SAĞLIKLI YAŞAMIN KİMYASI ve ESER ELEMENTLERİN

advertisement
SAĞLIKLI YAŞAMIN KİMYASI
ve
ESER ELEMENTLERİN
BİYOLOJİK ÖNEMLERİ
Prof Dr. Mehmet Doğan
Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi em. Öğretim Üyesi ve
TÜBA Şeref Üyesi dogan@hacettepe.edu.tr
CANLILARIN YAŞAM ORTAMI DÜNYA
Sağlıklı yaşamın koşulları:
1- Temiz ve Sağlığı tehdit etmeyen hava,
2- Temiz ve sağlıklı içme ve kullanım suyu,
3- Radyasyonsuz ortam,
4- Sağlıklı beslenme (gerekli besinleri alarak fakat zararlı
bileşenler içermeyen, yani mikrobik, toksik ve kanserojen
olmayan yaşam için gerekli tüm besinleri yeterince almalıdır,
aşırısından kaçınmalı).
5- Stresten uzak, organları çalıştırma spor, besinleri yakma,
SAĞLIKLI YAŞAM KOŞULU


Sağlıklı çevrede salgın hastalıklar, afetlerden ve
savaştan korunarak, sağlıklı beslenerek sağlıklı
yaşanabilir.
Kimyacılar olarak çevreyi kirletmede payımız olduğu
gibi, onu düzeltme ve sağlığı tehdit eden maddelerin
yaşam ortamımızdan, besinlerimizden uzak tutulması
yollarını bulma görev ve sorumluluğu da biz
kimyacılara düşer.
ÇEVRE KİRLENMESİ ÖNLENEBİLİR Mİ?













ATMOSFER- HAVA KİRLİİĞİ
SU, YER ALTI, AKARSU, GÖL VE DENİZ KİRLİLİĞİ,
TOPRAK ve YER ÖRTÜSÜ (Yerleşim alanı,mera, orman) KİRLİLİĞİ,
A- DÜNYA ÇAPINDA ve KITALARARSI KİRLENME
B- BÖLGESEL ve YEREL KİRLENME
DÜNYA ÇAPINDA BAŞLICA KİRLENME ve SONUÇLARI
SERA GAZI SALINIMI ARTIŞI ve Sıcaklık yükselmesi, iklim değişimi,
OZON TABAKASI İNCELMESİ ve kanser riski artışı,
ASİDİK GAZLAR SALINIMINDA ARTIŞ ve asidik yağmurlar, orman tahribi
NÜKLEER KiRLENME ve radikal oluşumu, kanser riski artışı,
DÜNYA DENİZLERİNİN PETROL, CIVA, AĞIR METAL ve DDT ile
TOKSİK ATIKLARLA ÜLKELER ARASI SULARIN KİRLENMESİ.
SULAK ALANLARIN YOK OLUŞU, TARIM İLAÇLARI VE SUNİ GÜBRELERLE KİRLENME,
kuş, böcek hatta balık türlerinin yok oluşu.
ATMOSFERİ KİRLETEN KAYNAKLAR










Termik santraller ve fosil yakıtlarla ısıtma
Sanayi
Trafik
Doğal kirleticiler
Ozon dengesini bozan CClF bileşikleri
Pirinç tarlaları ve tarımsal atıklar
Evsel atıklar
SO2: Kimya sanayi ve fosil yakıtlar, NOX: Kimya sanayi, trafik,
CO:
trafik, kimya sanayi ve kötü yakma, (CH)x: trafik, CClF: Soğutucu ve tarımsal
mücadele,
Nükleer silahlar ve denemeleri, nükleer sızıntı ve kazalar, kontrolsüz atıkları,
radyasyon,
Orman yangınları,yanardağ patlamaları, lavlar, erozyon.
CANLILARIN BESİN ZİNCİRİ










BİTKİLER:
n CO2 + n H2O ----- (CH2O)n + O2
Şekerler
Şekerler ------ Yağlar
Şeker + Yağlar + N’li +P’lu bileşikler ----Proteinler
Proteinler + Yağlar + Şekerler + Mineraller--- Dokular
HAYVANLAR
Bitkisel besinler --- Hayvansal dokular
Hayvansal ----
Etoburlar
Hayvansal + Bitkisel - İnsan ve diğer hayvan dokuları





İNSANLAR:
Bitkisel Besinler + Hayvansal Besinler + Diğer
Şekerler +Yağlar + Protein +Mineraller + Vitaminler
+ diğer destekler, her tür yiyecek ve içecekler
Çevre Kirliliği baskısı + suni ve hızlı büyüyen besin
kaynakları + Yiyecek alışkanlığı değişikliği
Yetersiz Vitamin, Yetersiz ve gereksiz mineral alımı,
aşırı gereksiz kimyasal maddeler yükü sağlıklı
yaşamı tehdit eder.
YAŞAM DESTEK MADDELERİ

İnsan vücudu ve organlarını yaşam ortamından gelebilecek kirletici hirletici ve
zararlı kimyasal, biyolojik ve fiziksel, toksik ve zehirli zararlı( Katı, sıvı ve gaz)
halinde maddelere, güneş ışının UV bölgesi, nükleer, X- ışınları, kozmik ışınlar
gibi mikroplara, iyonlaştırıcı radyasyon ve ışımalara karşı vücudun mücadelesini
kolaylaştıracak savunma sisteminin kuvvetlenmesi ve korunması için beslenme
sistemine , içilen sıvı ve solunan havadaki zararları yok edici desteklere ihtiyaç
vardır. Yağlardı alırken tereyağı ve zeytin yağı tercih edilmeli, işlem görmüş trans
yağlardan kaçınmalıyız. Bol sıvı özellikle su içilmelidir. Şeker, hamur-un, tuz. Katı
yağ alımı durdurulmalı ve çok azaltılmalı,Mesela antioksidanlar iyonlaştırıcı ozon,
oksijen gibi gazların, radyasyonların sebep olduğu radikal oluşumlarını kimyasal yolla
önleyebilir. Çoğu yeşil sebzeler, fenollü bileşikler, renkli özellikle kırmızı renkli sebze ve
meyveler ve suları tarih boyunca değişik tecrübelerle görülerek ispatlandığı gibi hasar
oluşmadan koruyucu görevle o hasarın oluşmasını engellerler. Yiyecek ve içeceklerle
gelebilecek biyoloji kirlilikler, çoğu bakteri ve mikroplar sebze yıkamasına da limon suyu
ve sirke gibi asidik doğal kimyasal maddelerin kullanılmasıyla önlenebilir. Zehirli
kimyasalların etkileri de yine panzehir dediğimiz doğal antibiyotik ve kaynaklarla
önlenebilir. Eğer beslenme sistemi yeterli kalmazsa tedavi için ilaçlara ihtiyaç duyulur.
BESLENME REÇETELERİ, PRATİK BİLGİLER


Tarih boyunca değişikuygarlıklar tecrübeyle değişik doğal bitki ve
bazan hayvansal dokuları zararları önleyici ve savunma sistemi
desteği için yararlı görmüşler ve yararlanmışlardır. Hatta hastalık
yerleştiğinde de tedavi amaçlı bu bitkilerin suda haşlanmasıyla
ekstre ettikleri şerbet ve özel karışımları halinde ilaç olarak
kullanmışlardır. Özellikle Çin ve Hint tedavi sisteminde özel bitki
karışımlarıyla hazırlanan reçeteli ilaçlar 2. Asırdan bu yana bitkisel
ilaç olarak kullanılmış olup, halen alternatif tedavi amaçlı, biraz
abartılı, hatta bazen zararlı bu tür tedaviler günümüzde de
kullanılmaktadır. Değişik uygarlık ve kültürlerde görülen bu tür
bitkisel destekler, günümüzde gazete tefrikaları ve TV
programlarında da tanıtılmaktadır.
Çin- Hindistan kaynakli bitkisel ilaçlar tarih boyunca yararı
ispatlanmış, çaylar,

Bazıları yaşlanma önleyici veya “yaşam iksiri” bulma amaçlı
simya tarihi boyunca kimyacıları meşgul etmiş, bazen tedavi,
bazen güç artırıcı bu preparatlar. Günümüzde de bitki
kaynaklı ilaç imalatında da kullanılmaktadır. Bu tür bilgilere
yer tür basılı kaynaklarda ulaşılabilir. Sağlıklı yaşamın
kimyasını anlatacağimiz bu kitapta da bazı reçeteleri
vermesek haklı olarak eleştirebiliriz. Ben genelleme şeklinse
vermeyi tercih edeceğim. Özellikle vucudumuzdaki
enzimlerin hormonların verimli çalışması için ihtiyaç
duyduğumuz eser metal iyonlarını ne kadar çok sebze türü
alırsak o kadar yararlıdır, abartmadan hayvanların yedikleri
tüm bitkileri bol yemeliyiz. diyebilirim.
BESLENME REÇETELERİ, PRATİK BİLGİLER



En yararlı sebzeler: Soğan, sarımsak, yeşil ve kırmızı biber, her
tür turp, ıspanak, marul, salatalık, bırokoli, kekik,nane,
zahter,her tür lahana,ebegümeci, kuşkonmaz, nane, maydanoz,
tere, kuzukulağı, soya filizi, yemlik, yeşil taze fasülye, taze bakla,
patlıcan, pancar ve yaprakları, karnıbahar,kabak,
madımak,ısırgan otu. listeyi daha da uzatabiliriz.
Tahılllar: yulaf, buğday, arpa,malt,mercimek, nohut, fasülye,
bakla, soya fasülyesi
Meyveler:
Limon, portakal, greyfut, elma, ayva, enir, hurma, vişne, kiraz,
zeytin, üzüm, avakado,mango,incir.
Kabuklu meyve ve sebze: Ceviz, badem, fındık, şam ve çam
dıstığı,Ayçekirdeği, kabak çekirdegi, hindistan cevizi ve sütü,
ceviz sütü
Her tür bitkisel yağlar ( başta zeytin yağı, fındık yağı,diğer pamuk
yağı,mısır özü, ayçiçek yağı dahil, hardal yağı
PRATİK BİLGİLER, BESİN SEÇİMİ


Hayvanlar besin maddeleri:Yumurta süt ve peynir,yoğurt gibi süt ürünleri, etler
balık eti ve balık yağı, Kırmızı etler ve sakatat, yağlı etler (iç yağ dışında tüm
hayvansal yağlar) kemik iliği ve kemik suyu, Ette kırmızı etten, hatta içinde yağ
damarlarının olduğu pirzola ve sırt eti, kısmen kuyruk yağlı et yemekten korkma .
Ancak pişirme şekline dikkat edin, eti yakmayın, aromatik antrasen, benzopren
gibi kansere neden olacak kömürleşmemesine dikkat edin. Hatta haftada enaz
bir kez başta karaciğer, kalp, böbrek, dalak gibi sakatat, haftada en az 1-2 kez
balık, bir iki kez kırmızı eti gönül rahatlığı ile yiyin. Kırmızı et demir, nikel ve
kobaltın alındığı ana kaynaktır. Bu alınmadığı takdirde yalnız demir eksikliğinden
kaynaklanan demir eksikliği anemisi değil, bunun yanında kan formülü de
bozulur, vücut savunma sistemi zayıflar. Vejetaryenlerde bu rahatsızlık
görülmektedir. Aksi halde haftada bir B12 vitamini iğnesi vurunun B12 vitamini
sadece kırmızı et ve sakatatla alınır unutmayın.
Özet: çok yemeyin canınızın çektiklerinden çok çeşitli, bitkisel (sebze, Az yiyin
ama artırmayın, yiyeceğiniz kadar alın, obez olmayın, çeşit çok olsun. meyve,
tahıl, proteinli baklagil zeytin ve yağı, kuruyemiş,meyve /elma) ceviz olmak üzere
çok çeşitli besin) tüketin,hayvansal(et süt yumurta kırmızı et ve balık başta)
tüketin. yürüyerek, spor yaparak yediklerinizi yakın.
SAĞLIKLI YAŞAM İÇİN DENGELİ BESLENMEDE :
Deniz ürünleri, süt, her tür sebze, meyve, tehıl ve
baklagiller ile kabuklu ve kuru yemişler, aşırı
olmayan hayvansal besinler, sağlıklı ve temiz su.
 DESTEK OLARAK:
 Askorbik asit (Vitamin C)
 Beta karoten
 Alfa-d tokoferol (E Vitamini),
 Aspirin, diğer anti oksidanlar, C, A, E Vitaminleri,
 Gerekirse diğer vitaminlerce zengin besinler,
 Salgın hastalıklarla mücadele ve aşılanma,
mikroplardan uzak, düzenli sağlık kontrolü şart.






ÖNERİ
Haftada en az bir kez balık ve diğer deniz ürünleri,
bir kez sakatat, kırmızı et, süt ve süt ürünleri,
yumurta, tavuk, yeterli sıvı yağlar, tahıl, şeker (ana
besin),
Havuç, soğan, sarımsak, maydanoz, biber, lahana,
kereviz, brokoli, enginar ve diğer sebzeler.
Elma, kivi, narenciye başta olmak üzere her tür
meyveler
Ceviz, fıstık, ayçiçeği başta olmak üzere her tür
kabuklu yemiş ve doğal besinler.
Besin + O2
Metabolizma
Enerji + Serbest Radikaller
Zararlı ışınlar + Çevre kirliliği + Sigara +radyasyon ve Diğer Zararlılar +
Serbest radikaller
Oksidatif Hücre Hasarı
HASTALIKLAR
Vücut Savunma Sistemi + Destek Anti oksidanlar
HASAR TAMİRİ
Vitaminler + Mineral desteğivücut savunma sistemini etkin kılar,eksersiz, yürüme,
yüzme, hafif spor
Dengeli ve Yeterli Beslenme + Destekleyici Vitamin ve Mineral
Sağlıklı ve Sürdürülebilir Yaşam (120- 140 Yaşa kadar
uzatılabilir)
CANLILARIN KİMYASAL YAPISINI OLUŞTURAN
KİMYASAL ELEMENTLER
Ana Bileşenler
CHO
NP
Ca, Mg, Na, K, Cl, S
3 + 2 + 6 = 11 Element = Vücudun % 99’ u
Diğer Elementler : 20 +20 Elementin Toplam Miktarı 10 gr. kadar
(70 kg.’lik bir insanda) 11 ana elementin dışındaki bu elementlere
Eser element denir.
ESER ELEMENTLER









Fe, Zn, Cu
Co, I, F,
Mn, Se, Cr
Mo, Si, Sn,V, Ni
Al, Rb, Br,
As, Cd, Pb
Li, Sr, Ba, Ag, Au, B
Hg, Be,(Gerekli Değil)
W, Bi ve diğerleri
Bunların bir kısmı gerekli ve yaşamsal öneme sahip, bir
kısmı zehirli ve kansorejen, bir kısmının da azı yeterli çoğu
zararlı.
ESER ELEMENTLERİN İŞLEVLERİ
Enzim bileşeni,
 Enzim Aktifleyicisi,
 Kimyasal tepkimelin denetimi (canlı bünyede)
 Metabolizma desteği,
 Sağlıklı doku yapımı,
 Savunma sistemine destek,
 Hormon ve vitamin yapıtaşı,
 Büyüme ve gelişme desteği
En gerekliler: Fe, Zn, Cu, Co, I, F, Mn, Se, Cr, Mo, Si, Sn,V, Ni, B,
Mg. (Son ikisi bitkiler için)

DEMİR






En önemli eser element
Kanda O2 taşır,
Kan, kas eti ve bir çok doku için yapıtaşı olup bunların
rengini de verir,
Radikallerden korunma sisteminde görev alır
Normal insan da tüm eser elementlerin toplamının 1/3 –
½ ‘ si yani : 2- 4,5 gr. kadar bulunur.
Günlük doz : Erkeklerde; 10 mg, Kadınlarda; 15 mg
(Emziklide : 20 mg, Hamilede: 30 mg.)






Demir eksikliğinde enfeksiyon riski artar, vücut direnci
düşer, halsizlik görülür.
İleri safhada kanın kırmızı maddesi azalır, demir eksikliği
anemisi görülür.
Kadınlarda adet döneminde, hamilelikte ve emzirme
döneminde görülür.
Aşırısının zehir etkisi yoktur.
Hem hayvansal, hem bitkisel besinlerle yeterli Fe alınır.
Eksikliğinde ek destek Fe verilmeli
Kırmızı et, sakatat, ekmek,yeşil sebzeler,C-vitamini içeren
meyve ve meyve suları yeterli Fe içerir.
ÇİNKO








Demirden sonra en çok bulunan eser element,
Enzim ve hormonların yapısında bulunur.
Enzimatik ve hormonal işlemlerde aktifleyici ve
katalizör,
İnsulin hormonunun bir bileşeni olarak büyüme ve
seksüel gelişim hormonlarını etkiler.
Madde dönüşüm sisteminde,
Amino asit döngüsünde,
Vücuda Özgü savunma sisteminde,
200’den çok kimyasal tepkimede görev alır, Tavuk
karası tedavisinde etkindir.
ÇİNKO EKSİKLİĞİNDE:
Gelişme ve büyüme bozukluğu,
Vucut zayıflığı ve kısa boy,
Neşesizlik, ilgisizlik ve durgunluk,
Koku ve tat alma bozukluğu,
Saç dökülmesi (ileri düzeyde)
Seksüel bozukluk,
Deride ve tırnaklarda lekelenme,
Kaşınma artışı. (Kaşınma ve lekeli cilt ve tırnak Zn-Eksikliği göstergesi.
AŞIRISI: Zehir etkisi yoktur, aksine zehirlenmede kusturucu olarak kullanılır.
GÜNLÜK GEREKSİNİM: Normal kadın ve erkeklerde günde 15 mg,
Hamilelerde:20 mg, Emziklilerde: 25 mg.
Çinko eksikliğ en fazla ülkemizde ve Mısır’da görülür.
Özellikle vejeteryanlarda, tahıl ağırlıklı beslenenlerde rastlanır.
-
ÇİNKO KAYNAKLARI:
Deniz ürünleri ve özellikle balıklar,
 Sakatat,kaz eti,
 Süt ürünleri,
 Baklagiller, yulaf,kepek, tahıllar,
 Fındık, fıstık ve sebzeler.
*Bitkilerin içerdiği fitin asit tersinmez olarak çinko alımını
engeller. Vücut sadece bitkisel kaynaklardan alınan
bitkisel çinkoyu değerlendiremez!
Öneri: Bitkisel besinler mutlaka hayvansal besinlerle (süt ve
ürünleri de yeter) alınmalıdır.

BAKIR









Biyolojik önemi demire yakın ve Fe ve Zn ile en önemli ve gerekli eser
element.
Oksidasyon olaylarında,
Enzimlerin kontrollü çalışmasında,
Bitkilerde fotosentez ve oksidatif olaylarda gerekli eser element.
Bakır Cu-Protein bileşenleri olarak enzim etkilerini yükseltir.
Enzim bileşeni olarak madde döngüsünde önemli yer tutar.
Süperoksit dismutaz, sitoksidaz, monoamin oksidaz,trosinaz,
dopamin beta hidroksilaz, seruloplazmin, s-amino levulinat dehidrataz
gibi enzimlerin bileşeni.
Basit bazı canlılarda (tırtıl gibi) kanın rengini verir (hemosiyanin),
Basit canlı ve mikroorganizmalar karşı öldürücü.
BAKIR EKSİKLİĞİ:
Bakır eksikliği sadece yetersiz ve çok kötü beslenmede görülür. Normal beslenme ile yeterli
bakır alınır.
Yeni doğan bebekler karaciğerlerinde metaloenzim şeklinde Cu -depolanmış olarak doğar.
Anne sütü yerine inek sütü ile beslenmede, askorbin asit molibden alındığında bakır eksikliğ
görülebilir.
Kandaki Cu-düzeyi 0.9 mg/L ‘yi geçmemelidir.
Cu-EKSİKLİĞİNDE:
Demir hareketliliği azalır,
Kan formülü bozulur, anemi görülür,
Bağ dokusu hasarı ile osteoporoz olur.
Saç ve deride renk kaybı gözlenir,
Ev ve besi hayvanlarında büyüme yavaşlar ve durur.
AŞIRISI:
Aşırısı sağlığa zararlı, tiksintili bir tat, kusma, çok aşırısında ishal kanlı idrar, koma hali ve
ölüme kadar gider. ( Eskiden kalaysız Cu-kaplarda zehirl.)
WHO Havada 0.2 mg/m3,(tozlu havada 1 mg/m3) sularda: 0.05-1.5 mg/L vermiştir.





MANGAN
Enzim yapısında bulunur ve enzimleri aktifler,
Bağ dokusu yapımına,
Üre oluşumuna,
Protein ve yağ asitleri sentezine katılır.
Günlük gereksinim: 2-5 mg yeterli ve bitkisel besinlerle kolayca karşılanır.
Çay yaprağı, kepekli un, tahıl tohumları bol Mn içerir.
Zehir etkisi yoktur, ancak uzun sürede zehir etkisi görülebilir.İçme sularında
sınır değer: 0.05 mg/L dir. Ancak bunun nedeni zehir etkisi değil, renk
ve tada etkisi.
*Sara hastalarında kramp durumunda Mn –düştüğü ispatlanmış olup,
nedeni bile olduğu ileri sürülmüştür.

KOBALT
Kırmızı vitamin olarak bilinenve insan organizmasında en etkin
biyokatalizör
B-12 Vitamininin ana yapısı ve merkez atomu,
Eksikliğinde: Perniöz anemisi ve anemi riski artar,
DOZ: Günde 5 µg yeterli.
Sadece hayvansal besinlerle ve özellikle karaciğer ve kırmızı etten alınır.
Mikrobiyolojik oluşan bitkisel besinler, et, balık ve süt Co içerir.
Vejeteryanlarda eksikliği görülür.

Yetersizliği ve tedavide 1 mg B-12 vitamini almak gerekir.
Zehir etkisi, özellikle çok bira içenlerde kalp rahatsızlığı şeklinde
görülmüştür. Sebebi ise bira köpüğünün sönmemesi için eklenen Cosülfattan kaynaklandığı (1 ppm katılır) anlaşılmıştır.
WHO havadaki sınır değeri 0.5 mg/m3
KROM
Glikoz tolerans faktöründe bulunur.
İnsulin hormonunun etkisini düzenler,
Günlük Doz:50-200 µg kadar.
Her yerde kroma rastlandığından eksikliği görülmez.Et, peynir, kepekli un
mamülleri ve bira başlıca Cr-kaynağı.
Krom +3 değerli bileşikleri çok zehirli olmadığı halde Cr+6 bileşiklerinin
akciğer gibi zarsal dokuları tahriş ettiği ve aşındırıcı etki ile kanserojen
etkisi olduğu anlaşılmıştır. Özellikle sigara içenlere kansorejen etkisi
daha yüksek olduğundan tiryakilerin Cr+6 ile çalışılan işyerlerinde
çalışmalaqrı yasaklanmıştır.
WHO Havada kromat sınır değerini 0.1 mg/m3 vermiştir. Bu değerin
üstünde kanser riski 30 kat arttığı saptanmıştır. 200 kadar kromattan
kaynaklanan işyeri kanseri saptanmıştır.10 yıl işyerinden ayrı
kalanlarda risk de sıfıra inmektedir.
İş yerlerinde çözünen kromatlar için sınır değer 0.5 mg/m3 verilmiştir.
SİLİSYUM
-
-
-
-
Kum ve taşların ana maddesi, yer kabuğunda O2’den sonra en çok bulunan
silisyum yüksek canlılarda çok düşük düzeyde bulunur.
Bağ ve kıkırdak dokusu ile kemiklerde bulunur. İskelet yapısı sağlamlığını,
kemiklerin sertliğini belirler. Kıkırdakların sıkı ve yoğun olması yanında esnek
olmasına da silisyum neden olur.
Dolaşım sistemi ve damar çeperlerinde silisyum bulunması damar
kireçlenmesine (sertleşmesi) sebep olduğu gibi yaşlanmanın da başlıca
nedeni olduğu anlaşılmıştır.
Günlük doz: 20-30 mg kadardır. Eksikliği görülmez.
Havadaki aspest ve iğne yapılı silikatlar bir tür kanser olan aspestosa neden
olur.
İş yeri havasında sınır değeri 80 mg/m3 ise de kristal yapısına göre (örnek
talk tozları için) bu değer 20 mg/m3 ü geçemez. Volastronit mineralinin
akciğer kanserine etkisi araştırılmaktadır. Asbest havadan akciğere
geçtiğinden kansere sebep olurken suda bu tehlike yoktur.
-
-
-
SELENYUM
Canlılar açısından harika ve çok önemli bir eser element. Önemi 1957
yılında, yani çinkodan 4 yıl erken anlaşılmıştır.
Fazlası zehirli, azı gerekli ve yeterli, eksikliği ise çok riskli bir elementtir. 2
ppm’in altında hastalığa, 30 ppm’in üstünde zehirlenmeye neden olur.
Antioksidan,
Kanserden koruyucu,
E- Vitamininin etkinliğini artırıcı özelliği ile sağlıklı yaşam için vaz geçilmez
bir eser element.
Kalp kaslarında bir proteine bağlı olduğundan düzenli çalışmasını sağlar.
Trombosit riskini azaltır,
Romatizma önleyici,
Görme kabiliyetini artırır,
Yara iyileştirici özelliğe sahip,
Büyüme üzerinde olumlu etkiye sqahip,
Kadmiyum, arsenik ve cıva zehirlenmelerine karşı panzehir.
-
-
SELENYUM EKSİKLİĞİ:
Kandaki beyaz hücreler azalır ve trombosit riski artar,
E-Vitamini değerlendirmesi zorlaşır,
Baz hastalığı ( özellikle hayvanlarda kas erimesi ve büyüme durması)
riski artar,
Diğer olumlu kanser önleyici ve kalp kuvvetlendirici özelliklerinden
yoksunluk.
Se-KAYNAKLARI:
Karaciğer,kas eti,tahıllar, kabuklu yemişler, sarımsak, soğan,
Kalp ilaçları.
Hayvan yemlerine 0.1-0.2 ppm katıldığında büyümeleri artar.
ZARARLARI: Aşırısı zehirli, ancak tedavi edilebilir. H2Se düşük dozda
bile akut zehirli. Se-zehirlenmelerine karşı arsenik ve sülfatlar
panzehir.
SINIR DEĞER: İşyeri havasında: 0.1 mg Se/ m3, Sularda: 8 µ g/L
FLOR






Flor dişin mineral maddesi olan apatit oluşumundaki yeri doldurulamaz bir eser
element.Önemi 1961 yılında anlaşıldı. Tükrük ne kadar çok flor içerirse, diş de o ölçüde
ağız bakterileri ve asitlere karşı dayanıklı olur. Diş tartarının oluşumunu önler. Diş
macunu üreticileri ürünlerini flor içeriği ile tanıtır.
Diğer organlar için de yaşamsal önemli bir element. Bebeklere flor verilerek kemik
oluşumları hızlandırılabilir. 1Yaş çocuklara flor verilerek raşitizim oluşumu
engellenebileceği söylenmektedir.
Florun yiyeceklerle alımmı sınırlı ve zor olduğundan içme suyu yeterli flor içermezse
damla veya tablet şeklinde alınması boyokler için bile yararlı olur.
Aşırısı diş ve kemik kırılganlığına neden olabilir.
Florun zehir etkisi HF de söz konusu. 25 ppm ve üzerinde nefes yolunda kaşınma ve
tahriş gözlenir.
Tolerans değeri 1 ppm, havada sınır değeri 0.2 mg/m3 , işyeri değeri ise 2mg/m3. İçme
sularında en uygun 1 mg/L kabul edilmiştir. Çin, Meksika ve Hindistan’ın bazı
bölgelerinde 15 mg/L ‘ye kadar flor içeren suyu içenlerde osteoskleroz görülmüştür.
İYOT









Iyot içeren yiyeceklerin insanlar ve canlılar için önemi daha element
keşfedilmeden 17 yüzyılda anlaşılmıştır. Element ise ancak 1811 yılında
keşfedilmiştir.
Troit hormonunun önemli yapı taşıdır.
Ayrıca madde-enerji döngü sisteminde etkilidir.
Eksikliğinde troid bezi büyür ve endemik guatr oluşur. Bu ülkemizde
Kastamonu ve Karadeniz yöresinde yaygın.
Anne hamileliği süresince yeterli iyot almazsa yeni doğanlarda bile guatr
görülür.
Özellikle ergenlik çağında, daha çok kadınlarda hamilelik ve emzirme
döneminde iyot eksikliği görülür.
İyot gereksinimi: Erişkinlerde günde 200 µg , hamilelerde 230, emziklilerde
260 µg kadardır.
En iyisi 15-25 mg iyot/kg tuz içeren iyotlu tuz kullanmaktır.
Haftada bir kez deniz balığı, süt ve süt ürünlerinin yeterli yenmesi ile iyotlu
tuza bile gerek kalmaz. Normal deniz suyu % 0.01 iyodür içerir.
MOLİBDEN, NİKEL, KALAY, ARSENİK, VANADYUM,
KURŞUN, KADMİYUM, CİVA VE DİĞERLERİ




Molibden bitkilerin büyümesi için yeri doldurulamaz bir
element. Protein sentezleyebilmek ve azotu bağlayabilmek
için Mo’e gerek duyar. Avustralya’nın bir bölgesinde hiç
bitki ve ağaç yetişmezken uçakla çok az Mo atılması
sonucu ağaçlanması bir devrim olmuştur.
İnsanlar ise ksantin oksidaz enziminin aktiflenmesi için
Mo gereklidir.
Hayvanların mikro besin maddelerindendir. Hayvan
karaciğerinde flavin enzimi ksantin oksidaz ve aldehit
oksidaz olarak bulunur. Kansere karşı vücudu koruyan
enzimlerdendir.
Günlük gereksinim: 75-250 µg kadardır. Eksikliği sadece
suni beslenmede görülür.
NİKEL
Nikel kansorejen ve allerjik özelliğine rağmen
canlılar için hayati öneme sahiptir.
 Tüm hayvanlar, yem bitkileri, bitkisel besinler
dahil tüm bitkiler Ni içerir. Bitkiler kuru bazda 0.3
-4 mg/kg, hatta çay 7.6 mg/kg Ni içerir.
 Deniz ve akar sularda 1-5 µg /L Ni iççerir.
 Havada sınır değer: havada 0.05 µg/m3 ve iş yeri
değeri: 0.7 mg/m3 .
 İş yerlerinde çalışanlarda akciğer skuamöz
hücrelerinde karsinoma gözlenmiştir.







Ni demirin daha iyi değerlendirilmesine yardımcı olur. Arginaz,
karbosilaz ve asetil koenzim sintetaz enzimleri ve tripsini aktiflediği
sanılmaktadır. Asit fosfatazın etkisini azaltır, yağ döngüsü ve
hormonları da etkilediği sanılmaktadır.
Deri dışında insan dokusu nikeli tutmaz, zenginleştirmez ve Ni
birikmez. Azlığının etkisi bilinmiyor ama eksikliği de söz konusu değil.
Ni hassas ciltlerde allerji,
Solunumla alınan Ni ise kanserojen (kolay çözünenler daha az
kanserojen etkili),
Oral olarak yiyeceklerle alınan Ni kanserojen değil.
Ni- organik bileşikleri inorganiklerden daha toksik, ancak Ni- karbonil
öldürücü.
KALAY VE VANADYUM




Kalay da hayvanlar için yaşamsal öneme sahip eser
elementler arasında yer alır.
İnsanda mide suyu üretimini sağlayan gastrin hormonunu
aktiflediği sanılmaktadır.
Vanadyumun işlevi tam bilinmese de bazı enzimleri
aktiflediği, diş yapımında görev aldığı sanılmaktadır.
Ratlara vanadyumlu preparat verildiğinde kan şekerlerinin
düştüğü görülmüştür. Şeker hastalarına ilaç etkisi
araştırılmaktadır.
BAZI ELEMENTLER NİÇİN KANSEROJEN VEYA
ZEHİRLİDİR?






Sağlıklı yaşam için gerekli bir elemente benzerse onun
yerine geçebilir ve doku-hücre hasarına ya da
besinlerin sindirim döngüsüne zarar verebilir.
Tipik örnekler:
P yerine As, Sb,
Zn yerine Cd, Hg,
Mg yerine Be,
Ca yerine Pb,Ba, Ra, gibi.
ZEHİRLİ AMA GEREKLİ ESER ELEMENTLER: ARSENİK, KURŞUN
KADMİYUM





Çevre kirlenmesi ile insan vücuduna geçen ve zehirli oldukları herkes tarafından
bilinen bu üç elementin ilginç durumu vardır.
Cıvayı da katarsak en zehirli elementlerdir. Civanın insan ve hayvanlar için
gerekliliğini gösteren hiç bir bulgu olmamasına rağmen, bu üç element hayvan
deneyleri sonucu yaşamsal önemi olan elementler arasına alınmıştır.
Ancak bu üç elementin ne kadarı yeterli olduğu bilinmemektedir. Ama zehir etkileri
ve kanserojen etkileri tam bilinmektedir. Kadmiyum cıva kadar tehlikeli, hatta
akciğere giren metal ve oksidi kanserojen. Bu sigara ile birleşince tam kanserojen!
As şaçta birikir ve aylarca kalabilir. Zehirlenme kontrolü saçla yapılabilir. Tarihte As ile
ilginç politik zehirlenme olayları var. Tüm As bileşikleri zehirli olmasına rağmen +3
değerliler daha zehirlidir. 100 mg As bile insanlar için öldürücüdür. Halsizlik, ciltte
yaralanmalar ve sinir bozukluğu ile zehirlenme teşhis edilebilir. Klor vinil klor arsen
bileşiği ‘lewisit’ adıyla I.Dünya savaşında savaş gazı olarak kullanıldı.
Kurşun özellikle kemiklerde Ca yerine geçebilir. Özellikle benzine katılan tetra etil
kurşun çok tehlikelidir. Kurşun zehirlenmesinde merkezi sinir sistemi etkilenir.
Yorgunluk,uykusuzluk, kramp hali, ileri safhada işitme görme bozukluğu, kramp ve
koma hali, ardından ölüm görünür. Pb- zehirlenmesinde eritrosit farelenmesi denen
kanda hemoglobin ve eritrosit düşmesi ile zehirlenme kolayca tesbit edilir. İdrarda da
kopofirin ve samino levilin asit çökmesi olur. Kan ve idrarda kurşun tayini en iyi tanı
yöntemidir.Havada sınır değeri 0.2 mg/m3, suda 0.05mg/L.
CİVA




Zehir etkisi en iyi bilinen, kontrolü ençok yapılan ve taini üzerinde en çok çalışılan eser
elementtir. Tek sıvı metal olması dolayısıyla çağlardan beri çok iyi bilinen ve çok kullanılan
elementtir. Son yıllarda zehir etkisi nedeniyle kullanımı son derece sınırlandırılmış olsa da bazı
alanlarda kullanılmağa ddevam edilmektedir. Örnek olarak termometreler, barometreler yapımı,
polarografi, klor alkali fabrikalrı.
1974 Yılında Minamata körfezinde balık yiyenlerden 750 kişinin zehirlenmesi, 2 gün sonra 108
kişinin ölmesi kesin. Ayrıca civa ile haşaratlara karşı korunan tohumluk buğdayı yiyen 6000
Irak’lının zehirlendiği ve bunlardan 500 kadarının öldüğü, benzer şekilde daha küçük çaplı
Guatemala ve apakistanda da tohumluk buğdaydan zehirlenmeler BM uzmanlarınca rapor
edilmiştir. Metal halinde zehir etkisi doğrudan gözlenmezken özellikle kaza ile yere dökülen cıva
çok ince zerrecikler haline gelir, uçuculuğu etkisi ile zehirlenmeye sebep olur.
Civa işyerlerinde civalı atıkların atımı imkansız hale getirilmiş, sıkı kontrol altına alınmıştı.
Volkanik patlamalarla atmosfere çok civa geçebilir. Doğal yollarla ve fosil yakıtların yanması
sonucu yılda 25000-150000 ton civanın havaya geçtiği hesaplanmaktadır. Yakıtlarla geçeni
10000ton/yıl tahmin edilmektedir. Havada civa sınır değeri: 0.1 mg/m3 .
Kumaşların, giyeceklerin ve birçok tüketim eşyasının bile civa içeriğinin, özellikle tere geçenin,
yemler ve her tür besinin, ot ve sebzelerin civa içeriği kontrolü istenmektedir.
SPOR- EKSERSİZ VE SAĞLIKLI YAŞAM







1-Beyin işlevlerini güçlendirir, Zira beyne daha çok ve
yeterli kan pompalanır.
2- Yaşlanma sürecini geciktirir.Tolemerleri korur,
3- Yağ hücrelerini küçültür, besinlerin yakılmasını
artırır. Obeziteyi önler,
4- Hastalıklardan kurtulmaya yardımcı olur, kalp
ritmini ve çalışmasını düzenler,oksijen girişini artırır.
5- Cilde zinde bir görünüm verir,
6- Mutluluğu artırır.(özellikle yürüyüş ve bisiklet sürme,
yüzme),
7- Kalp işlevi düzelir, şekeri denetler. Sindirimi ve
boşalım sistemi çalışmasını kolaylaştırır,
MOLEKÜLER VE ORGANİK ZEHİRLER,
KANSEROJENLER
Canlı yaşam için yabancı olan her moleküler
katı, sıvı, gaz, vücuttaki benzer molekül yerini
alabilen, canlı fonsiyon ve dokuya zarar veren
birçok madde, sağlıklı yaşamı dehdit eder.
 Kurum, zift, katran antrasen, bipren, benzen
gibi birçok çözgen, etanol yerine metanol,
formaldehit, O2 yerine CO, CN vb.

SONUÇ





Sağlıklı yaşam için bilimsel kriterlere göre dengeli beslenmek, beslenmede
doğal ve çeşitli yiyecekleri tercih etmek en önemlidir.
Çağımızda gittikçe artan çevre kirlenmesi sonucu canlı sağlığı tehlikeye
girmektedir.
Seralarda ve besi çiftliklerinde, suni gübre, hormon ve özel koşullarda hızlı
büyütülen sebze, meyve ve etle beslenmelerin artığı çağımızda vücut
savunma sisteminin özel güçlendirilmesi gerekir.
Vücut savunma sistemini kuvvetlendirmek için eser elementlerce zengin
besinleri, özellikle antioksidan içerenleri tüketmek, vitamin ve hormon
desteği almak daha önem kazanır.
Birçok kimyasal ve biyolojik mücadele sonucu bulaşıcı ve salgın hastalıklar
önlenirken, bu tür mücadele atıkları da ayrıca sağlıklı yaşamı tehdit
etmektedir. Her adımda, doğuracağı sonuçlar da (Çevresel etki
değerlendirmesi, ÇED) hesaplanmalıdır.
TEŞEKKÜR

Beni sabırla dinlediğiniz ve ilginiz için çok Siz
tüm Dinleyicilere teşekkür ederim.
 Ayrıca beni Kocaeli Üniversitesine davet
ederek bu konuşmayı yapmam için beni
sizlerle bir araya gelmemi sağlayan Türk
Kimya Derneği Genel Bakkanı Sayın Prof Dr.
BahattinYalçın ve Sayın Fen Fakültesi
Dekanına ve Kimya Bölüm Başkanına çok
teşekkür ediyorum.
Download