki son 15 yılda gözlenen atı­ lım ın uzun süreli olması beklenemez. 3 - Nüfusun Kültürel Ö zellikleri Bilecik ili nüfusu içinde okum a yazma bileıı nüfus ve bu nüfusun da öğrenim düzeyinin ne durum da olduğuna geçmişten günüm üze kı­ saca gözatalım. J935 yılı nüfus sayımı sonuçlarına bakılırsa, toplam nüfusun % 82’si 6 ve daha yukarı yaşta, bir başka deyişle okum a-yazm a çağındaydı. Nevarki bu nüfusun ancak % 23.4’ü okur-yazardı. Erkeklerde oran % 35.1’e çıkarken, kadın nüfusta % 12.8’e inmekteydi. Okul ça­ ğındaki nüfusun okur-yazarlık oranı 1950'de % 44’e, 1970’te % 65.6’ ya, 1980’de % 76.2’ye ve 1985’te de % 83.9’a yükselerek, 50 yılda kaydadeğer ilerleme sağlamıştır. 1 Bilecik İli genel nüfus sayıCı, nüfusun sosyal ve ekonomik nitelikleri 1985 DİE.3 yay. no: 1237, A nkara, 1987, s. 70-71. - . 218 Bilccik İlinde Nüfusun D ağılışı İldeki ilkokulların 1 / 5’i 1935 yılından önce açılmıştır. % 55’i ise 1935-1960 yılları arasında, % 18.5’i 1960-1970 devresinde, geriye ka­ lan % 6.5 oranındaki okul da 1970’den sonra hizmete girmiştir. Bu duıum bize, okuryazar oranlarının 1960’dan sonra birden bire niçin artm ış olduğunu açıklayacak nitelik taşır. Bir öğrenim kurum unu bitiren nüfusta da büyük değişiklikler göz­ lenir. Örneğin, 1970’de okuryazar nüfus içinde herhangi bir öğrenim kurum undan mezun olm ayan nüfus % 31.9 paya sahipken bu değer 1985’te % 19.9’a gerilemiştir. Bununla birlikte, ilkokulu bitiren nüfus oranı artışlar göstererek 1970’deki % 60.6 değerinden 1985’de % 62.9 seviyesine ulaşmıştır. O rtaokul m ezunlarında 1970’deki % 3.3 ora­ nından 1985’te % 8.6’ya, lise m ezunlarında ise 1970’de % 2.4 değerini taşıyan okuryazar içindeki pay, 1985’de % 8.1’e yükselme başarısını elde etmiştir. Bu verilerden Bilecik ili için şu sonuçlar çıkarılabilir: başlangıçta ilkokul m ezunu oranında artışlar görülürken, bu öğrenim kurum unun verdiği m ezun sayısının okuryazar nüfus içindeki oranı sabit kalm aya başlam ış; bu arada ortaokul ve lise m ezunu oranları artm ıştır. 1980— 1985 arasında eğitim-öğretim seviyesinin biraz daha yükseldiğini, lise ve dengi okul m ezunlarının oranının artışından anlıyoruz. Burada yeri gelmişken bir konuyu belirtm ekte yarar görüyoruz. O da, 1970 yılında lise dengi okul m ezunu nüfusun okuryazarlar içindeki payının % 1.6 iken bu oranın bugün % 4.1’e yükselmiş olmasıdır. İldeki ticaret ve endüstri faaliyetlerindeki canlılık, meslek okullarına olan ilgiyi artm ış ve bu sayede sözkonusu okullar sayısal ve oransal bakım dan daha iyi bir düzeye gelmişlerdir. İlde, Bilecik şehrinde 681 öğrencili Erkek Teknik Lisesi, 154 öğren­ cili Kız Teknik Lisesi ve 223 öğrencili Ticaret Lisesi; Bozüyük şehrinde 442 öğrencili Endüstri Meslek Lisesi, 200 öğrencili Seramik Meslek Lisesi, ve Osm aneli’de 25 öğrencili bir Ticaret Lisesinin bulunması meslekî eğitime verilen önemin açık göstergesidir. Toprağa dayalı en­ düstrinin oldukça iyi durum da olduğu Bozüyük’te seramik üzerine eğitim-öğretim yapan bir okulun ve Bilecik şehrindeki Meslek Yüksek O kulunda seramik bölüm ünün bulunması, coğrafî şartlar ile eğitim arasındaki ilişkinin açık bir dışa vurum udur. 160909 kişi olan 1985 yılı Bilecik ili nüfusunun % 88.9’u (143142 Kişi) 6 ve daha yukarı yaşlara sahip, okum a çağındaki nüfusu oluştu­ rur. Bu nüfusun % 83.9'u okunıa-yazm a bilm ektedir (120094 kişi). 219 Hi İççik İlinde Nüfusun D ağ ılışı Erkek nüfusta okum a-yazm a oranı % 90’ı geçmekte, kadın nüfusta ise % 77 dolayında seyretmektedir. 1985 yılında Türkiye’de okuryazar oram toplam nüfus için % 77.3, erkek nüfus için % 86.3, kadınlarday­ sa % 68’dir. Bu rakam lar da gösteriyor ki, gerek il toplam , gerekse ka­ dın ve erkek nüfusun okuryazarlık durum u Türkiye ortalam asının üze­ rindedir. Bilecik ilinde okullaşm a oranı da oldukça yüksektir. Sadece 9 yerleşmede (ki buralar da m ahalle tipi yerleşmelerdir) ilkokul yoktur. Bunun yanısıra bazı köy ve m ahallelerde ilkokul olduğu halde yeterli sayıda öğrenci bulunm ayışından dolayı eğitim ve öğretim eksintiye uğram aktadır. Genelde az nüfuslu ve genç nüfusunu göçler marifetiyle dışarıya kaptırm ış bu yerleşmelerde okul çağındaki çocuk sayısı son derece azdır. İlde halen faaliyetine devam eden 264 ilkokul, 5 ilköğretim okulu, 19 ortaokul, 18 lise ve dengi okul ile Bilecik şehrinde seramik, m aden ve elektronik dallarında program ları bulunan M eslek Yüksek O kulu var­ dır. 1985 rakam larıyla il nüfusunun % 5’ini öğrenciler oluşturm aktadır ki, bu rakam , Türkiye ortalam ası olan % 6.5’in altındadır. Sonuç 1985 nüfus yoğunluğu değerleri, şehir, kasaba ve endüstri tesisleri veya sulu tarım im kânlarına sahip bazı köyler dışında, genelde km 2ye 15-30 kişinin yaşadığı bir Bilecik iliyle karşı karşıya olduğum uzu gös­ term ektedir. Bu yoğunluk değerleri bir bakım a, nüfus ile o nüfusun üzerinde yaşadığı ve geçimini sağladığı alan arasındaki ekonom ik iliş­ kiler hakkında ip uçları verir. Olay köy seviyesinde ele alındığında, Bilecik ilindeki köylerin büyük bir bölüm ünün bu günkü kır ekonom i­ siyle. bu yoğunlukta bir nüfusu besleyebileceği fikrini uyandırm akta­ dır. 1960 nüfus yoğunluğu haritasından da rahatlıkla izleyebileceğimiz, bu yıllardaki nüfus fazlalığı, ülkemiz sosyo-ekonom ik yapısında mey­ dana gelen değişimlere paralel olarak, büyük oranda il dışına göç et­ miştir. Bu gün kır kesiminde ulaşılan yoğunluk değerleri, bir ölçüde nüfus / geçim kaynakları dengesini ifade etm ektedir. Buna karşılık nüfus yoğunluğu 15 kişi / km 2 değerinin altına düşm üş köylerden bazı­ larının sınırlı ekonom ik ortam ve yaşlı nüfus fazlalığı nazarı dikkate alınırsa, yok olma tehlikesiyle karşı karşıya oldukları görülür (Ören, Kuyubaşı, Ç ukurören, A rm utçuk, Hamidiye, Derecikören köyleri gibi). Bundan sonra yapılacak şey, her birim in kendi şartlarına göre 220 Uilccik İlinde N üfusun D ağılışı vardığı nüfus yoğunluğu dengesini, refah seviyesini a ttıra ra k nüfus artış hızını da dışarıya nüfus gönderm eden yavaşlatarak korum aktır. Bilecik ili yaş kom pozisyonundaki çocıık nüfusu azalm a eğilimi bu bakım dan um ut vericidir. Tarım sektöründe çalışan nüfus oranlarının hizmet, fakat özellik­ le endüstri lehine değişiyor olması, ilin genel anlam da kalkınm a yo­ lunda mesafe katettiğinin bir göstergesi sayılmalıdır. Endüstrileşmede öncelikli sektörler kavram ının ön plana çıktığı günüm üzde, Bilecik ili taş ve toprağa dayalı endüstri açısından önemli avantajlara sahiptir. Gerek ham m adde, gerek ulaşım ve gerekse tüketim alanlarına göre konum u, ili bu sektörde ön plana çıkarabilir. Bu sayede endüstriyel nüfus oranları daha da artacaktır. Eğitim seviyesinin oldukça yüksek olduğu Bilecik ilinde, genç nüfusun mesleki eğitime yönetilmesinde sayısız faydalar vardır. Sera­ mik, m aden, m etal, m akina, ağaç işleri ve su ürünleri konularında eğitim / öğretim veren her düzeydeki kuruluşların kurulm ası, varolan­ ların kapasitelerinin artırılm ası gerekmektedir.
